Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты педагогиканың негіз дері
1 Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты педагогика негіздерінің объектісі, пәні, логикалық құрылымы
2.1. Психологиялық.педагогикалық даму басымдылығы
2.1. Психологиялық.педагогикалық даму басымдылығы
2.3. Мектеп жасына дейінгі балалардың
тәрбиесіне басшылық жасаудың өзіндік
кейбір ерекшелік әдістері
3.1. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық.педагогикалық дамуының басымдылығы
3.2. Педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары мен технологиясы
3.3. Бастауыш сынып оқушыларымен қызметтестік принципін іске асыру мүмкіндігі
4.1. Психологиялық.педагогикалық дамудың басымдылығы
4.2. Педагогикалық технологияның ңызметі және негізгі бағыты
4.3. Жасөспірімдермен тәрбие жұмысын жүргізу барысында кездесетін мәселелер
және оны шешу жолдары
4.3. Жасөспірімдермен тәрбие жұмысын жүргізу
5.1. Психологиялық.педагогикалық дамуының басымдылығы
5.2. Педагогикалық қызметтің технологиясы және негізгі бағыттары
2.1. Психологиялық.педагогикалық даму басымдылығы
2.1. Психологиялық.педагогикалық даму басымдылығы
2.3. Мектеп жасына дейінгі балалардың
тәрбиесіне басшылық жасаудың өзіндік
кейбір ерекшелік әдістері
3.1. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық.педагогикалық дамуының басымдылығы
3.2. Педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары мен технологиясы
3.3. Бастауыш сынып оқушыларымен қызметтестік принципін іске асыру мүмкіндігі
4.1. Психологиялық.педагогикалық дамудың басымдылығы
4.2. Педагогикалық технологияның ңызметі және негізгі бағыты
4.3. Жасөспірімдермен тәрбие жұмысын жүргізу барысында кездесетін мәселелер
және оны шешу жолдары
4.3. Жасөспірімдермен тәрбие жұмысын жүргізу
5.1. Психологиялық.педагогикалық дамуының басымдылығы
5.2. Педагогикалық қызметтің технологиясы және негізгі бағыттары
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері елімізде білім саласында көптеген өзгерістер болып жатыр. 1992 жылы "Білім туралы заң", 1993 жылы бастауыш сыныптық базистік бағдарлама, жалпы орта мектепке арналған көп вариантты оқу бағдарламалары, тәрбиеге байланысты "Атамекен", "Кәусарбұлақ", "Елім-ай" бағдарламалары, Қазақстан Республикасы жалпы білім беретін мектептерінің тұжырымдамалары, 1999 жылы "Білім туралы" жаңа заң жарық көрді.
Осындай өзгерістер жалпы оқу орындарының оқу жоспарларын, бағдарламаларын жаңадан құрып, оқулықтар, оқу құралдарын жазуды ұйымдастыруға өз септігін тигізуде. Соның нәтижесінде кейінгі кезде мектеп оқушылары төл оқулықтармен қамтамасыз етіліп, жоғары оқу орындарының ғалым-ұстаздары колледж оқушыларына арнап оқулықтар мен оқу құралдарын жазып шығаруда.
Соңғы жылдары педагог-ғалымдар педагогика пәнінен оқу құралдары мен бағдарламалар жазды. Педагогика гуманитарлық колледждерде білім алатын болашақ ұстаз – шәкірттерімізге арналған негізгі оқу пәні болып саналады. Сондықтан олар педагогиканың негізінен, оның методологиясынан, тәлім-тәрбиенің теориясынан және әдістерінен, дидактикадан, мектептанудан дәріс алып, психологиялық-педагогикалық ғылымдардан, пәндерден сусындап, жасөспірімдердің мінез-құлқын, іс-әрекетін, қабілетін айқындап, бақылап, зерттеп оқушыларға оң ықпал жасауы керек.
Педагогика - бұл қоғамдың ғылым. Соңғы жылдары өмір талабына байланысты педагогика көптеген өзгеріске ұшырап, жақалыққа зөру болып отыр. Оның үстіне қазақ тілінде педагогикадан жаңа оқу құралдары жоқтың қасы. Бұл ұсынылып отырған оқу құралын бұрынғы оқылған дәрістерді сараптай отырып, соңғы жылдары баспадан шыққан мәскеулік ғалымдар Б.Т. Лихаевтың (1998 ж.), И.Ф.Харламовтың(1997 ж.), И.П. Подласыйдың(2000 ж.), П.И. Пидкасистың (2000 ж.), А.С. Белкиннің (2000 ж.) педагогикадан, жас ерекшелік педагогика негіздерінен курстық дерістеріне сүйеніп, Абай атындағы Алматы мемлекеттік ұлттық педагогикалық университет ұстаздарының 1991 және 2003 жылы жазған дәріс курстарын, әсіресе, Л.Керімовтің, Б.Айтмамбетованың, А.Бейсенбаеваның, Ғ.Нүрғалиеваның, С.Ұзақбаеваның және де ағайынды Қоянбаевтардың еңбектерін пайдаланып, Қ.Жарықбаев пен С.Қалиевтің "Қазақ тәлім-тәрбиесі" еңбегіне (1995 ж.), С. Ұзақбаеваның "Тамыры терең тәрбиесіне" (1995 ж.), Н.Д.Хмельдің "Теоретическиеосновы профессиональной подготовки учитёля" (1998ж.)деген монографиясына сілтеме жасап, Қазақстанда соңғы жылдардағы білім мен тәрбиеге байланысты шыққан құжаттарды, түрлі әдебиетті, мақалаларды ой елегінен өткізіп, тезис х, ретінде жазып, оқырмандарымызға ұсынып отыра айтарымыз бүгінгі оқытып жүрген педагогика өміршең емес. Оның олай болмауының себептері:
Осындай өзгерістер жалпы оқу орындарының оқу жоспарларын, бағдарламаларын жаңадан құрып, оқулықтар, оқу құралдарын жазуды ұйымдастыруға өз септігін тигізуде. Соның нәтижесінде кейінгі кезде мектеп оқушылары төл оқулықтармен қамтамасыз етіліп, жоғары оқу орындарының ғалым-ұстаздары колледж оқушыларына арнап оқулықтар мен оқу құралдарын жазып шығаруда.
Соңғы жылдары педагог-ғалымдар педагогика пәнінен оқу құралдары мен бағдарламалар жазды. Педагогика гуманитарлық колледждерде білім алатын болашақ ұстаз – шәкірттерімізге арналған негізгі оқу пәні болып саналады. Сондықтан олар педагогиканың негізінен, оның методологиясынан, тәлім-тәрбиенің теориясынан және әдістерінен, дидактикадан, мектептанудан дәріс алып, психологиялық-педагогикалық ғылымдардан, пәндерден сусындап, жасөспірімдердің мінез-құлқын, іс-әрекетін, қабілетін айқындап, бақылап, зерттеп оқушыларға оң ықпал жасауы керек.
Педагогика - бұл қоғамдың ғылым. Соңғы жылдары өмір талабына байланысты педагогика көптеген өзгеріске ұшырап, жақалыққа зөру болып отыр. Оның үстіне қазақ тілінде педагогикадан жаңа оқу құралдары жоқтың қасы. Бұл ұсынылып отырған оқу құралын бұрынғы оқылған дәрістерді сараптай отырып, соңғы жылдары баспадан шыққан мәскеулік ғалымдар Б.Т. Лихаевтың (1998 ж.), И.Ф.Харламовтың(1997 ж.), И.П. Подласыйдың(2000 ж.), П.И. Пидкасистың (2000 ж.), А.С. Белкиннің (2000 ж.) педагогикадан, жас ерекшелік педагогика негіздерінен курстық дерістеріне сүйеніп, Абай атындағы Алматы мемлекеттік ұлттық педагогикалық университет ұстаздарының 1991 және 2003 жылы жазған дәріс курстарын, әсіресе, Л.Керімовтің, Б.Айтмамбетованың, А.Бейсенбаеваның, Ғ.Нүрғалиеваның, С.Ұзақбаеваның және де ағайынды Қоянбаевтардың еңбектерін пайдаланып, Қ.Жарықбаев пен С.Қалиевтің "Қазақ тәлім-тәрбиесі" еңбегіне (1995 ж.), С. Ұзақбаеваның "Тамыры терең тәрбиесіне" (1995 ж.), Н.Д.Хмельдің "Теоретическиеосновы профессиональной подготовки учитёля" (1998ж.)деген монографиясына сілтеме жасап, Қазақстанда соңғы жылдардағы білім мен тәрбиеге байланысты шыққан құжаттарды, түрлі әдебиетті, мақалаларды ой елегінен өткізіп, тезис х, ретінде жазып, оқырмандарымызға ұсынып отыра айтарымыз бүгінгі оқытып жүрген педагогика өміршең емес. Оның олай болмауының себептері:
1. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004.
2. Педагогический поиск. Составителъ Баженова И.Н. - М., 1988.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. — Алматы, 2003.
4. Белкин А.С. Основы возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Қойбагаров К. Балаларды адамгершілік сезімге тәрбиелеу. -Алматы, 196$.
6. Дийсенов Ә. Бала мінезін тәрбиелеу. - Алматы, 1966.
7. Синица И.Е. Педагогикалық әдеп және истаздық шеберлік. -Алматы, 1987.
8. Макаренко А.С. Лекции о воспитании детей. - М., 1951.
X, 9. Ушинский КД. Педагогические сочинения в 6-ти томах. - М., 1952. -2т.
2. Педагогический поиск. Составителъ Баженова И.Н. - М., 1988.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. — Алматы, 2003.
4. Белкин А.С. Основы возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Қойбагаров К. Балаларды адамгершілік сезімге тәрбиелеу. -Алматы, 196$.
6. Дийсенов Ә. Бала мінезін тәрбиелеу. - Алматы, 1966.
7. Синица И.Е. Педагогикалық әдеп және истаздық шеберлік. -Алматы, 1987.
8. Макаренко А.С. Лекции о воспитании детей. - М., 1951.
X, 9. Ушинский КД. Педагогические сочинения в 6-ти томах. - М., 1952. -2т.
Кіріспе
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері елімізде білім
саласында көптеген өзгерістер болып жатыр. 1992 жылы "Білім туралы заң",
1993 жылы бастауыш сыныптық базистік бағдарлама, жалпы орта мектепке
арналған көп вариантты оқу бағдарламалары, тәрбиеге байланысты "Атамекен",
"Кәусарбұлақ", "Елім-ай" бағдарламалары, Қазақстан Республикасы жалпы білім
беретін мектептерінің тұжырымдамалары, 1999 жылы "Білім туралы" жаңа заң
жарық көрді.
Осындай өзгерістер жалпы оқу орындарының оқу жоспарларын,
бағдарламаларын жаңадан құрып, оқулықтар, оқу құралдарын жазуды
ұйымдастыруға өз септігін тигізуде. Соның нәтижесінде кейінгі кезде мектеп
оқушылары төл оқулықтармен қамтамасыз етіліп, жоғары оқу орындарының ғалым-
ұстаздары колледж оқушыларына арнап оқулықтар мен оқу құралдарын жазып
шығаруда.
Соңғы жылдары педагог-ғалымдар педагогика пәнінен оқу құралдары мен
бағдарламалар жазды. Педагогика гуманитарлық колледждерде білім алатын
болашақ ұстаз – шәкірттерімізге арналған негізгі оқу пәні болып саналады.
Сондықтан олар педагогиканың негізінен, оның методологиясынан, тәлім-
тәрбиенің теориясынан және әдістерінен, дидактикадан, мектептанудан дәріс
алып, психологиялық-педагогикалық ғылымдардан, пәндерден сусындап,
жасөспірімдердің мінез-құлқын, іс-әрекетін, қабілетін айқындап, бақылап,
зерттеп оқушыларға оң ықпал жасауы керек.
Педагогика - бұл қоғамдың ғылым. Соңғы жылдары өмір талабына
байланысты педагогика көптеген өзгеріске ұшырап, жақалыққа зөру болып отыр.
Оның үстіне қазақ тілінде педагогикадан жаңа оқу құралдары жоқтың қасы. Бұл
ұсынылып отырған оқу құралын бұрынғы оқылған дәрістерді сараптай отырып,
соңғы жылдары баспадан шыққан мәскеулік ғалымдар Б.Т. Лихаевтың (1998 ж.),
И.Ф.Харламовтың(1997 ж.), И.П. Подласыйдың(2000 ж.), П.И. Пидкасистың (2000
ж.), А.С. Белкиннің (2000 ж.) педагогикадан, жас ерекшелік педагогика
негіздерінен курстық дерістеріне сүйеніп, Абай атындағы Алматы мемлекеттік
ұлттық педагогикалық университет ұстаздарының 1991 және 2003 жылы жазған
дәріс курстарын, әсіресе, Л.Керімовтің, Б.Айтмамбетованың,
А.Бейсенбаеваның, Ғ.Нүрғалиеваның, С.Ұзақбаеваның және де ағайынды
Қоянбаевтардың еңбектерін пайдаланып, Қ.Жарықбаев пен С.Қалиевтің "Қазақ
тәлім-тәрбиесі" еңбегіне (1995 ж.), С. Ұзақбаеваның "Тамыры терең
тәрбиесіне" (1995 ж.), Н.Д.Хмельдің "Теоретическиеосновы профессиональной
подготовки учитёля" (1998ж.)деген монографиясына сілтеме жасап, Қазақстанда
соңғы жылдардағы білім мен тәрбиеге байланысты шыққан құжаттарды, түрлі
әдебиетті, мақалаларды ой елегінен өткізіп, тезис х, ретінде жазып,
оқырмандарымызға ұсынып отыра айтарымыз бүгінгі оқытып жүрген педагогика
өміршең емес. Оның олай болмауының себептері:
Біріншіден, теория мен тәжірибенің бір-бірінен алшақтауында. Тәжірибе
толығымен зерттеліп теориялық тұрғыда ұстаздарға ұсынылмайды. Көп жағдайда
теория мен тәжірибенің ұштасуы әртүрлі конференция, симпозиумдарда
үзінділер түрінде ғана жеңіл-желпі айтылып қана қойды.
Екіншіден, педагогикалық теорияда көптеген ғылыми терминдер кездеседі.
Ол терминдермен қатардағы мектеп ұстаздары жөнді таныс емес немесе ол
терминдерді түсініп пайдаланудан қашқақтайды.
Үшіншіден, педагог-ғалым теоретиктер мен практиктердің жөнді біріге
алмауында. Қысқасы, теоретиктер мен практиктер бірігіп жұмыс істей алмай
отыр. Жаңа педагогиканы өмірге енгізу үшін ғалым-ұстаз жан-жақты, әрі
теоретик, өрі практик болуы керек сияқты.
Сондықтан да шығар бүгінгі болашақ ұстаздарға беріп жүрген
педагогикалық теориялар жалпылама түрде айтылып, студенттерге түсініксіз
болып қалабереді. Қысқасы, теориялық педагогика өмірден алшақ жатыр.
Осындай алшақтықтың тағы бір себептері бар.
Бүгінгі педагогика психологиялық пәндермен, оның ішінде жалпы
психология, жас ерекшелік психологиясы, әлеуметтік психология деген
пәндермен байланысы әлсіз.
Педагогикада жас ерекшелігі, әсіресе, бүгінгі балалардың ерекшеліктері
ескерілмеуде. Омір бүгінгі балалардың жас ерекшелігіне, өзіндік
ерекшеліктеріне көптеген өзгерістер енгізуде. Осыны бүгінгі педагогикаға
енгізу керек.
Педагогиканың тәжірибелік түрі ретінде жүретін "Тәрбие әдістемесі"
атты пән өмірден қалып қойған. Ол пән өз міндетін орындай алмады. Оның
үстіне бұл пән оңтайлануға ұшырап, кейбір оқу орындарында оқу жоспарынан
алынып тасталды.
Осы көрсетілген кемшіліктерден барып педагогикаға жаңа атау беріп,
жаңа пән етіп енгізу қажеттілігі туындап отыр. Бірақ жаңа пән жоғарыда
көрсетілген кемшіліктердің бәрін жояды деген ойдан аулақпыз. Сол
көрсетілген кемшіліктерді азайтса да, біздің алға қойған маңсатымыз
орындалады ғой деп ойлаймыз.
Ұсынып отырған дәрістер курсы профессор Т.Сабыровтың педагогикалық
училищелердің барлық мамандықтарына арналған педагогика бағдарламасына,
мемлекет тарапынан қабылданған құжаттарға, шет мемлекеттерде шыққан жаңа
әдебиеттерге сөйкес жазылған.
Сонымен қатар, оқырман қауым осы еңбек туралы өз пікірлерін айтажатар,
жіберілген кемшіліктер толықтырылар деген ойдамыз.
БІРІНШІ БӨЛІМ
БАЛАНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕДАГОГИКАНЫҢ НЕГІЗ ДЕРІ - ОҚУ ПӘНІ
Бірінші тақырып
Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты педагогика негіздерінің объектісі,
пәні,
логикалық құрылымы
Жалпы педагогиканың объектісі - Адам, оның ертүрлі іс-әрекет, қарым-
қатынасы, дамуы т.б. болса, баланың жас ерекшелігіне байланысты
педагогиканың объектісі. Бала, оның туғаннан бастап есейгенге дейінгі
кезеңдегі психологиялық әрекеттері болып табылады.
Жалпы педагогика пәні - оқу-тәрбие процесінің заңдылықтары, нысаны,
әдістері, құралдары болса, баланың жас ерекшелігіне байланысты
педагогиканың пәні - баланың өр кезеңдегі оқу-тәрбие процесінің
психологиялық тұрғыдан заңдылықтары, әдістері, құралдары, соган сөйкес оқу-
тәрбие үрдісінің технологиясы.
Педагогикадағы "балалық" деген түсінік психологиядағы "балалық" деген
түсінікпен ұштасып жатыр.
Балалықты екі тұрғыда қарауға болады:
Біріншіден, балаларды ересектердің биологиялық, рухани, материалдық
жағдаймен қамтамасыз етуі.
Екіншіден, баланың өзініңіс-әрекетінің нәтижесінде жағымсыз қылықтарға
қарсы тұра білуі.
Көрсетілген екі жағдайда да баланың өзіндік қасиеті жетекші рөл
атқарады.
Кешегі бала мен бүгінгі баланың арасындағы айырмашылық жер мен көктей.
Бүгінгі балалардың жас ерекшеліктерін бұрынғысынша "мектепкедейінгі",
"төменгі сынып оқушылары" немесе "балалық шақ", "жасөспірімдер" және
"жастық шақ" деп бөлеміз.
Мектепке дейінгі бүлдіршіндер көбінесе үлкендердің қамқорындаболып, іс-
әрекетті өз бетінше жасай бермейді. Олар ересектердің қамқорлығына мұқтаж.
Төменгі сынып оқушылары да ересектердің қамқорлығына мұқтаж. Әсіресе
отбасы мен мектептің ықпалында болады. Дегенмен бұл жаста оларда өзіндік
"Мен" деген қасиет пайда бола бастайды. Осы менмендік оларды жағымсыз
қылықтардан аулақтатады. Бірақ ата-ананың, мектеп ұстаздарының ыңпалынан
толықтай аса алмайды.
Жасөспірімдік кезеңді балалардың қиын кезеңі деп те атайды. Олай
дейтін себебі жасөспірімдерде менмендік асқындай береді. Материалдық,
рухани жағынан отбасына, мектепке тәуелді болғанымен, бұл жастағы балалар
жаман қылықтарға әуес болады, көп мәселені өз бетінше шешкенді дұрыс көріп,
тәуелсіздігі асқындайды.
Жастық шақта балалар отбасының тәуелдігінде, мектептің ықпалында бола
тұрып көп мәселеге өзіндік тұрғыдан қарайды, өмірге көзқарасы өзгеріп,
жасөспірімдік кезеңдегі жағымсыз іс-әрекеттерге сын көзбен қарайды.
Бала жасының осытөрт кезеңін талдай отырьш, жас ерекшілік
педагогикасьшың мазмұны мен құрылымында мына төмендегідей логикалық
байланыс бар екенінекөзіміз жетті:
Біріншіден, баланың психофизиологиялық дамуы.
Екіншіден, әсіресе оның психологиялық-педагогикалық дамуының
басымдылығы.
Үшіншіден, осы торт кезеңде де баланың өзіндік іс-әрекетінің жетекші
рөлінің басымдылығы.
Төртіншіден, балаға дұрыс тәрбие беруде негізгі педагогикалық
идеяларды өз уақытында пайдалана білуде.
Бесіншіден, педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның басымдылық
бағыттары.
Осы көрсетілген бес бөліктің әрқайсысы баланың өсу, даму кезеңдерінде
әртүрлі ықпал етеді. Міне, осылардың әрңайсысына тоқталып көрейік.
Сонымен, баланың психофизиологиялық дамуы оның биологиялық тұрғыдан
қалыптасуын көрсетеді. Баланың түрлі іс-әрекетке араласуы, жолдас-
жораларымен қарым-қатынасы, жеке психологиялық қасиеті, әлеуметтік
қатынасы, құрбы-құрдастарының ортасындағы орны.
Психологиялық-педагогикалық дамуының басымдылығына баланың іс-
әрекетіндегі жетекші рөл атқаратын қажеттіліктен туындайтын, іс-әрекетке
итермелейтін мотив, соның арасындағы қайшылықтар жатады.
Іс-әрекеттің жетекші рөлінде баланың басының ерекшелігін ескере
отырып, ол неге сондай әрекетке барды деген сұраққа жауап іздеген жөн.
Мұндайда баланың сол іс-әрекетке баруына қандай қолайлы жағдай туды, не
себепті тежелді, не қозғаушы болды деген сұрақтарға жауап іздеу керек.
Негізгі педагогикалық идеяда осы жағымды іс-әрекеттерді іске асырудың
жолы қарастырылады. Ол балалар ұжымы арқылы орындалады.
Педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның басымдылық бағыттары
балалар ұжымы арқылы орындалады. Бұл бөлімге оқу-тәрбие процесінің
заңдылықтары, әдіс-тәсілдері, іс-әрекет, қарым-қатынасты ұйымдастыру
құралдары, ұстаздық қызмет жатады.
Осы көрсетілген бөлімдер балалардың жасына байланысты әрбір төрт
кезеңдерінде кездеседі. Сондықтан барлығына жалпы ортақ қасиеттер болуы
мүмкін. Бірақ баланың әрбір жасына байланысты кезеңдері және жеке басының
ерекшелігіне байланысты қасиеттер болады. Соны біз әр уақытта есте
ұстауымыз қажет.
Сонымен бірінші тақырып бойынша қорытынды:
Жас ерекшелік педагогиканың объектісі - бала, оның туғаннан есейгенге
дейінгі кезеңдегі психологиялық әрекеттері.
Жас ерекшелік педагогикасы пәні - баланың әр кезеңіндегі оқу-тәрбие
процесі барысындағы психологиялық заңдылықтары, әдістері, құралдары,
технологиясы.
Логикалық байланыс бес бағыттан тұрады.
Қайталауға арналғав сұрақтар:
1. Жалпы педагогиканың объектісін атаңыз.
2. Жас ерекшелік педагогикасының объектісін атаңыз.
3. Жалпы педагогиканың пәнін атаңыз.
4. Жас ерекшелік педагогикасы пвнін атаңыз.
5. Жас ерекшелік педагогикасындағы логикалық байланыс бағыттарын атаңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004.
2. Возрастная педагогическая психология. - М., 1996.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. - Алматы, 2003.
4. Белкин А.С. Основы возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Бегалиев Т.Б., Мцсаева СА., Тасболатов Қ. Педагогикалық терминдер
сөздігі. - Жамбыл, 1989.
Екінші тақырып Мектеп жасына дейінгі балаларға мінездеме
Мектеп жасына дейінгі балаларға бал аның туғанынан мектепке барғанға
дейінгі жас аралығындағы балалар жатады. Олар 2-3 жастан бастап озара қарым-
қатынаста болып, мектепке өзінше тәжірибе жинақтап барады. Бұл кезеңдегі
балаларды тек күн тізбегіне байланысты қара-мауымыз керек. Оларды
әлеуметтік тұрғыдан да қарағанымыз дұрыс. Себебі оның өскен ортасы,
денсаулығы, үй-тұрмысы, әлеуметтік-адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыруына, сол туған күнінен бастап 6-7 жас аралығындағы (мектепке
барғанға дейінгі) баланың жалпы дамуына да байланысты.
Мектеп жасына дейінгі балаларға төн қасиеттер:
- Біріншіден, осы жастағы балалар өзіне негізгі өмірлік қажеттілікті
ересектердің көмегі арқылы қанағаттандырады.
- Екіншіден, материалдық, рухани, қызығушылық қажеттілігін отбасынан
алады.
- Үшіншіден, бұл жастағы балалар қолайсыз жағдайда өзін-өзі қорғай алмайды.
Сондықтан да, ұстаз осы жастағы баланың психологиялық-педагогикалық
дамуының басымдылығын ескергені абзал.
2.1. Психологиялық-педагогикалық даму басымдылығы
Сөйлеу және ойлау қабілетінің дамуы.
Бала сөйлеу арқылы ойлау қабілетімен қатар өзінің психикасьін да
дамытады. Сөз бен ой қатар жүреді. Екеуі бір-бірімен байланысты. Дегенмен,
екеуінің арасында алшаңтық та болуы мүмкін.
Кейбір ұстаздарда "жөнді сөйлей алмаған баланың ақыл-ойы дұрыс
дамымаған" деген қате пікір бар. Ол дұрыс емес. Жөнді сөйлей алмаған бала
күндердің күнінде сөйлеп кетуі де мүмкін немесе керісінше, жақсы сөйлеп
жүрген баланың бір нәрсенің өсерінен нашар сөйлеуі немесе тілі байлануы
мүмкін.
Егер де баланың тіл мен ойлау қабілеті төмен болса, ондай балалар
психикалық тұрғыда нашар дамиды. Осыдан барып ақыл-ойы нашар дамиды.
Ақыл-ойы кем баланың ми құрылысы зақымданған. Мұндай балаларды да
білуге болады. Ол аздаған ақыл-ой кемдігінен бастап есуастыққа дейінгі
аралық. Баланың мұндай болуы көп жағдайға байланысты. Мәселен, нәсіл-дік
жолмен келуі, анасының құрсағынан пайда болған кемістік немесе дүниеге
келгенде қиналып босанудаң, болмаса түрлі жарақаттан, аурудан пайда болуы.
Бірақ туа біткен ақыл-ой кемістігінен туғаннан кейінгі ақыл-ой
кемістігінің ерекшелігі - туғаннан кейінгі кемістікті жойып, ақыл-ойды
жетілдіруге болады.
Осындай балаларға арналған арнайы мектептер бар. Сол ортада мұндай
балалар өзін еркін ұстай алады, дамиды.
Зейін мен естің дамуы. Мектепке дейінгі жастағы ба-лалардың зейіні, еске
алуы, есіне сақтауы еріксізден ерік-тіге, көрнектіден мазмүнды ойға, сөзге
қарай дамиды. Әсіресе, түрлі-түсті заттар, есте саңтауға болатын қимыл-
қозғалыс немесе есте қалатындай сөздер, яғни көрген нөр-сені сөйлеу арқылы
бекіту.
Ұстаздардың, ата-аналардың кемшілігі - баланың ес, зейін, сөйлеу, жеке
ойлау қабілеттеріне мөн бере бермей-ді. Ересектер баланың сөзін қызықтай
отырып әрі дамытпайды. Керісінше, кішкентай баланың сөзін қызықтай отырып,
баланың сөзін қайталаумен, кекетумен шектеледі. Ересектер кішкентай баланың
сөздік қорын байытып, ойлау қабілетін тереңдетуге тиіс. Сонда ғана зейін
мен ес қалыпты дамиды.
Еріктің дамуының бірнеше жолдары бар. Олар:
- ересектердің талабын орындау;
- өздерінің іс-әрекетін ересектердің іс-әрекеттерінен бөліп қарау;
- ересектердің іс-әрекетін үлгі ретінде қабылдау;
- ересектерге еліктеу;
- өз іс-әрекетіне баға бере алу, жақсы мен жаманды ажырата білу;
- қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-қатынас жасай алу.
Бала кездесетін кедергілерді жеңуге талпынса, жеңе білсе, онда баланың
қалыптасуы дұрыс дамып келеді деуге болады. Ал ол кедергіні жеңуден
қашқақтаса, онда жалтақ, "ауырдың үстімен" жүретін адам болып өседі.
Жігерсіз немесе ерке болып өскен баланың болашағы бұлыңғыр. Ондай балаларда
ерік дұрыс дамымайды. Қиқарлық ерікке жатпайды. Қиқарлық пен жігерлілік бір
түсінік емес.
Бұл жастағы балаларды артық мақтаудың да, жазалаудың да керегі жоқ.
Артың мақтасаң бала дандайсып кетеді де, жеңіл мінезді болып, ал артық
жазаласаң жасқаншаң, тұйық болып өседі. Бұл екі жағдайда да эгоист,
өзімшіл, ортамен есептеспейтін адам болып өседі.
Мұндайдан аулақ болу үшін ересектер мақтауды да, жазалауды да өз
уақтысында, өз орнында қолданғаны дұрыс. Әр нерсенің өзінің орны бар. Бірақ
ауру бала мен сау баланы шатастырмау керек. Жүйкесі ауру баланың
дөрекілігіне кешірімді болып барып, тәрбиелеу керек болса, сау балаға
тікелей тәрбиенің керекті әдістерін қолдану қажет. Осы әдісті қолдануда әр
баланың жеке ерекшелігін ескерген жөн.
Іс-әрекет, қылығына өзінің баға беру кезеңдері:
- Сәбидің өзінің іс-әрекет, қылықтарына берген ересектердің бағасын
түсінбеуі, жақсы-жаманды ажырата алмауы;
- Өсе келе біртіндеп сондай іс-әрекет, қылықтарға ересектердің берген
бағасын түсіне бастауы;
- Жаман мен жақсыны ажырата білу;
- Енді іс-әрекет, қылық түгіл, жалпы өзінің кей жағдайда көрсеткен
мінезін бағалауға көтерілуі;
- Өзінің ішкі жан дүниесін бағалау.
Баланың өзінің жан дүниесін, іс-әрекет, қылығын бірдей бағалай білмей
өсуі оны жақсы жолға апармайды. Ол оны жарға соқтырады.
Ал өзін-өзі дұрыс бағалай білмейтін, өзін басқадан кем санайтын бала
ынжық, өнербақанның жемі, көрінгеннің жетегінде жүретін адам болып өседі.
Бұл да жақсы қасиет емес.
қылығына баға беруі бойынша екіге бөлуге болады.
Бірінші, өз іс-әрекет, қылығын артық бағалау. Бұл эгоистікке,
өзімшілдікке, еркелікке, менмендікке соқтырады.
Екінші, өз іс-әрекет, қылығын кем бағалау. Бұл ынжық, өз ойын айта
алмайтын бос кеуде етіп өсіреді.
Осының екеуі де дұрыс емес. Сондықтан ересектер баланың жас кезінен
бастап, оның дамуын, қалыптасуын қадағалап, баланың өз іс-әрекет, қылық,
оқыс мінезіне өзінше әділ баға бере алатындай етіп тәрбиелеуі қажет. Мақсат
- баланың өзін жаман демей, оның істеген қылығына түсінетіндей баға беру.
Баланың алғашқы адамгершілік туралы түсінігін қалыптастыру- жаман мен
жақсы, өсемдік пен көріксіздік, сыпайылық пен дөрекілік сияқты т.б. қарама-
қарсылықтағы түсініктер мен іс-әрекет, қарым-қатынасты ажырата алудан
басталады.
Мұндай түсініктер:
- ересектердің баға беруі арқылы;
- нақты бір іс-әрекет, қылық, мінез көрсету кезінде;
- немесе баланың өз ісіне немесе жолдастарының ісіне баға беруі арқылы
қалыптасады.
Жас балалардың нақты бір жақсы мен жаманды, көріктілік пен
көріксіздікті ажыратуы көп жағдайда нақты үлгі арқылы жүреді. Мәселен,
"аяу", "біреуге жақ болу", "біреумен бөлісу", "біреудің айтқанына көну",
"біреуді жақсы көріп, бір затын сыйлау", т.б.
Балалардың адамгершілік түсінігі тәртіптіліктен, мәдени қатынас,
сыпайылық, жүрек жылуынан басталып қалыптасады. Ол үшін баланы соған үйрету
керек. Ойыншықтың өзін тірі жандай көрсетіп, оған дәрекілік жасамауды әр
уақытта баланың есіне салып отыру керек. Осыдан барып оның мәдени қатынасы
қалыптасады да, осы қатынасты өзімен ойнап жүрген балаға да қолданады.
Сонымен бірінші параграфқа қорытынды:
6-7 жасқа дейінгі балаға адамгершілік қасиетті сөзбен
қалыптастырмайды. Оны іс-әрекет, үлгі, соны қайталау, бекіту арқылы
қалыптастырады. Осындай жолмен баланы мектепке дайындауға болады.
2.2. Педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның негізгі бағыттары
Бірінші бағыт. Балалардың ойынын ұйымдастыру.
Осы жастағы баланың психикасы ойын арқылы өзгеріп қалыптасады,
мектепке дайындалады. Өзі басқалардың қылығына баға беруге үйреніп, өмірді
тани бастайды.
Баланың ойыны арқылы оның қалай өсіп келе жатқанына баға бере аламыз,
қисық жерін түзетуге кірісеміз. Қазақ "Баланы жастан" деп тегін айтпайды.
Ойын арқылы бала өзінің қалай өсіп, дамып келе жатқанын білдіреді. Ойын -
экспериментті құрал.
Ойынның ішінде сюжеттік ойындар бар. Ол өзінше спектакль. Сондыңтан
біріншіден, ересектер осы бір қолайлы жайтты ұтымды пайдаланғаны жон.
Мәселен, отбасы ойынын ойнағанда көргенін қайталайды, түзетулер енгізеді,
әр отбасы мүшесінің міндет, құқықтарын, т.б. көрсетеді.
Осы рөлдік, сюжеттік ойындарда мынаны есте сақтаған дұрыс:
- біріншіден, балалардың ойынына араласпай, мұқият бақылау;
- екіншіден, осы бақылаудан қорытынды шығару;
- үшіншіден, кемшіліктерді түзетуге ойындық әдіс-тәсілдерді қолдану.
Ойын барысына араласу, түзетулер енгізу, ескерту жасау, бақылау
балалардың ойынын бұзады, жалтақ қылады, оның дамуына кесірін тигізеді.
Екіншіден, ересектер рөлдік ойындардың сюжетіне зер салғаны жөн.
Себебі осы ойындар балада қатыгездік, жүрексіздік, өзімшіл, өркөкірек
сияңты мінезді қалыптастырып жүрмесін. Содан баланы сақтау керек. Ойын
баланы жалықтырмауы тиіс. Себебі күндегі бір сарынды ойын өзінің тәрбиелік
құндылығын жоғалтады.
Екінші бағыт. Отбасының баламен қарым-қатынасын ұйымдастыру.
Қарым-қатынас - тек әлеуметтік-психологиялық құбылыс емес, бұл
әдептілік, адами құбылыс.
Шетелдік психико-физиологтардың (Боулди) пайымдауынша омыраудағы
баланы омыраудан шығарғанда, ол біраз уақытқа дейін жылайды, мінез
көрсетеді. Баланы емізу - ол да қарым-қатынас. Сол қарым-қатынас үзілсе
немесе сол қарым-қатынас дұрыс болмаса, сәби қарсылық білдіреді.
Бүгінгі айтып жүрген ңиын балалардың 92 пайызы -отбасында дұрыс
қатынаста болмағандар.
Сондықтан да ата-аналарға айтарымыз - балалармен қарым-қатынасты үзбеу
керек. Қарым-қатынас сөз жү-зінде, іс жүзінде, ойын арқылы, күнделікті өмір
арқылы жүреді. Отбасылық қатынас дегеніміз - ата-ана, ата-әже, бала-шаға
және осылардың бір-бірімен қатынасы. Отбасылық қатынас дегенде біз
қаңғыбас, маскүнем ата-аналар туралы айтып отырғанымыз жоқ. Ондайдан аулақ
болайық. Ондай ата-ананың "барынан жоғы". Осы жерде орыстың белгілі ғалымы
Бестужев-Ладаның "Отбасы академиясы" еске түседі, яғни бір отбасында үш
буынның ата-әже, ата-ана, балалардың бірге тұруы. Бұл - адамгершіліктің
тірегі, өзегі, қайнар бұлағы, үлгісі.
Біз отбасылық тәрбиенің балаға ықпалын айта отырып, мына қағидаларды
есте ұстағанымыз жөн:
- біріншіден, ата-ананың баламен қанша уақыт бірге болғанында емес,
сол уақыт аралығында баланың жүрегінде қандай жақсы, ізгі қасиет
қалдырғанында. Негізі уақыт мөлшерінде емес, оның нәтижесінде.
- екіншіден, бала отбасы мүшесі екенін әр уақытта сезінуі тиіс, яғни
отбасында оның да өзіндік орны бар.
Осы екі қағида орындалмаған жағдайда бала дұрыс тәрбие алмайды. Ол
адамгершілік, ізгілік, инабаттылық деген түсініктерді игеруден, сол
қасиеттерді бойына сіңіруден аулақ болады.
Бала осы қасиеттерді бойына дарытқанын немесе дарытпағанын, оның
эмоциясынан, сезімінен, жылау, күлуінен, көңіл-күйінен білуге болады. Оның
өзінің жылауы, күлуі арқылы қандай бағытта дамып бара жатқанын білесің.
Бала қулық жасай алмайды. Ол өзінің жан дүниесін сезімі, көңіл-күйі арқылы
білдіріп қояды.
Келесі бір отбасы қатынасының тағы бір түрі - баламен бірге еңбектену,
саяхат жасау. Бұл қатынастың ең жоғарғы түрінің бірі. Орыстың психолог-
ғалымдары О.А.Пинт, А.И.Кочетов: "Отбасының баламен 2-3 апталық саяхаты,
оған оның (жас баланың) психологиялық, санаткерлік дамуына бір жылдық азық
болады", - деп айтқан екен.
Үшінші бағыт. Баланы қанағаттылыққа үйрету. Баланы қанағаттылыққа ес
білгеннен бастап баулу керек. "Қанағаттылық қарын тойғызады, қанағатсыздық
жалғыз атын сойғызады" дейді қазақ. Материалдық байлың пен рухани байлық
егіз. Екеуін екі ажыратуға болмайды. Баланың рухани байлығыболса, ол
материалдық байлықтың не екенін түсінуге жол салады. Әрине, материалдық
байлықты көруге, қолмен ұстауға болады, ал рухани байлықты көруге де,
ұстауға да болмайды. Дегенмен рухани байлық жоқ жерде, материалдық
байлықтың не екенін бала түгіл үлкендер де түсінбейді. Сондықтан да бала
материалдық байлыққа көп көңіл бөледі. Осы жерде ересектер баланы
қанағаттылыққа баулыса, ол рухани баюдың бастауы болар еді.
Баланың қанағаттылығына не жатады?
Біріншіден, өз қатарынан артық киінбеу, материалдық жағынан
артықшылықты көрсетпеу.
Екіншіден, өз қатарын менсінбеу, кем көруден өзін аулақ ұстау.
Үшіннііден, бар нәрсені бағалай, сақтай білу.
Төртіншіден, балаға әруақытта отбасылық бюджеттен ақпарат-құлаққағыс
етіп тұру керек. Отбасылық бюджет материалдық байлықты көтере ме, жоқ па?
Бұл жерде бар нәрсені жоқ деуге де болмайды. Ал бар екен деп тасуға да
болмайды. Осы жерде қазақтың тағы мынандай сөзі бар: "Әкенің малы балаға
мал болмайды". Баланың болашақта өзінің еңбектенуінің керек екенін есіне
салып отырған жөн.
Төртінші бағыт. Мектепке дейінгі балалардыц ұжымдағы адами қатынасы.
Осы жастағы балалардың өзара қарым-қатынасы ұжымда дамиды. Ол балабақшада
немесе аулада, өзінше қауымдасқан топта болуы мүмкін. Бұл ересек
балалардың, ересектердің қарым-қатынасындай жеке тұлға, ұжым, осылардың
қарым-қатынасы арқылы жүреді. Бұл жерде де өзінің серке, топ бастаушысы
болады. Мұнда мектептегідей "сенікі дұрыс, сенікі дұрыс емес " - деп
айтатын ұстаздар жоқ. Мұны реттейтін не ересек балалар, не тәрбиеші,
болмаса жанында жүрген ата-ана. Сондықтан осы мәселені шешуде ата-ананың
рөлі жоғары.
Осы жастағы балалардың ұжым арқылы қатынасында мына мәселелерге мен
берген жөн. Ол адами қатынас, соның ішінде жолдастық, достық қатынас,
үлкендерді сыйлау, бір-біріне қол үшін беру, көмектесу, бірін-бірі
қамқорлыққа алу, жолдасы үшін жақсы көретін затын да қию. Ол үшін ұжымда
түсіністік, қимастық, өзін еркін сезіне алу көңіл-күйі болуы керек. Баланың
кеңіл-күйі сынаптай толқитын сезімге байланысты. Сол коңіл-күйді ата-ана әр
уақытта көтермелеп, түсіндіріп отыруы тиіс.
Көңіл-күйді көтерудіңжолдары бар. Мәселен, баланы жарқын жүзбен қарсы
алу; еркелетіп, жақсы ісін мадақтап, кейбір орындай алмайтын ісіне
көмектесу; көтермелеу керек. Бірақ мұның барлығы барлық балаларға не-месе
кез келген уақыттаемес. Әр нәрсенің өз орны, уақыты бар.
Дегенмен, бүгінгі күні баланың ұжымдағы адами қасиетін
қалыптастырудың, дамытудың өзіндік мәселелері бар. Олар:
Біріншіден, біз кеңестік тоталитарлық жүйеге үйренген қалпымыздан
ажыраған жоқпыз. Ал бүгінгі балаларға демократиялық жүйе өзіндік әсер
етуде. Былайша айтқанда, ескі жүйе мен жаңа жүйе үйлесімін таба алмай
жатыр.
Екіншіден, балаға ұжым арқылы адами қасиет беруде істен гөрі сөзге көп
жүгінеміз. Адами қасиет, инабаттылық, ізгілік сөзбен емес, іс, қарым-
қатынас, сезім арқылы қалыптасады. Бірақ сезімді де өз мөлшерінде
пайдаланып қолданған жөн.
Жалпы, сөз де, сезім де өз құндылығын жоғалтпағаны абзал. Әр нәрсенің
өз құны бар. Құнсызданудан саң болайық.
Үшіншіден, балалар ұжымы мектеп оқушылары немесе ересектер ұжымынан
ерекше. Себебі мектепке дейінгі балалар ұжымы баланың адами қасиетін
қалыптастыруда шешуші рөл атқара алмайды. Оның үстіне балалар ұжымы тұрақты
да емес. Бұл жерде негізгі тізгінді ересектер ұстайды да, көп жағдайда
жақсы, жаман бағаны ұжым ересектердің көзқарасымен бағалайды. Бала айтайын
деген ойын айта алмайды. Себебі ересектің айтқаны оған заң. Сондыңтан да
балалар ұжымымен жұмыс іс-тейтін ересек әрбір баланың қуанышын ортақ
қуаныш, ренішін ортақ реніш деп тауып, балалардың адами, ізгілік,
инабаттылық, рақымшылдық, т.б. жақсы қасиеттерін ұжым арқылы қалыптастырып
дамытқаны өте дұрыс.
Қуаныш пен реніштің не екенін бала отбасынан білгені абзал. Ренжи
алмаған адам қуана да алмайды.
Өмір бойы жақсылықтан басқа ешнәрсе көрмеген адам ренішке төтеп бере
алмайды. Ал, өмірде мөңгі жақсылық болуы мүмкін емес. Өмірдің шуағы мен
көлеңкесі қатар келіп тұрады. Осыған адамды бала кезінен үйреткен дұрыс.
Қайғыру туа біткен қасиет емес. Алла қайғыртпасын, бірақ қайғы
түскенде қайғыра да білу, біреудің қайғысына ортақтаса да білу керек. Осы
қасиетті омыраудағы кезінен қалыптастыруға болады. Құрбысы жыласа жұбатып,
жығылсааяп, басынан сипап, ойыншығымен бөлісіп тұруы керек. Мұндай аяушылық
жаңын адамдарына, ата-ана, ата-әже, аға, іні, әпке, қарындастарына болуы
тиіс. Осыған үйрету керек.
Екінші параграф бойынша қорытынды:
Мектепке дейінгі жастағы балаға ойын арқылы өмір тәжірибесін беру, сол
ойынды ұйымдастыра білу, отба-сылық қарым-қатынасты да ұйымдастырып,
қанағаттылыққа үйрету. Адами, ізгілік, инабаттылық, рахымшылдықты
қалыптастыруда тек адамдардың қатынасы арқылы емес, үй жануарлары арқылы
да, сол жануарларға адами, жанашырлық көзқараспен қарауға үйрету керек.
Оған өмірден көптеген мысалдар келтіруге болады.
Баланың рухани байлығын оның жас кезінен бастап қалыптастырып дамытңан
жөн. Баланы тас жүректіктен сақтайық.
2.3. Мектеп жасына дейінгі балалардың
тәрбиесіне басшылық жасаудың өзіндік
кейбір ерекшелік әдістері
Мектеп жасындағы балалардың тәрбиеге байланысты әдіс-тәсілдері бар. Ол
туралы көптеген ғалымдар еңбек жаз-ған. Ал мектеп жасына дейінгі балалар
туралы қалыптасқан әдіс-тәсілдер жоң. Ата-аналар өз бетінше өздерінің ата-
аналарынан үйренген әдіс-тәсілдерді қолданады.
Біріншіден, ата-аналар балаларды сезім арқылы жақсы-жаманды ажыратуға
үйретеді. Мәселен, маскү-немнен өзін аулаң ұстау. Осыған бала да үйренеді.
Ішкен адамнан қорқады. Ондай адамнан өзін аулақ ұстайды. Осы сияқты
мысалдарды коптеп келтіруге болады. Бұл жерде балаға артық сөзді айтудың да
қажеті жоқ. Ол жамандықты (маскүнемді) көрді, анасының маскүнемнен
қорыққанын көріп сезді, өзін сол сезімге берді де, берілді.
Екіншіден, жағымдықылықтарды бекіту арқылы. Баланы жағымды қылық
көрсетуге итермелеу, соған алдын ала жағдай жасап, өзіне сол қылықты
орындату, сол істеген ісін мадақтау.
Үшіншіден, жаман нәрседен баланың бойын аулақ ұстау. Оған түрлі
мультфильмнен мысалдар келтіру, сол арқылы баланың жамандыққа көзін
жеткізу.
Төртіншіден, жаттығу арқылы баланың мінез-құлқын қалыптастыру.
Жаттығуда нақты тәрбиенің бір көрінісін ғана алып бірнеше рет қайталау,
баланың бойына сіңіру.
есіншіден, қайырымдылық арқылы тәрбиелеу. Отбасындағы кішігірім
ауыртцалықты (тұмаумен ауырған ересектер) болісу, көмекке шақыру. Сойтіп,
жасөспірімді қайырымдылыққа үйрету. Бұл тәсіл ойын ретіндегідей болғанмен,
мұның өзіндік жағдайы шынайы өмірден алынып отыр.
Алтыншыдан, ойындағы достарын алмастыру. Мұндағы айтайық деп
отырғанымыз бала бірге ойнайтын достарын жиі алмастырып отырады. Себебі
баланың мінезі, көңіл-күйі сынаптай жиі өзгеріске ұшырайды. Бірде ұрысып,
бірде таласып, бірде бірін-бірі жақтырмай, келісе алмай ойындағы құрбыларын
жиі ауыстырады. Мұның жақсы жағы - құрбылардың көптігінен мол тәжірибе
алады. Ал, жаман жағы тұрақтылықты жоғалтады. Сондықтан ата-ана мына үш
кемшілікке көңіл аударғаны жөн:
- бірінші кемшілік - ата-ана баланың құрбыларын жиі алмастырғанына,
балалардың озара қарым-қатынасына мен бермейді.
- екінші кемшілік - ата-ана жас баланың кіммен ойнап, кіммен бірге
болуын өзі шепіеді. Жас баланы достарын таңдау еркінен ажыратады. Ата-
анабаланың құрбыларын жақсы, жаман деп шешім қабылдап бөледі.
- үшінші кемшілік - ата-ана өз баласын "жақсы, үлгілі" деп, соған
лайықты "үлгілі" балаларды таңдайды. Осы үшеуі де қате пікір. Бала өзіне
досты өзі таңдағаны жөн. Біраң ата-ана оны қадағалап, жақсы мен жаманды
ажыратуға көзін жеткізіп көмектескені дұрыс. Мұндай әрекеттерді жалпы
сарынға жіберуге де, жалпы тыйым салуға да болмайды.
Жетіншіден, келісім. Бала бір айтқаннан үлкендердің тілін ала
бермейтін де кездері болады. Ондай жағдайда ересектер тыйым салу арқылы
күшпен тіл алғызғысы келеді. Бірақ бұл дұрыс тәсіл емес. Баланы келісім
арқылы тіл алғызуға болады. Мәселен, ойнап жүрген баланы үйге келтіру үшін
"мультфильм жүріп жатыр, қызық бір нәрсе болып жатыр" дегендей сөзбен
шақыруға болады. Не нәрсе болса да баланың өз еркімен орындағаны дұрыс.
Сегізінші, бір істен екінші іске ауысу. Бұл да балаларға қолданылатын
тәсіл. Жағымсыз істен жағымдыға ауысу керек. Мұны да ата-аналар ерікпен,
өте жай байыппен қолданғаны жөн. Осының бәрін қорытындылай келе
А.В.Сухомлинскийдің "Тәрбие дегеніміз - өсімдікті өсіргенде арам шөпке орын
қалдырмау", - деп айтңан сезін естен шығармау керек екенін айтайық.
Сонымен үшінші параграф бойынша қорытынды:
Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіне басшылық жасаудың өзіндік
ерекшеліктері - оларды сезім, жағымды қылықтар, жаманнан аулақ болу,
жаттығу, қайырымдылыққа үйрету, келісімге келу арқылы тәрбиелеу. Олардың
ойындағы достарын.жиі алмастырып, бір істен екінші іске ауысуына,
тұрақсыздығына мөн беріп, тәрбиелеу керек. Аталған істерге байланысты әдіс-
тәсілдерді ұтымды пайдалану қажет.
Қайталауға арналған сұрақтар:
1. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеуі мен ойлауы қатар жүре ме?
2. Зейін мен естің байланысын айтыңыз.
3. Мектеп жасына дейінгі бала еркінің дамуы.
4. Алғашңы адамгершілік қасиетті қалай қалыптастыруға болады?
5. Мектеп жасына дейінгі баланың отбасылық, ұжымдың қатынасы.
6. Отбасылық қатынастағы ойынның рөлі.
7. Қанағаттылықты қалай қалыптастыруға болады?
8. Жағымды, жағымсыз қылықтарды ажыратуға үйрету.
9. Балалар ойынының ұжымдық мәні.
10. Қайырымдылыққа үйретудің жолдары.
Әдебиеттер тізімі:
1. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004.
2. Возрастная педагогическая психология. - М., 1996.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. - Алматы, 2003.
4. Белкин А.С. Основы возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Бегалиев Т. Б., Мцсаева С.А., Тасболатов Қ. Педагогикалык терминдер
сөздігі. - Жамбыл, 1989.
6. Пинт ОА. Это Вам, родители. - М., 1971.
7. КочетовАМ. Особенности дошколъного возраста. - М., 2004.
8. Сухомлинский ВА. Павлыш орта мектебі. - Алматы, 1969.
Үшінші тацырып Бастауыш сынып оқушыларына жалпы мінездеме
Бастауыш сынып оқушылары дегеніміз - 7-11 немесе 6-10 жас аралығындағы
балалар. Осы жаста олардың же-ке психологиялық, әлеуметтік адами қасиеттері
қалыптасады және оларға төн өзгешіліктер де пайда болады. Мәселен,
біріншіден, олардың материалдық, қарым-қатынастың, эмоционалдық
қажеттіктерін отбасы қамтамасыз етеді. Олар ата-ананың қамқорлығында.
Екіншіден, олардың әлеуметтік-танымдық қызығушылық құштарлықтарын
мектеп қалыптастырады, дамытады.
Үшіншіден, ата-ана, мектепке арқа сүйей отырып, сыртқы жағымсыз
нәрселерден бастауыш сынып оқушыларын қорғай алады. Себебі ата-ана, мектеп
- бастауыш сынып оқушыларының қамқоршылары.
3.1. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық дамуының
басымдылығы
Бастауыш мектеп жасындағы баланың әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі.
Кешегі мектеп жасына дейінгі бала -бүгін бастауыш мектеп оқушысы. Мектеп
жасына дейінгі бала мектепке келгеннен кейін бұрынғы еркіндіктен айырылады.
Оларды мектеп тәртібіне шақырады. Сондықтан бостандықта болып қалған бала
тәртіпке көне алмайды. Осыдан барып ересектермен өзара түсініспеушілік
пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың өзінің іс-әрекетін психологиялық
тұрғыдан қайта құруы. Бастауыш мектеп жасындағы балабұрын ойынмен
айналысса, енді оқумен айналысуына тура келеді. Оқу - ойынға қарағанда өте
күрделі процесс. Оқуда танымдық, адами қасиеттер күрделене түседі.
Сондықтан да іс-әрекетті психологиялық тұрғыдан қайта құруда мына
төмендегідей кезеңдерден өтеді:
Біріншіден, мектеп өміріне кірігу.
Екіншіден, мектеп, сынып ұжымдары арқылы қатынастарды реттеу,
ересектермен (ұстаздармен) қарым-қатынасты орнату.
Үшіншіден, мектептің ішкі тәртібіне бағыну, қабылдау.
Осы үш кезеңнен сүрінбей өту, ішкі тәртіпті дұрыс қабылдау бастауыш
мектеп оқушыларының ұжымға мүше болып кіріп кетуіне мүмкіндік береді.
Қысқасы, бастауыш мектеп оқушылары мектеп өміріне үйренуі тиіс.
Дегенмен, мектеп өміріне үйренудің өзіндік қиыншылықтары да бар.
1. Бірінші қиындық. Баланың уақтысында ұйқыдан ояна алмай, мектепке
керекті оқу құралдарын мезгілінде жинай алмауы, сабақта тәртіп сақтап тыныш
отыру, мұғалімнің айтқанын бұлжытпай орындау, үй тапсырмасын, қоғамдық
тапсырманы орындау, т.б. бастауыш сынып оқушыларына қиынға соғады. Бастауыш
сынып оқу-шылары алғашқы күндері осыған көндіге алмайды. Ол оған
психологиялық, педагогикалық тұрғыдан дайын емес. Күн тәртібіне көне алмай
шатақ шығарып, мектепке барғысы да келмейді.
2. Екінші қиындық. Сыныптағы оқушылармен, ұстазымен қарым-қатынасты
үйлестіру. Бастауыш сынып оқушысы үшін алғашқы мұғалім періште,
пайғамбардай болып көрінеді. Әсіресе, бірінші, екінші сынып оқушылары үшін
ұстаз - бәрін білетін адам. Ол бәрінен ақылды, данышпан, тек соған ғана
сену керек. Дегенмен кейбір оқуда үлгере алмайтын оқушыға мұғалім ұрысқақ,
зө лім, тажал болып көрінуі де м үмкін. Сондықтан бастауыш сынып оқытушысы
балаларға ұрысқаннан гөрі мейірімді, қамқоршы адам болып көрінгені жөн.
Сонымен бастауыш сынып мұғалімі кей жағдайда оқушыларына екі тұрғыдан
көрінеді. Мүмкіндік болғанша мұғалім тек жағымды жағынан көрінгені абзал.
Бала мұғалімнен қорықпауы керек.
Бастауыш сынып оқушыларының тағы бір мәселесі -ол балалардың сыныптағы
өзара қатынасы. Бұл жерде де мұғалімнің рөлі ерекше. Себебі бастауыш
сыныптағы балалар қатынасын үйлестіретін мұғалім. Мұғалімнің ақ дегені ақ,
қара дегені қара. Бала барлық нәрсеге мұғалімнің көзімен қарайды. Мұнда да
балалар ұжымы жағдайы жақсылар, жағдайы нашарлар болып екіге бөлінуі
мүмкін. Бұл антогонистік кайшылықтарды мұғалім ше-шуі тиіс. Ондай болмаған
жағдайда жақсы ұжым құрып, дұрыс тәрбие бере алмаймыз, педагогикалық
кемшіліктер жіберіп, балаларды жастайынан жаман жолға итермелейміз.
Бірінші кемшілік - адами құндылықтың, адамгершіліктің не екенін
педагогикалық тұрғыда түсіндіре алмау. Балада адамгершіліктің бастауы
қалыптаспаған, соған жастайынан үйренбеген.
Екінші кемшілік — ақыл-ойдың педагогикалық тұрғыдан дұрыс дамымауы.
Осыдан барып оқуға деген жалқаулық, оқығысы, үйренгісі, білгісі келмеуі
туындайды.
Үшінші кемшілік - адами-әсемдік, сүлулық дегенді білмей, түсінбей
өсуі. Әсемдік, көркемдік, сұлулықты түсінбеген баланың жүрегінің жылуы
болмайды.
Төртінші кемшілік - медициналық-педагогикалық. Баланың денсаулығының,
ақыл-ойының кемістігі, патологиялық кемшілігі. Ондай бала тазалық, тәртіп
дегенді түсінбей өтуі мүмкін.
Бесінші кемішлік - баланың еңбекке деген адами құлшынысының жоқ болуы.
Мұндай жағдайда "жатып ішер ас болса" деген адам өседі. Жасынан
еңбектенбеген адамнан ешқандай жақсы азамат шықпайды.
Осы бес кемшілікті жою - жасөспірімдерді әлеуметтік-педагогикалық
тұрғыда қорғау, жаман жолдан сақтандыру болып табылады.
3. Үшінші қиындық. Балалардың отбасымен қатынасы. Мектепке барғаннан
кейін бала бұрынғы балалық дәрежесінен айырылып, жауапты адамдар қатарына
қосылады. Мұндайда ол түрлі жағдайға ұшырауы мүмкін.
Біріншіден, балаға мектепке керекті құрал-жабдықтар алынған. Ол
ойыншықтардан күрделі. Оның үстіне балаға бақылау күшейеді. Себебі сабаққа
дайындық керек. Осының бәрі балаға ұнамайды. Бала тәртіп сақтаудан қашады,
тәртіпті орындамайды. Бала мен ата-ана арасында кикілжің пайда болады.
Екіншіден, керісінше, балаға жаңа рөл беріліп, сабаққа
жауапкершілікпен қарайды. Көп нәрсені өзі тындырады. Бірақ бүған ата-ана
жөнді мән бермейді де, ол әрекетті баланың ойыны ретінде қарайды. Бала
осыны түсініп, біртіндеп сабаққа деген ықыласы төмендей береді.
Үшіншіден, бала ата-ананың өзінің оқуға деген ықыласына көп көңіл
бөлгенін біліп, үстіне төніп тұрғанын сезіп, ол да өз шартын алға тартады.
Кей жағдайда әрбір жақсы бағаға ақша талап етеді.
4. Төртінші қиындық. Бастауыш сынып оқушыларының үй жұмысын, үйге
берген тапсырмасын орындауда қиналуы.
Зерттеуші-ғалым педагогтардың айтуынша бастауыш мектеп оқушыларын үй
жұмысын орындауда бірнеше топқа, кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші топ оқушылары үй тапсырмасын көтеріңкі көңілмен, қиналмай
орындайды. Мұндай оқушылар тобын романтиктер дейміз. Олардың оқуға деген
қызығушылығы бар. Өздерін ересектерсанатында ұстайды. Бірақ уақыт өткен
сайын сол балалардың кейбіреуі оқудан жалығады, қызығушылығы басылады,
үлгерімі төмендей береді. Бірақ сабақты орындау міндет екенін ғана біліп,
үй жұмысын орындау тек салтқа айналады.
Екінші топ оқуды, үй жұмысын орындауды салт деп х, білу. Осылайша
балалардың сабаққа деген ынтасына қарай, оларды үш топқа бөлуге болады.
рінші - ынтамен оқитындар.
Екінші - жалпы үрдіспен оқу керек, ата-ананы, мұғалімді ренжітпейін
деген оймен оқу, яғни өзі үшін емес, біреу үшін.
Үшінші - сабақтан үлгере алмай, артта қалып қойғандар тобы.
Осы үштоптың әрқайсысымен өзіндік жұмыс жүргізу- бастауыш сынып
ұстаздары мен ата-аналардың міндеті. Бірінші топтағы оқушыларды қолдап
отырса, екінші топтағыны көтермелеп, ал үшінші топтағыны бірде міндеттеп,
бірде мақтап, барлық жағдайда қолдау көрсетіп, көмектесіп оқыту керектігін
ұстаздар мен ата-аналардың естеріне саламыз.
Бастауыш сыныптың өзінде балаға ұнайтын, ұнамайтын, жақсы көретін,
жақсы көрмейтін пәндері бар. Осы орайда айтарымыз мектеп баласына барлық
пәндер бірдей ұнай бермейді. Қандай бір үздік оқушы болмасын, оның өте
жақсы көретін пәні немесе пәндері бол ады. Соны әрі қарай дамытқан жөн.
Оқуда зорлық болмау керек. Оқуда қажеттілік, білім алуға міндеттілік
болуы керек.
Сонымен бірінші параграф бойынша қорытынды: Бастауыш мектеп жасындағы
баланың әлеуметтік мөртебесі өзгеріп, ол өзінің іс-әрекетін психологиялық
тұрғыдан қайта құрады. Осы орайда ол көптеген қиыншылықтарға тап болады.
Сол қиындықтарды шешуге оқытушы, ата-ана болып бірлесіп еңбектеніп, балаға
көмектескені абзал.
3.2. Педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары мен технологиясы
Бірінші баңыт — бастауыш сынып оқушыларының алғашқы сенімін
қалыптастыру. Сенім - күрделі. Ол - терең тиянақты ойланып айтылған
идеялардың жиынтығы. Оны бастауыш сыныпта толық қалыптастыру мүмкін емес.
Біраң соның іргетасын қалауға болады. Оны отбасынан бастаған жөн. Мәселен,
ата-ананың өзіне деген сүйіспеншілігі мен өзіне деген сенімі. Осыны әрі
қарай дамытып қалыптастыру керек. Бірақ бүгінгі өмірде жағдайдың қиындығына
байланысты ересектердің өмірден түңілу, пессимизмге берілуі бастауыш сынып
оқушыларының сенімін қалыптастыруға үлгі бола алмайды. Осы жерде мектеп
ұстаздарының көмегі қажет.
Бастауыш мектеп балаларының алғашқы сенімін қалыптастыру үшін оларды
жеке адам ретінде, олардың әрқайсысын жеке-жеке ажыратып қарастыра
білгеніміз жөн. Бұл жерде мына екі түсінікке зер салайық. Баланы жеке адам
деп те, тұлға деп те қарауға болады. Сонымен жеке-бала - тұлға. Сонда гана
біз оларды түсінеміз. Жекелеп қарағанда біз олардың жеке қасиеттерін ғана
білеміз. Ал тұлға деп қарасақ, оның даму процесін де білеміз. Ол ұстаз бен
ата-ана, жолдас-жора, қоршаған ортадан не алды, қалай дамуда, не істеу
керек деген сияқты сұрақтарға жауап аламыз.
Баланы жеке тұлға деп танитын болсаң, онда біз мынандай жағдайларға
зер салғанымыз дұрыс:
Біріншіден, жеке тұлғаның жақсы қасиеттеріне жүгініп, оның
перспективтік дамуына, оптимистік, болашаққа сенімділтк көзқарасын жетекші
идея ретінде пайдаланамыз.
Екіншіден, баланы мектеп оқушысы ретінде танып, елінің азаматы ретінде
қарап, осы міндеттерді атқаруға жағдай жасау.
Үшіншіден, мектеп баласы болғанымен бұл қайталанбас тұлға екеніне
көзін жеткізу, соған талпыныс жасату.
Төртіншіден, балаға ересек адамға қарағандай қарап, тең құқықты азамат
ретінде танып, осы тұрғыда қарым-қатынас жүргізу.
Бесіншіден, педагогикалық қызметтестік қағиданы берік ұстау, олардың
жас және дербес ерекшеліктерін ескеру.
Екінші бағыт — қоғамдық қатынасты дамыту, мұғалімнің өктемдігін
ескерту, оған жол бермеу.
Осы ойды тарқату үшін мынандай мысалды алайық. Мектепте екі қатар
сынып бар дейік. Соның бірінде өте абыройлы, тәртіпті қалайтын, өзі де сол
принципке берік, білікті мұғалім жұмыс істейді. Оның оқушылары да тәртіпті,
ұқыпты, мектептегі үлгілі сыныптың қатарына жатады. Ал келесі сыныпта
еркіндікті қалайтын, өзі де қалай болса, солай жұмысты орындайтын мұғалім
сабақ береді; Оның оқушылары да тәртіп жағынан онша дұрыс көріне бермейтін
болып өседі. Сол екі сыныптың балалары бесінші сыныпта күрт өзгеруі мүмкін.
Тәртіпке үйренген, мұғалімінің айтқанын бұлжытпай орындайтын балалар кеп
пәндік мұғалімдерге тап болғаннан кейін, сол бұрынғы тәртіптіліктен
айырылады. Екінші топтағы балалар жаңа жағдайға тез үйреніп кетеді. Біздің
мұндағы айтайық дегеніміз - бастауыш сыныпта өктемдікке үйренген балалар
бесінші сыныпта басқа өзгеріске ұшырай-ды. Бастауыш сыныпта мұғалімнің
өктемдігі жарамайды. Себебі бастауыш сынып оқушылары өктемдікке үйреніп
жалтаң болып қалады. Ал, екінші топтағылар сол өздерінің табиғи жағдайына
байланысты дамиды.
Осындай қателіктерден аулақ болу үшін біз мына жағдайларды ескергенді
жөн көріп отырмыз:
Біріншіден, бастауыш сынып мұғалімі оқушыларымен апталық жоспарды
бірігіп құру.
Екіншіден, осы құрылған жоспарды орындау.
Үшіншіден, атқарылған істің нәтижесін талдау.
Төртіншіден, атқарылған іске, соны орындаушыларға, өздеріне баға беру.
Осыны орындап тұрса мұғалім өктемдікке бармайды, осы ескертілген
жағдайлар демократиялық қатынастың бастауы болады.
Бірақ бастауыш сынып оқушылары демократияның не екенін түсінбейді.
Сондықтан да демократияға да шектеу қою керек.
Бастауыш сынып оқушылары демократия мен өктемдіктің арасын айыра
бермейді. Себебі оларға мұғалімнің айтқаны заң. Сондықтан да мұғалімнің
жақсы көрмеген оқушысын олар дажаман көріп, оған күн көрсетпеуі мүмкін.
Баланың жаман қылығын мұғалім оқушыларға және кінөлі оқушыға да
түсінікті болатындай етіп ескертіп айтып, жаман қылықтың себебін және неге
соқтыратынын талдаған дұрыс.
Үшінші бағыт — әдептің а лғашқы қадамын қалыптастыру, адами
қатынастағы бірсөзділік. Мектептің өзінің ішкі заңы, тәртібі бар. Ол үйдің,
даланың, ауланың неме-се балабақша қатынасынан бөлек. Бұл - әлеуметтік, ере-
сектіктің заңы, тәртібі. Алғаш бала мектепке келгенде осы заң, тәртіппен
танысады. Оны бастауыш сынып мұғалімі таныстырады. Ал бастауыш сынып
оқушысы осы заң-тәртіпті бұлжытпай орындауға тырысады, ересектермен қарым-
қатынаста болғанын мақтан тұтады. Оның үстіне ұстазының айтқанын орындау -
үлкен шаруаны тындырғанмен тең.
Бірақ бастауыш сынып оқушылары 3-4 сыныпқа келгенде, мұғалімнің
айтқанын ой елегінен өткізе бастап, оның іс-әрекетін, айтқанын мұқият
қадағалай бастайды. Егер де мұғалім өзінің айтқанын өзі орындамаса, екі
сөзді болса, балаларды бөліп қараса, ондай мұғалім абыройынан айырылады.
Мұндай жағдайда айтқан өсиет, ақыл, тәрбиелік іс-әрекетінің бәрі зая
кетеді.
Төртінші бағыт — жақсы оқу, үлгерім жетістігі, соған жетуге жағдай
жасау. Байқап қарасаңыздар оқудағы же-тістік бар және сол жетістікке жетуге
жағдай жасау бар. Бұл екі үғым бір-бірімен байланысты да және екі бөлек.
Оқу үлгеріміндегі жетістік - соған жағдай жасаудан басталады. Жетістік -
нәтиже, ал жағдай жасау - соған жетудің жолы.
Бала оқуда жақсы нәтижеге жетсе, ие болса, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Қазақстан Республикасы тәуелсіздік алғаннан бері елімізде білім
саласында көптеген өзгерістер болып жатыр. 1992 жылы "Білім туралы заң",
1993 жылы бастауыш сыныптық базистік бағдарлама, жалпы орта мектепке
арналған көп вариантты оқу бағдарламалары, тәрбиеге байланысты "Атамекен",
"Кәусарбұлақ", "Елім-ай" бағдарламалары, Қазақстан Республикасы жалпы білім
беретін мектептерінің тұжырымдамалары, 1999 жылы "Білім туралы" жаңа заң
жарық көрді.
Осындай өзгерістер жалпы оқу орындарының оқу жоспарларын,
бағдарламаларын жаңадан құрып, оқулықтар, оқу құралдарын жазуды
ұйымдастыруға өз септігін тигізуде. Соның нәтижесінде кейінгі кезде мектеп
оқушылары төл оқулықтармен қамтамасыз етіліп, жоғары оқу орындарының ғалым-
ұстаздары колледж оқушыларына арнап оқулықтар мен оқу құралдарын жазып
шығаруда.
Соңғы жылдары педагог-ғалымдар педагогика пәнінен оқу құралдары мен
бағдарламалар жазды. Педагогика гуманитарлық колледждерде білім алатын
болашақ ұстаз – шәкірттерімізге арналған негізгі оқу пәні болып саналады.
Сондықтан олар педагогиканың негізінен, оның методологиясынан, тәлім-
тәрбиенің теориясынан және әдістерінен, дидактикадан, мектептанудан дәріс
алып, психологиялық-педагогикалық ғылымдардан, пәндерден сусындап,
жасөспірімдердің мінез-құлқын, іс-әрекетін, қабілетін айқындап, бақылап,
зерттеп оқушыларға оң ықпал жасауы керек.
Педагогика - бұл қоғамдың ғылым. Соңғы жылдары өмір талабына
байланысты педагогика көптеген өзгеріске ұшырап, жақалыққа зөру болып отыр.
Оның үстіне қазақ тілінде педагогикадан жаңа оқу құралдары жоқтың қасы. Бұл
ұсынылып отырған оқу құралын бұрынғы оқылған дәрістерді сараптай отырып,
соңғы жылдары баспадан шыққан мәскеулік ғалымдар Б.Т. Лихаевтың (1998 ж.),
И.Ф.Харламовтың(1997 ж.), И.П. Подласыйдың(2000 ж.), П.И. Пидкасистың (2000
ж.), А.С. Белкиннің (2000 ж.) педагогикадан, жас ерекшелік педагогика
негіздерінен курстық дерістеріне сүйеніп, Абай атындағы Алматы мемлекеттік
ұлттық педагогикалық университет ұстаздарының 1991 және 2003 жылы жазған
дәріс курстарын, әсіресе, Л.Керімовтің, Б.Айтмамбетованың,
А.Бейсенбаеваның, Ғ.Нүрғалиеваның, С.Ұзақбаеваның және де ағайынды
Қоянбаевтардың еңбектерін пайдаланып, Қ.Жарықбаев пен С.Қалиевтің "Қазақ
тәлім-тәрбиесі" еңбегіне (1995 ж.), С. Ұзақбаеваның "Тамыры терең
тәрбиесіне" (1995 ж.), Н.Д.Хмельдің "Теоретическиеосновы профессиональной
подготовки учитёля" (1998ж.)деген монографиясына сілтеме жасап, Қазақстанда
соңғы жылдардағы білім мен тәрбиеге байланысты шыққан құжаттарды, түрлі
әдебиетті, мақалаларды ой елегінен өткізіп, тезис х, ретінде жазып,
оқырмандарымызға ұсынып отыра айтарымыз бүгінгі оқытып жүрген педагогика
өміршең емес. Оның олай болмауының себептері:
Біріншіден, теория мен тәжірибенің бір-бірінен алшақтауында. Тәжірибе
толығымен зерттеліп теориялық тұрғыда ұстаздарға ұсынылмайды. Көп жағдайда
теория мен тәжірибенің ұштасуы әртүрлі конференция, симпозиумдарда
үзінділер түрінде ғана жеңіл-желпі айтылып қана қойды.
Екіншіден, педагогикалық теорияда көптеген ғылыми терминдер кездеседі.
Ол терминдермен қатардағы мектеп ұстаздары жөнді таныс емес немесе ол
терминдерді түсініп пайдаланудан қашқақтайды.
Үшіншіден, педагог-ғалым теоретиктер мен практиктердің жөнді біріге
алмауында. Қысқасы, теоретиктер мен практиктер бірігіп жұмыс істей алмай
отыр. Жаңа педагогиканы өмірге енгізу үшін ғалым-ұстаз жан-жақты, әрі
теоретик, өрі практик болуы керек сияқты.
Сондықтан да шығар бүгінгі болашақ ұстаздарға беріп жүрген
педагогикалық теориялар жалпылама түрде айтылып, студенттерге түсініксіз
болып қалабереді. Қысқасы, теориялық педагогика өмірден алшақ жатыр.
Осындай алшақтықтың тағы бір себептері бар.
Бүгінгі педагогика психологиялық пәндермен, оның ішінде жалпы
психология, жас ерекшелік психологиясы, әлеуметтік психология деген
пәндермен байланысы әлсіз.
Педагогикада жас ерекшелігі, әсіресе, бүгінгі балалардың ерекшеліктері
ескерілмеуде. Омір бүгінгі балалардың жас ерекшелігіне, өзіндік
ерекшеліктеріне көптеген өзгерістер енгізуде. Осыны бүгінгі педагогикаға
енгізу керек.
Педагогиканың тәжірибелік түрі ретінде жүретін "Тәрбие әдістемесі"
атты пән өмірден қалып қойған. Ол пән өз міндетін орындай алмады. Оның
үстіне бұл пән оңтайлануға ұшырап, кейбір оқу орындарында оқу жоспарынан
алынып тасталды.
Осы көрсетілген кемшіліктерден барып педагогикаға жаңа атау беріп,
жаңа пән етіп енгізу қажеттілігі туындап отыр. Бірақ жаңа пән жоғарыда
көрсетілген кемшіліктердің бәрін жояды деген ойдан аулақпыз. Сол
көрсетілген кемшіліктерді азайтса да, біздің алға қойған маңсатымыз
орындалады ғой деп ойлаймыз.
Ұсынып отырған дәрістер курсы профессор Т.Сабыровтың педагогикалық
училищелердің барлық мамандықтарына арналған педагогика бағдарламасына,
мемлекет тарапынан қабылданған құжаттарға, шет мемлекеттерде шыққан жаңа
әдебиеттерге сөйкес жазылған.
Сонымен қатар, оқырман қауым осы еңбек туралы өз пікірлерін айтажатар,
жіберілген кемшіліктер толықтырылар деген ойдамыз.
БІРІНШІ БӨЛІМ
БАЛАНЫҢ ЖАС ЕРЕКШЕЛІКТЕРІНЕ БАЙЛАНЫСТЫ ПЕДАГОГИКАНЫҢ НЕГІЗ ДЕРІ - ОҚУ ПӘНІ
Бірінші тақырып
Баланың жас ерекшеліктеріне байланысты педагогика негіздерінің объектісі,
пәні,
логикалық құрылымы
Жалпы педагогиканың объектісі - Адам, оның ертүрлі іс-әрекет, қарым-
қатынасы, дамуы т.б. болса, баланың жас ерекшелігіне байланысты
педагогиканың объектісі. Бала, оның туғаннан бастап есейгенге дейінгі
кезеңдегі психологиялық әрекеттері болып табылады.
Жалпы педагогика пәні - оқу-тәрбие процесінің заңдылықтары, нысаны,
әдістері, құралдары болса, баланың жас ерекшелігіне байланысты
педагогиканың пәні - баланың өр кезеңдегі оқу-тәрбие процесінің
психологиялық тұрғыдан заңдылықтары, әдістері, құралдары, соган сөйкес оқу-
тәрбие үрдісінің технологиясы.
Педагогикадағы "балалық" деген түсінік психологиядағы "балалық" деген
түсінікпен ұштасып жатыр.
Балалықты екі тұрғыда қарауға болады:
Біріншіден, балаларды ересектердің биологиялық, рухани, материалдық
жағдаймен қамтамасыз етуі.
Екіншіден, баланың өзініңіс-әрекетінің нәтижесінде жағымсыз қылықтарға
қарсы тұра білуі.
Көрсетілген екі жағдайда да баланың өзіндік қасиеті жетекші рөл
атқарады.
Кешегі бала мен бүгінгі баланың арасындағы айырмашылық жер мен көктей.
Бүгінгі балалардың жас ерекшеліктерін бұрынғысынша "мектепкедейінгі",
"төменгі сынып оқушылары" немесе "балалық шақ", "жасөспірімдер" және
"жастық шақ" деп бөлеміз.
Мектепке дейінгі бүлдіршіндер көбінесе үлкендердің қамқорындаболып, іс-
әрекетті өз бетінше жасай бермейді. Олар ересектердің қамқорлығына мұқтаж.
Төменгі сынып оқушылары да ересектердің қамқорлығына мұқтаж. Әсіресе
отбасы мен мектептің ықпалында болады. Дегенмен бұл жаста оларда өзіндік
"Мен" деген қасиет пайда бола бастайды. Осы менмендік оларды жағымсыз
қылықтардан аулақтатады. Бірақ ата-ананың, мектеп ұстаздарының ыңпалынан
толықтай аса алмайды.
Жасөспірімдік кезеңді балалардың қиын кезеңі деп те атайды. Олай
дейтін себебі жасөспірімдерде менмендік асқындай береді. Материалдық,
рухани жағынан отбасына, мектепке тәуелді болғанымен, бұл жастағы балалар
жаман қылықтарға әуес болады, көп мәселені өз бетінше шешкенді дұрыс көріп,
тәуелсіздігі асқындайды.
Жастық шақта балалар отбасының тәуелдігінде, мектептің ықпалында бола
тұрып көп мәселеге өзіндік тұрғыдан қарайды, өмірге көзқарасы өзгеріп,
жасөспірімдік кезеңдегі жағымсыз іс-әрекеттерге сын көзбен қарайды.
Бала жасының осытөрт кезеңін талдай отырьш, жас ерекшілік
педагогикасьшың мазмұны мен құрылымында мына төмендегідей логикалық
байланыс бар екенінекөзіміз жетті:
Біріншіден, баланың психофизиологиялық дамуы.
Екіншіден, әсіресе оның психологиялық-педагогикалық дамуының
басымдылығы.
Үшіншіден, осы торт кезеңде де баланың өзіндік іс-әрекетінің жетекші
рөлінің басымдылығы.
Төртіншіден, балаға дұрыс тәрбие беруде негізгі педагогикалық
идеяларды өз уақытында пайдалана білуде.
Бесіншіден, педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның басымдылық
бағыттары.
Осы көрсетілген бес бөліктің әрқайсысы баланың өсу, даму кезеңдерінде
әртүрлі ықпал етеді. Міне, осылардың әрңайсысына тоқталып көрейік.
Сонымен, баланың психофизиологиялық дамуы оның биологиялық тұрғыдан
қалыптасуын көрсетеді. Баланың түрлі іс-әрекетке араласуы, жолдас-
жораларымен қарым-қатынасы, жеке психологиялық қасиеті, әлеуметтік
қатынасы, құрбы-құрдастарының ортасындағы орны.
Психологиялық-педагогикалық дамуының басымдылығына баланың іс-
әрекетіндегі жетекші рөл атқаратын қажеттіліктен туындайтын, іс-әрекетке
итермелейтін мотив, соның арасындағы қайшылықтар жатады.
Іс-әрекеттің жетекші рөлінде баланың басының ерекшелігін ескере
отырып, ол неге сондай әрекетке барды деген сұраққа жауап іздеген жөн.
Мұндайда баланың сол іс-әрекетке баруына қандай қолайлы жағдай туды, не
себепті тежелді, не қозғаушы болды деген сұрақтарға жауап іздеу керек.
Негізгі педагогикалық идеяда осы жағымды іс-әрекеттерді іске асырудың
жолы қарастырылады. Ол балалар ұжымы арқылы орындалады.
Педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның басымдылық бағыттары
балалар ұжымы арқылы орындалады. Бұл бөлімге оқу-тәрбие процесінің
заңдылықтары, әдіс-тәсілдері, іс-әрекет, қарым-қатынасты ұйымдастыру
құралдары, ұстаздық қызмет жатады.
Осы көрсетілген бөлімдер балалардың жасына байланысты әрбір төрт
кезеңдерінде кездеседі. Сондықтан барлығына жалпы ортақ қасиеттер болуы
мүмкін. Бірақ баланың әрбір жасына байланысты кезеңдері және жеке басының
ерекшелігіне байланысты қасиеттер болады. Соны біз әр уақытта есте
ұстауымыз қажет.
Сонымен бірінші тақырып бойынша қорытынды:
Жас ерекшелік педагогиканың объектісі - бала, оның туғаннан есейгенге
дейінгі кезеңдегі психологиялық әрекеттері.
Жас ерекшелік педагогикасы пәні - баланың әр кезеңіндегі оқу-тәрбие
процесі барысындағы психологиялық заңдылықтары, әдістері, құралдары,
технологиясы.
Логикалық байланыс бес бағыттан тұрады.
Қайталауға арналғав сұрақтар:
1. Жалпы педагогиканың объектісін атаңыз.
2. Жас ерекшелік педагогикасының объектісін атаңыз.
3. Жалпы педагогиканың пәнін атаңыз.
4. Жас ерекшелік педагогикасы пвнін атаңыз.
5. Жас ерекшелік педагогикасындағы логикалық байланыс бағыттарын атаңыз.
Әдебиеттер тізімі:
1. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004.
2. Возрастная педагогическая психология. - М., 1996.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. - Алматы, 2003.
4. Белкин А.С. Основы возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Бегалиев Т.Б., Мцсаева СА., Тасболатов Қ. Педагогикалық терминдер
сөздігі. - Жамбыл, 1989.
Екінші тақырып Мектеп жасына дейінгі балаларға мінездеме
Мектеп жасына дейінгі балаларға бал аның туғанынан мектепке барғанға
дейінгі жас аралығындағы балалар жатады. Олар 2-3 жастан бастап озара қарым-
қатынаста болып, мектепке өзінше тәжірибе жинақтап барады. Бұл кезеңдегі
балаларды тек күн тізбегіне байланысты қара-мауымыз керек. Оларды
әлеуметтік тұрғыдан да қарағанымыз дұрыс. Себебі оның өскен ортасы,
денсаулығы, үй-тұрмысы, әлеуметтік-адамгершілік қасиеттерді
қалыптастыруына, сол туған күнінен бастап 6-7 жас аралығындағы (мектепке
барғанға дейінгі) баланың жалпы дамуына да байланысты.
Мектеп жасына дейінгі балаларға төн қасиеттер:
- Біріншіден, осы жастағы балалар өзіне негізгі өмірлік қажеттілікті
ересектердің көмегі арқылы қанағаттандырады.
- Екіншіден, материалдық, рухани, қызығушылық қажеттілігін отбасынан
алады.
- Үшіншіден, бұл жастағы балалар қолайсыз жағдайда өзін-өзі қорғай алмайды.
Сондықтан да, ұстаз осы жастағы баланың психологиялық-педагогикалық
дамуының басымдылығын ескергені абзал.
2.1. Психологиялық-педагогикалық даму басымдылығы
Сөйлеу және ойлау қабілетінің дамуы.
Бала сөйлеу арқылы ойлау қабілетімен қатар өзінің психикасьін да
дамытады. Сөз бен ой қатар жүреді. Екеуі бір-бірімен байланысты. Дегенмен,
екеуінің арасында алшаңтық та болуы мүмкін.
Кейбір ұстаздарда "жөнді сөйлей алмаған баланың ақыл-ойы дұрыс
дамымаған" деген қате пікір бар. Ол дұрыс емес. Жөнді сөйлей алмаған бала
күндердің күнінде сөйлеп кетуі де мүмкін немесе керісінше, жақсы сөйлеп
жүрген баланың бір нәрсенің өсерінен нашар сөйлеуі немесе тілі байлануы
мүмкін.
Егер де баланың тіл мен ойлау қабілеті төмен болса, ондай балалар
психикалық тұрғыда нашар дамиды. Осыдан барып ақыл-ойы нашар дамиды.
Ақыл-ойы кем баланың ми құрылысы зақымданған. Мұндай балаларды да
білуге болады. Ол аздаған ақыл-ой кемдігінен бастап есуастыққа дейінгі
аралық. Баланың мұндай болуы көп жағдайға байланысты. Мәселен, нәсіл-дік
жолмен келуі, анасының құрсағынан пайда болған кемістік немесе дүниеге
келгенде қиналып босанудаң, болмаса түрлі жарақаттан, аурудан пайда болуы.
Бірақ туа біткен ақыл-ой кемістігінен туғаннан кейінгі ақыл-ой
кемістігінің ерекшелігі - туғаннан кейінгі кемістікті жойып, ақыл-ойды
жетілдіруге болады.
Осындай балаларға арналған арнайы мектептер бар. Сол ортада мұндай
балалар өзін еркін ұстай алады, дамиды.
Зейін мен естің дамуы. Мектепке дейінгі жастағы ба-лалардың зейіні, еске
алуы, есіне сақтауы еріксізден ерік-тіге, көрнектіден мазмүнды ойға, сөзге
қарай дамиды. Әсіресе, түрлі-түсті заттар, есте саңтауға болатын қимыл-
қозғалыс немесе есте қалатындай сөздер, яғни көрген нөр-сені сөйлеу арқылы
бекіту.
Ұстаздардың, ата-аналардың кемшілігі - баланың ес, зейін, сөйлеу, жеке
ойлау қабілеттеріне мөн бере бермей-ді. Ересектер баланың сөзін қызықтай
отырып әрі дамытпайды. Керісінше, кішкентай баланың сөзін қызықтай отырып,
баланың сөзін қайталаумен, кекетумен шектеледі. Ересектер кішкентай баланың
сөздік қорын байытып, ойлау қабілетін тереңдетуге тиіс. Сонда ғана зейін
мен ес қалыпты дамиды.
Еріктің дамуының бірнеше жолдары бар. Олар:
- ересектердің талабын орындау;
- өздерінің іс-әрекетін ересектердің іс-әрекеттерінен бөліп қарау;
- ересектердің іс-әрекетін үлгі ретінде қабылдау;
- ересектерге еліктеу;
- өз іс-әрекетіне баға бере алу, жақсы мен жаманды ажырата білу;
- қоршаған әлеуметтік ортамен қарым-қатынас жасай алу.
Бала кездесетін кедергілерді жеңуге талпынса, жеңе білсе, онда баланың
қалыптасуы дұрыс дамып келеді деуге болады. Ал ол кедергіні жеңуден
қашқақтаса, онда жалтақ, "ауырдың үстімен" жүретін адам болып өседі.
Жігерсіз немесе ерке болып өскен баланың болашағы бұлыңғыр. Ондай балаларда
ерік дұрыс дамымайды. Қиқарлық ерікке жатпайды. Қиқарлық пен жігерлілік бір
түсінік емес.
Бұл жастағы балаларды артық мақтаудың да, жазалаудың да керегі жоқ.
Артың мақтасаң бала дандайсып кетеді де, жеңіл мінезді болып, ал артық
жазаласаң жасқаншаң, тұйық болып өседі. Бұл екі жағдайда да эгоист,
өзімшіл, ортамен есептеспейтін адам болып өседі.
Мұндайдан аулақ болу үшін ересектер мақтауды да, жазалауды да өз
уақтысында, өз орнында қолданғаны дұрыс. Әр нерсенің өзінің орны бар. Бірақ
ауру бала мен сау баланы шатастырмау керек. Жүйкесі ауру баланың
дөрекілігіне кешірімді болып барып, тәрбиелеу керек болса, сау балаға
тікелей тәрбиенің керекті әдістерін қолдану қажет. Осы әдісті қолдануда әр
баланың жеке ерекшелігін ескерген жөн.
Іс-әрекет, қылығына өзінің баға беру кезеңдері:
- Сәбидің өзінің іс-әрекет, қылықтарына берген ересектердің бағасын
түсінбеуі, жақсы-жаманды ажырата алмауы;
- Өсе келе біртіндеп сондай іс-әрекет, қылықтарға ересектердің берген
бағасын түсіне бастауы;
- Жаман мен жақсыны ажырата білу;
- Енді іс-әрекет, қылық түгіл, жалпы өзінің кей жағдайда көрсеткен
мінезін бағалауға көтерілуі;
- Өзінің ішкі жан дүниесін бағалау.
Баланың өзінің жан дүниесін, іс-әрекет, қылығын бірдей бағалай білмей
өсуі оны жақсы жолға апармайды. Ол оны жарға соқтырады.
Ал өзін-өзі дұрыс бағалай білмейтін, өзін басқадан кем санайтын бала
ынжық, өнербақанның жемі, көрінгеннің жетегінде жүретін адам болып өседі.
Бұл да жақсы қасиет емес.
қылығына баға беруі бойынша екіге бөлуге болады.
Бірінші, өз іс-әрекет, қылығын артық бағалау. Бұл эгоистікке,
өзімшілдікке, еркелікке, менмендікке соқтырады.
Екінші, өз іс-әрекет, қылығын кем бағалау. Бұл ынжық, өз ойын айта
алмайтын бос кеуде етіп өсіреді.
Осының екеуі де дұрыс емес. Сондықтан ересектер баланың жас кезінен
бастап, оның дамуын, қалыптасуын қадағалап, баланың өз іс-әрекет, қылық,
оқыс мінезіне өзінше әділ баға бере алатындай етіп тәрбиелеуі қажет. Мақсат
- баланың өзін жаман демей, оның істеген қылығына түсінетіндей баға беру.
Баланың алғашқы адамгершілік туралы түсінігін қалыптастыру- жаман мен
жақсы, өсемдік пен көріксіздік, сыпайылық пен дөрекілік сияқты т.б. қарама-
қарсылықтағы түсініктер мен іс-әрекет, қарым-қатынасты ажырата алудан
басталады.
Мұндай түсініктер:
- ересектердің баға беруі арқылы;
- нақты бір іс-әрекет, қылық, мінез көрсету кезінде;
- немесе баланың өз ісіне немесе жолдастарының ісіне баға беруі арқылы
қалыптасады.
Жас балалардың нақты бір жақсы мен жаманды, көріктілік пен
көріксіздікті ажыратуы көп жағдайда нақты үлгі арқылы жүреді. Мәселен,
"аяу", "біреуге жақ болу", "біреумен бөлісу", "біреудің айтқанына көну",
"біреуді жақсы көріп, бір затын сыйлау", т.б.
Балалардың адамгершілік түсінігі тәртіптіліктен, мәдени қатынас,
сыпайылық, жүрек жылуынан басталып қалыптасады. Ол үшін баланы соған үйрету
керек. Ойыншықтың өзін тірі жандай көрсетіп, оған дәрекілік жасамауды әр
уақытта баланың есіне салып отыру керек. Осыдан барып оның мәдени қатынасы
қалыптасады да, осы қатынасты өзімен ойнап жүрген балаға да қолданады.
Сонымен бірінші параграфқа қорытынды:
6-7 жасқа дейінгі балаға адамгершілік қасиетті сөзбен
қалыптастырмайды. Оны іс-әрекет, үлгі, соны қайталау, бекіту арқылы
қалыптастырады. Осындай жолмен баланы мектепке дайындауға болады.
2.2. Педагогикалық қызметтің технологиясы мен оның негізгі бағыттары
Бірінші бағыт. Балалардың ойынын ұйымдастыру.
Осы жастағы баланың психикасы ойын арқылы өзгеріп қалыптасады,
мектепке дайындалады. Өзі басқалардың қылығына баға беруге үйреніп, өмірді
тани бастайды.
Баланың ойыны арқылы оның қалай өсіп келе жатқанына баға бере аламыз,
қисық жерін түзетуге кірісеміз. Қазақ "Баланы жастан" деп тегін айтпайды.
Ойын арқылы бала өзінің қалай өсіп, дамып келе жатқанын білдіреді. Ойын -
экспериментті құрал.
Ойынның ішінде сюжеттік ойындар бар. Ол өзінше спектакль. Сондыңтан
біріншіден, ересектер осы бір қолайлы жайтты ұтымды пайдаланғаны жон.
Мәселен, отбасы ойынын ойнағанда көргенін қайталайды, түзетулер енгізеді,
әр отбасы мүшесінің міндет, құқықтарын, т.б. көрсетеді.
Осы рөлдік, сюжеттік ойындарда мынаны есте сақтаған дұрыс:
- біріншіден, балалардың ойынына араласпай, мұқият бақылау;
- екіншіден, осы бақылаудан қорытынды шығару;
- үшіншіден, кемшіліктерді түзетуге ойындық әдіс-тәсілдерді қолдану.
Ойын барысына араласу, түзетулер енгізу, ескерту жасау, бақылау
балалардың ойынын бұзады, жалтақ қылады, оның дамуына кесірін тигізеді.
Екіншіден, ересектер рөлдік ойындардың сюжетіне зер салғаны жөн.
Себебі осы ойындар балада қатыгездік, жүрексіздік, өзімшіл, өркөкірек
сияңты мінезді қалыптастырып жүрмесін. Содан баланы сақтау керек. Ойын
баланы жалықтырмауы тиіс. Себебі күндегі бір сарынды ойын өзінің тәрбиелік
құндылығын жоғалтады.
Екінші бағыт. Отбасының баламен қарым-қатынасын ұйымдастыру.
Қарым-қатынас - тек әлеуметтік-психологиялық құбылыс емес, бұл
әдептілік, адами құбылыс.
Шетелдік психико-физиологтардың (Боулди) пайымдауынша омыраудағы
баланы омыраудан шығарғанда, ол біраз уақытқа дейін жылайды, мінез
көрсетеді. Баланы емізу - ол да қарым-қатынас. Сол қарым-қатынас үзілсе
немесе сол қарым-қатынас дұрыс болмаса, сәби қарсылық білдіреді.
Бүгінгі айтып жүрген ңиын балалардың 92 пайызы -отбасында дұрыс
қатынаста болмағандар.
Сондықтан да ата-аналарға айтарымыз - балалармен қарым-қатынасты үзбеу
керек. Қарым-қатынас сөз жү-зінде, іс жүзінде, ойын арқылы, күнделікті өмір
арқылы жүреді. Отбасылық қатынас дегеніміз - ата-ана, ата-әже, бала-шаға
және осылардың бір-бірімен қатынасы. Отбасылық қатынас дегенде біз
қаңғыбас, маскүнем ата-аналар туралы айтып отырғанымыз жоқ. Ондайдан аулақ
болайық. Ондай ата-ананың "барынан жоғы". Осы жерде орыстың белгілі ғалымы
Бестужев-Ладаның "Отбасы академиясы" еске түседі, яғни бір отбасында үш
буынның ата-әже, ата-ана, балалардың бірге тұруы. Бұл - адамгершіліктің
тірегі, өзегі, қайнар бұлағы, үлгісі.
Біз отбасылық тәрбиенің балаға ықпалын айта отырып, мына қағидаларды
есте ұстағанымыз жөн:
- біріншіден, ата-ананың баламен қанша уақыт бірге болғанында емес,
сол уақыт аралығында баланың жүрегінде қандай жақсы, ізгі қасиет
қалдырғанында. Негізі уақыт мөлшерінде емес, оның нәтижесінде.
- екіншіден, бала отбасы мүшесі екенін әр уақытта сезінуі тиіс, яғни
отбасында оның да өзіндік орны бар.
Осы екі қағида орындалмаған жағдайда бала дұрыс тәрбие алмайды. Ол
адамгершілік, ізгілік, инабаттылық деген түсініктерді игеруден, сол
қасиеттерді бойына сіңіруден аулақ болады.
Бала осы қасиеттерді бойына дарытқанын немесе дарытпағанын, оның
эмоциясынан, сезімінен, жылау, күлуінен, көңіл-күйінен білуге болады. Оның
өзінің жылауы, күлуі арқылы қандай бағытта дамып бара жатқанын білесің.
Бала қулық жасай алмайды. Ол өзінің жан дүниесін сезімі, көңіл-күйі арқылы
білдіріп қояды.
Келесі бір отбасы қатынасының тағы бір түрі - баламен бірге еңбектену,
саяхат жасау. Бұл қатынастың ең жоғарғы түрінің бірі. Орыстың психолог-
ғалымдары О.А.Пинт, А.И.Кочетов: "Отбасының баламен 2-3 апталық саяхаты,
оған оның (жас баланың) психологиялық, санаткерлік дамуына бір жылдық азық
болады", - деп айтқан екен.
Үшінші бағыт. Баланы қанағаттылыққа үйрету. Баланы қанағаттылыққа ес
білгеннен бастап баулу керек. "Қанағаттылық қарын тойғызады, қанағатсыздық
жалғыз атын сойғызады" дейді қазақ. Материалдық байлың пен рухани байлық
егіз. Екеуін екі ажыратуға болмайды. Баланың рухани байлығыболса, ол
материалдық байлықтың не екенін түсінуге жол салады. Әрине, материалдық
байлықты көруге, қолмен ұстауға болады, ал рухани байлықты көруге де,
ұстауға да болмайды. Дегенмен рухани байлық жоқ жерде, материалдық
байлықтың не екенін бала түгіл үлкендер де түсінбейді. Сондықтан да бала
материалдық байлыққа көп көңіл бөледі. Осы жерде ересектер баланы
қанағаттылыққа баулыса, ол рухани баюдың бастауы болар еді.
Баланың қанағаттылығына не жатады?
Біріншіден, өз қатарынан артық киінбеу, материалдық жағынан
артықшылықты көрсетпеу.
Екіншіден, өз қатарын менсінбеу, кем көруден өзін аулақ ұстау.
Үшіннііден, бар нәрсені бағалай, сақтай білу.
Төртіншіден, балаға әруақытта отбасылық бюджеттен ақпарат-құлаққағыс
етіп тұру керек. Отбасылық бюджет материалдық байлықты көтере ме, жоқ па?
Бұл жерде бар нәрсені жоқ деуге де болмайды. Ал бар екен деп тасуға да
болмайды. Осы жерде қазақтың тағы мынандай сөзі бар: "Әкенің малы балаға
мал болмайды". Баланың болашақта өзінің еңбектенуінің керек екенін есіне
салып отырған жөн.
Төртінші бағыт. Мектепке дейінгі балалардыц ұжымдағы адами қатынасы.
Осы жастағы балалардың өзара қарым-қатынасы ұжымда дамиды. Ол балабақшада
немесе аулада, өзінше қауымдасқан топта болуы мүмкін. Бұл ересек
балалардың, ересектердің қарым-қатынасындай жеке тұлға, ұжым, осылардың
қарым-қатынасы арқылы жүреді. Бұл жерде де өзінің серке, топ бастаушысы
болады. Мұнда мектептегідей "сенікі дұрыс, сенікі дұрыс емес " - деп
айтатын ұстаздар жоқ. Мұны реттейтін не ересек балалар, не тәрбиеші,
болмаса жанында жүрген ата-ана. Сондықтан осы мәселені шешуде ата-ананың
рөлі жоғары.
Осы жастағы балалардың ұжым арқылы қатынасында мына мәселелерге мен
берген жөн. Ол адами қатынас, соның ішінде жолдастық, достық қатынас,
үлкендерді сыйлау, бір-біріне қол үшін беру, көмектесу, бірін-бірі
қамқорлыққа алу, жолдасы үшін жақсы көретін затын да қию. Ол үшін ұжымда
түсіністік, қимастық, өзін еркін сезіне алу көңіл-күйі болуы керек. Баланың
кеңіл-күйі сынаптай толқитын сезімге байланысты. Сол коңіл-күйді ата-ана әр
уақытта көтермелеп, түсіндіріп отыруы тиіс.
Көңіл-күйді көтерудіңжолдары бар. Мәселен, баланы жарқын жүзбен қарсы
алу; еркелетіп, жақсы ісін мадақтап, кейбір орындай алмайтын ісіне
көмектесу; көтермелеу керек. Бірақ мұның барлығы барлық балаларға не-месе
кез келген уақыттаемес. Әр нәрсенің өз орны, уақыты бар.
Дегенмен, бүгінгі күні баланың ұжымдағы адами қасиетін
қалыптастырудың, дамытудың өзіндік мәселелері бар. Олар:
Біріншіден, біз кеңестік тоталитарлық жүйеге үйренген қалпымыздан
ажыраған жоқпыз. Ал бүгінгі балаларға демократиялық жүйе өзіндік әсер
етуде. Былайша айтқанда, ескі жүйе мен жаңа жүйе үйлесімін таба алмай
жатыр.
Екіншіден, балаға ұжым арқылы адами қасиет беруде істен гөрі сөзге көп
жүгінеміз. Адами қасиет, инабаттылық, ізгілік сөзбен емес, іс, қарым-
қатынас, сезім арқылы қалыптасады. Бірақ сезімді де өз мөлшерінде
пайдаланып қолданған жөн.
Жалпы, сөз де, сезім де өз құндылығын жоғалтпағаны абзал. Әр нәрсенің
өз құны бар. Құнсызданудан саң болайық.
Үшіншіден, балалар ұжымы мектеп оқушылары немесе ересектер ұжымынан
ерекше. Себебі мектепке дейінгі балалар ұжымы баланың адами қасиетін
қалыптастыруда шешуші рөл атқара алмайды. Оның үстіне балалар ұжымы тұрақты
да емес. Бұл жерде негізгі тізгінді ересектер ұстайды да, көп жағдайда
жақсы, жаман бағаны ұжым ересектердің көзқарасымен бағалайды. Бала айтайын
деген ойын айта алмайды. Себебі ересектің айтқаны оған заң. Сондыңтан да
балалар ұжымымен жұмыс іс-тейтін ересек әрбір баланың қуанышын ортақ
қуаныш, ренішін ортақ реніш деп тауып, балалардың адами, ізгілік,
инабаттылық, рақымшылдық, т.б. жақсы қасиеттерін ұжым арқылы қалыптастырып
дамытқаны өте дұрыс.
Қуаныш пен реніштің не екенін бала отбасынан білгені абзал. Ренжи
алмаған адам қуана да алмайды.
Өмір бойы жақсылықтан басқа ешнәрсе көрмеген адам ренішке төтеп бере
алмайды. Ал, өмірде мөңгі жақсылық болуы мүмкін емес. Өмірдің шуағы мен
көлеңкесі қатар келіп тұрады. Осыған адамды бала кезінен үйреткен дұрыс.
Қайғыру туа біткен қасиет емес. Алла қайғыртпасын, бірақ қайғы
түскенде қайғыра да білу, біреудің қайғысына ортақтаса да білу керек. Осы
қасиетті омыраудағы кезінен қалыптастыруға болады. Құрбысы жыласа жұбатып,
жығылсааяп, басынан сипап, ойыншығымен бөлісіп тұруы керек. Мұндай аяушылық
жаңын адамдарына, ата-ана, ата-әже, аға, іні, әпке, қарындастарына болуы
тиіс. Осыған үйрету керек.
Екінші параграф бойынша қорытынды:
Мектепке дейінгі жастағы балаға ойын арқылы өмір тәжірибесін беру, сол
ойынды ұйымдастыра білу, отба-сылық қарым-қатынасты да ұйымдастырып,
қанағаттылыққа үйрету. Адами, ізгілік, инабаттылық, рахымшылдықты
қалыптастыруда тек адамдардың қатынасы арқылы емес, үй жануарлары арқылы
да, сол жануарларға адами, жанашырлық көзқараспен қарауға үйрету керек.
Оған өмірден көптеген мысалдар келтіруге болады.
Баланың рухани байлығын оның жас кезінен бастап қалыптастырып дамытңан
жөн. Баланы тас жүректіктен сақтайық.
2.3. Мектеп жасына дейінгі балалардың
тәрбиесіне басшылық жасаудың өзіндік
кейбір ерекшелік әдістері
Мектеп жасындағы балалардың тәрбиеге байланысты әдіс-тәсілдері бар. Ол
туралы көптеген ғалымдар еңбек жаз-ған. Ал мектеп жасына дейінгі балалар
туралы қалыптасқан әдіс-тәсілдер жоң. Ата-аналар өз бетінше өздерінің ата-
аналарынан үйренген әдіс-тәсілдерді қолданады.
Біріншіден, ата-аналар балаларды сезім арқылы жақсы-жаманды ажыратуға
үйретеді. Мәселен, маскү-немнен өзін аулаң ұстау. Осыған бала да үйренеді.
Ішкен адамнан қорқады. Ондай адамнан өзін аулақ ұстайды. Осы сияқты
мысалдарды коптеп келтіруге болады. Бұл жерде балаға артық сөзді айтудың да
қажеті жоқ. Ол жамандықты (маскүнемді) көрді, анасының маскүнемнен
қорыққанын көріп сезді, өзін сол сезімге берді де, берілді.
Екіншіден, жағымдықылықтарды бекіту арқылы. Баланы жағымды қылық
көрсетуге итермелеу, соған алдын ала жағдай жасап, өзіне сол қылықты
орындату, сол істеген ісін мадақтау.
Үшіншіден, жаман нәрседен баланың бойын аулақ ұстау. Оған түрлі
мультфильмнен мысалдар келтіру, сол арқылы баланың жамандыққа көзін
жеткізу.
Төртіншіден, жаттығу арқылы баланың мінез-құлқын қалыптастыру.
Жаттығуда нақты тәрбиенің бір көрінісін ғана алып бірнеше рет қайталау,
баланың бойына сіңіру.
есіншіден, қайырымдылық арқылы тәрбиелеу. Отбасындағы кішігірім
ауыртцалықты (тұмаумен ауырған ересектер) болісу, көмекке шақыру. Сойтіп,
жасөспірімді қайырымдылыққа үйрету. Бұл тәсіл ойын ретіндегідей болғанмен,
мұның өзіндік жағдайы шынайы өмірден алынып отыр.
Алтыншыдан, ойындағы достарын алмастыру. Мұндағы айтайық деп
отырғанымыз бала бірге ойнайтын достарын жиі алмастырып отырады. Себебі
баланың мінезі, көңіл-күйі сынаптай жиі өзгеріске ұшырайды. Бірде ұрысып,
бірде таласып, бірде бірін-бірі жақтырмай, келісе алмай ойындағы құрбыларын
жиі ауыстырады. Мұның жақсы жағы - құрбылардың көптігінен мол тәжірибе
алады. Ал, жаман жағы тұрақтылықты жоғалтады. Сондықтан ата-ана мына үш
кемшілікке көңіл аударғаны жөн:
- бірінші кемшілік - ата-ана баланың құрбыларын жиі алмастырғанына,
балалардың озара қарым-қатынасына мен бермейді.
- екінші кемшілік - ата-ана жас баланың кіммен ойнап, кіммен бірге
болуын өзі шепіеді. Жас баланы достарын таңдау еркінен ажыратады. Ата-
анабаланың құрбыларын жақсы, жаман деп шешім қабылдап бөледі.
- үшінші кемшілік - ата-ана өз баласын "жақсы, үлгілі" деп, соған
лайықты "үлгілі" балаларды таңдайды. Осы үшеуі де қате пікір. Бала өзіне
досты өзі таңдағаны жөн. Біраң ата-ана оны қадағалап, жақсы мен жаманды
ажыратуға көзін жеткізіп көмектескені дұрыс. Мұндай әрекеттерді жалпы
сарынға жіберуге де, жалпы тыйым салуға да болмайды.
Жетіншіден, келісім. Бала бір айтқаннан үлкендердің тілін ала
бермейтін де кездері болады. Ондай жағдайда ересектер тыйым салу арқылы
күшпен тіл алғызғысы келеді. Бірақ бұл дұрыс тәсіл емес. Баланы келісім
арқылы тіл алғызуға болады. Мәселен, ойнап жүрген баланы үйге келтіру үшін
"мультфильм жүріп жатыр, қызық бір нәрсе болып жатыр" дегендей сөзбен
шақыруға болады. Не нәрсе болса да баланың өз еркімен орындағаны дұрыс.
Сегізінші, бір істен екінші іске ауысу. Бұл да балаларға қолданылатын
тәсіл. Жағымсыз істен жағымдыға ауысу керек. Мұны да ата-аналар ерікпен,
өте жай байыппен қолданғаны жөн. Осының бәрін қорытындылай келе
А.В.Сухомлинскийдің "Тәрбие дегеніміз - өсімдікті өсіргенде арам шөпке орын
қалдырмау", - деп айтңан сезін естен шығармау керек екенін айтайық.
Сонымен үшінші параграф бойынша қорытынды:
Мектеп жасына дейінгі балалардың тәрбиесіне басшылық жасаудың өзіндік
ерекшеліктері - оларды сезім, жағымды қылықтар, жаманнан аулақ болу,
жаттығу, қайырымдылыққа үйрету, келісімге келу арқылы тәрбиелеу. Олардың
ойындағы достарын.жиі алмастырып, бір істен екінші іске ауысуына,
тұрақсыздығына мөн беріп, тәрбиелеу керек. Аталған істерге байланысты әдіс-
тәсілдерді ұтымды пайдалану қажет.
Қайталауға арналған сұрақтар:
1. Мектеп жасына дейінгі баланың сөйлеуі мен ойлауы қатар жүре ме?
2. Зейін мен естің байланысын айтыңыз.
3. Мектеп жасына дейінгі бала еркінің дамуы.
4. Алғашңы адамгершілік қасиетті қалай қалыптастыруға болады?
5. Мектеп жасына дейінгі баланың отбасылық, ұжымдың қатынасы.
6. Отбасылық қатынастағы ойынның рөлі.
7. Қанағаттылықты қалай қалыптастыруға болады?
8. Жағымды, жағымсыз қылықтарды ажыратуға үйрету.
9. Балалар ойынының ұжымдық мәні.
10. Қайырымдылыққа үйретудің жолдары.
Әдебиеттер тізімі:
1. Жарықбаев Қ. Жалпы психология. - Алматы, 2004.
2. Возрастная педагогическая психология. - М., 1996.
3. Педагогика. Лекциялар курсы. - Алматы, 2003.
4. Белкин А.С. Основы возрастной педагогики. - М., 2002.
5. Бегалиев Т. Б., Мцсаева С.А., Тасболатов Қ. Педагогикалык терминдер
сөздігі. - Жамбыл, 1989.
6. Пинт ОА. Это Вам, родители. - М., 1971.
7. КочетовАМ. Особенности дошколъного возраста. - М., 2004.
8. Сухомлинский ВА. Павлыш орта мектебі. - Алматы, 1969.
Үшінші тацырып Бастауыш сынып оқушыларына жалпы мінездеме
Бастауыш сынып оқушылары дегеніміз - 7-11 немесе 6-10 жас аралығындағы
балалар. Осы жаста олардың же-ке психологиялық, әлеуметтік адами қасиеттері
қалыптасады және оларға төн өзгешіліктер де пайда болады. Мәселен,
біріншіден, олардың материалдық, қарым-қатынастың, эмоционалдық
қажеттіктерін отбасы қамтамасыз етеді. Олар ата-ананың қамқорлығында.
Екіншіден, олардың әлеуметтік-танымдық қызығушылық құштарлықтарын
мектеп қалыптастырады, дамытады.
Үшіншіден, ата-ана, мектепке арқа сүйей отырып, сыртқы жағымсыз
нәрселерден бастауыш сынып оқушыларын қорғай алады. Себебі ата-ана, мектеп
- бастауыш сынып оқушыларының қамқоршылары.
3.1. Бастауыш сынып оқушыларының психологиялық-педагогикалық дамуының
басымдылығы
Бастауыш мектеп жасындағы баланың әлеуметтік мәртебесінің өзгеруі.
Кешегі мектеп жасына дейінгі бала -бүгін бастауыш мектеп оқушысы. Мектеп
жасына дейінгі бала мектепке келгеннен кейін бұрынғы еркіндіктен айырылады.
Оларды мектеп тәртібіне шақырады. Сондықтан бостандықта болып қалған бала
тәртіпке көне алмайды. Осыдан барып ересектермен өзара түсініспеушілік
пайда болады.
Бастауыш мектеп жасындағы баланың өзінің іс-әрекетін психологиялық
тұрғыдан қайта құруы. Бастауыш мектеп жасындағы балабұрын ойынмен
айналысса, енді оқумен айналысуына тура келеді. Оқу - ойынға қарағанда өте
күрделі процесс. Оқуда танымдық, адами қасиеттер күрделене түседі.
Сондықтан да іс-әрекетті психологиялық тұрғыдан қайта құруда мына
төмендегідей кезеңдерден өтеді:
Біріншіден, мектеп өміріне кірігу.
Екіншіден, мектеп, сынып ұжымдары арқылы қатынастарды реттеу,
ересектермен (ұстаздармен) қарым-қатынасты орнату.
Үшіншіден, мектептің ішкі тәртібіне бағыну, қабылдау.
Осы үш кезеңнен сүрінбей өту, ішкі тәртіпті дұрыс қабылдау бастауыш
мектеп оқушыларының ұжымға мүше болып кіріп кетуіне мүмкіндік береді.
Қысқасы, бастауыш мектеп оқушылары мектеп өміріне үйренуі тиіс.
Дегенмен, мектеп өміріне үйренудің өзіндік қиыншылықтары да бар.
1. Бірінші қиындық. Баланың уақтысында ұйқыдан ояна алмай, мектепке
керекті оқу құралдарын мезгілінде жинай алмауы, сабақта тәртіп сақтап тыныш
отыру, мұғалімнің айтқанын бұлжытпай орындау, үй тапсырмасын, қоғамдық
тапсырманы орындау, т.б. бастауыш сынып оқушыларына қиынға соғады. Бастауыш
сынып оқу-шылары алғашқы күндері осыған көндіге алмайды. Ол оған
психологиялық, педагогикалық тұрғыдан дайын емес. Күн тәртібіне көне алмай
шатақ шығарып, мектепке барғысы да келмейді.
2. Екінші қиындық. Сыныптағы оқушылармен, ұстазымен қарым-қатынасты
үйлестіру. Бастауыш сынып оқушысы үшін алғашқы мұғалім періште,
пайғамбардай болып көрінеді. Әсіресе, бірінші, екінші сынып оқушылары үшін
ұстаз - бәрін білетін адам. Ол бәрінен ақылды, данышпан, тек соған ғана
сену керек. Дегенмен кейбір оқуда үлгере алмайтын оқушыға мұғалім ұрысқақ,
зө лім, тажал болып көрінуі де м үмкін. Сондықтан бастауыш сынып оқытушысы
балаларға ұрысқаннан гөрі мейірімді, қамқоршы адам болып көрінгені жөн.
Сонымен бастауыш сынып мұғалімі кей жағдайда оқушыларына екі тұрғыдан
көрінеді. Мүмкіндік болғанша мұғалім тек жағымды жағынан көрінгені абзал.
Бала мұғалімнен қорықпауы керек.
Бастауыш сынып оқушыларының тағы бір мәселесі -ол балалардың сыныптағы
өзара қатынасы. Бұл жерде де мұғалімнің рөлі ерекше. Себебі бастауыш
сыныптағы балалар қатынасын үйлестіретін мұғалім. Мұғалімнің ақ дегені ақ,
қара дегені қара. Бала барлық нәрсеге мұғалімнің көзімен қарайды. Мұнда да
балалар ұжымы жағдайы жақсылар, жағдайы нашарлар болып екіге бөлінуі
мүмкін. Бұл антогонистік кайшылықтарды мұғалім ше-шуі тиіс. Ондай болмаған
жағдайда жақсы ұжым құрып, дұрыс тәрбие бере алмаймыз, педагогикалық
кемшіліктер жіберіп, балаларды жастайынан жаман жолға итермелейміз.
Бірінші кемшілік - адами құндылықтың, адамгершіліктің не екенін
педагогикалық тұрғыда түсіндіре алмау. Балада адамгершіліктің бастауы
қалыптаспаған, соған жастайынан үйренбеген.
Екінші кемшілік — ақыл-ойдың педагогикалық тұрғыдан дұрыс дамымауы.
Осыдан барып оқуға деген жалқаулық, оқығысы, үйренгісі, білгісі келмеуі
туындайды.
Үшінші кемшілік - адами-әсемдік, сүлулық дегенді білмей, түсінбей
өсуі. Әсемдік, көркемдік, сұлулықты түсінбеген баланың жүрегінің жылуы
болмайды.
Төртінші кемшілік - медициналық-педагогикалық. Баланың денсаулығының,
ақыл-ойының кемістігі, патологиялық кемшілігі. Ондай бала тазалық, тәртіп
дегенді түсінбей өтуі мүмкін.
Бесінші кемішлік - баланың еңбекке деген адами құлшынысының жоқ болуы.
Мұндай жағдайда "жатып ішер ас болса" деген адам өседі. Жасынан
еңбектенбеген адамнан ешқандай жақсы азамат шықпайды.
Осы бес кемшілікті жою - жасөспірімдерді әлеуметтік-педагогикалық
тұрғыда қорғау, жаман жолдан сақтандыру болып табылады.
3. Үшінші қиындық. Балалардың отбасымен қатынасы. Мектепке барғаннан
кейін бала бұрынғы балалық дәрежесінен айырылып, жауапты адамдар қатарына
қосылады. Мұндайда ол түрлі жағдайға ұшырауы мүмкін.
Біріншіден, балаға мектепке керекті құрал-жабдықтар алынған. Ол
ойыншықтардан күрделі. Оның үстіне балаға бақылау күшейеді. Себебі сабаққа
дайындық керек. Осының бәрі балаға ұнамайды. Бала тәртіп сақтаудан қашады,
тәртіпті орындамайды. Бала мен ата-ана арасында кикілжің пайда болады.
Екіншіден, керісінше, балаға жаңа рөл беріліп, сабаққа
жауапкершілікпен қарайды. Көп нәрсені өзі тындырады. Бірақ бүған ата-ана
жөнді мән бермейді де, ол әрекетті баланың ойыны ретінде қарайды. Бала
осыны түсініп, біртіндеп сабаққа деген ықыласы төмендей береді.
Үшіншіден, бала ата-ананың өзінің оқуға деген ықыласына көп көңіл
бөлгенін біліп, үстіне төніп тұрғанын сезіп, ол да өз шартын алға тартады.
Кей жағдайда әрбір жақсы бағаға ақша талап етеді.
4. Төртінші қиындық. Бастауыш сынып оқушыларының үй жұмысын, үйге
берген тапсырмасын орындауда қиналуы.
Зерттеуші-ғалым педагогтардың айтуынша бастауыш мектеп оқушыларын үй
жұмысын орындауда бірнеше топқа, кезеңдерге бөлуге болады.
Бірінші топ оқушылары үй тапсырмасын көтеріңкі көңілмен, қиналмай
орындайды. Мұндай оқушылар тобын романтиктер дейміз. Олардың оқуға деген
қызығушылығы бар. Өздерін ересектерсанатында ұстайды. Бірақ уақыт өткен
сайын сол балалардың кейбіреуі оқудан жалығады, қызығушылығы басылады,
үлгерімі төмендей береді. Бірақ сабақты орындау міндет екенін ғана біліп,
үй жұмысын орындау тек салтқа айналады.
Екінші топ оқуды, үй жұмысын орындауды салт деп х, білу. Осылайша
балалардың сабаққа деген ынтасына қарай, оларды үш топқа бөлуге болады.
рінші - ынтамен оқитындар.
Екінші - жалпы үрдіспен оқу керек, ата-ананы, мұғалімді ренжітпейін
деген оймен оқу, яғни өзі үшін емес, біреу үшін.
Үшінші - сабақтан үлгере алмай, артта қалып қойғандар тобы.
Осы үштоптың әрқайсысымен өзіндік жұмыс жүргізу- бастауыш сынып
ұстаздары мен ата-аналардың міндеті. Бірінші топтағы оқушыларды қолдап
отырса, екінші топтағыны көтермелеп, ал үшінші топтағыны бірде міндеттеп,
бірде мақтап, барлық жағдайда қолдау көрсетіп, көмектесіп оқыту керектігін
ұстаздар мен ата-аналардың естеріне саламыз.
Бастауыш сыныптың өзінде балаға ұнайтын, ұнамайтын, жақсы көретін,
жақсы көрмейтін пәндері бар. Осы орайда айтарымыз мектеп баласына барлық
пәндер бірдей ұнай бермейді. Қандай бір үздік оқушы болмасын, оның өте
жақсы көретін пәні немесе пәндері бол ады. Соны әрі қарай дамытқан жөн.
Оқуда зорлық болмау керек. Оқуда қажеттілік, білім алуға міндеттілік
болуы керек.
Сонымен бірінші параграф бойынша қорытынды: Бастауыш мектеп жасындағы
баланың әлеуметтік мөртебесі өзгеріп, ол өзінің іс-әрекетін психологиялық
тұрғыдан қайта құрады. Осы орайда ол көптеген қиыншылықтарға тап болады.
Сол қиындықтарды шешуге оқытушы, ата-ана болып бірлесіп еңбектеніп, балаға
көмектескені абзал.
3.2. Педагогикалық қызметтің негізгі бағыттары мен технологиясы
Бірінші баңыт — бастауыш сынып оқушыларының алғашқы сенімін
қалыптастыру. Сенім - күрделі. Ол - терең тиянақты ойланып айтылған
идеялардың жиынтығы. Оны бастауыш сыныпта толық қалыптастыру мүмкін емес.
Біраң соның іргетасын қалауға болады. Оны отбасынан бастаған жөн. Мәселен,
ата-ананың өзіне деген сүйіспеншілігі мен өзіне деген сенімі. Осыны әрі
қарай дамытып қалыптастыру керек. Бірақ бүгінгі өмірде жағдайдың қиындығына
байланысты ересектердің өмірден түңілу, пессимизмге берілуі бастауыш сынып
оқушыларының сенімін қалыптастыруға үлгі бола алмайды. Осы жерде мектеп
ұстаздарының көмегі қажет.
Бастауыш мектеп балаларының алғашқы сенімін қалыптастыру үшін оларды
жеке адам ретінде, олардың әрқайсысын жеке-жеке ажыратып қарастыра
білгеніміз жөн. Бұл жерде мына екі түсінікке зер салайық. Баланы жеке адам
деп те, тұлға деп те қарауға болады. Сонымен жеке-бала - тұлға. Сонда гана
біз оларды түсінеміз. Жекелеп қарағанда біз олардың жеке қасиеттерін ғана
білеміз. Ал тұлға деп қарасақ, оның даму процесін де білеміз. Ол ұстаз бен
ата-ана, жолдас-жора, қоршаған ортадан не алды, қалай дамуда, не істеу
керек деген сияқты сұрақтарға жауап аламыз.
Баланы жеке тұлға деп танитын болсаң, онда біз мынандай жағдайларға
зер салғанымыз дұрыс:
Біріншіден, жеке тұлғаның жақсы қасиеттеріне жүгініп, оның
перспективтік дамуына, оптимистік, болашаққа сенімділтк көзқарасын жетекші
идея ретінде пайдаланамыз.
Екіншіден, баланы мектеп оқушысы ретінде танып, елінің азаматы ретінде
қарап, осы міндеттерді атқаруға жағдай жасау.
Үшіншіден, мектеп баласы болғанымен бұл қайталанбас тұлға екеніне
көзін жеткізу, соған талпыныс жасату.
Төртіншіден, балаға ересек адамға қарағандай қарап, тең құқықты азамат
ретінде танып, осы тұрғыда қарым-қатынас жүргізу.
Бесіншіден, педагогикалық қызметтестік қағиданы берік ұстау, олардың
жас және дербес ерекшеліктерін ескеру.
Екінші бағыт — қоғамдық қатынасты дамыту, мұғалімнің өктемдігін
ескерту, оған жол бермеу.
Осы ойды тарқату үшін мынандай мысалды алайық. Мектепте екі қатар
сынып бар дейік. Соның бірінде өте абыройлы, тәртіпті қалайтын, өзі де сол
принципке берік, білікті мұғалім жұмыс істейді. Оның оқушылары да тәртіпті,
ұқыпты, мектептегі үлгілі сыныптың қатарына жатады. Ал келесі сыныпта
еркіндікті қалайтын, өзі де қалай болса, солай жұмысты орындайтын мұғалім
сабақ береді; Оның оқушылары да тәртіп жағынан онша дұрыс көріне бермейтін
болып өседі. Сол екі сыныптың балалары бесінші сыныпта күрт өзгеруі мүмкін.
Тәртіпке үйренген, мұғалімінің айтқанын бұлжытпай орындайтын балалар кеп
пәндік мұғалімдерге тап болғаннан кейін, сол бұрынғы тәртіптіліктен
айырылады. Екінші топтағы балалар жаңа жағдайға тез үйреніп кетеді. Біздің
мұндағы айтайық дегеніміз - бастауыш сыныпта өктемдікке үйренген балалар
бесінші сыныпта басқа өзгеріске ұшырай-ды. Бастауыш сыныпта мұғалімнің
өктемдігі жарамайды. Себебі бастауыш сынып оқушылары өктемдікке үйреніп
жалтаң болып қалады. Ал, екінші топтағылар сол өздерінің табиғи жағдайына
байланысты дамиды.
Осындай қателіктерден аулақ болу үшін біз мына жағдайларды ескергенді
жөн көріп отырмыз:
Біріншіден, бастауыш сынып мұғалімі оқушыларымен апталық жоспарды
бірігіп құру.
Екіншіден, осы құрылған жоспарды орындау.
Үшіншіден, атқарылған істің нәтижесін талдау.
Төртіншіден, атқарылған іске, соны орындаушыларға, өздеріне баға беру.
Осыны орындап тұрса мұғалім өктемдікке бармайды, осы ескертілген
жағдайлар демократиялық қатынастың бастауы болады.
Бірақ бастауыш сынып оқушылары демократияның не екенін түсінбейді.
Сондықтан да демократияға да шектеу қою керек.
Бастауыш сынып оқушылары демократия мен өктемдіктің арасын айыра
бермейді. Себебі оларға мұғалімнің айтқаны заң. Сондықтан да мұғалімнің
жақсы көрмеген оқушысын олар дажаман көріп, оған күн көрсетпеуі мүмкін.
Баланың жаман қылығын мұғалім оқушыларға және кінөлі оқушыға да
түсінікті болатындай етіп ескертіп айтып, жаман қылықтың себебін және неге
соқтыратынын талдаған дұрыс.
Үшінші бағыт — әдептің а лғашқы қадамын қалыптастыру, адами
қатынастағы бірсөзділік. Мектептің өзінің ішкі заңы, тәртібі бар. Ол үйдің,
даланың, ауланың неме-се балабақша қатынасынан бөлек. Бұл - әлеуметтік, ере-
сектіктің заңы, тәртібі. Алғаш бала мектепке келгенде осы заң, тәртіппен
танысады. Оны бастауыш сынып мұғалімі таныстырады. Ал бастауыш сынып
оқушысы осы заң-тәртіпті бұлжытпай орындауға тырысады, ересектермен қарым-
қатынаста болғанын мақтан тұтады. Оның үстіне ұстазының айтқанын орындау -
үлкен шаруаны тындырғанмен тең.
Бірақ бастауыш сынып оқушылары 3-4 сыныпқа келгенде, мұғалімнің
айтқанын ой елегінен өткізе бастап, оның іс-әрекетін, айтқанын мұқият
қадағалай бастайды. Егер де мұғалім өзінің айтқанын өзі орындамаса, екі
сөзді болса, балаларды бөліп қараса, ондай мұғалім абыройынан айырылады.
Мұндай жағдайда айтқан өсиет, ақыл, тәрбиелік іс-әрекетінің бәрі зая
кетеді.
Төртінші бағыт — жақсы оқу, үлгерім жетістігі, соған жетуге жағдай
жасау. Байқап қарасаңыздар оқудағы же-тістік бар және сол жетістікке жетуге
жағдай жасау бар. Бұл екі үғым бір-бірімен байланысты да және екі бөлек.
Оқу үлгеріміндегі жетістік - соған жағдай жасаудан басталады. Жетістік -
нәтиже, ал жағдай жасау - соған жетудің жолы.
Бала оқуда жақсы нәтижеге жетсе, ие болса, оның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz