ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы ұлттық сипат
Кіріспе
I тарау. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ поэзиясындағы
ұлттық тақырып пен идея
1.1. Алашорда және ұлт.азаттық идея.
1.2. Ұлт тақырыбы және ағартушылық.демократиялық идея.
1.3. Қазақтың революцияшыл әдебиеті.
ІІ тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы
ұлттық сипаттың көрінуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
I тарау. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ поэзиясындағы
ұлттық тақырып пен идея
1.1. Алашорда және ұлт.азаттық идея.
1.2. Ұлт тақырыбы және ағартушылық.демократиялық идея.
1.3. Қазақтың революцияшыл әдебиеті.
ІІ тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы
ұлттық сипаттың көрінуі
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Жұмыстың жалпы сипаттамасы әлемдік әдебиет аясында өзіне тән болмыс-бітімі, тарихы,, қалыптасқан көркемдік дәстүрі бар және ұлттық нақыштарымен ерекшелінетін қазақ әдебиеті - ғаламдық үйлесімділікте орны бар ұлт руханиятының басты арнасы. “Әдебиет – ұлттың жаны”. Осы тұжырымды Шығыстың да, Батыстың да ғұламалары айтқан. “Шер толқытып шығарған таза мінсіз асыл сөз” – ұлт қасиетінің белгісі. Шер - көркемөнер табиғатымен біте қайнасқан мұң-қайғы ғана емес, қаһар мен намыста. Бірі жүректі қозғаған, екіншісі қанды қыздырған осы ұғымдар ұлтты “ұлт етті” дей аламыз. Дүниедегі ең қатал сын – тағдыр мен тарих сыны. Жүріп өткен жолына қарасақ, қазақ халқы қай сыннан болсын мүдірмей өтіпті. Әр кезде елге тұтқа болар ерлер шығып, халқының санасын да, сапасын да алға тартыпты /2, 3/.
Тарихты тану-парыз. Ал әдебиет пен тарих егіз. Халқымыздың тарихы мен әдебиетін тереңірек зерттеп, әлі де ашылмаған тың деректерден халық кәдесіне жарарын саралау мүмкіндігі - егемендігіміз ала келген бір кемелді іс. Зар заманның қыспағына ұшыраған абзал жандар тәуелсіздігіміз бен егемендігіміздің жарқындығына зор үміт артып, халқының келешегіне, ұрпағының шыңыраудан да шығарлық қайраттылығына сеніп өтті емес пе? Бұл сенім бүгінгі күні атқарылып жатқан игі істермен өзіндік жалғасын табуда. Егемендігіміз ала келген үлкен игілік - өткеніміз бен өшкенімізді жаңғыртарлық мүмкіндіктің нұрлы екендігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Өткенді тану, тарихты терең пайымдап, оған әділ баға беру үлкен парасаттылық пен жауапкершілікті талап етеді» /1, 29/,- деп жазды. Ендеше, ұлттық мәдениет пен өнердің, әдебиеттің тарихына, оның әрбір көрнекті өкілінің мұрасына жауаптылықпен қарап, шынайы бағасын беру – келешектің игілігіне бағытталған жұмыс болуы тиіс. Ұлттың рухани мәдениетінің ең үлкен бір саласы – көркем әдебиеті. Оны халық тарихының бейнелеу жолымен жасалған көркем шежіресі деуге болады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты қазіргі қазақ поэзиясында алдыңғы буын ақындарының тоталитарлық тәртіптің қысысымен айта алмаған тақырыптық желілер (ұлттық сананы ояту сезімі) бой көтерді. Ұлттық мінез ақындық тұлға арқылы танылатыны анық. Қазақ халқы егемендігін жариялап, өзін әлемге танытты. Ұлтымыздың рухани өмірінде тарихымыз бен мәдениетіміздің ақтаңдақтарының ақталуының маңызы ерекше. Шәкәрім, Мағжан, Ахмет, Міржақып, т.б. сияқты ақындардың шығармаларының жарыққа шығуы поэзияның көркемдік көкжиегінің кеңеюіне, ұлттық бояуының айқындала түсуіне өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Кеңестік тоталитарлық тәртіп сол тұстағы әдеби үдерәске де барынша ықпал еткені мәлім. Социалистік идеологияның басты кері әсерлерінің бірі – қазақша ойлауымызға, ұлттық ойлауымызға кедергі жасап, ұлттық келбетімізді танытатын нышандарды теріске шығарды. Ұлттық сипатты көрсететін шығармалар идеология тегеуірініне тап болды.
Тарихты тану-парыз. Ал әдебиет пен тарих егіз. Халқымыздың тарихы мен әдебиетін тереңірек зерттеп, әлі де ашылмаған тың деректерден халық кәдесіне жарарын саралау мүмкіндігі - егемендігіміз ала келген бір кемелді іс. Зар заманның қыспағына ұшыраған абзал жандар тәуелсіздігіміз бен егемендігіміздің жарқындығына зор үміт артып, халқының келешегіне, ұрпағының шыңыраудан да шығарлық қайраттылығына сеніп өтті емес пе? Бұл сенім бүгінгі күні атқарылып жатқан игі істермен өзіндік жалғасын табуда. Егемендігіміз ала келген үлкен игілік - өткеніміз бен өшкенімізді жаңғыртарлық мүмкіндіктің нұрлы екендігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: «Өткенді тану, тарихты терең пайымдап, оған әділ баға беру үлкен парасаттылық пен жауапкершілікті талап етеді» /1, 29/,- деп жазды. Ендеше, ұлттық мәдениет пен өнердің, әдебиеттің тарихына, оның әрбір көрнекті өкілінің мұрасына жауаптылықпен қарап, шынайы бағасын беру – келешектің игілігіне бағытталған жұмыс болуы тиіс. Ұлттың рухани мәдениетінің ең үлкен бір саласы – көркем әдебиеті. Оны халық тарихының бейнелеу жолымен жасалған көркем шежіресі деуге болады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты қазіргі қазақ поэзиясында алдыңғы буын ақындарының тоталитарлық тәртіптің қысысымен айта алмаған тақырыптық желілер (ұлттық сананы ояту сезімі) бой көтерді. Ұлттық мінез ақындық тұлға арқылы танылатыны анық. Қазақ халқы егемендігін жариялап, өзін әлемге танытты. Ұлтымыздың рухани өмірінде тарихымыз бен мәдениетіміздің ақтаңдақтарының ақталуының маңызы ерекше. Шәкәрім, Мағжан, Ахмет, Міржақып, т.б. сияқты ақындардың шығармаларының жарыққа шығуы поэзияның көркемдік көкжиегінің кеңеюіне, ұлттық бояуының айқындала түсуіне өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Кеңестік тоталитарлық тәртіп сол тұстағы әдеби үдерәске де барынша ықпал еткені мәлім. Социалистік идеологияның басты кері әсерлерінің бірі – қазақша ойлауымызға, ұлттық ойлауымызға кедергі жасап, ұлттық келбетімізді танытатын нышандарды теріске шығарды. Ұлттық сипатты көрсететін шығармалар идеология тегеуірініне тап болды.
1. Назарбаев Н. Туған елім – тірегім. - Астана: Күлтегін, 2004. - 132 б.
2. Қамзабеков Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002. – 471б.
3. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Білім, 1996. – 245 б.
4. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1986. – 314б.
5. Әуезов М. Шығармаларының толық жинағы. Елу томдық. - Алматы: Ғылым, 1998. 2 том. -432 б.
6. Әбдіманов Ө. Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық идея. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.- 325 б.
7. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: Жазушы, 1959. – 318 б.
8. Байтұрсынұлы А. – Алматы: Атамұра, 2007. – 219 б.
9. Нұрғали Р. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат, 1999. – 320 б.
10. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 285 б.
11. Жұмабаев М. Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: жазушы, 1989. – 260 б.
12. Бес арыс: естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. Құраст. Д. Әшімханов. – Алматы: жалын, 1992. – 410 б.
13. Әбдіманұлы Ө. Ахмет Байтұрсынұлы. Зерттеу – эссе. - Алматы: Арда, 2007. – 296 б.
14. Торайғыров С. 2 томдық шығармалар жинағы. Т.2. – Алматы: Ғылым, 1993. – 245 б.
15. Қирабаев С. Көп томдық шығармалар жинағы. Т. 2. – Алматы: Қазығұрт, 2007. – 315 б.
16. Қирабаев С. Ақын тағдыры. Кітапта: Торайғыров С. 2 томдық шығармалар жинағы. Т.2. – Алматы: Ғылым, 1993. – 368 б.
17. Кәкішұлы Т. Саңлақтар. Шығармалары. 1 кітап. – Алматы: Ана тілі, 2007. – 358 б.
18. Толстой А. Избранные сочинения в 6 томах. Т.6. – Москва, 1953. – 360 б.
19. Жұмалиев Қ. Әр жазушының өзіне тән творчестволық ерекшеліктері жайлы. Кітапта: Қазақ совет әдебиетінің мәселелері. Т.2. – Алматы, 1960. -290 б.
20. Белинский В.Г. Собрание сочинений в трех томах. Т.3. – Москва, 1948. - 379 б.
21. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. – Алматы: Жалын, 1997. - 264 б.
22. Мұқышева Р.З. Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық характерді бейнелу жүйесі. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертация. Алматы, 2000.
23. Ауезов М.М. Времен связующая нить. – Алматы: Жазушы, 1972. - 346 б.
24. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. – Алматы: Ғылым, 1991. – 237 б.
25. Кәрібозұлы Б. Сырлы сөз сипаты. – Алматы: Қазақ университеті, 1997. – 281 б.
26. Сәтбаева Ш. С. Сейфуллин – жұмысшы табының жыршысы // Қазақ тілі мен әдбиеті журналы. 1959. № 11.
27. Сейфуллин С. Шығармалары. Т.1. – Алматы, 1960. – 189 б.
28. Гуляев Н.А. Теория литературы. – М.: Высшая школа, 1985. – С. 288. - 313 б.
29. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралық қолданысы. – Алматы, 1989. -286 б.
30. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы. – Алматы, 1988. - 296 б.
31. Шапай Т. Ой түбінде жатқан сөз // Бүгінгі лирика бағдары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 194 б.
32. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және Ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. – 336 б.
33. Сейфуллин С. Көкшетау.Өлеңдер мен дастандар. – Алматы: Жазушы, 2003. - 189 б.
Қосымша әдебиеттер:
1. Жанр және шеберлік. Жауапты редакторы М.Базарбаев.- Алматы: Ғылым, 1968. - 352 б.
2. Жанр сипаты. Редакциясын басқарған Қазақ ССР ҒА мүше-корреспонденті М.Қаратаев.- Алматы: Ғылым, 1971. - 272 б.;
3. Стиль сыры. Редакциясын басқарған Қазақ ССР ҒА кореспондент-мүшесі, профессор М.Қаратаев.- Алматы: Ғылым, 1974. - 336 б.
4. Дәстүр және жаңашылдық. Жауапты редакторы Қазақ ССР ҒА академигі М.Қаратаев.- Алматы: Ғылым, 1980. - 367 б.
5. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. Зерттеулер мен мақалалар, портреттер.- Алматы: Ғылым, 2001. - 448 б.
6. Қирабаев С. Тәуелсіздік рухымен. Зерттеулер, мақалалар, естеліктер.- Астана: Фолиант, 2002. - 503 б.
7. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. Таңдамалы ғылыми зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1997. - 504 б.
8. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім.- Алматы: Ғылым, 1991. - 208 б.
9. Серікқалиұлы З. Алтын жамбы (Қазіргі көркемдік ой танымына көзқарас: талдау, толғаныстар).- Алматы: Өнер, 2001. - 160 б.
10. Майтанов Б. Сөз сыны. Зерттеулер, мақалалар, портреттер.- Алматы: Ғылым, 2002. - 344 б.
11. Қалқабаева С. Әзілхан Нұршайықов прозасындағы адамгершілік ізденістер. Монография.- Алматы: Қазығұрт, 2004. - 168 б.
12. Храпченко М.Б. Художественное творчество, действительность, человек.- Москва: Советский писатель, 1976. - 366 с.
13. Нұрғалиев Р. Телағыс.- Алматы: Жазушы, 1986. - 440 б.
14. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі.- Алматы: Қазақ университеті, 2001. - 340 б.
15. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар: Әдебиеттану, сын әлемі.- Алматы: «Қазығұрт» баспасы, 2003. - 336 б.
16. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. Қазақ өлеңі хақында.- Астана: Таным, 2003. - 360 б.
17. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. Таңдамалы ғылыми зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1997. - 504 б.
18. Нұрғалиев Р. Телағыс.- Алматы: Жазушы, 1986. - 440 б.
19. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. Сын-зерттеу.- Астана: Елорда, 2001. - 312 б.
20. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. Оқу құралы.- Алматы: Жазушы, 1970. - 380 б.
21. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. Әдеби-зерттеу мақалалары.- Алматы: Жазушы, 1966. - 228 б.
22. Қаратаев М. Революция рухымен.- Алматы: Жазушы, 1978. - 416 б.
23. Елеукенов Ш. Мағжан. Өмірі мен шығармагерлігі. Оқу құралы.- Алматы: Санат, 1995. - 275 б.
24. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар.- Алматы: ҚМКӘБ, 1958. - 250 б.
25. Піралиева Г. Ішкі монолог.– Алматы: Ер-Дәулет-Қазақстан, 1994. -138 б.
26. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы: Жазушы, 1970. – 200 б.
27. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 275 б.
28. Қаратаев М. Эпостан эпопеяға. – Алматы: Ғылым, 1969. – 444 б.
29.Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. – Алматы: Ғылым, 1970. – 351 б.
2. Қамзабеков Д. Алаш және әдебиет. – Астана: Фолиант, 2002. – 471б.
3. Жұмабаев М. Педагогика. – Алматы: Білім, 1996. – 245 б.
4. Қабдолов З. Сөз өнері. – Алматы: Мектеп, 1986. – 314б.
5. Әуезов М. Шығармаларының толық жинағы. Елу томдық. - Алматы: Ғылым, 1998. 2 том. -432 б.
6. Әбдіманов Ө. Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық идея. – Алматы: Қазақ университеті, 2007.- 325 б.
7. Әуезов М. Әр жылдар ойлары. – Алматы: Жазушы, 1959. – 318 б.
8. Байтұрсынұлы А. – Алматы: Атамұра, 2007. – 219 б.
9. Нұрғали Р. Әуезов және Алаш. – Алматы: Санат, 1999. – 320 б.
10. Дулатов М. Шығармалары. – Алматы: Жазушы, 1991. – 285 б.
11. Жұмабаев М. Өлеңдер, поэмалар, қара сөздер. – Алматы: жазушы, 1989. – 260 б.
12. Бес арыс: естеліктер, эсселер және зерттеу мақалалар. Құраст. Д. Әшімханов. – Алматы: жалын, 1992. – 410 б.
13. Әбдіманұлы Ө. Ахмет Байтұрсынұлы. Зерттеу – эссе. - Алматы: Арда, 2007. – 296 б.
14. Торайғыров С. 2 томдық шығармалар жинағы. Т.2. – Алматы: Ғылым, 1993. – 245 б.
15. Қирабаев С. Көп томдық шығармалар жинағы. Т. 2. – Алматы: Қазығұрт, 2007. – 315 б.
16. Қирабаев С. Ақын тағдыры. Кітапта: Торайғыров С. 2 томдық шығармалар жинағы. Т.2. – Алматы: Ғылым, 1993. – 368 б.
17. Кәкішұлы Т. Саңлақтар. Шығармалары. 1 кітап. – Алматы: Ана тілі, 2007. – 358 б.
18. Толстой А. Избранные сочинения в 6 томах. Т.6. – Москва, 1953. – 360 б.
19. Жұмалиев Қ. Әр жазушының өзіне тән творчестволық ерекшеліктері жайлы. Кітапта: Қазақ совет әдебиетінің мәселелері. Т.2. – Алматы, 1960. -290 б.
20. Белинский В.Г. Собрание сочинений в трех томах. Т.3. – Москва, 1948. - 379 б.
21. Елеукенов Ш. Әдебиет және ұлт тағдыры. – Алматы: Жалын, 1997. - 264 б.
22. Мұқышева Р.З. Қазіргі қазақ поэзиясындағы ұлттық характерді бейнелу жүйесі. Филология ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған кандидаттық диссертация. Алматы, 2000.
23. Ауезов М.М. Времен связующая нить. – Алматы: Жазушы, 1972. - 346 б.
24. Негимов С. Ақын-жыраулар поэзиясының бейнелілігі. – Алматы: Ғылым, 1991. – 237 б.
25. Кәрібозұлы Б. Сырлы сөз сипаты. – Алматы: Қазақ университеті, 1997. – 281 б.
26. Сәтбаева Ш. С. Сейфуллин – жұмысшы табының жыршысы // Қазақ тілі мен әдбиеті журналы. 1959. № 11.
27. Сейфуллин С. Шығармалары. Т.1. – Алматы, 1960. – 189 б.
28. Гуляев Н.А. Теория литературы. – М.: Высшая школа, 1985. – С. 288. - 313 б.
29. Хасанов Б. Қазақ тіліндегі сөздердің метафоралық қолданысы. – Алматы, 1989. -286 б.
30. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ лирикасының поэтикасы. – Алматы, 1988. - 296 б.
31. Шапай Т. Ой түбінде жатқан сөз // Бүгінгі лирика бағдары. – Алматы: Жазушы, 1989. – 194 б.
32. Шәріп А. Қазақ поэзиясы және Ұлттық идея. – Алматы: Білім, 2000. – 336 б.
33. Сейфуллин С. Көкшетау.Өлеңдер мен дастандар. – Алматы: Жазушы, 2003. - 189 б.
Қосымша әдебиеттер:
1. Жанр және шеберлік. Жауапты редакторы М.Базарбаев.- Алматы: Ғылым, 1968. - 352 б.
2. Жанр сипаты. Редакциясын басқарған Қазақ ССР ҒА мүше-корреспонденті М.Қаратаев.- Алматы: Ғылым, 1971. - 272 б.;
3. Стиль сыры. Редакциясын басқарған Қазақ ССР ҒА кореспондент-мүшесі, профессор М.Қаратаев.- Алматы: Ғылым, 1974. - 336 б.
4. Дәстүр және жаңашылдық. Жауапты редакторы Қазақ ССР ҒА академигі М.Қаратаев.- Алматы: Ғылым, 1980. - 367 б.
5. Қирабаев С. Ұлт тәуелсіздігі және әдебиет. Зерттеулер мен мақалалар, портреттер.- Алматы: Ғылым, 2001. - 448 б.
6. Қирабаев С. Тәуелсіздік рухымен. Зерттеулер, мақалалар, естеліктер.- Астана: Фолиант, 2002. - 503 б.
7. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. Таңдамалы ғылыми зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1997. - 504 б.
8. Дәдебаев Ж. Өмір шындығы және көркемдік шешім.- Алматы: Ғылым, 1991. - 208 б.
9. Серікқалиұлы З. Алтын жамбы (Қазіргі көркемдік ой танымына көзқарас: талдау, толғаныстар).- Алматы: Өнер, 2001. - 160 б.
10. Майтанов Б. Сөз сыны. Зерттеулер, мақалалар, портреттер.- Алматы: Ғылым, 2002. - 344 б.
11. Қалқабаева С. Әзілхан Нұршайықов прозасындағы адамгершілік ізденістер. Монография.- Алматы: Қазығұрт, 2004. - 168 б.
12. Храпченко М.Б. Художественное творчество, действительность, человек.- Москва: Советский писатель, 1976. - 366 с.
13. Нұрғалиев Р. Телағыс.- Алматы: Жазушы, 1986. - 440 б.
14. Дәдебаев Ж. Жазушы еңбегі.- Алматы: Қазақ университеті, 2001. - 340 б.
15. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар: Әдебиеттану, сын әлемі.- Алматы: «Қазығұрт» баспасы, 2003. - 336 б.
16. Ергөбек Қ. Арыстар мен ағыстар. Қазақ өлеңі хақында.- Астана: Таным, 2003. - 360 б.
17. Базарбаев М. Замана тудырған әдебиет. Таңдамалы ғылыми зерттеулер.- Алматы: Ғылым, 1997. - 504 б.
18. Нұрғалиев Р. Телағыс.- Алматы: Жазушы, 1986. - 440 б.
19. Кәрібаева Б. Қазіргі қазақ әдебиетінің көркемдік даму арналары. Сын-зерттеу.- Астана: Елорда, 2001. - 312 б.
20. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. Оқу құралы.- Алматы: Жазушы, 1970. - 380 б.
21. Жұмалиев Қ. Стиль - өнер ерекшелігі. Әдеби-зерттеу мақалалары.- Алматы: Жазушы, 1966. - 228 б.
22. Қаратаев М. Революция рухымен.- Алматы: Жазушы, 1978. - 416 б.
23. Елеукенов Ш. Мағжан. Өмірі мен шығармагерлігі. Оқу құралы.- Алматы: Санат, 1995. - 275 б.
24. Қаратаев М. Туған әдебиет туралы ойлар.- Алматы: ҚМКӘБ, 1958. - 250 б.
25. Піралиева Г. Ішкі монолог.– Алматы: Ер-Дәулет-Қазақстан, 1994. -138 б.
26. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы: Жазушы, 1970. – 200 б.
27. Кенжебаев Б. Қазақ әдебиетінің тарихы мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1973. – 275 б.
28. Қаратаев М. Эпостан эпопеяға. – Алматы: Ғылым, 1969. – 444 б.
29.Қаратаев М. Әдебиет және эстетика. – Алматы: Ғылым, 1970. – 351 б.
КАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасы
Диплом жұмысы
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы ұлттық сипат
Орындаған:
4 курс студеті Абдрасилова Алтынай
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к.,
доцент Қалқабаева С .
Пікір жазушы:
Норма бақылаушы Қалиева
Альмира.
Қорғауға жіберілді:
_29__мамыр_2009ж.
Әдебиет теориясы және фольклористика
кафедрасының меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор:
Майтанов Б.
Алматы 2009
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы
ұлттық сипат.
Жұмыстың көлемі: – 51 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны – 33.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын кілт сөздер: ұлттық тақырып және
идея, ұлттық характер, ұлттық көркемдік дәстүр, мазмұн мен пішін, дәстүр
мен жаңашылдық,ұлттық рух, таным т.б.
Жұмыстың тәсілдері: сипаттама баяндау, талдау, салыстыру.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, тараушадан және қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсат, міндеті: Зерттеудің басты мақсаты ХХ ғасырдың 20 – 30
жылдардағы қазақ поэзиясындағы ұлттық сипаттың көріну жайларын ғылыми
тұрғыдан жүйелі талдап зерттеу. Ұлттық сипаттың көрінуін мазмұн мен
пішіннен қарастыру. Ол үшін төмендегідей міндеттерді алға қойдым:
- Зерттеу нысанасына айналып отырған кезеңдегі поэзияны сол тұстағы
қоғамдық өмір, қазақ халқының тағдыры, тұрмыс – тіршілігімен байланыста
қарастыру;
- Сол жылдары поэзияда көтерілген ұлт тақырыбы, ұлт – азаттық идеясы
ұғымдарының мәнін ашып, оны контексте қарастырып талдау;
- А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, С.Дөнентаев т.б.
шығармашылығындағы ұлт – азаттық, ағартушылық – демократтық идеялардың
мән – маңызын ашу;
- С.Сейфулиннің революцияшыл поэзиясымен ондағы жаңашылдықты айқындау;
- Осы тұстағы поэзиядағы ұлттық көркемдік дәстүрдің жалғастығын сөз ету;
- Қзақ ұғымының маңызды факторлары болып кеткен символдық образдар. Кең
дала, тау, теңіз, тұлпар, домбыра т.б. көркемдік қолданыс қызметін
қарастыру;
- Осы жылдар поэзиясының ұлттық әдебиетіміздегі алатын орны мен маңызын
айқындау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақ
поэзиясының тарихында, сондай-ақ, ұлт өмірінде өшпес із қалдырған А.
Байтұрсынов, М. Дулатов, С. Сейфуллин, М. Жұмабаев, С. Торайғыров, С.
Көбеев, С. Дөнентаев сынды ақындар поэзиясы жан-жақты зерделене отырып,
олардың шығармашылығындағы ұлттық сипаттық көріністерін айқындау – жұмыстың
ғылыми жаңалығын байқатады.
Мазмұны
Кіріспе ––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––– 5-7
I тарау. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ поэзиясындағы
ұлттық тақырып пен идея––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––7-33
1.1. Алашорда және ұлт-азаттық идея.
1.2. Ұлт тақырыбы және ағартушылық-демократиялық идея.
1.3. Қазақтың революцияшыл әдебиеті.
ІІ тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы
ұлттық сипаттың көрінуі–––––––––––––––––––––––––––– –––––––34-44
Қорытынды ––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––– 45- 46
Пайдаланылған әдебиеттер –––––––––––––––––––––––––––––––-––– 47- 50
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы әлемдік әдебиет аясында өзіне тән болмыс-
бітімі, тарихы,, қалыптасқан көркемдік дәстүрі бар және ұлттық нақыштарымен
ерекшелінетін қазақ әдебиеті - ғаламдық үйлесімділікте орны бар ұлт
руханиятының басты арнасы. “Әдебиет – ұлттың жаны”. Осы тұжырымды Шығыстың
да, Батыстың да ғұламалары айтқан. “Шер толқытып шығарған таза мінсіз асыл
сөз” – ұлт қасиетінің белгісі. Шер - көркемөнер табиғатымен біте қайнасқан
мұң-қайғы ғана емес, қаһар мен намыста. Бірі жүректі қозғаған, екіншісі
қанды қыздырған осы ұғымдар ұлтты “ұлт етті” дей аламыз. Дүниедегі ең қатал
сын – тағдыр мен тарих сыны. Жүріп өткен жолына қарасақ, қазақ халқы қай
сыннан болсын мүдірмей өтіпті. Әр кезде елге тұтқа болар ерлер шығып,
халқының санасын да, сапасын да алға тартыпты 2, 3.
Тарихты тану-парыз. Ал әдебиет пен тарих егіз. Халқымыздың тарихы мен
әдебиетін тереңірек зерттеп, әлі де ашылмаған тың деректерден халық
кәдесіне жарарын саралау мүмкіндігі - егемендігіміз ала келген бір кемелді
іс. Зар заманның қыспағына ұшыраған абзал жандар тәуелсіздігіміз бен
егемендігіміздің жарқындығына зор үміт артып, халқының келешегіне,
ұрпағының шыңыраудан да шығарлық қайраттылығына сеніп өтті емес пе? Бұл
сенім бүгінгі күні атқарылып жатқан игі істермен өзіндік жалғасын табуда.
Егемендігіміз ала келген үлкен игілік - өткеніміз бен өшкенімізді
жаңғыртарлық мүмкіндіктің нұрлы екендігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: Өткенді
тану, тарихты терең пайымдап, оған әділ баға беру үлкен парасаттылық пен
жауапкершілікті талап етеді 1, 29,- деп жазды. Ендеше, ұлттық мәдениет
пен өнердің, әдебиеттің тарихына, оның әрбір көрнекті өкілінің мұрасына
жауаптылықпен қарап, шынайы бағасын беру – келешектің игілігіне бағытталған
жұмыс болуы тиіс. Ұлттың рухани мәдениетінің ең үлкен бір саласы – көркем
әдебиеті. Оны халық тарихының бейнелеу жолымен жасалған көркем шежіресі
деуге болады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты қазіргі қазақ поэзиясында
алдыңғы буын ақындарының тоталитарлық тәртіптің қысысымен айта алмаған
тақырыптық желілер (ұлттық сананы ояту сезімі) бой көтерді. Ұлттық мінез
ақындық тұлға арқылы танылатыны анық. Қазақ халқы егемендігін жариялап,
өзін әлемге танытты. Ұлтымыздың рухани өмірінде тарихымыз бен
мәдениетіміздің ақтаңдақтарының ақталуының маңызы ерекше. Шәкәрім, Мағжан,
Ахмет, Міржақып, т.б. сияқты ақындардың шығармаларының жарыққа шығуы
поэзияның көркемдік көкжиегінің кеңеюіне, ұлттық бояуының айқындала түсуіне
өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Кеңестік тоталитарлық тәртіп сол тұстағы әдеби үдерәске де барынша
ықпал еткені мәлім. Социалистік идеологияның басты кері әсерлерінің бірі –
қазақша ойлауымызға, ұлттық ойлауымызға кедергі жасап, ұлттық келбетімізді
танытатын нышандарды теріске шығарды. Ұлттық сипатты көрсететін шығармалар
идеология тегеуірініне тап болды.
Қазақша ойлау дегеніміз – ұлттық ойлау, өмірге қазақ болып қарап,
дүниені қазақ болып қабылдау. Ұлттық мүдде тұрғысынан ой қорыту да ұлттық
ойлаудың айрықша бір көрінісі.
Ұлттық айырмашылықтарға тарихи тұрғыдан алғаш назар аудартып, жаңаша
қисын жасағандардың бірі – ХҮІІІ ғасырдың атақты ағартушысы И.Г.Гердер:
“Түйіндеп айтқанда, адамның жарық жалғандағы тұрмыс-тіршілігінде көп мәселе
мезгілге, мекенге және ұлттық мінез айырмаларына тәуелді, өйткені ең
негізгі нәрсе – халықтың мінезі”,- деген еді. Ал М.Жұмабаев өзінің атақты
“Педагогика” атты еңбегінде: “Жазушы, ақын деген сөз – ойлаған ойын,
әдемілеп жарыққа шығара алатын адам деген сөз. Тілі кем болса, адамның қор
болғаны. Адамшылық, толық мағынамен адам аталу – тіл арқасында” 3, 115, -
деп шын мәнінде қаламгер атанудың негізгі жолын көрсетеді.
Белгілі бір ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи
кезеңдері ең алдымен сол ұлттың әдебиетінде, өнерінде із тастайды. Ұлттың
рухы көтеріліп, еңсесі биіктегенде оның әдебиеті де, өнері де қайта түлеп,
қайта толысып, күш қуат жиып, бойын түзеп болашаққа көз тігеді. Қазіргі
таңда, қазақ әдебиетінің әрқилы кезеңдерінде рухани дамуымызға, мәдени
өркениетке, әсіресе ұлттық дәстүрге, ұлттық жан дүниемізге өз
шығармаларымен айтулы үлес қосқан қаламгерлердің туындыларын зерттеп,
олардың әдебиеттегі орнын, суреткерлік қолтаңбасын ажыратып, бағасын беру
қажеттігі туды. Сондай кезеңнің бірі – ХХ ғасырдың 20 – 30 жылдардағы қазақ
әдебиетінің туындылары. Осы жылдардағы туындылардан байқалатын басты бір
басты ерекшелік – ондағы ұлттық таным, қазақы ұғымның, қазақы сипаттың
молдығы.
Жалпы, ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетіне тән басты ерекшелік
– ұлт қамы қай бағыттағы ақын-жазушылардың шығармашылығында болмасын, ортақ
тақырып ретінде көрініс тапты. Олар өз ұлтының өзге өркениетті елдердің
қатарынан көрінуі аңсап, ел тілегінен шығып, әдебиеттің ұлттық рухын шырқау
биікке көтерді. Осындай ірі тұлғаларымыздың шығармашылығы арқылы жазба
әдебиетіміз өркендеп, сан-салалы тақырыптарды қамтып, тарамдала түсті.
Жазба әдебиеті бұрын-соңды болмаған деңгейге көтеріліп, оқу-ағарту
жұмыстары біршама жақсы дамыды. ХХ ғасыр басында мектептер көптеп ашылып,
әдебиет сүйер қауым көбейді. Екіншіден, ХХ ғасыр басында қазақ баспасөзінің
қарқынды дамуы белең алды. “Айқап”, “Қазақ”, “Қазақстан”, “Ешім даласы”
сияқты баспасөз беттерінде әдебиетіміздің ірілі-ұсақты өкілдері өз
шығармаларын жариялап отырды. Ұлт зиялыларының отаршылдыққа қарсы күресте
елдің басын біріктіріп, саяси күреске ояту іс-әрекетіндегі көздеген
мақсаттары әдебиетте айқын көрініс тауып отырды. Ұлттық мүддеден туындаған
ұлттық ой-сананы ояту мотиві де ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары
Міржақып, Ахмет, Мағжан, Сұлтанмахмұт, т.б. шығармаларында ерекше болып,
ұлттық сана тарихында маңызды орын алған.
ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамының “оянуы” мен “оятуға” ерекше еңбек
еткен қоғамдық ой-сана көшбасшыларының болмысына үңілу – бүгінгі ұрпақтың
ең басты парызы. Әсіресе, сол тұстағы шығармашылық тұлғаның ұстанған бағыт-
бағдарын оның шығармашылығы арқылы айқындау, көп нәрсенің мәнін ашады. Бұл
кезең әдебиеті қазақ даласындағы әлеуметтік қайшылықтарды ашып, халық
өмірін сыншылдықпен, шыншылдықпен суреттеді. Сондай-ақ, осы кезеңде қазақ
әдебиеті тарихи-әлеуметтік қайшылықтарды ғана көрсетіп қоймай, отаршылдыққа
қарсы бағытталған күрескерлік идеяларды алға тартты. Әдебиет дамуының бұл
ерекшеліктерін Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, т.б. шығармаларынан анық танимыз. Бүгінгі бітіру
жұмысымызға да аталған ақындардың поэзиясы арқау болмақ.
І ТАРАУ
ХХ ҒАСЫР БАС КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ
ҰЛТТЫҚ ТАҚЫРЫП ПЕН ИДЕЯ
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінде түрлі бағыттардың болғаны
белгілі. Академик З. Қабдолов “Сөз өнері” атты монографиясында әдеби ағымды
әдеби стильмен салыстырып, былайша түсінік береді: “Байқап қарасақ, стиль –
бір жазушыға тән творчестволық ерекшелік болса, ағым– бірнеше жазушыға тән
творчестволық бірлік; стиль – әр жазушының дара қасиеті болса, ағым – әр
алуан жазушының ортақ сипаты; стиль – жалқыға тән ұғым болса, ағым –
жалпыға тән таным; стиль –әр жазушының әдеби беті болса, ағым – әр
жазушының әдеби бағыты” 4, 335.
Қазақстанның Ресейге қосылу нәтижесінде екі мәдениеттің алыс-берісінен
қазақ даласының рухани өмірінде Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай,
Құнанбаев сынды ағартушылар дүниеге келді. Қазақ қоғамының дамуы процесі
талап етіп отырған ең негізгі, көкейтесті мәселелерді қазақ ағартушылары
дәл түсініп, бүкіл күш-жігерін осы өркениеттілік дамуға жұмсады.
ХХ ғасыр қазақ даласына да жаңа дәуірдің жаршысы болып келді. Абай
дәстүрін дамытып, жалғастырған ізбасар ақындар Шәкәрім, Ахмет, Міржақып,
Сұлтанмахмұт, Мағжандар тарих сахнасына шықты. Осы кезеңдегі Ресейдегі
саяси-әлеуметтік өзгерістердің қазақ жеріне жаңғырып жетуі қоғамдық-
әлеуметтік ойдың өрісін кеңейтті. Аталған ақын-жазушылар бастаған топ
ұлттық сана-сезімді оятар бағыт-бағдар іздеді. Бұл кезең– қазақ халқының
тарихындағы ұлы өзгерістер мен үлкен асулар кезеңі еді. Дәл осы тұста қазақ
арасында оқу-ағарту жұмыстары да өркен жайып, қазақ зиялылары алдыңғы
қатарға шыға бастады. Қазақ тілінде кітап бастыру, газет-журнал шығару
жолға қойылды. Қазақтың сана-сезімі оянып, руханияттың қайнар көзіне
айналды.
ХХ ғасырдың 20-жылдары ұлттық поэзия А. Байтұрсынов, М. Дулатов,
С. Сейфуллин, М. Жұмабаев, С. Торайғыров, С. Көбеев, С. Дөнентаев
шығармаларымен әлемдік үлгіні бойына сіңіріп, кемелдене түсті. Идеологияның
белсенді ықпалына қарамастан, дәуір тынысын, қоғамдық өзгерістің сыры мен
шынын көркем бейнелеуге ұмтылыс олардың шығармаларынан кеңінен көрінді.
Алайда, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарынан басталған саясаттың өктем күші
мен қуғындау, таптық күрестің күшеюі әдебиеттің өз арнасымен дамуына
кедергісін тигізді. Біздің бүгінгі ұлттық рухани байлығымызды құрайтын
осындай тұлғалардың мұраларын сталиндік қатаң тәртіп ұзақ уақыт бойы
қолдануға тиым салып келді. Олардың саясатқа қарсы дегендерін жауып тастап,
тек қана тапқа бөлінген әдебиет үлгілерін ғана жарамды деп келді. Ахмет,
Жүсіпбек, Сәкен, Міржақып, Мағжан, Бейімбет, Ілияс секілді бір топ ақын-
жазушыларымыз жалған айыптаулармен жаңа өкіметтің қолынан қаза тапты.
Мұндай қатаң режим әдебиетіміздің ұлттық негізде дамуына шектеу қойып,
белгілі бір дәрежде қазақтың ұлттық әдебиетінің дамуына кедергі болды.
Біздің түсінігімізше, қылмыс жасағандарды, опасыздарды бүркемелеу -
келешек тарихқа зиян. Шырылдаған шындықты айқара ашу, ақты ақ, қараны қара
деп көрсеткен жөн. Әдебиет тарихына үңілсек, 1920-1940 жылдары
әдебиетімізге қосылған жаңа тың туындылардың сауатсыздықты жоюдағы ролі мен
халыққа тигізген пайдасы ұшан-теңіз. М.Әуезов: “Өткен күннің әдебиеті
біздің сүюімізді тілемейді. Сүюімізбен семірмейді де түрленбейді. Жек
көруімізден жоғалып та кетпейді. Ескі әдебиеттің түрлерін білу, бетін ұғу,
ағымын түсіну, біздің өзіміз үшін керек. Бүгінгі әдебиетке белгілі жол
салып, дұрыс бағыт береміз дегенде, жалпы қазақ әдебиетінің өткен күнін,
бүгінгі қалпын, әм келешегін де түгел түсіну керек” 5, 79, - деген. Бұл
сөздер бүгінгі күні де әрбір зерттеуші үшін басшылыққа алынатын қағида
болуы тиіс.
ХХ ғасыр басындағы қазақтың оқыған азаматтарының басым көпшілігі ұлт
мүддесіне арналған күнделікті аршынды іс, қарымды әдеттермен айналыса
жүріп, қуғын-сүргін азабына қарамастан, әдебиет, публицистика, ғылым,
аударма салаларында орасан бай мұра қалдырды. Қазақ халқының баға жетпес
рухани байлығы кеңес дәуірі кезінде біршама айтылып, жарық көргенімен,
көптеген шынайы қазыналардың беті ашылмаған күйінде қалып келді. Заман
өзгеріп, ел жаңарып, демократияның белгілері байқалғаннан кейін, осы асыл
мұраларымыз бен ата-бабамыз қалдырған құнды деректерге көңіл аударып,
ұлттық сананы, салт-дәстүрді, халықтық қадір-қасиетті ұрпақ бойына дарытуға
бет бұрдық.
1. Алашорда және ұлт-азаттық идея.
Ұлт-азатшыл бағыттағы ақын-жазушылар шығармашылығының басты міндеті
ұлт азаттығының тірегі – ұлттық сананы ояту болды. Олар өз шығармашылығында
отаршылдыққа қарсы ашықтан-ашық пікірлерін айтып, азатшыл күрес идеясын
өркениеттегі елдердегі саяси күрес тәсілімен ұштастыруды мақсат етті.
Ағартушылық, өнер-білім барлығы, ең алдымен, ұлт-азаттығы үшін қызмет етуі
керек деген берік байламдағы ой-идеяны насихаттады.
Бұл бағыттың қалыптасуына ХХ ғасыр басындағы жаңа әлеуметтік саяси
күш – ұлтжанды зиялы топтың пайда болуы жан-жақты әсер етті. Олардың көбі
шығармашылықпен айналысқандықтан, өз шығармаларында бостандық, теңдік,
азаттық идеяларын ту етіп көтерді. Оқу-ағартуды, өнер-білімді ел
тәуелсіздігі жолындағы саяси күреске пайдалануға әрекеттенді. Сондықтан да,
олардың шығармашылығындағы көркемдік әдіс-тәсілдер азатшыл оймен ұштасып
жатыр. Ұлт-азаттық идеяның өкілдері қандай бір әдеби шығарма болмасын, оған
ұлттық мұрат тұрғысынан талап қойды.
Қазақ поэзиясының ұлттық сипат алып, дами бастаған тұсынан бергі
тарихына көз салсақ, оған желі болып тартылған тұтас бір ұлттық идеяны
көреміз. Ол – ұлттық тәуелсіздік идеясы. Арғы заманда көшпелі ел сыртқы
жаудан қорғану, ешкімге тәуелді болмау үшін халықты ерлікке, күреске
үгіттеген жауынгер жырлар туғызса, бергі заманда орыс отаршылдығының
езгісіне күңіреніп, зар заман поэзиясын тудырды. Осының бәрі әдебиетте ұлт
тағдырының аянышты суретіне айналды. ХХ ғасыр осы бір ұлттық идеяға жаңа
сипаттар қосты. Езгінің тереңдеуі бұл тұста әлеуметтік революциялар мен ұлт-
азаттық қозғалысын туғызды. Бұрын бұратана саналып келген халықтардың
ұлттық сана-сезімі оянып, оның көрнекті өкілдері туған халқының тағдыры мен
келешегі, қоғамның даму жайлары жайлы ойлана бастады. Қазақ поэзиясы ұлттық
ой-пікірдің басы болып, осы кезде ұлт-азаттық идеясын жаңа сапаға көтере
жырлады. Осы жаңа дәуірдің бастаушысы Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып
Дулатов туған халқының патша отаршылдығынан босап, елінің егеменді болуын
асқақ идеяға айналдырды. Ахмет пен Міржақып бастаған революцияшыл
демократтық қозғалыстың қазақтық жолы осылай туды.
Алашорданың құрылуы қазақ оқығандарының ғасыр басынан басталған
отаршылдыққа қарсы, тәуелсіздікті жақтаған, елді көрсоқыр надандықтан өнер-
білім жолына түсіруді аңсаған идеялардың көрінісі еді. Осындай, қазақ
халқының ояна бастаған тұсында, оның ұлт-азаттық жолындағы күрес туын берік
ұстап, халық өмірінің шындығы мен алдыңғы қатарлы идеясын жырлаған қоғамдық
сананың бірі түрі– қазақтың ұлттық әдебиеті болды. ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті Абайдың ағартушылық, демократтық жолын ұстана отырып, оны саяси
күрес идеясымен толықтырды, отаршылдықты, ұлттық езгіні айыптады, халықтың
қараңғылыққа қамалып отырған күйін көріп күйініп, оны өнер-білім үйренуге
шақырды. Осы әдебиетттің басы-қасында Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып
Дулатовтар тұрды. Бірі тыңдауға салғырт надан халқының құлағына маса болып
ызыңдаса, екіншісі бар дауысымен “оян, қазақ” деп жар салды. ХХ ғасыр
басындағы қазақтың прогресшіл әдебиеті, оның қайраткерлері осы идеядан нәр
алды. Отаршылдыққа қарсы күрес, елдің тәуелсіз даму жолына түсуі, алдыңғы
қатарлы елдерге теңелу, оқу-өнер үйрену, халық тұрмысының ауыртпашылықтарын
ашына сөз ету осы дәуір әдебиетінің ерекшеліктеріне айналды.
“ХХ ғасырдың бас кезіндегі саяси-әлеуметтік қозғалыс күрт дамып,
кеңге қанат жая бастауының басты себебі, қоғамдық өмірдің өрінде жаңа
тұлғалар көзге түсіп, ұлттық сананы жаңа өріске бағыттауға ұмтылуында еді.
Солардың ішіндегі ең көрнектісі, ұлттың ұлы ұстазына, рухани көсеміне
айналған ұлы тұлға Ахмет Байтұрсынов болатын. Ол ХХ ғасыр басындағы қазақ
сөз өнеріндегі ұлттың ұлы рухынан нәр алған жаңа сарын – ұлт-азатшылдық
бағыттың негізін қалап, азаттықтың ақ жолын ұстанды. Оның осынау күрес
жолындағы ел санасын серпілтер, жұрт жүрегін оятар ең әсерлі қаруы – әрбір
қазақ оқырманының жанына жылу боп енген жалынды жырлары мен өткір де ойлы
мақалалары” 6, 172.
Ахмет Байтұрсынов – шығармашылық еңбектің қай саласында болмасын, мол
мұра қалдырып, қоғамдық өмірдегі, ұлттық тарихымыздағы өз орнын айқындап
кеткен тұғырлы тұлға. Ол – тілші ғалым, ағартушы, ұлағатты ұстаз,
аудармашы, көсемсөзші, өлеңіне азат ойды арқау еткен ақын, әдебиеттанушы
ғалым. Ахмет Байтұрсыновтың шығармашылығының сүбелі салаларының бірі –
поэзия.
Ахмет Байтұрсынұлының ақындық еңбегі 1909 жылы Петербургте басылған
“Қырық мысалдан” басталады. Бұл И.А. Крылов мысалдарының аудармасы еді.
Алайда, Ахмет кітабында орыс мысалшысының аудармашысы дәржесінде ғана қалып
қоймады, шығарма сюжеті мен идеясын қазақ жағдайына ыңғайлап, қоғамдық
әділетсіздік пен адам мінез-құлқындағы ұнамсыздықты тұспалдап айтты. А.
Байтұрсыновтың алдына қойған басты мақсаты – халықты қоғамдық-әлеуметтік
көкейтесті мәселелерді танып-білуге үндей отырып, азаттықтың ақ жолын
аңғарту, бостандыққа ұмтылуға жөн сілтеу.
“Қырық мысалдағы” шығармаларды тақырыбы жағынан үлкен екі топқа
бөлуге болады, – дейді ғалым Өмірхан Әбдіманұлы өзінің 2007 жылы жарық
көрген “Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық идея” атты кітабында. Олардың бір
тобы оқу-білімге, адамдық-азаматтық қасиеттерге, еңбекқорлыққа, ынтымақ-
бірлікке шақыруға негізделсе, келесі тобы елдің елдігін сақтау, езгіде
қалған елді азаттыққа, бостандық жолында күресуге үндеу болып келді. Ел
бостандығын аңсаған, оған қол жеткізудің жолын іздеген Ахмет үшін Крылов
мысалдарын аудару таптырмас тәсіл еді. Отаршылдық саясаттың озбырлығын сезе
тұра, патшалық әкімдердің қанаушылық қанпезерлігін көре тұра үндемей қалуды
жөн көрмей, өзегіне запыран болып жиналған ащы шындықты қалайда сыртқа
шығаруға тырысқан Ахаң Крыловтан өзі екшеген “40 мысалға” жүгінді” 6,
174.
Өзінің “Әр жылдар ойлары” атты еңбегінде жазушы Мұхтар Әуезов Ахмет
Байтұрсынов аудармаларының ерекшелігі турасында былай деп ой түйеді:
“Алдыңғы ақын сезіміне, әңгімесіне, ой-толғауына сүйене отырып, өз ішінен
де соған үндес қоғамдық сыр шығарып, қосыла күңіреніп, қатар шабыттанып
кетеді. Сондықтан бұл алуандас ақындықты құр аударма деп қарамай, Пушкин,
Лермонтов, Байрон сарынымен жазылған шығармалар деп тану керек” 7, 56.
Ахмет Байтұрсынов Крыловты аударғанда оны тек аударуды мақсат тұтпай,
ондағы тақырыпты, ой-өзекті ғана алып, өзінше еркін жырлауға, қазақ өміріне
тығыз байланыстыра отырып, ой айтуға ұмтылған. Ол әсіресе, қазақ өміріне
қатысты ділгір де дертті мәселелерге келгенде өзіндік бағыт ұстанып,
негізгі желіні дамыта отырып, жаңғыртып, өз уақытына сай мысалдың
өткірлігін арттыра түсуді мақсат еткенін аңғару қиын емес.
Осы тұрғыдан алғанда, “Қырық мысал” жинағындағы аудармаларының “Аққу,
Шортан, һәм шаян” мысалумен ашылуы Ахмет үшін белгілі бір мақсаткерлікті
танытардай. Ол осы масал арқылы сол кездегі қазақ өміріндегі ең бір
келеңсіз жайды – бас бірліктің жоқ екендігін аса бір дертті мыселе ретінде
көтерген. “Бас-басына хан болған”, “Ортақ өгізден оңаша бұзауды артық
көріп” аз ғана елдің басын қоспай, бытыратып жүрген ел басшыларының
кесірінен қазақтың мүшкіл халге түскен өміріне назаланады ақын.
“Қырық мысалдың үлкен тобы адамдардың бойындағы көре алмаушылық,
іштарлық, күншілдік туралы мәселелерге арналған. Бұларды зер сала оқып
отырғанда, өз халқын осынау жаман қылықтардан арылтуды мақсат тұтқан
азаматтың жан толғанысын, үздіксіз ұмтылысын айқын сезінеміз. Мұндай
мысалдарға “Жүргіншілер мен иттер”, “Маймыл”, “Үлес”, “Ағаш”, “Өгіз бен
бақа”, т.б. жатады. “Жүргіншілер мен иттер” мысалында күншілдердің сөзіне,
іс-әрекеттеріне бола кібіртіктемей, ілгері басуды уағыздайды. Ахаң бұл
мысалды сол түпнұсқадан ауықтымай аударған. Мұндағы оқиға мазмұны түгелдей
сақталып, ғибратты тұжырымы да Крыловпен ұштасып жатыр.
“Екі бөшкеде” ірі әлеуметтік зор шындық бар. Мұнда атқа қонып,
айқайлап, ұрандап жүрген ел ағаларының көпшілігі бос кеуде екенін, құрғақ
ұраншылдық терең ақыл-ой, кемерлі білімсіз жарға соғатынын меңзейді ақын.
Сондықтан да сөз соңында:
Байқамас оны ешкім жақындаспай,
Істес боп, ой санасын, ақылдаспай.
Бөшкеде не зат барын білеміз бе,
Қақпағын я бір жерін тесіп ашпай 8,19.
Ахмет Байтұрсыновтың Крыловтан аударған мысалдарының ішінде “Ала
қойлар” мысалының көтерер жүгі ерекше. Ахмет Байтұрсынов бұл мысалында
жадағай зорлық-зомбылықты ғана емес, отаршылдық саясаттың бет-пердесін
ысырып, зұлым сұмдығын ашқан. Ұлы мысалшының “Пестрые овцы” мысалы өзінің
көзі тірісінде цензураның тарапынан басуға рұқсат етпеген еді. А.
Байтұрсынов Крыловтағы берілген сюжеттерді еркін аударма тәсілімен аудара
отырып, оған тыңнан жолдар қосып, өз мақсатына сай мағына береді. Крыловтың
38 жолдық мысалын 64 жолға жеткізіп аударған Ахаң сөз көбейту, жол
көбейтуді мақсат еткендіктен емес, өзінің айтар ойын оқырманның тереңірек
ұғуына жол ашу үшін барған.
“Ала қойларда” А. Байтұрсынов ақ патшаның құлқын құмар саясатын ашып,
отар лдерді қандай айлалы тәсілмен қанап отырғандығын суреттейді. Онда
Арыстан (орыстың ақ патшасы), Аю мен Түлкі (жақын кеңесшілері), Ала қойлар
(бұратана халық) кейпінде суреттеледі. “Әділ” патша “ала қойларды” көргенде
көңілі бұзылып, көзі қарауытып кететінін айтып, олардан құтылудың жолын
“кеңесшілерімен” ақылдасады. Ол:
Жазықсыз қан төкті деп айтпастай ғып,
Әр түрлі бұған керек амал таппақ, –
деп аярланады. Сонда “күшке мықты, ойға олақ” Аю:
Бәрін де ала қойдың қырсаң, тақсыр,
Тұқымын не бар құртып, жоймайтұғын, –
деп жауыздық ойын қарадүрсін жеткізеді. Оның бұл ойын арыстан құп ала
қоймады. “Ала қойларды” аяп отырған жоқ, әрине, өзінің зымиян саясатын ың-
шыңсыз жүзеге асырып, қамқоршы ретінде танылуды қалап отыр. Сонда саясатқа
шебер сұм Түлкі сұмдық ақыл айтады. Ол қойларды шөбі шүйгін жайылымға
жіберіп, қасқырға бақтыруды ұсынады. Залымдығы белгілі қойшы – Қасқыр
қойларды бағып жүріп, көздерін жойсын, жеп тауыссын. “Табылған ақылды
Арыстан тез қабыл алады. Қойларды қасқыр бағып оңдырар ма? Ақыры “Қасқыр
баққан қойдан ала түгілі, ағы да аз қалады”. Бірақ қойлардың құрып бара
жатқанын арыстаннан басқа ешкім көрмейді.
Мысалдың түйінінде Ахаң өсиет айтып, пікір білдіріп жатпайды. Ақынның
ойы, сюжеттің іштей ширығуы мен кейіпкерлердің мінез-құлқынан, өзіне тән іс-
әрекетінен, диалогтарынан танылады.
Бұл сөзге дегенім жоқ жылар-күлер,
Адам аз алдын болжап, анық білер.
Көкжалдар қойшы болса, кім біледі,
Береке ала қойға кірсе, кірер 8, 28, –
деп мысқылды да салмақты ой тастайды. Сол кездегі цензураның “көркемдігін”
білетін ақындар бұдан түйер негізгі ойды оқырманның өзіне тастап, аң
бейнесіндегі зұлымдарды танып алуды алдың ақыл-таразысына салады.
“Қырық мысалдағы” тәржімаланған шығармалардың отыз сегізі Крыловтан
алынған, ал екеуі (“Ат пен есек”, “Екі шыбын”) Дмитрев пен Хемницерден
алынған. Өзі таңдаған 40 мысалды тұтас бір шығарма тәрізді жүйеге құра
отырып, Ахмет Байтұрсынов “Аққу, Шортан һәм Шаянды” кітапты ашар кілт, ал
соңғы мысал “Малшы мен масаны” айтар ойдың түйіні ретінде берген.
“Малшы мен маса” – Ахаңның ең өзекті ойын беретін, А. Байтұрсынов
мысалдарының төл туындылық қасиетін айқын танытатын асыл дүние. Ақынды осы
мысалды жазуға итермелеген қазақ тұрмысын, оның қайғы-қасіретін шынайы
көрсетер образдардың бедерлі бейнелері. Крыловта оқиға көлемі тоғыз жол
болса, Ахметте он сегіз жол. Әңгіме жолдарының айырмашылығында емес, ортақ
сюжеттегі айтылар ойдың, берер ғибраттың әр алуандығында. Крылов мысалында
малшы көлеңкеде ұйықтап жатқанда, жылан шағуға жақындайды, сол кезде маса
малшыны шағып оятады. Оянған малшы масаны тұрмастай етіп қағып түсіріп,
жыланды сонан соң аңғарып, оны да өлтіреді. Бұл оқиғадан қорытындыны Крылов
былай деп береді:
Таких примеров есть немало:
Коль слабый сильному, хоть движимый добром.
Открыть глаза правду покусится,
Того и жди, что с ним случится,
Что с Комаром 8, 182.
Ал, Ахмет Байтұрсыновта
Мысалы қазақ малшы ұйықтап жатқан,
Жыланды пәле делік аңдып-баққан.
Пәленің түрін көрген мен – сарымаса,
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан 8, 67.
Крылов мысалы малшыға жыланды өлтіртсе, Байтұрсынов оқиғаны
малшының өкінішімен аяқтайды. Осындағы “маса” – сергектік, қозғалыстың,
ізденістің символы да, “ұйықтағандар” – өз халқы, қараңғы қазақ елі. Мұның
себебі, А. Байтұрсынов назары бейқам ұйықтап жатқан малшыны қатерден
құтқарған сары маса тағдырына түскен. Ол жебеушісін танымай, достықты
қастық көрген ұйқыдағы малшы наданның ісіне налыса, жөн сілтеп, қатерді
көрсеткен әлсіз болса да адал достың аянышты халіне қабырғасы қайысады.
Сондықтан да:
Сөзімнің сөкпеңіздер шолақтығын,
Демеңдер сөз жазуға олақтығын.
Жыланды малшы көріп болғаннан соң,
Келмеді бір-біріне жолатқызғым 8, 183, –
деп доғарады. Ақын сары маса мен малшы оқиғасынан өз заманының шыншыл
суретін танып, “Пәленің түрін көрген мен – сары маса, халықты оянсын деп
сөзбен шаққан”, – деп түйеді.
“Қырық мысалда” жазған сары маса туралы хикая ақынның кейінгі
кітабының атын алып, оның тынымсыз тірлігі сол кітаптағы бүкіл идеяның
алтын тамырына айналды.
Өз ұлтының енжарлығы мен жалқаулығы, өнер-білім іздеп сілкінбеуімен
күрескен Ахмет Байтұрсынов ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде ұлт-азатшыл
бағытты бастаған төл поэзиясында аударма арқылы насихаттаған ойларын
айқындай түсіп, өршіл де төңкерісшіл сарындағы жалынды жырлар туғызды.
Сөйтіп, қазақ әдебиетіндегі жаңа бағыттың бастауы іспетті “Маса” жинағы
1911 жылы дүниеге келді. Ол – А.
Байтұрсыновттың ақындығын кеңінен паш етіп, өз тұсындағы қазақ ақындарының
алдыңғы қатарын шығарған туынды.
Ахмет Байтұрсынов поэзиясы азатшылдық рухымен дараланады. Ол ақын
ретінде қазақ поэзиясына күресшілдік сарын әкеліп, азаттық жырдың озық
үлгісін шашты. Оның өлеңдерінің ұлт-азатшыл рухы мәңгілік жоғалма ақындық
үлгі болып қала бермек.
Ақын өлеңді тікелей шығармашылықпен айналысқысы келіп, не болмаса
ақындық атқа ие болу үшін жазбаған. Ол мұны ашық айтқан:
Мен жазған кеңес,
Мақтаныш емес,
Ат шығармақ ақындық.
Молда жоқта, молдалық,
Ер батқанда, жорғалық 8, 188.
“Маса” кітабында (1911жыл. Орынбор) ақын заман жайлы ойларын көркем
бейнелей отырып жеткізді. Ол ұлт тағдырын, оның бостандығы идеясын, қанау
астындағы күйін шебер суреттеп, адам бойындағы азаматтық сезімді, намысты
оятуға қызмет етті.
Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,
Сахара сазға қонып салқындаған.
Бір өртке қаудан шыққан душар болып,
Не қалды денемізде шарпылмаған
немесе:
Қалтылдақ қайық мініп, еспесі жоқ,
Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ.
Жел соқса, құйын қуса, жылжи беру
Болғандай табан тірер еш нәрсе жоқ, – деген өлең жолдарына көңіл
аударған адам сахараның салқын көлінде қонып жүрген қазды отаршылдықтың
өрті шарпығанын, қалтылдақ қайық мініп ашық теңізде жүрген халықтың жай-
күйін жақсы-ақ аңғарады.
Қандай ұлы адам болса да, оның ұлылығы ең алдымен, туған халқына
деген көзқарасынан танылады. Ол халық ортасына шығып, оны ілгері бастайды,
жетелейді, жетегіне ерте алмай күйінеді. Ахмет те халқына ызаланып, күйіне
отырып, оның болашағына, азаттығына , елдігі жолына бар тіршілігін арнайды.
Күйінген Ахмет Абайша толғанады. Сөйтіп ұйқысынан оянбай жатқан халыққа
былай деп тіл қатады:
Емшегін еміп,
Анаға сеніп,
Бала ұйықтайды жастықпен.
Қымызға қанып,
Қызарып жанып,
Бай ұйықтайды мастықпен.
Шалап ішкен кедей мас
Мына жұрттың бәрі оңбас!
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып.
Қанған жоқ па, әлі ұйқың?
Ұйықтайтын бар не сиқың?
Ахмет Байтұрсынов – қазақ әдебиетінде азатшылдық дәстүрді
бастаушылардың бірі. Қай әдебиеттің тарихында болмасын ағартушылар,
ағартушы-демократтар, ұлт-азатшылдар кезеңі және олардың ірі-ірі өкілдері
болған. Бұл сипат қазақ әдебиеті тарихына да тән болса, онда ұлт-азатшылдық
кезең А. Байтұрсыновтан басталары анық. Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы ХХ
ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің даму тарихындағы биік белес болып
қала бермек. Ол шын мәніндегі нағыз ұлт-азатшылдық поэзияның қазақ
әдебиетіндегі негізін қалап, қазақ өлең өлкесіне азаттыққа ұмтылған
азаматтық жыр үлгісін алып келді.
Бүкіл өзінің саяси-қоғамдық, ағартушылық және әдеби-публицистикалық
қызметінде А. Байтұрсынұлының қасында болған идеялас жолдасы, сенімді досы
және інісі Міржақып Дулатов еді. Олар елді оқу-білімге үгіттеп, патша
әкімшілігінің зорлық-зомбылығына қарсы идеялар таратты. Екеуінің саяси-
революциялық қызметі де қатар басталды.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ даласындағы күрделі қоғамдық-
әлеуметтік жағдайды өз шығармаларында айқын танытып, қажетті ойды ашып айта
білген сөз шеберінің бірегейі – Міржақып Дулатов. Ол тек әдеби-
шығармашылықпен ғана айналысып қоймай, қоғамдық өмірдің қай саласында
болмасын өшпес із қалдырған тұтас тұлға, ұлы санаткер, ірі қоғамдық-саяси
қайраткер ретінде де танылды.
“Ұлттық ояну, Алаш қозғалысы, Алаш партиясы, Алаш өкіметі, Алаш
әскері (1905-1920) – бұлардың барлығында да Міржақып Дулатов бел буып,
білек сыбанып қатысқан, оның түрлі ұйымдарына қатысқан, ұран жазып,
күнделікті шаруаларын іске асырған, баспасөз бетінде насихаттаған, керек
десеңіз, қолына қару алып та күрескен – осылардың іздері сақталған көптеген
тарихи құжаттар, анық деректер толып жатыр. Ол бұл жолда адастым, сандалдым
демеген, имандай ұйыған берік сеніммен әрекет еткен” , – дейді ғалым Р.
Нұрғали өзінің “Әуезов және Алаш” атты еңбегінде 9, 64.
Міржақып Дулатов 1909 жылы атақты “Оян, қазақ!” атты өлеңдер кітабын
жариялады. 1911 жылы қайта басылған кітапты патша әкімшілігі конфескелеп,
баспаға айып салды, авторын түрмеге жапты. Осы саяси қуғынға қарамастан, М.
Дулатов өзінің әдеби-публицистикалық қызметін тоқтатқан жоқ. “Бақытсыз
Жамал” атты роман (1910), “Азамат” (1913), “Терме” (1915) кітаптарын
жариялады. Түрмеге бір түсіп, бір шығып, өмірін қуғында өткізген ол ақыры
1913 жылдан бастап Орынборға тұрақтап, Ахметпен бірге “Қазақ” газетін
шығарысты. Ақынның “Оян, қазақ!” тырнақалды жинағының өзінен оның мақсаты
мен беталысы айқын аңғарылды.
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жет кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамасты 10, 10.
Осы төрт жолдан ақынның бүкіл тыныс-тіршілігінің болмысы танылғандай.
Елін өлеңмен оятуға ұмтылған ақын негізгі түйінді мәселелерді нақты
айқындап, назар салар тұсты дәл меңзейді. Осы төрт қасіреттен туындайтын
зар-мұң бүкіл жинақтың өн бойына өзек болуы да сондықтан.
“Оян, қазақтың” беташар өлеңі “Қазақ халқының бұрынғы һәм бұл күнгі
халы” деп аталады. Өлең былай басталады:
Міржақып неге отырсың қалам тартпай,
Бәйге алмас болғанменен жүйрік шаппай.
Шамаңды қадари хал көрсетсеңші,
Байғұс-ау, оянсаңшы қарап жатпай.
Тұманға кірді қалың біздің қазақ,
Арты жар, алды тұйық бұл не ғажап.
Адасқан ағайынға басшы болып,
Ішінде жол көрсетер адам аз-ақ 10, 21.
“Таршылық халымыз хақында аз мінажат” деген ұзақ өлеңінде
бұратанахалықтардың түрмесі болған патшалы ресейдің тепкісіне тұншыққан
ұлтының аянышты, ауыр халінің шынайы шындығын ашып, нанымды суреттеп,
азаматтық армен жырлайды. Болашақ барар жолдың негізгі тірегі ел бірлігі
екендігін баса айтып, ұлтының ұйымшылдығын қалайды:
Бірлігі жоқ алты ауызды халықпыз ғой,
Қатардан сол себепті қалыппыз ғой.
Ғылым мен мағрифатты керек қылмай,
Надандық шарбатына қаныппыз ғой...
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының алдында шешімін күтіп тұрған
басты мәселенің бірі жер мәселесі болғаны белгілі. Патша өкіметі Ресейден
көшіп келген қара шекпенділерге қазақ даласындағы шұрайлы жерлерді бөліп,
жергілікті халыққа тау мен тасты, шөлді аймақтарды қалдырды. Көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан елдің жағдайы нашарлай түсті.
Мың жеті жүз отыз бір санасында,
Біз кірдік Ресейдің панасына.
Өнерсіз бостығымыз көрінген соң
Қызықпас кім қазақтың даласына.
Жылында мың сегіз жүз алпыс сегіз,
Қазыналық деді жердің һәммесін де,
Тарылып жылдан-жылға жер-суымыз,
Мұжықтың кетті бәрі қаласына 10, 123.
“Қазақ жерлері” өлеңінде осылайша жырлай келіп, ақын елдің сөзін
ұстап, билік басында тұрған ақсақалдарға, ұлтының қамын ойлаған зиялы
азаматтарға, бұл жағдайды көріп-біле тұра қол қусырып отыру жөн емес деп,
дер кезінде қимылдамасақ, болашақ алдында борыш өтелмей қаларын еске
салады.
Қадірман халық билеген ақсақалдар,
Бұл іске фәһім назар саласың ба?
Темірді қызуында соқпай қалып,
Нәсіліңнің көз жасына қаласың ба?
Ақын ой-өрісі құлққынын ойлаудан аспағандарды қатты сынға алады. Мұндай
сәттердегі Міржақыптың отты сөздері мірдің оғындай тиеді.
Қызығып, қызарғанға кеткендер көп,
Шен алып, дәрежеге жеткендей боп.
Ойлайды өз пайдасын халықты сатып,
Қазақты еш керексіз еткендей боп.
Міржақып Дулатовтың “Оян, қазағы” мен өзге жинақтарындағы
өлеңдерінің құйылысы бір арнадан бастау алып, бір арнаға тоғысып жатты.
өйткені, оның бүкіл шығармашылық болмысының өрісі азатшыл оймен, ұлт-
азаттық қозғалыспен біте қайнасып кеткен. Оның өлеңдерінде саяси үн өзге
мәселеден басымдау түсіп жатты.
“Оян, қазаққа” орыс отаршыл чиновниктерінің аса қатты шүйлігуінің бар
сыры – Міржақып өлеңдерінен отаршыл саясатты батыл сынаудың көрініс тауып,
оған қарсы тұруға үндеген үгіттің ашық түрде айтылуында. Міржақып
поэзиясындағы азаматтық сарын, ақындық шеберлікпен ұштаса келіп, оқырманды
ілезде ұйытар уытты сөзге айналып, көңіл түкпіріне құйылып түсіп жатады.
М. Дулатов кітаптары да А. Байтұрсынов еңбектері сияқты ХХ ғасыр
басындағы демократтық, ағартушылық әдебиетке азаттық, теңдік идеясын ала
келді. Ақын халықтың ақылы мен сезіміне әсер ете отырып, оларды ел тағдыры,
қоғам алдындағы міндет жайлы ойлануға бастайды, өз тұсындағы қазақ
ортасының келеңсіз жағдайларына көз жіберіп, басқа халықтар үлгісімен жаңа
өмір құруға үгіттейді.
Айнымай тұтқан жолың болсын мынау–
Азаттық, ағайындық, теңдік сұрау.
Тайсалмай дұрыстыққа жанды қисаң,
Борышы адамдықтың сонда тұр-ау!– деген өлең жолдарында оның бүкіл
өмірінің мән-мағынасы жатыр. “Оян, қазақ!” халықты оятты. Ең алдымен ойы
бар, ақылы бар жас таланттар оянды. Олар ұстаздарының ісін жалғастырып алып
кетті. С. Торайғыров, М. Жұмабаев, С. Дөнентаев, М. Сералин,
С. Көбеев, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, Б. Майлин, М. Әуезов сияқты
бірін-бірі толықтырып шыққан жастар тобы әдебиеттің жанрлық, тақырыптық
ізденістерін байытып, қазақ халқы өмірінің шындығын кең көлемде бейнелеуге
жетті.
Жас ақынның назары ең алдымен халқының өткен тарихына, қазіргі
жағдайына қадалған. Ол жеке адамды, жеке ойды, жеке оқығанды бөліп алмайды,
тұтас қарайды, өз халқымен өзге халықты салыстыра отырып, артта қалған
мешеу халық үшін күйіне зар төгеді. Қараңғыда қамалған елі үшін сергек,
жігерлі, салмақты ұран тастайды. “Оян, қазақ!” кітабының әлеуметтік-
қоғамдық мәнін айқындаған айрықша салмағы өз заманының жаралы шындықтарының
бетін ашатын ұлттық берік рухында жатыр. Жанды азапқа салатын ең үлкен жара
– қазақ жерінің тағдыры.
Кір жуып, кіндік кескен қайран жерлер,
Мұжыққа қош аман бол, барасың да.
Қасиетті бабамыздың зираты
Қалдың ғой көшесінің арасында.
Моншаға зираттың тасын алып,
Ағашын отқа, мұжық, жағасың да.
Таба алмай бір барғанда еш белгісін,
Көзден жас көлдей болып ағасыз да.
Шалқар көл, аққан бұлақ, жайлы қоныс,
Орман-тоғай кетті ғой, ағашың да.
Ойласам мұның бәрін қияли боп
Қападан ішім оттай жанасың да...10, 47, –
деп ақтарылған ақын даланың отарлану, табанға түсу, кіріптар болу
трагедиясын терең тебіреніспен көрсете білген, ашық, дәл айтқан 9,66.
Жеке бастың, әлеуметтік топтың, белгілі таптың мүддесі емес, ақынды
толғандырар мәселе – халық тағдыры, елдің қайғысы мен мұңы.
Ұйқыда жатыр қазақ көзін ашпай,
Кеттік қой отқа күйіп, өрттен қашпай.
Әр халық алға кетіп жатса дағы
Біздің жұрт шегінеді қадам баспай...
Күн көреміз қайда барып алашым?
Білгіштердің хәл мүшкілін қарасын.
Сүйегі жоқ тіске жұмсақ болған соң,
Әркім жейді біздің қазақ баласын.
Аз емеспіз, алты миллион халықпыз,
Әлхамдуллила надандыққа қарықпыз.
Жайымыз жоқ одан басқа мақтанар,
Сахарада дикарь болып қалыппыз...
Міржақыптың жиырма екі жасында жазылған “Таршылық халіміз хақында аз
мінажат” (1907) өлеңіндегі осынау қамықты ойлар тұманы күні бүгінге дейін
арыла қойған жоқ. Халқының басындағы ауыр қасіретті айқын көріп, дәл басып
айта білген ақын енді содан айықтыру жолдарын іздейді. Сол дәуірде бел
алған қыру-жою, қан төгісті мадақтаған төңкеріс, революция идеясы емес,
адам баласының игіліктерін,дәріптеп, білімге, адамгершілікке, оқуға,
мәдениетке үндеу – жас ойшыл таңдаған басты арна.
“Оян, қазақ!” жинағындағы өлеңдердің соңғысы “Сөз ақыры” деп
аталады. Бұл өлеңі жинақтағы азды-көпті дүниесін жазудағы мақсатын
қорытындылауға және өлең өлкесіне келуіне шығармашылығымен түрткі салып,
үлгі болған ұстаз тұтар ақындар тобын таныстыруға бағытталған.
Орыста Пушкин, Гоголь һәм Лермонтов,
Крылов, Тургеневтер кеткен өтіп.
Қартайып бұл уақытта Толстой тұр
Өзіне мәслихаттан ерлерді ертіп.
Қазақта бұлар теңдес бар ғой шешен,
Халықтан мойны озып болған көсем,
Семейден шықты Абай Құнанбаев,
Сөзінде қате бар ма, санап көрсең.
Ақын аз Байтұрсынов Ахметтей,
Сөзі алтын, мағынасы меруерттей.
Оқыған ғибрат алып, жас жігіттер,
Һәммасы өз халқына қызмет еткей...
“Міржақып Дулатов – ұлтына еңбек етудің үлгісін танытқан, ұлт
азаттығына бар саналы ғұмырын арнаған, осы бағытта талай тағдыр талқысына
түсіп, соның бәрін туған елі үшін мойымай көтерген азамат ақын” 6, 201.
Ақынның “Азамат” (1913), “Терме” (1915) жинақтарында, одан кейінгі жазған
өлеңдерінде көптеген өзгерістер пайда болды. Ең алдымен, сөз сұлулығына,
тіл тазалығына ерекше мән беріліп, ашық айтылатын дидактикалық, насихаттық
ойлар азайып, оның орнына поэтикалық образға, ішкі қисынға, астарға,
емеурінге, ишаратқа айрықша көңіл бөлінді. Тақырып ауқымы кеңеюмен бірге,
өлең формалары құлпырып, ұйқас-ырғақ тынысы арта түсті. Ақын өз жүрегіне
үңіледі, өз басындағы рухани құбылыстарды жырға қосады. Сөйтіп, бірде
жарлы, шерлі, қайғылы, бірде жігерлі, ұранды, қайратты өлеңдер тудырады.
Жалпы алғанда, Міржақып Дулатов поэзиясында сарыуайымшыл, пессимистік әуез
емес, ерлікке, әрекетке, күреске шақыратын сарындар басым.
Тұспалмен, әзіл-қалжыңмен жазылған “Сұлу қызға”, “Балдызға”, “Алаш”
партиясына қосылған ақынға“, ”Міржақыптың қайтарған жауабы”, “Жұмбақ”, т.б.
өлеңдері ақын талантының юморлық, сатиралық қырларын көрсетеді. “Міржақып
Дулатовтың терең жан күйзелісін, рухани бұлқынысын, ақындық қуатын
көрсететін бір топ өлеңдері бар, – дейді ғалым Рымғали Нұрғали өзінің
“Әуезов және Алаш” атты еңбегінде. Біз оларды тұтас шоғыр, тұтас цикл,
аяқталған топтама деп қараймыз. Осы туындылардан елім, халқым, қазағым,
алашым деп бостандық, еркіндік, азаматтық деп аһ ұрған азаматтық жүрек
лүпілін сеземіз. Ақын қайғырған жерде қайғырамыз, жылаған жерде жылаймыз,
сілкінген жерде сілкінеміз 9, 69.
Кең қоныс, атамекен кеткен жоқ па?
Орнына хахол сұмырай жеткен жоқ па?
Мал болса бар сенгені, ол да азайып,
Заманы көші-қонның өткен жоқ па? (“Жұт”)
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты даңқам мен сенікі
Пайдалан шаруаңа жараса, алаш! (“Шағым”)
Көп құлағы мақтаменен тығулы,
Қасқыр қуып, ыққан қойдай ығулы.
Құбыжық бар десе, қорыққан баладай
Су жүрек боп сорлы қазақ бұғулы (“Қажыған көңіл”)
Мысалға алынған бұл өлең жолдарындағы ортақ ой, ортақ сезім, ақын
жүрегінің басты қайғысы – елдің тағдыры, қазақ болашағы, тоз-тозы шыққан
жердің пұшайман халі.
Ақынның “Сағыну”, “Жас қазақтар”, “Елім-ай”, “Зарзаман”, “Алашқа”
өлеңдері – поэзиядағы азаматтық сарындарды биік сатыға көтерген жаңа
сападағы ұранды, дауылпаз толғаулар.
Ем таба алмай дертіне мен ертеден,
Сол бір қайғың өзегімді өртеген.
Тырп етпейсің бас көтеріп көрпеден,
Еңсең түсті мұнша неге, елім-ай? (“Елім-ай”)
Өз қамыңды ойлан өзің ел болсаң,
Ел боламын, тең боламын дер болсаң.
Көктен теңдік келмес өзің кем болсаң,
Мең-зең болмай, талпын, оян, алашым! (“Жаңа тілек”)
Міржақып Дулатовтың “Елім-ай”, “Алашқа” атты зар заманның мұңына толы
өлеңдері – ұлтының тағдырын ойлап, теңселген ақынның азаматтық ащы зары.
“Елім-ай” бұрынғы “Елім-ай” сарыны емес, сыртқы зымысқы жау мен ішкі
озбырлардың әрекеттерінен азып-тозып, ішкі ділінен айырылып, тоз-тоз болып
боздаған елдің зары.
Ақынның “Алашқа” атты өлеңі – сұрау-арнау үлгісімен жазылған ұзақ
толғау. 1916 жылдың дүбірлеріне енді аяқ басқалы тұрған халықтың ішкі
арпалысын, шарасынан асқан ашу-ызаның екпінін аңғарған ақын іштей толқып,
сан тарау сұраққа жауап іздейді. “Көк майса, жерің қайдасың?” деп
басталатын көп сұраққа ақын былай деп жауап қайтарады:
Қой бағып, қасқыр қашан опа қылған?
Көре бер өз бетіңмен күнді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Әдебиет теориясы және фольклористика кафедрасы
Диплом жұмысы
ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы ұлттық сипат
Орындаған:
4 курс студеті Абдрасилова Алтынай
Ғылыми жетекшісі: ф.ғ.к.,
доцент Қалқабаева С .
Пікір жазушы:
Норма бақылаушы Қалиева
Альмира.
Қорғауға жіберілді:
_29__мамыр_2009ж.
Әдебиет теориясы және фольклористика
кафедрасының меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор:
Майтанов Б.
Алматы 2009
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: ХХ ғасырдың 20-30 жылдарындағы қазақ поэзиясындағы
ұлттық сипат.
Жұмыстың көлемі: – 51 бет.
Пайдаланылған әдебиеттер саны – 33.
Диплом жұмысының мазмұнын сипаттайтын кілт сөздер: ұлттық тақырып және
идея, ұлттық характер, ұлттық көркемдік дәстүр, мазмұн мен пішін, дәстүр
мен жаңашылдық,ұлттық рух, таным т.б.
Жұмыстың тәсілдері: сипаттама баяндау, талдау, салыстыру.
Жұмыстың құрылымы: кіріспе, екі тараудан, тараушадан және қорытынды мен
пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсат, міндеті: Зерттеудің басты мақсаты ХХ ғасырдың 20 – 30
жылдардағы қазақ поэзиясындағы ұлттық сипаттың көріну жайларын ғылыми
тұрғыдан жүйелі талдап зерттеу. Ұлттық сипаттың көрінуін мазмұн мен
пішіннен қарастыру. Ол үшін төмендегідей міндеттерді алға қойдым:
- Зерттеу нысанасына айналып отырған кезеңдегі поэзияны сол тұстағы
қоғамдық өмір, қазақ халқының тағдыры, тұрмыс – тіршілігімен байланыста
қарастыру;
- Сол жылдары поэзияда көтерілген ұлт тақырыбы, ұлт – азаттық идеясы
ұғымдарының мәнін ашып, оны контексте қарастырып талдау;
- А.Байтұрсынов, М.Дулатов, М.Жұмабаев, С.Торайғыров, С.Дөнентаев т.б.
шығармашылығындағы ұлт – азаттық, ағартушылық – демократтық идеялардың
мән – маңызын ашу;
- С.Сейфулиннің революцияшыл поэзиясымен ондағы жаңашылдықты айқындау;
- Осы тұстағы поэзиядағы ұлттық көркемдік дәстүрдің жалғастығын сөз ету;
- Қзақ ұғымының маңызды факторлары болып кеткен символдық образдар. Кең
дала, тау, теңіз, тұлпар, домбыра т.б. көркемдік қолданыс қызметін
қарастыру;
- Осы жылдар поэзиясының ұлттық әдебиетіміздегі алатын орны мен маңызын
айқындау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы: ХХ ғасырдың бас кезінде өмір сүріп, қазақ
поэзиясының тарихында, сондай-ақ, ұлт өмірінде өшпес із қалдырған А.
Байтұрсынов, М. Дулатов, С. Сейфуллин, М. Жұмабаев, С. Торайғыров, С.
Көбеев, С. Дөнентаев сынды ақындар поэзиясы жан-жақты зерделене отырып,
олардың шығармашылығындағы ұлттық сипаттық көріністерін айқындау – жұмыстың
ғылыми жаңалығын байқатады.
Мазмұны
Кіріспе ––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––––––––– 5-7
I тарау. ХХ ғасыр бас кезіндегі қазақ поэзиясындағы
ұлттық тақырып пен идея––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––7-33
1.1. Алашорда және ұлт-азаттық идея.
1.2. Ұлт тақырыбы және ағартушылық-демократиялық идея.
1.3. Қазақтың революцияшыл әдебиеті.
ІІ тарау. ХХ ғасыр басындағы қазақ поэзиясындағы
ұлттық сипаттың көрінуі–––––––––––––––––––––––––––– –––––––34-44
Қорытынды ––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––––––– 45- 46
Пайдаланылған әдебиеттер –––––––––––––––––––––––––––––––-––– 47- 50
КІРІСПЕ
Жұмыстың жалпы сипаттамасы әлемдік әдебиет аясында өзіне тән болмыс-
бітімі, тарихы,, қалыптасқан көркемдік дәстүрі бар және ұлттық нақыштарымен
ерекшелінетін қазақ әдебиеті - ғаламдық үйлесімділікте орны бар ұлт
руханиятының басты арнасы. “Әдебиет – ұлттың жаны”. Осы тұжырымды Шығыстың
да, Батыстың да ғұламалары айтқан. “Шер толқытып шығарған таза мінсіз асыл
сөз” – ұлт қасиетінің белгісі. Шер - көркемөнер табиғатымен біте қайнасқан
мұң-қайғы ғана емес, қаһар мен намыста. Бірі жүректі қозғаған, екіншісі
қанды қыздырған осы ұғымдар ұлтты “ұлт етті” дей аламыз. Дүниедегі ең қатал
сын – тағдыр мен тарих сыны. Жүріп өткен жолына қарасақ, қазақ халқы қай
сыннан болсын мүдірмей өтіпті. Әр кезде елге тұтқа болар ерлер шығып,
халқының санасын да, сапасын да алға тартыпты 2, 3.
Тарихты тану-парыз. Ал әдебиет пен тарих егіз. Халқымыздың тарихы мен
әдебиетін тереңірек зерттеп, әлі де ашылмаған тың деректерден халық
кәдесіне жарарын саралау мүмкіндігі - егемендігіміз ала келген бір кемелді
іс. Зар заманның қыспағына ұшыраған абзал жандар тәуелсіздігіміз бен
егемендігіміздің жарқындығына зор үміт артып, халқының келешегіне,
ұрпағының шыңыраудан да шығарлық қайраттылығына сеніп өтті емес пе? Бұл
сенім бүгінгі күні атқарылып жатқан игі істермен өзіндік жалғасын табуда.
Егемендігіміз ала келген үлкен игілік - өткеніміз бен өшкенімізді
жаңғыртарлық мүмкіндіктің нұрлы екендігі. Елбасы Н.Ә. Назарбаев: Өткенді
тану, тарихты терең пайымдап, оған әділ баға беру үлкен парасаттылық пен
жауапкершілікті талап етеді 1, 29,- деп жазды. Ендеше, ұлттық мәдениет
пен өнердің, әдебиеттің тарихына, оның әрбір көрнекті өкілінің мұрасына
жауаптылықпен қарап, шынайы бағасын беру – келешектің игілігіне бағытталған
жұмыс болуы тиіс. Ұлттың рухани мәдениетінің ең үлкен бір саласы – көркем
әдебиеті. Оны халық тарихының бейнелеу жолымен жасалған көркем шежіресі
деуге болады.
Қазақстанның тәуелсіздік алуына байланысты қазіргі қазақ поэзиясында
алдыңғы буын ақындарының тоталитарлық тәртіптің қысысымен айта алмаған
тақырыптық желілер (ұлттық сананы ояту сезімі) бой көтерді. Ұлттық мінез
ақындық тұлға арқылы танылатыны анық. Қазақ халқы егемендігін жариялап,
өзін әлемге танытты. Ұлтымыздың рухани өмірінде тарихымыз бен
мәдениетіміздің ақтаңдақтарының ақталуының маңызы ерекше. Шәкәрім, Мағжан,
Ахмет, Міржақып, т.б. сияқты ақындардың шығармаларының жарыққа шығуы
поэзияның көркемдік көкжиегінің кеңеюіне, ұлттық бояуының айқындала түсуіне
өз әсерін тигізбей қойған жоқ.
Кеңестік тоталитарлық тәртіп сол тұстағы әдеби үдерәске де барынша
ықпал еткені мәлім. Социалистік идеологияның басты кері әсерлерінің бірі –
қазақша ойлауымызға, ұлттық ойлауымызға кедергі жасап, ұлттық келбетімізді
танытатын нышандарды теріске шығарды. Ұлттық сипатты көрсететін шығармалар
идеология тегеуірініне тап болды.
Қазақша ойлау дегеніміз – ұлттық ойлау, өмірге қазақ болып қарап,
дүниені қазақ болып қабылдау. Ұлттық мүдде тұрғысынан ой қорыту да ұлттық
ойлаудың айрықша бір көрінісі.
Ұлттық айырмашылықтарға тарихи тұрғыдан алғаш назар аудартып, жаңаша
қисын жасағандардың бірі – ХҮІІІ ғасырдың атақты ағартушысы И.Г.Гердер:
“Түйіндеп айтқанда, адамның жарық жалғандағы тұрмыс-тіршілігінде көп мәселе
мезгілге, мекенге және ұлттық мінез айырмаларына тәуелді, өйткені ең
негізгі нәрсе – халықтың мінезі”,- деген еді. Ал М.Жұмабаев өзінің атақты
“Педагогика” атты еңбегінде: “Жазушы, ақын деген сөз – ойлаған ойын,
әдемілеп жарыққа шығара алатын адам деген сөз. Тілі кем болса, адамның қор
болғаны. Адамшылық, толық мағынамен адам аталу – тіл арқасында” 3, 115, -
деп шын мәнінде қаламгер атанудың негізгі жолын көрсетеді.
Белгілі бір ұлттың, халықтың тағдыры, басынан өткерген тарихи
кезеңдері ең алдымен сол ұлттың әдебиетінде, өнерінде із тастайды. Ұлттың
рухы көтеріліп, еңсесі биіктегенде оның әдебиеті де, өнері де қайта түлеп,
қайта толысып, күш қуат жиып, бойын түзеп болашаққа көз тігеді. Қазіргі
таңда, қазақ әдебиетінің әрқилы кезеңдерінде рухани дамуымызға, мәдени
өркениетке, әсіресе ұлттық дәстүрге, ұлттық жан дүниемізге өз
шығармаларымен айтулы үлес қосқан қаламгерлердің туындыларын зерттеп,
олардың әдебиеттегі орнын, суреткерлік қолтаңбасын ажыратып, бағасын беру
қажеттігі туды. Сондай кезеңнің бірі – ХХ ғасырдың 20 – 30 жылдардағы қазақ
әдебиетінің туындылары. Осы жылдардағы туындылардан байқалатын басты бір
басты ерекшелік – ондағы ұлттық таным, қазақы ұғымның, қазақы сипаттың
молдығы.
Жалпы, ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетіне тән басты ерекшелік
– ұлт қамы қай бағыттағы ақын-жазушылардың шығармашылығында болмасын, ортақ
тақырып ретінде көрініс тапты. Олар өз ұлтының өзге өркениетті елдердің
қатарынан көрінуі аңсап, ел тілегінен шығып, әдебиеттің ұлттық рухын шырқау
биікке көтерді. Осындай ірі тұлғаларымыздың шығармашылығы арқылы жазба
әдебиетіміз өркендеп, сан-салалы тақырыптарды қамтып, тарамдала түсті.
Жазба әдебиеті бұрын-соңды болмаған деңгейге көтеріліп, оқу-ағарту
жұмыстары біршама жақсы дамыды. ХХ ғасыр басында мектептер көптеп ашылып,
әдебиет сүйер қауым көбейді. Екіншіден, ХХ ғасыр басында қазақ баспасөзінің
қарқынды дамуы белең алды. “Айқап”, “Қазақ”, “Қазақстан”, “Ешім даласы”
сияқты баспасөз беттерінде әдебиетіміздің ірілі-ұсақты өкілдері өз
шығармаларын жариялап отырды. Ұлт зиялыларының отаршылдыққа қарсы күресте
елдің басын біріктіріп, саяси күреске ояту іс-әрекетіндегі көздеген
мақсаттары әдебиетте айқын көрініс тауып отырды. Ұлттық мүддеден туындаған
ұлттық ой-сананы ояту мотиві де ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары
Міржақып, Ахмет, Мағжан, Сұлтанмахмұт, т.б. шығармаларында ерекше болып,
ұлттық сана тарихында маңызды орын алған.
ХХ ғасыр басындағы қазақ қоғамының “оянуы” мен “оятуға” ерекше еңбек
еткен қоғамдық ой-сана көшбасшыларының болмысына үңілу – бүгінгі ұрпақтың
ең басты парызы. Әсіресе, сол тұстағы шығармашылық тұлғаның ұстанған бағыт-
бағдарын оның шығармашылығы арқылы айқындау, көп нәрсенің мәнін ашады. Бұл
кезең әдебиеті қазақ даласындағы әлеуметтік қайшылықтарды ашып, халық
өмірін сыншылдықпен, шыншылдықпен суреттеді. Сондай-ақ, осы кезеңде қазақ
әдебиеті тарихи-әлеуметтік қайшылықтарды ғана көрсетіп қоймай, отаршылдыққа
қарсы бағытталған күрескерлік идеяларды алға тартты. Әдебиет дамуының бұл
ерекшеліктерін Ахмет Байтұрсынов, Мағжан Жұмабаев, Сәкен Сейфуллин,
Сұлтанмахмұт Торайғыров, т.б. шығармаларынан анық танимыз. Бүгінгі бітіру
жұмысымызға да аталған ақындардың поэзиясы арқау болмақ.
І ТАРАУ
ХХ ҒАСЫР БАС КЕЗІНДЕГІ ҚАЗАҚ ПОЭЗИЯСЫНДАҒЫ
ҰЛТТЫҚ ТАҚЫРЫП ПЕН ИДЕЯ
ХХ ғасырдың басындағы қазақ әдебиетінде түрлі бағыттардың болғаны
белгілі. Академик З. Қабдолов “Сөз өнері” атты монографиясында әдеби ағымды
әдеби стильмен салыстырып, былайша түсінік береді: “Байқап қарасақ, стиль –
бір жазушыға тән творчестволық ерекшелік болса, ағым– бірнеше жазушыға тән
творчестволық бірлік; стиль – әр жазушының дара қасиеті болса, ағым – әр
алуан жазушының ортақ сипаты; стиль – жалқыға тән ұғым болса, ағым –
жалпыға тән таным; стиль –әр жазушының әдеби беті болса, ағым – әр
жазушының әдеби бағыты” 4, 335.
Қазақстанның Ресейге қосылу нәтижесінде екі мәдениеттің алыс-берісінен
қазақ даласының рухани өмірінде Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай,
Құнанбаев сынды ағартушылар дүниеге келді. Қазақ қоғамының дамуы процесі
талап етіп отырған ең негізгі, көкейтесті мәселелерді қазақ ағартушылары
дәл түсініп, бүкіл күш-жігерін осы өркениеттілік дамуға жұмсады.
ХХ ғасыр қазақ даласына да жаңа дәуірдің жаршысы болып келді. Абай
дәстүрін дамытып, жалғастырған ізбасар ақындар Шәкәрім, Ахмет, Міржақып,
Сұлтанмахмұт, Мағжандар тарих сахнасына шықты. Осы кезеңдегі Ресейдегі
саяси-әлеуметтік өзгерістердің қазақ жеріне жаңғырып жетуі қоғамдық-
әлеуметтік ойдың өрісін кеңейтті. Аталған ақын-жазушылар бастаған топ
ұлттық сана-сезімді оятар бағыт-бағдар іздеді. Бұл кезең– қазақ халқының
тарихындағы ұлы өзгерістер мен үлкен асулар кезеңі еді. Дәл осы тұста қазақ
арасында оқу-ағарту жұмыстары да өркен жайып, қазақ зиялылары алдыңғы
қатарға шыға бастады. Қазақ тілінде кітап бастыру, газет-журнал шығару
жолға қойылды. Қазақтың сана-сезімі оянып, руханияттың қайнар көзіне
айналды.
ХХ ғасырдың 20-жылдары ұлттық поэзия А. Байтұрсынов, М. Дулатов,
С. Сейфуллин, М. Жұмабаев, С. Торайғыров, С. Көбеев, С. Дөнентаев
шығармаларымен әлемдік үлгіні бойына сіңіріп, кемелдене түсті. Идеологияның
белсенді ықпалына қарамастан, дәуір тынысын, қоғамдық өзгерістің сыры мен
шынын көркем бейнелеуге ұмтылыс олардың шығармаларынан кеңінен көрінді.
Алайда, Кеңес өкіметінің алғашқы жылдарынан басталған саясаттың өктем күші
мен қуғындау, таптық күрестің күшеюі әдебиеттің өз арнасымен дамуына
кедергісін тигізді. Біздің бүгінгі ұлттық рухани байлығымызды құрайтын
осындай тұлғалардың мұраларын сталиндік қатаң тәртіп ұзақ уақыт бойы
қолдануға тиым салып келді. Олардың саясатқа қарсы дегендерін жауып тастап,
тек қана тапқа бөлінген әдебиет үлгілерін ғана жарамды деп келді. Ахмет,
Жүсіпбек, Сәкен, Міржақып, Мағжан, Бейімбет, Ілияс секілді бір топ ақын-
жазушыларымыз жалған айыптаулармен жаңа өкіметтің қолынан қаза тапты.
Мұндай қатаң режим әдебиетіміздің ұлттық негізде дамуына шектеу қойып,
белгілі бір дәрежде қазақтың ұлттық әдебиетінің дамуына кедергі болды.
Біздің түсінігімізше, қылмыс жасағандарды, опасыздарды бүркемелеу -
келешек тарихқа зиян. Шырылдаған шындықты айқара ашу, ақты ақ, қараны қара
деп көрсеткен жөн. Әдебиет тарихына үңілсек, 1920-1940 жылдары
әдебиетімізге қосылған жаңа тың туындылардың сауатсыздықты жоюдағы ролі мен
халыққа тигізген пайдасы ұшан-теңіз. М.Әуезов: “Өткен күннің әдебиеті
біздің сүюімізді тілемейді. Сүюімізбен семірмейді де түрленбейді. Жек
көруімізден жоғалып та кетпейді. Ескі әдебиеттің түрлерін білу, бетін ұғу,
ағымын түсіну, біздің өзіміз үшін керек. Бүгінгі әдебиетке белгілі жол
салып, дұрыс бағыт береміз дегенде, жалпы қазақ әдебиетінің өткен күнін,
бүгінгі қалпын, әм келешегін де түгел түсіну керек” 5, 79, - деген. Бұл
сөздер бүгінгі күні де әрбір зерттеуші үшін басшылыққа алынатын қағида
болуы тиіс.
ХХ ғасыр басындағы қазақтың оқыған азаматтарының басым көпшілігі ұлт
мүддесіне арналған күнделікті аршынды іс, қарымды әдеттермен айналыса
жүріп, қуғын-сүргін азабына қарамастан, әдебиет, публицистика, ғылым,
аударма салаларында орасан бай мұра қалдырды. Қазақ халқының баға жетпес
рухани байлығы кеңес дәуірі кезінде біршама айтылып, жарық көргенімен,
көптеген шынайы қазыналардың беті ашылмаған күйінде қалып келді. Заман
өзгеріп, ел жаңарып, демократияның белгілері байқалғаннан кейін, осы асыл
мұраларымыз бен ата-бабамыз қалдырған құнды деректерге көңіл аударып,
ұлттық сананы, салт-дәстүрді, халықтық қадір-қасиетті ұрпақ бойына дарытуға
бет бұрдық.
1. Алашорда және ұлт-азаттық идея.
Ұлт-азатшыл бағыттағы ақын-жазушылар шығармашылығының басты міндеті
ұлт азаттығының тірегі – ұлттық сананы ояту болды. Олар өз шығармашылығында
отаршылдыққа қарсы ашықтан-ашық пікірлерін айтып, азатшыл күрес идеясын
өркениеттегі елдердегі саяси күрес тәсілімен ұштастыруды мақсат етті.
Ағартушылық, өнер-білім барлығы, ең алдымен, ұлт-азаттығы үшін қызмет етуі
керек деген берік байламдағы ой-идеяны насихаттады.
Бұл бағыттың қалыптасуына ХХ ғасыр басындағы жаңа әлеуметтік саяси
күш – ұлтжанды зиялы топтың пайда болуы жан-жақты әсер етті. Олардың көбі
шығармашылықпен айналысқандықтан, өз шығармаларында бостандық, теңдік,
азаттық идеяларын ту етіп көтерді. Оқу-ағартуды, өнер-білімді ел
тәуелсіздігі жолындағы саяси күреске пайдалануға әрекеттенді. Сондықтан да,
олардың шығармашылығындағы көркемдік әдіс-тәсілдер азатшыл оймен ұштасып
жатыр. Ұлт-азаттық идеяның өкілдері қандай бір әдеби шығарма болмасын, оған
ұлттық мұрат тұрғысынан талап қойды.
Қазақ поэзиясының ұлттық сипат алып, дами бастаған тұсынан бергі
тарихына көз салсақ, оған желі болып тартылған тұтас бір ұлттық идеяны
көреміз. Ол – ұлттық тәуелсіздік идеясы. Арғы заманда көшпелі ел сыртқы
жаудан қорғану, ешкімге тәуелді болмау үшін халықты ерлікке, күреске
үгіттеген жауынгер жырлар туғызса, бергі заманда орыс отаршылдығының
езгісіне күңіреніп, зар заман поэзиясын тудырды. Осының бәрі әдебиетте ұлт
тағдырының аянышты суретіне айналды. ХХ ғасыр осы бір ұлттық идеяға жаңа
сипаттар қосты. Езгінің тереңдеуі бұл тұста әлеуметтік революциялар мен ұлт-
азаттық қозғалысын туғызды. Бұрын бұратана саналып келген халықтардың
ұлттық сана-сезімі оянып, оның көрнекті өкілдері туған халқының тағдыры мен
келешегі, қоғамның даму жайлары жайлы ойлана бастады. Қазақ поэзиясы ұлттық
ой-пікірдің басы болып, осы кезде ұлт-азаттық идеясын жаңа сапаға көтере
жырлады. Осы жаңа дәуірдің бастаушысы Ахмет Байтұрсынов пен Міржақып
Дулатов туған халқының патша отаршылдығынан босап, елінің егеменді болуын
асқақ идеяға айналдырды. Ахмет пен Міржақып бастаған революцияшыл
демократтық қозғалыстың қазақтық жолы осылай туды.
Алашорданың құрылуы қазақ оқығандарының ғасыр басынан басталған
отаршылдыққа қарсы, тәуелсіздікті жақтаған, елді көрсоқыр надандықтан өнер-
білім жолына түсіруді аңсаған идеялардың көрінісі еді. Осындай, қазақ
халқының ояна бастаған тұсында, оның ұлт-азаттық жолындағы күрес туын берік
ұстап, халық өмірінің шындығы мен алдыңғы қатарлы идеясын жырлаған қоғамдық
сананың бірі түрі– қазақтың ұлттық әдебиеті болды. ХХ ғасыр басындағы қазақ
әдебиеті Абайдың ағартушылық, демократтық жолын ұстана отырып, оны саяси
күрес идеясымен толықтырды, отаршылдықты, ұлттық езгіні айыптады, халықтың
қараңғылыққа қамалып отырған күйін көріп күйініп, оны өнер-білім үйренуге
шақырды. Осы әдебиетттің басы-қасында Ахмет Байтұрсынұлы мен Міржақып
Дулатовтар тұрды. Бірі тыңдауға салғырт надан халқының құлағына маса болып
ызыңдаса, екіншісі бар дауысымен “оян, қазақ” деп жар салды. ХХ ғасыр
басындағы қазақтың прогресшіл әдебиеті, оның қайраткерлері осы идеядан нәр
алды. Отаршылдыққа қарсы күрес, елдің тәуелсіз даму жолына түсуі, алдыңғы
қатарлы елдерге теңелу, оқу-өнер үйрену, халық тұрмысының ауыртпашылықтарын
ашына сөз ету осы дәуір әдебиетінің ерекшеліктеріне айналды.
“ХХ ғасырдың бас кезіндегі саяси-әлеуметтік қозғалыс күрт дамып,
кеңге қанат жая бастауының басты себебі, қоғамдық өмірдің өрінде жаңа
тұлғалар көзге түсіп, ұлттық сананы жаңа өріске бағыттауға ұмтылуында еді.
Солардың ішіндегі ең көрнектісі, ұлттың ұлы ұстазына, рухани көсеміне
айналған ұлы тұлға Ахмет Байтұрсынов болатын. Ол ХХ ғасыр басындағы қазақ
сөз өнеріндегі ұлттың ұлы рухынан нәр алған жаңа сарын – ұлт-азатшылдық
бағыттың негізін қалап, азаттықтың ақ жолын ұстанды. Оның осынау күрес
жолындағы ел санасын серпілтер, жұрт жүрегін оятар ең әсерлі қаруы – әрбір
қазақ оқырманының жанына жылу боп енген жалынды жырлары мен өткір де ойлы
мақалалары” 6, 172.
Ахмет Байтұрсынов – шығармашылық еңбектің қай саласында болмасын, мол
мұра қалдырып, қоғамдық өмірдегі, ұлттық тарихымыздағы өз орнын айқындап
кеткен тұғырлы тұлға. Ол – тілші ғалым, ағартушы, ұлағатты ұстаз,
аудармашы, көсемсөзші, өлеңіне азат ойды арқау еткен ақын, әдебиеттанушы
ғалым. Ахмет Байтұрсыновтың шығармашылығының сүбелі салаларының бірі –
поэзия.
Ахмет Байтұрсынұлының ақындық еңбегі 1909 жылы Петербургте басылған
“Қырық мысалдан” басталады. Бұл И.А. Крылов мысалдарының аудармасы еді.
Алайда, Ахмет кітабында орыс мысалшысының аудармашысы дәржесінде ғана қалып
қоймады, шығарма сюжеті мен идеясын қазақ жағдайына ыңғайлап, қоғамдық
әділетсіздік пен адам мінез-құлқындағы ұнамсыздықты тұспалдап айтты. А.
Байтұрсыновтың алдына қойған басты мақсаты – халықты қоғамдық-әлеуметтік
көкейтесті мәселелерді танып-білуге үндей отырып, азаттықтың ақ жолын
аңғарту, бостандыққа ұмтылуға жөн сілтеу.
“Қырық мысалдағы” шығармаларды тақырыбы жағынан үлкен екі топқа
бөлуге болады, – дейді ғалым Өмірхан Әбдіманұлы өзінің 2007 жылы жарық
көрген “Қазақ әдебиетіндегі ұлт-азаттық идея” атты кітабында. Олардың бір
тобы оқу-білімге, адамдық-азаматтық қасиеттерге, еңбекқорлыққа, ынтымақ-
бірлікке шақыруға негізделсе, келесі тобы елдің елдігін сақтау, езгіде
қалған елді азаттыққа, бостандық жолында күресуге үндеу болып келді. Ел
бостандығын аңсаған, оған қол жеткізудің жолын іздеген Ахмет үшін Крылов
мысалдарын аудару таптырмас тәсіл еді. Отаршылдық саясаттың озбырлығын сезе
тұра, патшалық әкімдердің қанаушылық қанпезерлігін көре тұра үндемей қалуды
жөн көрмей, өзегіне запыран болып жиналған ащы шындықты қалайда сыртқа
шығаруға тырысқан Ахаң Крыловтан өзі екшеген “40 мысалға” жүгінді” 6,
174.
Өзінің “Әр жылдар ойлары” атты еңбегінде жазушы Мұхтар Әуезов Ахмет
Байтұрсынов аудармаларының ерекшелігі турасында былай деп ой түйеді:
“Алдыңғы ақын сезіміне, әңгімесіне, ой-толғауына сүйене отырып, өз ішінен
де соған үндес қоғамдық сыр шығарып, қосыла күңіреніп, қатар шабыттанып
кетеді. Сондықтан бұл алуандас ақындықты құр аударма деп қарамай, Пушкин,
Лермонтов, Байрон сарынымен жазылған шығармалар деп тану керек” 7, 56.
Ахмет Байтұрсынов Крыловты аударғанда оны тек аударуды мақсат тұтпай,
ондағы тақырыпты, ой-өзекті ғана алып, өзінше еркін жырлауға, қазақ өміріне
тығыз байланыстыра отырып, ой айтуға ұмтылған. Ол әсіресе, қазақ өміріне
қатысты ділгір де дертті мәселелерге келгенде өзіндік бағыт ұстанып,
негізгі желіні дамыта отырып, жаңғыртып, өз уақытына сай мысалдың
өткірлігін арттыра түсуді мақсат еткенін аңғару қиын емес.
Осы тұрғыдан алғанда, “Қырық мысал” жинағындағы аудармаларының “Аққу,
Шортан, һәм шаян” мысалумен ашылуы Ахмет үшін белгілі бір мақсаткерлікті
танытардай. Ол осы масал арқылы сол кездегі қазақ өміріндегі ең бір
келеңсіз жайды – бас бірліктің жоқ екендігін аса бір дертті мыселе ретінде
көтерген. “Бас-басына хан болған”, “Ортақ өгізден оңаша бұзауды артық
көріп” аз ғана елдің басын қоспай, бытыратып жүрген ел басшыларының
кесірінен қазақтың мүшкіл халге түскен өміріне назаланады ақын.
“Қырық мысалдың үлкен тобы адамдардың бойындағы көре алмаушылық,
іштарлық, күншілдік туралы мәселелерге арналған. Бұларды зер сала оқып
отырғанда, өз халқын осынау жаман қылықтардан арылтуды мақсат тұтқан
азаматтың жан толғанысын, үздіксіз ұмтылысын айқын сезінеміз. Мұндай
мысалдарға “Жүргіншілер мен иттер”, “Маймыл”, “Үлес”, “Ағаш”, “Өгіз бен
бақа”, т.б. жатады. “Жүргіншілер мен иттер” мысалында күншілдердің сөзіне,
іс-әрекеттеріне бола кібіртіктемей, ілгері басуды уағыздайды. Ахаң бұл
мысалды сол түпнұсқадан ауықтымай аударған. Мұндағы оқиға мазмұны түгелдей
сақталып, ғибратты тұжырымы да Крыловпен ұштасып жатыр.
“Екі бөшкеде” ірі әлеуметтік зор шындық бар. Мұнда атқа қонып,
айқайлап, ұрандап жүрген ел ағаларының көпшілігі бос кеуде екенін, құрғақ
ұраншылдық терең ақыл-ой, кемерлі білімсіз жарға соғатынын меңзейді ақын.
Сондықтан да сөз соңында:
Байқамас оны ешкім жақындаспай,
Істес боп, ой санасын, ақылдаспай.
Бөшкеде не зат барын білеміз бе,
Қақпағын я бір жерін тесіп ашпай 8,19.
Ахмет Байтұрсыновтың Крыловтан аударған мысалдарының ішінде “Ала
қойлар” мысалының көтерер жүгі ерекше. Ахмет Байтұрсынов бұл мысалында
жадағай зорлық-зомбылықты ғана емес, отаршылдық саясаттың бет-пердесін
ысырып, зұлым сұмдығын ашқан. Ұлы мысалшының “Пестрые овцы” мысалы өзінің
көзі тірісінде цензураның тарапынан басуға рұқсат етпеген еді. А.
Байтұрсынов Крыловтағы берілген сюжеттерді еркін аударма тәсілімен аудара
отырып, оған тыңнан жолдар қосып, өз мақсатына сай мағына береді. Крыловтың
38 жолдық мысалын 64 жолға жеткізіп аударған Ахаң сөз көбейту, жол
көбейтуді мақсат еткендіктен емес, өзінің айтар ойын оқырманның тереңірек
ұғуына жол ашу үшін барған.
“Ала қойларда” А. Байтұрсынов ақ патшаның құлқын құмар саясатын ашып,
отар лдерді қандай айлалы тәсілмен қанап отырғандығын суреттейді. Онда
Арыстан (орыстың ақ патшасы), Аю мен Түлкі (жақын кеңесшілері), Ала қойлар
(бұратана халық) кейпінде суреттеледі. “Әділ” патша “ала қойларды” көргенде
көңілі бұзылып, көзі қарауытып кететінін айтып, олардан құтылудың жолын
“кеңесшілерімен” ақылдасады. Ол:
Жазықсыз қан төкті деп айтпастай ғып,
Әр түрлі бұған керек амал таппақ, –
деп аярланады. Сонда “күшке мықты, ойға олақ” Аю:
Бәрін де ала қойдың қырсаң, тақсыр,
Тұқымын не бар құртып, жоймайтұғын, –
деп жауыздық ойын қарадүрсін жеткізеді. Оның бұл ойын арыстан құп ала
қоймады. “Ала қойларды” аяп отырған жоқ, әрине, өзінің зымиян саясатын ың-
шыңсыз жүзеге асырып, қамқоршы ретінде танылуды қалап отыр. Сонда саясатқа
шебер сұм Түлкі сұмдық ақыл айтады. Ол қойларды шөбі шүйгін жайылымға
жіберіп, қасқырға бақтыруды ұсынады. Залымдығы белгілі қойшы – Қасқыр
қойларды бағып жүріп, көздерін жойсын, жеп тауыссын. “Табылған ақылды
Арыстан тез қабыл алады. Қойларды қасқыр бағып оңдырар ма? Ақыры “Қасқыр
баққан қойдан ала түгілі, ағы да аз қалады”. Бірақ қойлардың құрып бара
жатқанын арыстаннан басқа ешкім көрмейді.
Мысалдың түйінінде Ахаң өсиет айтып, пікір білдіріп жатпайды. Ақынның
ойы, сюжеттің іштей ширығуы мен кейіпкерлердің мінез-құлқынан, өзіне тән іс-
әрекетінен, диалогтарынан танылады.
Бұл сөзге дегенім жоқ жылар-күлер,
Адам аз алдын болжап, анық білер.
Көкжалдар қойшы болса, кім біледі,
Береке ала қойға кірсе, кірер 8, 28, –
деп мысқылды да салмақты ой тастайды. Сол кездегі цензураның “көркемдігін”
білетін ақындар бұдан түйер негізгі ойды оқырманның өзіне тастап, аң
бейнесіндегі зұлымдарды танып алуды алдың ақыл-таразысына салады.
“Қырық мысалдағы” тәржімаланған шығармалардың отыз сегізі Крыловтан
алынған, ал екеуі (“Ат пен есек”, “Екі шыбын”) Дмитрев пен Хемницерден
алынған. Өзі таңдаған 40 мысалды тұтас бір шығарма тәрізді жүйеге құра
отырып, Ахмет Байтұрсынов “Аққу, Шортан һәм Шаянды” кітапты ашар кілт, ал
соңғы мысал “Малшы мен масаны” айтар ойдың түйіні ретінде берген.
“Малшы мен маса” – Ахаңның ең өзекті ойын беретін, А. Байтұрсынов
мысалдарының төл туындылық қасиетін айқын танытатын асыл дүние. Ақынды осы
мысалды жазуға итермелеген қазақ тұрмысын, оның қайғы-қасіретін шынайы
көрсетер образдардың бедерлі бейнелері. Крыловта оқиға көлемі тоғыз жол
болса, Ахметте он сегіз жол. Әңгіме жолдарының айырмашылығында емес, ортақ
сюжеттегі айтылар ойдың, берер ғибраттың әр алуандығында. Крылов мысалында
малшы көлеңкеде ұйықтап жатқанда, жылан шағуға жақындайды, сол кезде маса
малшыны шағып оятады. Оянған малшы масаны тұрмастай етіп қағып түсіріп,
жыланды сонан соң аңғарып, оны да өлтіреді. Бұл оқиғадан қорытындыны Крылов
былай деп береді:
Таких примеров есть немало:
Коль слабый сильному, хоть движимый добром.
Открыть глаза правду покусится,
Того и жди, что с ним случится,
Что с Комаром 8, 182.
Ал, Ахмет Байтұрсыновта
Мысалы қазақ малшы ұйықтап жатқан,
Жыланды пәле делік аңдып-баққан.
Пәленің түрін көрген мен – сарымаса,
Халықты оянсын деп сөзбен шаққан 8, 67.
Крылов мысалы малшыға жыланды өлтіртсе, Байтұрсынов оқиғаны
малшының өкінішімен аяқтайды. Осындағы “маса” – сергектік, қозғалыстың,
ізденістің символы да, “ұйықтағандар” – өз халқы, қараңғы қазақ елі. Мұның
себебі, А. Байтұрсынов назары бейқам ұйықтап жатқан малшыны қатерден
құтқарған сары маса тағдырына түскен. Ол жебеушісін танымай, достықты
қастық көрген ұйқыдағы малшы наданның ісіне налыса, жөн сілтеп, қатерді
көрсеткен әлсіз болса да адал достың аянышты халіне қабырғасы қайысады.
Сондықтан да:
Сөзімнің сөкпеңіздер шолақтығын,
Демеңдер сөз жазуға олақтығын.
Жыланды малшы көріп болғаннан соң,
Келмеді бір-біріне жолатқызғым 8, 183, –
деп доғарады. Ақын сары маса мен малшы оқиғасынан өз заманының шыншыл
суретін танып, “Пәленің түрін көрген мен – сары маса, халықты оянсын деп
сөзбен шаққан”, – деп түйеді.
“Қырық мысалда” жазған сары маса туралы хикая ақынның кейінгі
кітабының атын алып, оның тынымсыз тірлігі сол кітаптағы бүкіл идеяның
алтын тамырына айналды.
Өз ұлтының енжарлығы мен жалқаулығы, өнер-білім іздеп сілкінбеуімен
күрескен Ахмет Байтұрсынов ХХ ғасыр басындағы қазақ әдебиетінде ұлт-азатшыл
бағытты бастаған төл поэзиясында аударма арқылы насихаттаған ойларын
айқындай түсіп, өршіл де төңкерісшіл сарындағы жалынды жырлар туғызды.
Сөйтіп, қазақ әдебиетіндегі жаңа бағыттың бастауы іспетті “Маса” жинағы
1911 жылы дүниеге келді. Ол – А.
Байтұрсыновттың ақындығын кеңінен паш етіп, өз тұсындағы қазақ ақындарының
алдыңғы қатарын шығарған туынды.
Ахмет Байтұрсынов поэзиясы азатшылдық рухымен дараланады. Ол ақын
ретінде қазақ поэзиясына күресшілдік сарын әкеліп, азаттық жырдың озық
үлгісін шашты. Оның өлеңдерінің ұлт-азатшыл рухы мәңгілік жоғалма ақындық
үлгі болып қала бермек.
Ақын өлеңді тікелей шығармашылықпен айналысқысы келіп, не болмаса
ақындық атқа ие болу үшін жазбаған. Ол мұны ашық айтқан:
Мен жазған кеңес,
Мақтаныш емес,
Ат шығармақ ақындық.
Молда жоқта, молдалық,
Ер батқанда, жорғалық 8, 188.
“Маса” кітабында (1911жыл. Орынбор) ақын заман жайлы ойларын көркем
бейнелей отырып жеткізді. Ол ұлт тағдырын, оның бостандығы идеясын, қанау
астындағы күйін шебер суреттеп, адам бойындағы азаматтық сезімді, намысты
оятуға қызмет етті.
Қаз едік қатар ұшып қаңқылдаған,
Сахара сазға қонып салқындаған.
Бір өртке қаудан шыққан душар болып,
Не қалды денемізде шарпылмаған
немесе:
Қалтылдақ қайық мініп, еспесі жоқ,
Теңізде жүрміз қалқып, кешпесі жоқ.
Жел соқса, құйын қуса, жылжи беру
Болғандай табан тірер еш нәрсе жоқ, – деген өлең жолдарына көңіл
аударған адам сахараның салқын көлінде қонып жүрген қазды отаршылдықтың
өрті шарпығанын, қалтылдақ қайық мініп ашық теңізде жүрген халықтың жай-
күйін жақсы-ақ аңғарады.
Қандай ұлы адам болса да, оның ұлылығы ең алдымен, туған халқына
деген көзқарасынан танылады. Ол халық ортасына шығып, оны ілгері бастайды,
жетелейді, жетегіне ерте алмай күйінеді. Ахмет те халқына ызаланып, күйіне
отырып, оның болашағына, азаттығына , елдігі жолына бар тіршілігін арнайды.
Күйінген Ахмет Абайша толғанады. Сөйтіп ұйқысынан оянбай жатқан халыққа
былай деп тіл қатады:
Емшегін еміп,
Анаға сеніп,
Бала ұйықтайды жастықпен.
Қымызға қанып,
Қызарып жанып,
Бай ұйықтайды мастықпен.
Шалап ішкен кедей мас
Мына жұрттың бәрі оңбас!
Қазағым, елім,
Қайқайып белің,
Сынуға тұр таянып.
Талауда малың,
Қамауда жаның,
Аш көзіңді оянып.
Қанған жоқ па, әлі ұйқың?
Ұйықтайтын бар не сиқың?
Ахмет Байтұрсынов – қазақ әдебиетінде азатшылдық дәстүрді
бастаушылардың бірі. Қай әдебиеттің тарихында болмасын ағартушылар,
ағартушы-демократтар, ұлт-азатшылдар кезеңі және олардың ірі-ірі өкілдері
болған. Бұл сипат қазақ әдебиеті тарихына да тән болса, онда ұлт-азатшылдық
кезең А. Байтұрсыновтан басталары анық. Ахмет Байтұрсынов шығармашылығы ХХ
ғасырдың бас кезіндегі қазақ әдебиетінің даму тарихындағы биік белес болып
қала бермек. Ол шын мәніндегі нағыз ұлт-азатшылдық поэзияның қазақ
әдебиетіндегі негізін қалап, қазақ өлең өлкесіне азаттыққа ұмтылған
азаматтық жыр үлгісін алып келді.
Бүкіл өзінің саяси-қоғамдық, ағартушылық және әдеби-публицистикалық
қызметінде А. Байтұрсынұлының қасында болған идеялас жолдасы, сенімді досы
және інісі Міржақып Дулатов еді. Олар елді оқу-білімге үгіттеп, патша
әкімшілігінің зорлық-зомбылығына қарсы идеялар таратты. Екеуінің саяси-
революциялық қызметі де қатар басталды.
ХХ ғасырдың бас кезіндегі қазақ даласындағы күрделі қоғамдық-
әлеуметтік жағдайды өз шығармаларында айқын танытып, қажетті ойды ашып айта
білген сөз шеберінің бірегейі – Міржақып Дулатов. Ол тек әдеби-
шығармашылықпен ғана айналысып қоймай, қоғамдық өмірдің қай саласында
болмасын өшпес із қалдырған тұтас тұлға, ұлы санаткер, ірі қоғамдық-саяси
қайраткер ретінде де танылды.
“Ұлттық ояну, Алаш қозғалысы, Алаш партиясы, Алаш өкіметі, Алаш
әскері (1905-1920) – бұлардың барлығында да Міржақып Дулатов бел буып,
білек сыбанып қатысқан, оның түрлі ұйымдарына қатысқан, ұран жазып,
күнделікті шаруаларын іске асырған, баспасөз бетінде насихаттаған, керек
десеңіз, қолына қару алып та күрескен – осылардың іздері сақталған көптеген
тарихи құжаттар, анық деректер толып жатыр. Ол бұл жолда адастым, сандалдым
демеген, имандай ұйыған берік сеніммен әрекет еткен” , – дейді ғалым Р.
Нұрғали өзінің “Әуезов және Алаш” атты еңбегінде 9, 64.
Міржақып Дулатов 1909 жылы атақты “Оян, қазақ!” атты өлеңдер кітабын
жариялады. 1911 жылы қайта басылған кітапты патша әкімшілігі конфескелеп,
баспаға айып салды, авторын түрмеге жапты. Осы саяси қуғынға қарамастан, М.
Дулатов өзінің әдеби-публицистикалық қызметін тоқтатқан жоқ. “Бақытсыз
Жамал” атты роман (1910), “Азамат” (1913), “Терме” (1915) кітаптарын
жариялады. Түрмеге бір түсіп, бір шығып, өмірін қуғында өткізген ол ақыры
1913 жылдан бастап Орынборға тұрақтап, Ахметпен бірге “Қазақ” газетін
шығарысты. Ақынның “Оян, қазақ!” тырнақалды жинағының өзінен оның мақсаты
мен беталысы айқын аңғарылды.
Көзіңді аш, оян қазақ, көтер басты,
Өткізбей қараңғыда бекер жасты.
Жет кетті, дін нашарлап, хал һарам боп,
Қазағым, енді жату жарамасты 10, 10.
Осы төрт жолдан ақынның бүкіл тыныс-тіршілігінің болмысы танылғандай.
Елін өлеңмен оятуға ұмтылған ақын негізгі түйінді мәселелерді нақты
айқындап, назар салар тұсты дәл меңзейді. Осы төрт қасіреттен туындайтын
зар-мұң бүкіл жинақтың өн бойына өзек болуы да сондықтан.
“Оян, қазақтың” беташар өлеңі “Қазақ халқының бұрынғы һәм бұл күнгі
халы” деп аталады. Өлең былай басталады:
Міржақып неге отырсың қалам тартпай,
Бәйге алмас болғанменен жүйрік шаппай.
Шамаңды қадари хал көрсетсеңші,
Байғұс-ау, оянсаңшы қарап жатпай.
Тұманға кірді қалың біздің қазақ,
Арты жар, алды тұйық бұл не ғажап.
Адасқан ағайынға басшы болып,
Ішінде жол көрсетер адам аз-ақ 10, 21.
“Таршылық халымыз хақында аз мінажат” деген ұзақ өлеңінде
бұратанахалықтардың түрмесі болған патшалы ресейдің тепкісіне тұншыққан
ұлтының аянышты, ауыр халінің шынайы шындығын ашып, нанымды суреттеп,
азаматтық армен жырлайды. Болашақ барар жолдың негізгі тірегі ел бірлігі
екендігін баса айтып, ұлтының ұйымшылдығын қалайды:
Бірлігі жоқ алты ауызды халықпыз ғой,
Қатардан сол себепті қалыппыз ғой.
Ғылым мен мағрифатты керек қылмай,
Надандық шарбатына қаныппыз ғой...
ХХ ғасырдың басындағы қазақ зиялыларының алдында шешімін күтіп тұрған
басты мәселенің бірі жер мәселесі болғаны белгілі. Патша өкіметі Ресейден
көшіп келген қара шекпенділерге қазақ даласындағы шұрайлы жерлерді бөліп,
жергілікті халыққа тау мен тасты, шөлді аймақтарды қалдырды. Көшпелі мал
шаруашылығымен айналысқан елдің жағдайы нашарлай түсті.
Мың жеті жүз отыз бір санасында,
Біз кірдік Ресейдің панасына.
Өнерсіз бостығымыз көрінген соң
Қызықпас кім қазақтың даласына.
Жылында мың сегіз жүз алпыс сегіз,
Қазыналық деді жердің һәммесін де,
Тарылып жылдан-жылға жер-суымыз,
Мұжықтың кетті бәрі қаласына 10, 123.
“Қазақ жерлері” өлеңінде осылайша жырлай келіп, ақын елдің сөзін
ұстап, билік басында тұрған ақсақалдарға, ұлтының қамын ойлаған зиялы
азаматтарға, бұл жағдайды көріп-біле тұра қол қусырып отыру жөн емес деп,
дер кезінде қимылдамасақ, болашақ алдында борыш өтелмей қаларын еске
салады.
Қадірман халық билеген ақсақалдар,
Бұл іске фәһім назар саласың ба?
Темірді қызуында соқпай қалып,
Нәсіліңнің көз жасына қаласың ба?
Ақын ой-өрісі құлққынын ойлаудан аспағандарды қатты сынға алады. Мұндай
сәттердегі Міржақыптың отты сөздері мірдің оғындай тиеді.
Қызығып, қызарғанға кеткендер көп,
Шен алып, дәрежеге жеткендей боп.
Ойлайды өз пайдасын халықты сатып,
Қазақты еш керексіз еткендей боп.
Міржақып Дулатовтың “Оян, қазағы” мен өзге жинақтарындағы
өлеңдерінің құйылысы бір арнадан бастау алып, бір арнаға тоғысып жатты.
өйткені, оның бүкіл шығармашылық болмысының өрісі азатшыл оймен, ұлт-
азаттық қозғалыспен біте қайнасып кеткен. Оның өлеңдерінде саяси үн өзге
мәселеден басымдау түсіп жатты.
“Оян, қазаққа” орыс отаршыл чиновниктерінің аса қатты шүйлігуінің бар
сыры – Міржақып өлеңдерінен отаршыл саясатты батыл сынаудың көрініс тауып,
оған қарсы тұруға үндеген үгіттің ашық түрде айтылуында. Міржақып
поэзиясындағы азаматтық сарын, ақындық шеберлікпен ұштаса келіп, оқырманды
ілезде ұйытар уытты сөзге айналып, көңіл түкпіріне құйылып түсіп жатады.
М. Дулатов кітаптары да А. Байтұрсынов еңбектері сияқты ХХ ғасыр
басындағы демократтық, ағартушылық әдебиетке азаттық, теңдік идеясын ала
келді. Ақын халықтың ақылы мен сезіміне әсер ете отырып, оларды ел тағдыры,
қоғам алдындағы міндет жайлы ойлануға бастайды, өз тұсындағы қазақ
ортасының келеңсіз жағдайларына көз жіберіп, басқа халықтар үлгісімен жаңа
өмір құруға үгіттейді.
Айнымай тұтқан жолың болсын мынау–
Азаттық, ағайындық, теңдік сұрау.
Тайсалмай дұрыстыққа жанды қисаң,
Борышы адамдықтың сонда тұр-ау!– деген өлең жолдарында оның бүкіл
өмірінің мән-мағынасы жатыр. “Оян, қазақ!” халықты оятты. Ең алдымен ойы
бар, ақылы бар жас таланттар оянды. Олар ұстаздарының ісін жалғастырып алып
кетті. С. Торайғыров, М. Жұмабаев, С. Дөнентаев, М. Сералин,
С. Көбеев, Ж. Аймауытов, С. Сейфуллин, Б. Майлин, М. Әуезов сияқты
бірін-бірі толықтырып шыққан жастар тобы әдебиеттің жанрлық, тақырыптық
ізденістерін байытып, қазақ халқы өмірінің шындығын кең көлемде бейнелеуге
жетті.
Жас ақынның назары ең алдымен халқының өткен тарихына, қазіргі
жағдайына қадалған. Ол жеке адамды, жеке ойды, жеке оқығанды бөліп алмайды,
тұтас қарайды, өз халқымен өзге халықты салыстыра отырып, артта қалған
мешеу халық үшін күйіне зар төгеді. Қараңғыда қамалған елі үшін сергек,
жігерлі, салмақты ұран тастайды. “Оян, қазақ!” кітабының әлеуметтік-
қоғамдық мәнін айқындаған айрықша салмағы өз заманының жаралы шындықтарының
бетін ашатын ұлттық берік рухында жатыр. Жанды азапқа салатын ең үлкен жара
– қазақ жерінің тағдыры.
Кір жуып, кіндік кескен қайран жерлер,
Мұжыққа қош аман бол, барасың да.
Қасиетті бабамыздың зираты
Қалдың ғой көшесінің арасында.
Моншаға зираттың тасын алып,
Ағашын отқа, мұжық, жағасың да.
Таба алмай бір барғанда еш белгісін,
Көзден жас көлдей болып ағасыз да.
Шалқар көл, аққан бұлақ, жайлы қоныс,
Орман-тоғай кетті ғой, ағашың да.
Ойласам мұның бәрін қияли боп
Қападан ішім оттай жанасың да...10, 47, –
деп ақтарылған ақын даланың отарлану, табанға түсу, кіріптар болу
трагедиясын терең тебіреніспен көрсете білген, ашық, дәл айтқан 9,66.
Жеке бастың, әлеуметтік топтың, белгілі таптың мүддесі емес, ақынды
толғандырар мәселе – халық тағдыры, елдің қайғысы мен мұңы.
Ұйқыда жатыр қазақ көзін ашпай,
Кеттік қой отқа күйіп, өрттен қашпай.
Әр халық алға кетіп жатса дағы
Біздің жұрт шегінеді қадам баспай...
Күн көреміз қайда барып алашым?
Білгіштердің хәл мүшкілін қарасын.
Сүйегі жоқ тіске жұмсақ болған соң,
Әркім жейді біздің қазақ баласын.
Аз емеспіз, алты миллион халықпыз,
Әлхамдуллила надандыққа қарықпыз.
Жайымыз жоқ одан басқа мақтанар,
Сахарада дикарь болып қалыппыз...
Міржақыптың жиырма екі жасында жазылған “Таршылық халіміз хақында аз
мінажат” (1907) өлеңіндегі осынау қамықты ойлар тұманы күні бүгінге дейін
арыла қойған жоқ. Халқының басындағы ауыр қасіретті айқын көріп, дәл басып
айта білген ақын енді содан айықтыру жолдарын іздейді. Сол дәуірде бел
алған қыру-жою, қан төгісті мадақтаған төңкеріс, революция идеясы емес,
адам баласының игіліктерін,дәріптеп, білімге, адамгершілікке, оқуға,
мәдениетке үндеу – жас ойшыл таңдаған басты арна.
“Оян, қазақ!” жинағындағы өлеңдердің соңғысы “Сөз ақыры” деп
аталады. Бұл өлеңі жинақтағы азды-көпті дүниесін жазудағы мақсатын
қорытындылауға және өлең өлкесіне келуіне шығармашылығымен түрткі салып,
үлгі болған ұстаз тұтар ақындар тобын таныстыруға бағытталған.
Орыста Пушкин, Гоголь һәм Лермонтов,
Крылов, Тургеневтер кеткен өтіп.
Қартайып бұл уақытта Толстой тұр
Өзіне мәслихаттан ерлерді ертіп.
Қазақта бұлар теңдес бар ғой шешен,
Халықтан мойны озып болған көсем,
Семейден шықты Абай Құнанбаев,
Сөзінде қате бар ма, санап көрсең.
Ақын аз Байтұрсынов Ахметтей,
Сөзі алтын, мағынасы меруерттей.
Оқыған ғибрат алып, жас жігіттер,
Һәммасы өз халқына қызмет еткей...
“Міржақып Дулатов – ұлтына еңбек етудің үлгісін танытқан, ұлт
азаттығына бар саналы ғұмырын арнаған, осы бағытта талай тағдыр талқысына
түсіп, соның бәрін туған елі үшін мойымай көтерген азамат ақын” 6, 201.
Ақынның “Азамат” (1913), “Терме” (1915) жинақтарында, одан кейінгі жазған
өлеңдерінде көптеген өзгерістер пайда болды. Ең алдымен, сөз сұлулығына,
тіл тазалығына ерекше мән беріліп, ашық айтылатын дидактикалық, насихаттық
ойлар азайып, оның орнына поэтикалық образға, ішкі қисынға, астарға,
емеурінге, ишаратқа айрықша көңіл бөлінді. Тақырып ауқымы кеңеюмен бірге,
өлең формалары құлпырып, ұйқас-ырғақ тынысы арта түсті. Ақын өз жүрегіне
үңіледі, өз басындағы рухани құбылыстарды жырға қосады. Сөйтіп, бірде
жарлы, шерлі, қайғылы, бірде жігерлі, ұранды, қайратты өлеңдер тудырады.
Жалпы алғанда, Міржақып Дулатов поэзиясында сарыуайымшыл, пессимистік әуез
емес, ерлікке, әрекетке, күреске шақыратын сарындар басым.
Тұспалмен, әзіл-қалжыңмен жазылған “Сұлу қызға”, “Балдызға”, “Алаш”
партиясына қосылған ақынға“, ”Міржақыптың қайтарған жауабы”, “Жұмбақ”, т.б.
өлеңдері ақын талантының юморлық, сатиралық қырларын көрсетеді. “Міржақып
Дулатовтың терең жан күйзелісін, рухани бұлқынысын, ақындық қуатын
көрсететін бір топ өлеңдері бар, – дейді ғалым Рымғали Нұрғали өзінің
“Әуезов және Алаш” атты еңбегінде. Біз оларды тұтас шоғыр, тұтас цикл,
аяқталған топтама деп қараймыз. Осы туындылардан елім, халқым, қазағым,
алашым деп бостандық, еркіндік, азаматтық деп аһ ұрған азаматтық жүрек
лүпілін сеземіз. Ақын қайғырған жерде қайғырамыз, жылаған жерде жылаймыз,
сілкінген жерде сілкінеміз 9, 69.
Кең қоныс, атамекен кеткен жоқ па?
Орнына хахол сұмырай жеткен жоқ па?
Мал болса бар сенгені, ол да азайып,
Заманы көші-қонның өткен жоқ па? (“Жұт”)
Мен біткен ойпаң жерге аласа ағаш,
Емеспін жемісі көп тамаша ағаш.
Қалғанша жарты даңқам мен сенікі
Пайдалан шаруаңа жараса, алаш! (“Шағым”)
Көп құлағы мақтаменен тығулы,
Қасқыр қуып, ыққан қойдай ығулы.
Құбыжық бар десе, қорыққан баладай
Су жүрек боп сорлы қазақ бұғулы (“Қажыған көңіл”)
Мысалға алынған бұл өлең жолдарындағы ортақ ой, ортақ сезім, ақын
жүрегінің басты қайғысы – елдің тағдыры, қазақ болашағы, тоз-тозы шыққан
жердің пұшайман халі.
Ақынның “Сағыну”, “Жас қазақтар”, “Елім-ай”, “Зарзаман”, “Алашқа”
өлеңдері – поэзиядағы азаматтық сарындарды биік сатыға көтерген жаңа
сападағы ұранды, дауылпаз толғаулар.
Ем таба алмай дертіне мен ертеден,
Сол бір қайғың өзегімді өртеген.
Тырп етпейсің бас көтеріп көрпеден,
Еңсең түсті мұнша неге, елім-ай? (“Елім-ай”)
Өз қамыңды ойлан өзің ел болсаң,
Ел боламын, тең боламын дер болсаң.
Көктен теңдік келмес өзің кем болсаң,
Мең-зең болмай, талпын, оян, алашым! (“Жаңа тілек”)
Міржақып Дулатовтың “Елім-ай”, “Алашқа” атты зар заманның мұңына толы
өлеңдері – ұлтының тағдырын ойлап, теңселген ақынның азаматтық ащы зары.
“Елім-ай” бұрынғы “Елім-ай” сарыны емес, сыртқы зымысқы жау мен ішкі
озбырлардың әрекеттерінен азып-тозып, ішкі ділінен айырылып, тоз-тоз болып
боздаған елдің зары.
Ақынның “Алашқа” атты өлеңі – сұрау-арнау үлгісімен жазылған ұзақ
толғау. 1916 жылдың дүбірлеріне енді аяқ басқалы тұрған халықтың ішкі
арпалысын, шарасынан асқан ашу-ызаның екпінін аңғарған ақын іштей толқып,
сан тарау сұраққа жауап іздейді. “Көк майса, жерің қайдасың?” деп
басталатын көп сұраққа ақын былай деп жауап қайтарады:
Қой бағып, қасқыр қашан опа қылған?
Көре бер өз бетіңмен күнді ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz