Қылмысты саралаудың теориялық мәселелері және қылмыспен күресте алатын орыны
1. Кіріспе ... ... ... ... ... .2
ІІ. Негізгі бөлім
1. тарау. Қылмысты саралаудың теориялық мәселелері және қылмыспен күресте алатын орыны.
1.1. Саралаудың ұғымы және қылмыстық құқық жүйесіндегі орыны мен маңызы..5
1.2. Қылмысты саралау . құқықтық нормаларды қолданудың
ғылыми негізі ретінде ... ... ..9
1.3. Қылмысты саралаудың қылмыстықпен күрестегі маңызы..14
2. тарау. Саралаудың методикалық (әдістемелік) және
құқықтық негіздері.
2.1. Саралаудың философиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Қылмыс құрамы . саралаудың құқықтық негізі ретінде ... ..22
2.3. Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралаудағы
атқаратын қызметі ... ... 26
3 . тарау. Қылмыс құрамының белгілері және қылмыстардың жіктелуі ... ... 30
3.1. Қылмыс құрамының объективтік белгілері бойынша
жіктелуі ... ... ... ... ... ... 35
3.2. Қылмыс құрамының субъективтік белгілердің
ерекшеліктері ... ... 41
4 . тарау. Қылмысты саралау процесі.
4.1. Қылмысты саралаудың кезеңдері.46
4.2. Құқықтық норманы іздеу ... ...48
4.3. Саралаудың логикалық бағдарламасы ... 50
4.4. Қылмысты дұрыс саралаудың әділсоттылықты жүзеге
асырудағы маңызы ... ... 53
ІІІ. Қорытынды ... ... . 55
ІV. Пайдаланылған әдебиеттердің библиографиялық тізімі ... ... 57
V. Нормативтік құқықтық актілер ... ... 59
ІІ. Негізгі бөлім
1. тарау. Қылмысты саралаудың теориялық мәселелері және қылмыспен күресте алатын орыны.
1.1. Саралаудың ұғымы және қылмыстық құқық жүйесіндегі орыны мен маңызы..5
1.2. Қылмысты саралау . құқықтық нормаларды қолданудың
ғылыми негізі ретінде ... ... ..9
1.3. Қылмысты саралаудың қылмыстықпен күрестегі маңызы..14
2. тарау. Саралаудың методикалық (әдістемелік) және
құқықтық негіздері.
2.1. Саралаудың философиялық негіздері ... ... ... ... ... ... ..16
2.2. Қылмыс құрамы . саралаудың құқықтық негізі ретінде ... ..22
2.3. Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралаудағы
атқаратын қызметі ... ... 26
3 . тарау. Қылмыс құрамының белгілері және қылмыстардың жіктелуі ... ... 30
3.1. Қылмыс құрамының объективтік белгілері бойынша
жіктелуі ... ... ... ... ... ... 35
3.2. Қылмыс құрамының субъективтік белгілердің
ерекшеліктері ... ... 41
4 . тарау. Қылмысты саралау процесі.
4.1. Қылмысты саралаудың кезеңдері.46
4.2. Құқықтық норманы іздеу ... ...48
4.3. Саралаудың логикалық бағдарламасы ... 50
4.4. Қылмысты дұрыс саралаудың әділсоттылықты жүзеге
асырудағы маңызы ... ... 53
ІІІ. Қорытынды ... ... . 55
ІV. Пайдаланылған әдебиеттердің библиографиялық тізімі ... ... 57
V. Нормативтік құқықтық актілер ... ... 59
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы зайырлы; тәуелсіз мемлекет ретінде өзінің қалыптасуы және дамуының күрделі кезеңінен өтуде. Еліміздің Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауынан мынадай жағдайды көрсетуге болады: «біз кең ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық реформаларды жүргізуді бастадық. Көздеген мақсатымызға толық қолымыз жеткен жоқ, бірақ жекеленген бағыттар бойынша жағымды нәтижелер бар екенін атап өтуіміз қажетң. Кез-келген қоғамның ілгерілеуін ұстап тұратын фактор бұл - қылмыстылық сияқты негативті әлеуметтік құбылыс екені сөзсіз.
Қылмыстылықпен күресудің Қазақстан Республикасында заңдылықты және құқықтық тәртіпті бекітуде және азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда теориялық және практикалық маңызы өте зор. Қазіргі уақытта Қазақстан республикасында азаматтардың, қоғамның және мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негізін -Қазақстан Республикасының Конституциясы , өзге де заңдар және нормативтік актілер құрайды.
Қоғамның сан-салалы өмірінде адам мүдделерін барынша қамтитын сала – заң саласы , құқық, құқықтық мемлекетке бағыт алғандығынан азаматтардың құқықтық сауатты болуы барған сайын пәрменді факторға айналуда. Барлық азаматтар бірдей құқықпен пайдаланады, олар заң алдында тең.
Бүгінгі күні заң саласы тұтқасының толық іске қосылуы үшін белгілі бір дәрежеде ғылымы мағлұматы болуы шарт. Бұл ең алдымен заңгерлерге үлкен міндет жүктейді. Қоғамның қажеттілігін өтеуде жоғары білімді заңгерлерді көптеп даярлауда. Құқық қорғау органдары саласында әйтсе де дәл бүгінгі жағдайда әрбір адам белгілі дәрежеде заңды білуі, қысқаша айтқанда, құқықтық сауатты болуға тиіс.
Қылмыстылықпен күресудің Қазақстан Республикасында заңдылықты және құқықтық тәртіпті бекітуде және азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауда теориялық және практикалық маңызы өте зор. Қазіргі уақытта Қазақстан республикасында азаматтардың, қоғамның және мемлекеттік қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негізін -Қазақстан Республикасының Конституциясы , өзге де заңдар және нормативтік актілер құрайды.
Қоғамның сан-салалы өмірінде адам мүдделерін барынша қамтитын сала – заң саласы , құқық, құқықтық мемлекетке бағыт алғандығынан азаматтардың құқықтық сауатты болуы барған сайын пәрменді факторға айналуда. Барлық азаматтар бірдей құқықпен пайдаланады, олар заң алдында тең.
Бүгінгі күні заң саласы тұтқасының толық іске қосылуы үшін белгілі бір дәрежеде ғылымы мағлұматы болуы шарт. Бұл ең алдымен заңгерлерге үлкен міндет жүктейді. Қоғамның қажеттілігін өтеуде жоғары білімді заңгерлерді көптеп даярлауда. Құқық қорғау органдары саласында әйтсе де дәл бүгінгі жағдайда әрбір адам белгілі дәрежеде заңды білуі, қысқаша айтқанда, құқықтық сауатты болуға тиіс.
1. Алауов Е. «Квалификация хищений, совершенных по подложным документамң Ташкент: Адолат – 1994 г.с.-319
2. Ағыбаев А.Н. «Қылмыстық құқықң -Ерекше бөлім: Алматы 2000 520-бет.
3. Александров Н.Т. «Приминение норм советского социалитсического праваң Москва 1958 г.
4. Алексеев С.С. «Общая теория праваң Т. 11 М. 1982 г. с.-330
5. Андреев Б.В., Бушуев Г.И. «Моделирование при решении уголовно-правовых и криминалистических задачң Изд. НИИ проблем укрепление законности и правопорядка при Ген. Прокуратуре РФ М. 1997 г.
6. Брайнин Я.М. «Уголовный закон и его приминениең М. 1963 г.
7. Бонгард М.М. «Проблема узнаванияң М. 1997 г.
8. Герцензон А.А. «Квалификация преступленияң М.1947 г.
9. Горкин А.Ф. «Задачи социалистического правосудия в современных уголовных // Советское Государство и правоң 1962 №8
10. «ң1999 ж. №2,4,5.
11. Исаев А.А. «Теоретические и правовые проблемы приминения специальных познаний для квалификаций преступленийң Алматы 1999 с.-240.
12. Игнатов А.Н., Кострова Т.А. «Уголовная ответственность и состав преступления // Уголовное правоң Общая часть. Курс лекций М., ИНФРА-М-Норма, 1996 г.
13. Караева М.А., Айзенберг А.М. «Правовые нормы и правонарушенияң М. 1983 г.
14. Кондаков Н.И. «Логикаң М. 1954 г.с.-473
15. Кудрявцев В.Н. «Общая теория квалификации преступленийң М. «Юристң 2001г.с.-304
16. Кузнецова Н.Ф. «Значение преступных последствий для уголовной ответственностиң М. 1992 г.
17. Левицкий Г.А. «Квалификация преступленияң (общие вопросы) «Правоведениең 1992 г. №1 с.-144
18. Мауленов Г.С. «Основные характеристики преступности в РКң- Алматы: 1999 210-бет.
19. Нарский И.С. «Диалектические противоречие и логика познанияң М. 1969 г.с.-186
20. Наумов А.В., Новиченко А.С. «Законы логики при квалификации преступленийң М. 1978 г.
21. Никифоров Б.С. «Объект преступления по советскому уголовному правуң М. 1966 г.с.-137
22. Недбайло П.Е. «Приминение советских правовых нормң с.-252
23. Орлов В.С. «Субъект преступленияң М. 1956 г.с.-138
24. Рассолова М.М. «Правовая информатикаң Учебник особие М. «Юристң 1993 г.
25. Старченко А.А. «Логика в судебном исследованииң М. 1958 г.с.-230
26. Строгович М.С. «Материальная истина и судебные законодательства в советском уголовном процессең М. 1985 г.
27. Трусов А.И. «Основы телрии судебных доказательствң М. 1996 г.
28. Трайнин А.Н. «Общее учение о составе преступленияң М. 1997 г.
29. Тупелеков К. «Не допустить ошибки при квалификации преступленияң Алматы – 1999 г.
30. Шебанов А.Ф. «Формы советского социалистического правоң м. 1976
31. Хант Э., Марин Дж., «Моделирование процесса формирования понятий на вычислительной машинең М. 1997
Нормативтік құқықтық актілер
1. “Қазақстан Республикасының Конституциясы” Алматы: Жеті жарғы- 1995 ж.
2. “Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі” - Алматы: Жеті жарғы- 1997 ж.-560
3. “Қазақстан Республикасының іс жүргізу кодексі” – Алматы: ЖШС “Баспа” 2000 ж. 256 бет.
4. “Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік” – Алматы ЖШС “Баспа” 2001 ж. 704 бет.
5. «Сборник действующих постановлений Пленума Верховного Суда СССРң 1974-1951 г.
6. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының қаулылар жинағы 90-бап.
2. Ағыбаев А.Н. «Қылмыстық құқықң -Ерекше бөлім: Алматы 2000 520-бет.
3. Александров Н.Т. «Приминение норм советского социалитсического праваң Москва 1958 г.
4. Алексеев С.С. «Общая теория праваң Т. 11 М. 1982 г. с.-330
5. Андреев Б.В., Бушуев Г.И. «Моделирование при решении уголовно-правовых и криминалистических задачң Изд. НИИ проблем укрепление законности и правопорядка при Ген. Прокуратуре РФ М. 1997 г.
6. Брайнин Я.М. «Уголовный закон и его приминениең М. 1963 г.
7. Бонгард М.М. «Проблема узнаванияң М. 1997 г.
8. Герцензон А.А. «Квалификация преступленияң М.1947 г.
9. Горкин А.Ф. «Задачи социалистического правосудия в современных уголовных // Советское Государство и правоң 1962 №8
10. «ң1999 ж. №2,4,5.
11. Исаев А.А. «Теоретические и правовые проблемы приминения специальных познаний для квалификаций преступленийң Алматы 1999 с.-240.
12. Игнатов А.Н., Кострова Т.А. «Уголовная ответственность и состав преступления // Уголовное правоң Общая часть. Курс лекций М., ИНФРА-М-Норма, 1996 г.
13. Караева М.А., Айзенберг А.М. «Правовые нормы и правонарушенияң М. 1983 г.
14. Кондаков Н.И. «Логикаң М. 1954 г.с.-473
15. Кудрявцев В.Н. «Общая теория квалификации преступленийң М. «Юристң 2001г.с.-304
16. Кузнецова Н.Ф. «Значение преступных последствий для уголовной ответственностиң М. 1992 г.
17. Левицкий Г.А. «Квалификация преступленияң (общие вопросы) «Правоведениең 1992 г. №1 с.-144
18. Мауленов Г.С. «Основные характеристики преступности в РКң- Алматы: 1999 210-бет.
19. Нарский И.С. «Диалектические противоречие и логика познанияң М. 1969 г.с.-186
20. Наумов А.В., Новиченко А.С. «Законы логики при квалификации преступленийң М. 1978 г.
21. Никифоров Б.С. «Объект преступления по советскому уголовному правуң М. 1966 г.с.-137
22. Недбайло П.Е. «Приминение советских правовых нормң с.-252
23. Орлов В.С. «Субъект преступленияң М. 1956 г.с.-138
24. Рассолова М.М. «Правовая информатикаң Учебник особие М. «Юристң 1993 г.
25. Старченко А.А. «Логика в судебном исследованииң М. 1958 г.с.-230
26. Строгович М.С. «Материальная истина и судебные законодательства в советском уголовном процессең М. 1985 г.
27. Трусов А.И. «Основы телрии судебных доказательствң М. 1996 г.
28. Трайнин А.Н. «Общее учение о составе преступленияң М. 1997 г.
29. Тупелеков К. «Не допустить ошибки при квалификации преступленияң Алматы – 1999 г.
30. Шебанов А.Ф. «Формы советского социалистического правоң м. 1976
31. Хант Э., Марин Дж., «Моделирование процесса формирования понятий на вычислительной машинең М. 1997
Нормативтік құқықтық актілер
1. “Қазақстан Республикасының Конституциясы” Алматы: Жеті жарғы- 1995 ж.
2. “Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі” - Алматы: Жеті жарғы- 1997 ж.-560
3. “Қазақстан Республикасының іс жүргізу кодексі” – Алматы: ЖШС “Баспа” 2000 ж. 256 бет.
4. “Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексіне түсінік” – Алматы ЖШС “Баспа” 2001 ж. 704 бет.
5. «Сборник действующих постановлений Пленума Верховного Суда СССРң 1974-1951 г.
6. ҚР Жоғарғы Соты Пленумының қаулылар жинағы 90-бап.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 54 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
1. Кіріспе---------------------------- --------------------------------2
ІІ. Негізгі бөлім
1- тарау. Қылмысты саралаудың теориялық мәселелері және қылмыспен күресте
алатын орыны.
1.1. Саралаудың ұғымы және қылмыстық құқық жүйесіндегі
орыны мен маңызы----------------------------- ---------------------5
1.2. Қылмысты саралау - құқықтық нормаларды қолданудың
ғылыми негізі ретінде---------------------------- --------------------9
1.3. Қылмысты саралаудың қылмыстықпен күрестегі маңызы
----------------------------------- ----------------------------------- -14
2- тарау. Саралаудың методикалық (әдістемелік) және
құқықтық негіздері.
2.1. Саралаудың философиялық негіздері-------------------------- 16
2.2. Қылмыс құрамы – саралаудың құқықтық негізі ретінде------22
2.3. Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралаудағы
атқаратын қызметі---------------------------- ---------------------- 26
3 – тарау. Қылмыс құрамының белгілері және қылмыстардың жіктелуі.-----------
----------------------------------- --------------- 30
3.1. Қылмыс құрамының объективтік белгілері бойынша
жіктелуі.----------------------------------- -------------------------- 35
3.2. Қылмыс құрамының субъективтік белгілердің
ерекшеліктері----------------------------------- -------------------- 41
4 – тарау. Қылмысты саралау процесі.
4.1. Қылмысты саралаудың кезеңдері-------------------------- ----46
4.2. Құқықтық норманы іздеу------------------------------ --------48
4.3. Саралаудың логикалық бағдарламасы----------------------- --50
4.4. Қылмысты дұрыс саралаудың әділсоттылықты жүзеге
асырудағы маңызы----------------------------- -------------------- 53
ІІІ. Қорытынды.----------------------------------- ----------------- 55
ІV. Пайдаланылған әдебиеттердің библиографиялық тізімі.------ 57
V. Нормативтік құқықтық актілер.--------------------------- ------ 59
Кіріспе
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы зайырлы; тәуелсіз мемлекет
ретінде өзінің қалыптасуы және дамуының күрделі кезеңінен өтуде. Еліміздің
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауынан мынадай жағдайды
көрсетуге болады: біз кең ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық
реформаларды жүргізуді бастадық. Көздеген мақсатымызға толық қолымыз жеткен
жоқ, бірақ жекеленген бағыттар бойынша жағымды нәтижелер бар екенін атап
өтуіміз қажетң. Кез-келген қоғамның ілгерілеуін ұстап тұратын фактор бұл -
қылмыстылық сияқты негативті әлеуметтік құбылыс екені сөзсіз.
Қылмыстылықпен күресудің Қазақстан Республикасында заңдылықты және
құқықтық тәртіпті бекітуде және азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауда теориялық және практикалық маңызы өте зор. Қазіргі уақытта
Қазақстан республикасында азаматтардың, қоғамның және мемлекеттік
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негізін -Қазақстан Республикасының
Конституциясы , өзге де заңдар және нормативтік актілер құрайды.
Қоғамның сан-салалы өмірінде адам мүдделерін барынша қамтитын сала –
заң саласы , құқық, құқықтық мемлекетке бағыт алғандығынан азаматтардың
құқықтық сауатты болуы барған сайын пәрменді факторға айналуда. Барлық
азаматтар бірдей құқықпен пайдаланады, олар заң алдында тең.
Бүгінгі күні заң саласы тұтқасының толық іске қосылуы үшін белгілі
бір дәрежеде ғылымы мағлұматы болуы шарт. Бұл ең алдымен заңгерлерге үлкен
міндет жүктейді. Қоғамның қажеттілігін өтеуде жоғары білімді заңгерлерді
көптеп даярлауда. Құқық қорғау органдары саласында әйтсе де дәл бүгінгі
жағдайда әрбір адам белгілі дәрежеде заңды білуі, қысқаша айтқанда,
құқықтық сауатты болуға тиіс.
Қазақстан Республикасы өз дамуының тарихи кезеңінде құқықтық
сауаттылықтың дәл бүгінгідей қажеттілігіне тап болған жоқ. Сондықтан
адамдар санасында құқықтық мәдениет қалыптастыру, құқықтық насихат жүргізу
ісі де кең өріс алуы керек. Құқықтық тәртіп, қылмысқа қарсы күрес
мәселелері, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес алдыңғы қатарға қойылып
отырған кезеңде құқықтық сауаттылыққа деген қажеттілік, сұраным арта
түсуде. Сондықтан азаматтардың құқықтық білімдерінің дәрежесін көтеру
мәселесі бұқаралық ақпарат құралдардың, әрбір ұйым мен мекеменің күнделікті
қызметінде маңызды орын алуы тиіс.
Азаматтарға құқықтық білім берудің қажеттігі қоғамның әлеуметтік-
экономикалық табиғатынан, оның өмірінің бүкіл мазмұнынан, адамдардың
құқықтық қызметінің тәжірибесінен туындаған. Қоғамның құқықтық өміріне
белсене қатысу үшін елімізде жүріп жатқан құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының негізгі бағыттарын, одан туындайтын таядауғы міндеттер мен
болашағын білу шарт. Сондықтан құқықтық насихат жұмысы мазмұны жағынан
қоғамның, азаматтың, қоғамдық тәртіптің мүдделерін қамтиды.
1995 жылдың 21 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасында жалпыға бірдей құқықтық оқуды ұйымдастыру
жөніндегі шаралар туралың қаулысы өз күшіне енді. Бұл Қаулының маңызы
бүгінгі таңда да күн тәртібінде тұр. Азаматтардың құқықтық сауатын ашу бұл
бағыттағы жұмыстарды жүйелі ұйымдастырғанда ғана ңәтижелі болар еді.
Негізінен бұл жұмыс мектепте, оқу орындарында, мекемелерде, бұқаралық
ақпарат құралдарында пәрменді ұйымдастырылуы қажет. Ал, өз бетімен білім
алудың да маңызы зор, яғни өз ынтасы арқылы барлық заңдармен, кодекстермен
танысу, заң мәселелеріне байланысты жарық көрген кітаптарды оқып үйрену,
Заң газетің, Юридическая газетаң, Заң және заманң сияқты бұқаралық
ақпарат құралдарын үзбей оқу, адам құқықтарын қорғау жөніндегі
республикалық Комиссияның және басқа да осы саладағы қоғамдық ұйымдармен
байланыс жасау – сөз жоқ, кім-кімге де пайдалы.
Сонымен құқықтық сауатты болудың ең басты шарты – азаматтың өз
білімін жетілдіруіне байланысты. Заң әдебиеттерінің барлығы бүгінгі күнге
жетіліп келе жатқан құқықтық білімнің қайнар көзі, екіншіден, сол арқылы
адамның заңға деген құрметі, мемлекетке деген көз қарасы қалыптасады,
үшіншіден, әдістемелік маңызы бар, яғни бұл заңдардың қолданылу, пайдалану,
іске асыру тұтқасы түсінуіңізге септігін тигізеді. Қысқаша айтқанда,
адамдардың көңілінде заңның салтанат құратына және кез-келген құқыққа
қарсы әрекеттің даусыз жазасын алатынына деген сенімң орнықты болу үшін,
азамат, сіз өзіңіз құқықты сауатты болуыңыз қажет.
1- Тарау. Қылмысты саралаудың теориялық мәселелері және қылмыспен
күресте алатын орыны.
1. Саралаудың ұғымы және қылмыстық құқық жүйесіндегі орыны
мен маңызы.
Қылмысты саралау - әділет органының практикалық қызметінде кеңінен
қолданылатын, қылмыстық құқық ғылымының ең маңызды түсініктерінің бірі
болып табылады.
Саралау латын тілінен аударғанда gualіsң- сапаң деген мағынаны
білдіреді, яғни өзінің сапалық белгілеріне және қасиеттеріне қарай белгілі-
бір санатқа, түрге, категорияға жататындығын білдіреді. Құқық саласында
саралау – берілген жағдайда қарастыратын керекті құқықтық норманы таңдау
болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз – яғни оған заңгерлік баға беру, осы
қылмыстың белгілері көзделген тиісті қылмыстық -құқықтық норманы көрсету.
А.А. Герцензон былай деп жазады: Қылмысты саралау дегеніміз бұл
берілген нақты іс-әрекеттің белгілерінің Қылмыстық заңда көзделген белгілі
бір қылмыс құрамына сәйкестігін анықтауң.1
Заңдылық құжаттарда қылмысты саралау жасалған іс-әрекеттің дайын
бағасы ретінде сипатталады. Бұл баға –сот, прокурор, тергеуші және анықтау
органының ұзақ әрі күрделі жұмысының нәтижесінде пайда болады. Ол істің
фактілі жағдайларымен терең танысуды, заң мағынасын талдауды, сәйкес
норманы таңдауды және қорытынды шығаруды жобалайды.
Осыған байланысты қылмысты саралаудың екі мағынасы бар деп айтуға
болады:
1. Тұлғаның іс әрекетінен сол немесе басқа қылмыстың белгілерін
анықтау процесі.
2. Сот және прокуратура органдары қызметінің нәтижесі, яғни жасалған
іс әрекеттің анықталған белгілерін соған сәйкесінше заңдық актіде
ресми тану және бекіту. Қылмысты саралауды іс жүргізу ретінде
және қорытынды ретінде қарастырғанда олардың бір-бірімен өзара
байланысын ескеру қажет. Бұл аспектілердің айырмашылығын
көрсеткеннен гөрі олардың бір-бірімен өзара байланысын көрсеткен
маңызды. Бұдан мынадай анықтама шығады, яғни қылмысты саралау –
бұл қылмыстық құқықтық нормада көзделген қылмыс құрамының
белгілері мен жасалған іс әрекеттің белгілері арасындағы нақты
сәйкестікті анықтау және заңдылық бекіту.
Келтірілген анықтама қылмысты саралауды құқықтық құбылыс ретінде
сипаттайды. Бірақ саралау процесінің басқа да аспектілері бар. Олардың
ішіндегі ең маңыздысы – психологиялық және логикалық.
Психологиялық тұрғысынан алғанда қылмысты саралау – бұл белгілі –бір
міндетті шешуге байланысты ойлау процесі болып табылады. Бұл процестің
ерекшелігі – ол көптеп кездесетін қателерден аулақ болуға және саралауды
тиімді етіп жасауға көмектеседі. Саралаудың логикалық түрінің мақсаты да
дәл осындай. Мұнда саралауды – логикалық ережелерге сәкес жүргізілетін
белгілі бір операция ретінеде қарастыруға болады.
Қылмысты саралау бір қарағанда техникалық операция болып көргенмен
негізінде ол терең саяси -әлеуметтіе мағынаны білдіреді
Қылмысты дәлдеме-дәл саралау – заңдылық саралаудың жеке түрі.
Адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі азаматтық деликт ретінде, әкімшілік
құқықбұзушылық, тәртіптік теріс қылық, қылмыстық іс әрекет т.б. ретінде
саралануы мүмкін. Қылмысты саралаудың міндетті шарты -қылмыстық заң
нормасына сілтеме жасау болып табылады.
Адам қылмыс жасағанда белгілі-бір құқықтық қатынас пайда болады,
яғни кінәліге қылмыстық жаза қолдану және осы жазаны өтеуде қылмыскерге
міндет етіп жүктеу. Қылмыс жасау – бұл осы көрсетілген құқықтық қатынасты
тудыратын заңдық факт болып табылады және ол кінәнің жазаны өтегеннен кейін
немесе кінәлі жазадан босатқан кезде тоқтатылады.
Құқықтық тұрғыдан алғанда қылмыскерге жаза қолдану мүмкіндігі қылмыс
жасалған сәттен бастап пайда болады. Бірақ тәжірибе жүзінде жазалау шарасын
қолдану үшін алдымен қылмыстық құқықтық қатынасты анықтап белгілеу және осы
қатынастың нақты мазмұнын (қандай қылмыстық құқықтық нормада көзделген)
анықтау керек.
Кеңес дәуіріндегі қылмыстық құқық тарихында қылмыссыз жазалау және
сотсыз жазалау қолданылған, бірақ әсіресе соғыстьан кейінгі жылдары
қарапайым заңдылықты сақтауды көздейтін нормативтік құжаттар да кездесіп
отырады. Кеңестік қылмыстық заңның жалпы мағынасы бойынша жаза тек қана сот
арқылы белгілі-бір қылмыс жасағаны үшін кінәлі айыпталушыға тағайындалады.2
Қылмысты саралау легальді және доктринальді болуы мүмкін. Нақты бір
қылмыстық іс бойынша қылмысты саралауды тергеу, сот және прокуратура
органдары жүргізсе ғана оның ресми сипаты және заңдық күші болады. Мұны
доктринальді немесе ғылыми саралау деп айтуға болады. Алдымызда біз саралау
туралы сөз қозғағанда тек қана легальді саралау, яғни анықтау, тергеу,
прокуратура сот органдары арқылы жүргізілетін саралау туралы айтамыз.
2. Қылмысты саралау - құқықтық нормаларды қолданудың ғылыми негізі
ретінде.
Қылмысты саралау ұғымының мазмұнын толық ашу үшінқұқықтық нормаларды
қолдану процесінде саралаудың алатын орнын анықтау қажет.
Қоғамға қауіпті әрекеттерді жасауға тиым салатын қылмыстық құқықтық
нормалары осы нормаларды өз еркімен сақтаушы азаматтардың басым көпшілігі
арқылы жүзеге асырылады. Осы арқылы олардың тиым салушы ұйғарымы
орындалады. Осымен қылмыстық заңның мақсаты айқындалады, яғни адам мен
азаматтық құқықтыарын, бостандықтар мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікті, меншікті, қоршаған ортаны, ҚР-ң Конституциялық құрылысы
мен аумақтық тұтастығын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау. Сонымен қатар
қылмыстық құқықтық нормалардың маңызы белгілі-бір тиым салуларды
жариялаумен шектеліп қоймайды. Қылмыстық құқықтық норма тек қана тиым
салушы норма емес.3 А.Ф. Шебанов: Кез-клген құқықтық норманың міндеттеме
жүктеуші екі жақты сипаты болады ң,деп атап көрсеткен.4
Қылмысты саралау қылмыстық құқықтық норманы іс жүргізуде қолданудың
бір бөлігі болып табылады. Құқықтық норманы қолдану ұғымы мынадай
түсініктерді білдіреді:
1) шын мәнінде болған істің жағдайына талдау жасау;
2) сәйкес келетін норманы таңдау;
3) заңды қайнар көздің қажетті норма мазмұндалған текстің дұрыстығын
куәландыру және оның күшін белгілеу;
4) норманың мазмұнын және мағынасын анықтау;
5) норманы талқылау;
6) шешім қабылдау және осы шешімді бекітетін акт шығару.
Саралау процесінде осы жағдайлардың барлығы бірнеше рет қайталанып
нақтыланады. Көрсетілген әрекеттер өздігінен саралау процесінің мазмұнын
құрмайды, олар тек заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз етуге қажетті
жағдайларды ғана жасай алады. Қылмысты саралау құқықтық норманы қолдану
процесінің тек сол бөлігі, яғни қылмыстық құқықтық норманың көзделген нақты
қоғамға қауіпті іс әрекетке үкім, қаулы т.б. заңды актілердің бекітілуін
қамтиды.
Тергеу. Прокуратура және сот органдары нақты бір істің және құқықтық
норманың мазмұнын анықтап талдау жасағанда қылмысты саралаудың қажеттілігі
болмауы да мүмкін. Мысалы: оқиға болған жерде ол адамның болмауы немесе
кінәсіздігі, сондай-ақ іс әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-
жайлардың орын алуы немесе қылмыстық жауапкершіліктің көзделмеуі т.б.
Саралау ұғымы құқықтық норманы қолдану процесінің соңғы сатысына,
яғни шешім қабылдауға және осы шешімді бекітетін акт шығаруға жақынырақ.
Саралау осы сатыға кіреді, бірақ онымен толық сәйкес келе бермейді, яғни
саралау қылмыстық құқықтық норманы қолдануда кінәлінің іс әрекетінде қылмыс
құрамының бар жоғын анықтауда, сонымен қатар қажетті жаза қолдануда
туындайтын сұрақтардың шешімін табуға көмектеседі. Қылмысты саралаумен
қылмыстық нормаларын қолданудың бір этапы болып табылады. Қылмыстық іс
жүргізудің әрбір сатысында, яғни қылмыстық іс қозғау, алдын-ала тергеу
жүргізу, сотқа беру, сот талқылауы және үкім шығару, қылмыстық құқықтық
норманы қолданумен байланысты және қылмысты саралау кезінде туындайтын
сұрақтардың шешімін табады.
Қылмыстық құқық нормасы қолданудың ең маңызды актісі болып сот үкімі,
яғни мемлеке атынан берілетін жаза танылады. Тек қана сот үкімі арқылы
тұлға қылмыс жасағаны үшін кінәлі болып танылады және жазаға тартылады. Шын
мәнінде қылмыстық құқық нормаларын анықтау органы да, тергеші де, прокурор
және судья да қолданады. Бұл қызметтің сипаты, тәртәбі, көлемі, мақсаты
және құқықтық салдары қылмыстық іс жүргізудің әр кезеңінде әртүрлі болып
келеді. Басқа органдар, мысалы тергеуші қылмыстық құқықтық норманың
санкциясын емес, тек қана диспозициясын қолданады.
Сонымен қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында жасалған іс
әрекетке саралау жүргізіліді. Мұнда сот та тергеуші сияқты құқық нормаларын
қолданудың барлық кезеңдерін жүзеге асырады, яғни заңның мағынасын
айқындау, істің фактіге негізделген жағдайларын анықтау, норманы талқылау.
Осы жағдайда ғана жасалған іс әрекетке соңғы және дұрыс саралау қамтамасыз
етілуі мүмкін.
Қоғам мен мемлекеттің қылмыстық заң нормаларын қолдану процесіне
қатынасы жалпы саяси бағыттың көрінуі болып табылады. Қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқықтық және басқа да әдістердің маңызы қоғамның топтық
құрылымымен, экономикалық қатармен, рухани мәдениеттің деңгейімен және осы
реттеудің әлеуметтік және саяси бағытын анықтайтын басқа да негізгі
факторлармен анықталады.
Қылмысты дәлме-дәл саралау заңмен тиым салынған әрекеттердің
белгілі-бір категориясын қарастыратын жалпы нормаларды қалыптастыруды
болжайды.
Демократимялық құқықтық мемлекеттерде заңды дәлме-дәл сақтау
Конституциялық қағида болып табылады. Мемлекеттік биліе органдары,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары, лауазымды тұлғалар мен азаматтар
Конституцияны сақтауға міндетті. Жасалған қылмысты дәлме-дәл сәйкес келетін
заңмен саралау және қылмыстық құқықтық нормаларды дұрыс қолдану – тергеу,
сот және прокуратура органдарының басты міндеті болып табылады.
Қылмысты дұрыс саралау заңға сәйкес әділ соттылықты қалыптастырудың
бір кепілі болып табылады. Саралау белгілі бір қылмыстық құқықтық қатынасты
ресми тану фактісі, сонымен қатар ол осы қатынастың заңдық және саяси-
әлеуметтік бағасы ретінде қарастырылады. Дұрыс саралау айыпталушы үшін өте
маңызды болып табылады. Саралаудағы қате – сәйкес келмейтін жазалау шарасын
тағайындау ғана емес, сонымен қатар басқа да құқықтық шектеулерді негізсіз
қолдануға немесе қолданбауға әкеліп соқтырады. Заңды қолдануда кездесетін
қателер сот органдарының абыройын түсіреді және соттың әділсіздігі жайлы ой
туғызады.
Қылмыстық заңды дұрыс қолдану белгілі бір жағдайлар мен алғы
шарттарды талап етеді. Заңды қолдану – бұл жедел процесс емес,
творчествалық қызмет. Қылмысты дұрыс саралау үшін заң талаптарын дұрыс
түсінетін және құқық қабілеттігі жоғары деңгейлі сауатты тергеушілер,
прокурорлар және судьялар керек, сонымен қатар сот, тергеу және прокуратура
органдарының тәуелсіздігін қамтамасыз ететін белгілі бір саяси-әлеуметтік
жағдайлар да қажет. Қазіргі кезде біздің елімізде сот әділдігін қатаң түрде
заңға сәйкес қалыптастыру түшін барлық жағдайлар жасалған. Сот ісін
жүргізудің конституциялық қағидалары, соттардың тәуелсіздігін жергілікті
ықпал етушілерден қорғау, олардың мәртебесін жоғарылату және басқа да
шаралар заң талаптарына сәйкес қылмысты дұрыс саралау үшін толық мүмкіндік
береді.
3. Қылмысты саралаудың қылмыстылықпен күрестегі маңызы.
Әділет органдарының алдында тұрған міндеттердің табысты шешілуіне
мүмкіндік туғызу үшін заңдық ғылым қылмыстылықпен күресте нақты іске асатын
көмек көрсетті. Құқық салаларының жалпы мәселелерін шешудің принципті
мағынасы бар, өйткені осының негізінде сот және прокуратура органары
қызметінің нақты мәселелері дұрыс шешілуі мүмкін. Құқықтық принциптері мен
жалпы мәселелерінің терең талқылануы сот әділдігінің қатаң түрде заңға
сәйкес қалыптасуына ықпал жасайды. Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінде
ұрлық, жеке адамға қарсы қылмыстар, лауазымдық, шаруашылық және әскри
қылмыстарды саралау мәселелерін талқылаудың тек заңдық қана емес, саяси-
әлеуметтік маңызы да бар.
Қылмысты саралаудың жалпы теориясы құқықтық нормаларды қолдану
мәселесі шегінде де қарастырылуы мүмкін. Мысалы: Мемлекет және құқық
теориясы курсындағы құқық нормасын таңдау және талдау (істің заңдық
негізін қалыптастыру)ң. Құқық қолдану қызметің бөлімінде талданған.5 Бұл
тәсіл принциптік қарсылық шақыра алмайды. Әрине, құқық қолдану
мәселелеріМемлекет және құқықтың жалпы теориясы пәніне кіреді. Бірақ
басқаша сұрақ туады: бұл мәселе қылмысты саралаумен және қылмыстық құқық
пәнінің бөлімімен байланысты ма, егер байланысты болса, онда нақты қайсы
тараумен?
Бұл сұраққа дұрыс жауап беру керек: мемлекет және құқық теориясында
сол немесе басқа мәселелерді түсіндіруді арнайы пәндерде тереңдетіп
оқытады. Оқу бағдарламаларында, сонымен қатар қылмыстық құқық оқулықтарында
бұл мәселе өз шешімін табады, онда қылмысты саралаудың кейбір жалпы
мәселелері қарастырылады.
Қылмысты саралаудың жалпы теориясы өзінің мазмұны бойынша қылмыстық
құқық теорисының жалпы бөлімінің мәселесі болып табылады және ол соның
шегінде баяндалуға және оқытылуға міндетті. Қылмысты саралаудың жалпы
ережелері заң нормасы болу үшін олар нақты, қысқаша және анық тұжырымдалуы
керек. Ең алдымен қылмыстық және іс жүргізушілік заңдылықтың ережелері
негізделетін бастапқы теориялық алғы шарттар дамыған болуы керек.
2 – Тарау. Саралаудың методикалық (әдістемелік) және құқықтық негіздері
2.1. Саралаудың философиялық негіздері
Қылмысты саралау құқық теориясында талқыланған және заңда
тұжырымдалған ережелерге негізделеді. Философия заң нормаларын дұрыс
қолдану үшін ғылыми негізді қамтамасыз етеді. Ол заңдылық тәртібіне
негіздемебереді. Нақты бір жағдайға құқық нормаларын қолдану процесінің
гносеологиялық табиғатын сипаттайтын философиялық категориялар да аз мағына
бермейді. Бұл жерде жеке және жалпы, нақты және абстракты категориялар,
сонымен қатар абсолютті және салыстырмалы ақиқат маңызды роль атқарады.
Жеке және жалпы ақиқат шындықты бейнелейтін категория болып табылады.
Жеке – бұл заттың немесе құбылыстың белгілі – бір сапасын, оның
жекелігін, өзгешілігін, кеңістіктегі және уақыттағы белгілерін білдіреді.
Жеке құбылыстармен, яғни құқық саласындағы нақты фактілермен біз үнемі
кездесіп отырамыз. Мысалы, белгісіз бір А. деген адам 1990 жылы 11тамызда
Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш қаласында велосипед ұрлығын жасады. Бұл
жеке құбылы, ақиқат шындықтың фактісі. Қылмыстық құқықта мұндай жеке әрекет
нақты нақты қылмыс болып табылады. Жеке құбылыстың өзіне тән бірнеше
қасиеттрі бар. Қылмыстық істе біз жеке қылмысты масимальді толық сипаттауға
ешқашан жетпейміз. Қылмыстық істі тергеуде және оны шешуде біз көбінесе
қылмыстық-құқықтық, криминологиялық, іс-жүргізушілік немесе басқа да заңдық
мағынасы бар нақты әрекеттің белгілері қызықтырады.Нақты қылмыстың көптеген
белгілері қылмыстық істің шегінде қалып қояды. Мысалы, қылмыскердің шашының
түсі, оның ұрланған велосипедпен жүрген көшенің асфальттіе жабуының
ерекшеліктері, немесе велосипедтің номері-мұның бәрі істелген қылмыстың
немесе қылмыскердің жеке басының белгілері. Бірақ бұлар қылмыстық
жауапкершілік туралы мәселені шешуге ешқандай ықпал жасамайды, сондықтан
оның қылмыстық құқықтық мағынасы жоқ. Сонымен нақты қылмысқа байланысты
төрт түрлі белгілер категориясын бөліп көрсетуге болады:
1) берілген әрекеттің ---барлық--- белгілері. Біз барлық деген сөзді
тырнақшаға алып отырған себебіміз, қандай да бір жағдайдың немесе
құбылыстың шын мәніндегі сарқылмас белгілерінің жиынтығы;
2) қылмыстық істі тергеу және шешу үшін мағынасы бар белгілер;
3) қылмыстық-құқықтық мағынасы бар белгілер;
4) қылмыстарды саралау үшін мағынасы бар белгілер.
Жасалған қылмысты саралау үшін оның белгілерін анықтау жеткіліксіз.
Жасалған әрекет қылмыстық заңда көзделген бе? Қылмыстық кодекстің ерекше
бөлімінің нормасына сәйкес келе ме? Міне осыларды анықтау қажет.
Егер философиялық категория тұрғысынан қарастырсақ құқықтық норма
жалпы түсінікті білдіреді.
Философияда жалпы дегенде біз объективті шындықтың құбылыстары мен
жеке заттардың белгілерінің, қасиеттерінің объективті түрде қайталанып
отыруын, қатынастардың ұқсастығын және олардың арасындағы байланысты
түсінеміз. Жалпы түсінік астракция болып көрінеді.
Қылмыстық-құқықтық норма әрбір нақты қылмысқа қатысты түрлі
белгілердің барлығын мазмұндай алмайды. Адамның қоғамға қауіпті мінез-
құлқының түрлері қылмыстық-құқықтық нормаларда белгіленген және осыған сай
әрекеттер қылмыс болып танылады, сонымен қатар қылмыстық жазаға тартылады.
Осыған байланысты заң адамдардың осындай қылықтарының объективті
қасиеттерін бейнелейді. Заң шығарушы өзіне шындықты сынаушы ретінде қарау
керек. Ол заң жасамайды, оны ойлап шығармайды, тек қана тұжырымдайды, ол
заңдардың рухани қатынастардың ішкі заңдарын білдіредің, -деп жазды
К.Маркс.
Философия жеке мен жалпының арақатынасын дәл анықтайды. Жалпы – бұл
шын мәнінде әрекет етуші, бірақ жеке дербес емес, ол нақты жеке
құбылыстарда болады.
Қоғамдық сананың пайда болуы мен дамуы мәдениеттің қалыптасуына
әкеледі. Осы тұрғыдан алғанда құқықтық норманы құқықтық қондырғының
элементі және әлеуметтік құндылық деп айтуға болады. Қоғамдық сананың
құбылысы болып көріне отырып ол материалды түрде бекітілуі мүмкін. Мысалы,
Қылмыстық Кодексте жазылуы мүмкін.
Қылмыстық-құқықтық норма абстракцияның әртүрлі дәрежелерінің
түсініктерін мазмұндай алады. Мысалы, ұрлықтың түсінігі.
Жалпы категорияның салыстырмалы дербестігі нормаларды құруға
мүмкіндік береді. Жалпы мен жекенің өзара байланысы оларды қолданудың
философиялық негізі болып табылады.
Тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық істі тергеу және
шешу кезіндегі қызметі – объективті шындықты қалыптастыру болып табылады,
мұнсыз сот әділдігінің мақсатын іске асыру мүмкін емес.
Материализм тұрғысынан алғанда шындық - бұл біздің ойымыздың,
түсінігіміздің заттарды қабыл алатын пәндік табиғатпен сәйкес клуі.
Шындықтың түсінігі адамзаттың білімінің барлық салаларына қатысты болады.
Шындықты былай сүсінудің негізі болып-тәжірибе танылады. Бұл ережелерге
құқықтық әдебиетте де қарсылық кездеспейді.
Материалды шындықтың түсінігі,-деп жазды М.С. Строговия, - қылмыстық
істің жағдайларын, фактілерді қалыптастыру болып табыладың. Фактінің
заңдылық бағасы мен сот тағайындаған жазалау шарасы сол уақыттағы әрекет
етуші заңға байланысты болады. Заңгердің істің фактілі жағдайы туралы
қорытындысы, егер ол орын алған әрекетті дәл, объективті бейнелеген болса,
шындық болып табылады.
Норманың мазмұнын анықтау саралауға жатпайды, бұл оның тек қана
екінші алғы шарты болып табылады. Саралау - қылмыстық-құқықтық норма мен
фактілі жағдайлардың арасындағы байланыстың сипаты туралы заңгердің
түсінуінде мазмұндалады. Философиялық мағынада бұл байланыс жеке мен
жалпының арақатынасы сияқты болып келеді. Егер әрекет пен нолрманың
арасындағы қатынас дұрыс деп танылған болса, онда біз саралау кезінде
объективті шындық қалыптасты деп қорытынды жасауымызға болады. Заңдық
мағынада әрекет пен норманың арасындағы байланыс – субъектінің құқыққа
қайшы қылмыстық әрекет жасаған кезінде пайда болған қылмыстық құқықтық
қатынасты бейнелейді.
Философия абсолютті және салыстырмалы шындық түсініктерін бөліп
көрсетеді.Осы тұрғыдан алғанда қылмысты дұрыс саралау кезінде қалыптасқан
шындықты қалай бағалауға болады? Ол қайсысына жатады: абсолютті ме әлде
салыстырмалы ма?
Абсолютті шындық - бұл объективті шындықты толық және жан-жақты тану
болып табылады.
Салыстырмалы шындық - бұл қылмыс құрамының сәйкес келетін фактілерді
анықтау және оларды құқықтық норманың мазмұнымен салыстыру.
Қылмысты саралау кезінде қол жеткізілген шындық бір мезгілде
абсалютті де, салыстырмалы да болып табылады. Бұл жерде ешқандай қарама-
қайшылық жоқ. Салыстырмалы шындықта абсолютті шындықтың бір бөлігі болады.
Абсолютті шындықтың өзі салыстырмалы шындықтың салаларынан құралады.6
Заңды дұрыс қолданудың негізінде жатқан философиялық категориялар
тергеушінің, прокурордың, судьяның тәжірибелік іс-әрекетінде құқықтық
институттар, түсініктер мен әдістемелер ретінде іске асады. Жасалған
қылмысты саралаушы заңгердің ойлау әрекетіөз тұрғысында логикалық болып
табылады. Юриспруденция үшін, соның ішінде қылмысты дұрыс саралау үшін
логиканың мағынасы анық болады. Пайымдаудың ойға қонымдылығы, істі тергеу
және шешу кезіндегі дұрыс ойлау заңдылығын қатаң сақтау әрбір заңгер үшін
қарапайым және қылмыстық іс жүргізу мәселелері, соның ішінде қылмысты
саралау мәселесін шешу үшін логикалық заңдардың объективті табиғаты шартты
болып табылады.
Логиканың заңдары - бұл дұрыс ойлаудың заңдары.
Формальді логика диалектикамен салыстырғанда шектелген. Логика дайын
шарттардан дұрыс қорытынды жасауға көмектеседі. Логика мен юриспруденцияның
терең ішкі байланысыкшті және әлсіз жақтарының ұқсастығы бар.
Логика – ойлау түрлерін, құрылысын және олардың қалыптасуын оқытады.
Қылмысты саралау – танымның күрделі процесінің қорытындысы. Оның
сәтті болуы логика заңдарын сақтауғ және білімге тікелей байланысты.
Тергеушінің, прокурордың және судьяның тәжірибелік іс әрекетінде логиканың
заңдары мен ережелері әдетте есепсіз қолданылады. Бұл кез-келген
тәжірибелік іс-әрекетке де тән. Логикалық пайымдау бұл адам миының ойлау
қасиет, ол адам өмірінің кезеңімен дамып отырады.
2. Қылмыс құрамы – саралаудың құқықтық негізі ретінде.
Қылмыстық-құқықтық норма және жасалған іс-әрекеттің екі фактілі
жағдайы саралау процесінде бірігетін екі құбылыс болып табылады. Мұндай
бірігу олардың жалпы ортақ белгілерінің көмегімен қалыптасады. Саралау
кезінде қылмыстық-құқықтық нормалардың барлығы қолданылмайды.
Жасалған әресектті саралау үшін қажетті белгілері бар бөлігі ғана
қолданылады. Қылмыс құрамының қызметін дұрыс түсіну үшін ең алдымен
қылмыстың белгілі-бір түрі үшін жауапкершілік көздейтін қылмыстық-құқықтық
нормамен оның ара-қатынасын анықтау қажет.
Норма бұл міне-құлық ережесі, ол барлық уақытта заң бабының мәтінімен
толығымен сәйкес келе бермейді.
Қылмыстың белгілі-бір түрі үшін жауапкершілік көздейтін қылмыстиық-
құқықтық норма сәйкес әрекет жасауға тиым салып қана қоймайды, оны жасағаны
үшін санкция көздейді, сонымен қатар оны қолдану үшін барлық жағдайларды
қарастырады. Егер қылмыс құрамы қылмыстық заңда бекітілген оның белгілерін
анықтайтын қылмыс құрамының ұғымы десек, онда қылмыс құрамының ұғымы көлемі
мен мазмұны жағынан қылмыстық-құқықтық нормадан тар мағынада болатындығы
жайлы қорытынды жасалады.
Біріншіден, қылмыстық норманың санкциясы қылмыс құрамының сыртында
қалып қояды.
Екіншіден, қылмыс құрамы құқықтық норманың диспозициясына сай келе
бермейді.
Н.Д. Дурмановтың пікірі бойынша құқықтық норма кез-келген құқыққа
қайшы әрекетті жасауғы тиым салады, ал қылмыс құрамы өзінде қылмыстың
белгілерін қорытындылайды. Қылмыс құрамы өз алдына қылмысты жасауға тиым
салады. Қылмыстық заңда қылмыситың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге
заңның ерекше бөлімінде нақты қылмыстардың түрлері жеке-жеке көрсетілген.
Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген түсінікті ашпайды, бұл түсінікті
қылмыстық-құқық теориясы ғана береді.
Құрамның белгілері шын мәнінде қоғамға қауіпті әрекетті ғана емес,
сонымен қатар тұлғаның кінәлігін де сипаттайды, олар бір қылмысты басқа
қылмыстардан ажыратып көрсетеді.
Құрам – бұл қылмыстық заңға сәйкес оны қылмыс деп анықтаған және
қылмыстық жазаланушылыққа тартылатын, қоғамға қауіпті әрекеттің
белгілерінің жиынтығы.
Құрам – бұл тек жиынтық қана емес, сонымен қатар қылмыс белгілерінің
қатаң жүйесі болып табылады.
Құрам қылмысқа тән оның элементтерін қалыптастыратын ішкі байланысты
сипаттайды.
Қылмыс құрамы деп - қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті әрекеттерді
белгілі-бір қылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстық
объект, объективтік жақ және субъект, субъективтік жақтарынан құралған
элементтердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз.
Қылмыс құрамының құрылымдық сипатының саралау үшін принциптік
мағынасы бар.
Қылмыс құрамы – тұлғаны сәйкес қылмыс жасады деп тану үшін қажетті
және жеткілікті белгілердің жүйесі. Құрамды қылмыстық заңда бекітілген
белгілі бір қылмыс түрінің информациялық модельі деп те айтуға болады. Бұл
модель барлық қылмыстардың белгілерін жинақтаудың нәтижесінде қалыптасады.
Нәтижесінде біз оның негізгі қасиеттерінің үнемді, қысқа және жеткілікті
дәл бейнесін аламыз. Заңгердің тәжірибелік іс-әрекетінде қылмыстың
информациялық модельі екі рольді атқарады.
Біріншіден,ол заңгерге заң талаптары туралы түсінік береді.
Екіншіден, бұл модель бізге жасалған нақты әрекеттің қасиеттері туралы
мәлімдеме береді. Бірінші және екінші информацияның бірігуі және бір-
бірімен сәйкес келуі қылмысты саралау кезінде де орын алады.
Қылмыстық-құқықтық нормада мазмұндалған белгілер абстакцияның жоғары
деңгейінде орналасады және жинақталған болып табылады. Екі абсолютті бірдей
құрамның болуы мүмкін емес, барлық қылмыс құрамдары өзара ең болмағанда бір
белгісі арқылы ерекшелінеді. Егер құрамдардың арасында айырмашылық жоқ
болса, онда бір-бірімен байланысты шектес қылмыстарды, жіктеуге мүмкіндік
болмас еді. Құрамның жіктеу қызметінің маңызды тәжірибелік мағынасы бар. Ол
қоғамға қауіпті әтүрлі қылмыстардың деңгейіне байланысты оларға
жауапкершілік дифференциалдауға көмектеседі. Қылмыс құрамында жіктеу
қызметін атқармайтын белгі жоқ. Олардың әрқайсысы берілген қылмы түрін
басқа қылмыс түрлерінен ажыратып көрсетеді немесе қоғамға қауіпті
әрекеттерден шектейді. Құрамның абстрактылығының жалпылау сипатының белгілі-
бір қайшы жағы бар. Ол мынадай: заң көптеген басқа да жағдайларды
ескермейді, ол қылмыстық жауапкершілікті белгілі-бір белгілердің жиынтығы
болғанда ғана көздейді. Құрамның абстрактылығының тек жағымсыз қайшы
жақтары ғана емес, сонымен қатар жағымды жақтары да бар. Оның жағымды жағы
ең алдымен мынадан тұрады – заңның барлық азаматтарға қоятын талаптардың
бірлігі және анықтылығы. Олар ұлтына, нәсіліне, әлеуметтік, діни және басқа
да ерекшеліктеріне қарамастан заң алдында тең. Бұшл конституциялық
қағиданың қылмыстық-құқықтық маңызы да бар. Ол мынадан көрінеді, яғни
қылмыстық заң құқықтың басқа да салалары сияқты барлық азаматтарға бірдей
талап қояды.
Құрамның абстрактылығының жағымсыз жағын жеңіп шығудың негізгі шарты
- қылмыстық-құқықтық норманы дұрыс құрудан тұрады.
Қылмыс құрамының әрқайсысы оның субъективтік және объективтік
белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер секілді қылмыстың құрамы да
белгілі-бір элементтерден тұрады. Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең
болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің болмауына, яғни қылмыс құрамының
тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл жерщде қылмыс құрамының элементтері
деп - қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын бастапқы компоненттерді айтамыз.
Қылмыс құрамының белгілеріне жоғарыда көрсетілген төрт түрлі элементтер
жатады. Әрбір қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың
диспозициясында ғана емес, сонымен бірге қылмыстық заңның жалпы бөлімінде,
оның тиісті баптарын да айтылады.
3. Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралауда атқаратын қызметі.
Қылмыс құрамының мазмұнын анықтау үшін оның барлық белгілерін білу
қажет. Ерекше бөлімнің баптарының диспозицияларында әртүрлі қылмыстардвң
барлық белгілері аталып көрсетілген. Мұның өзінде диспозициялардың
қылмыстың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа қылмыстардан ажырататын
соған тән белгілердің тізбегін береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ
немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер сипатталады, бірақ осы
белгілердің барлығы да қылмыс құрамына жатпайды. Қылмыс құрамына
мұқияттылықпен таңдап алынған түрлі белгілер ғана қосылады.
Түрлі белгілер дегеніміз – барлық қылмыстарға ортақ олардың қоғамға
қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрінісі. Түрлі
беліге жатпайтын тек қана жекеленген қылмысқа тән белгілер қылмыс құрамына
қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс құрамынан тысқары болады да, осыған
байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызды болмайды.
Қылмыс құрамы бір ғана құқықтық нормада бір бапта көрсетілуі мүмкін.
Мысалы, 314-бпа Қызметтік жалғандық жасау.
Қылмыстық заңның ерекше бөлімінің баптарында әдетте аяқталынбаған
немесе рындаушының тікелей істеген қылмыстары көрсетеді. Алдын-ала
қылмыстық әрекеттерде немесе қылмысқа қатысушы адамдардың ұйымдастырушы,
айдап салушы, көмектесуші әрекеттерінің сол немесе басқа қылмыстық
құрамының барлық белгілері болмайды.
Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының бір қоғамға
қауіпті іс-әрекет немесе әрекетсіздікке қылмыстық заң нормасының талабына
сай баға беріп саралау болып табылады. Қылмысты саралау адамның қоғамға
істеген іс-әрекетінің қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамымен
қамтылса, онда ол дұрыс сараланған болып табылады. Қылмысты саралауда іс-
әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптарына немесе оның бөліктеріне,
тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету керек. Егер адамның іс-
әрекетінде бірнеше қылмыстың құрамы болса, онда оның іс-әрекеті заңның
бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері, тармақтары бойынша
сараланады. Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс сараламау ол заңдылықты
бұзуға қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың беделіне нұқсан
келтірумен байланысты болады. Мұндай құбылысқа жол бермеу үшін қылмыстық
заңды дұрыс қолданып істің болған мән-жайын терең зерттей білу жйне
істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажеттілігі туындайды. Сондай-ақ
қылмысты қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан
ажырататын белгілерді анықтау керек. Бұл жерде қылмыс құраының оның
белгілерінің қылмысты саралау кезінде заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы
ерекше болып табылады.
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұнамайтын қылмыстық құқылық түсініктері. Олардың өзара мазмұны да, бағыты
да әртүрлі. Қылмыс туралы ұғым Қылмыстық Кодексте 9-бабында берілген. Осы
баптағы қылмыс дегеніміз – адамның әлеуметтік-құқықтық, қоғамға қауіпті
және құқыққа қайшы секілді міндетті белгілердің жиынтығынан туатын ерекше
іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі сол қылмыстың заңдылық сипаттамасын беріп
қана қоймай оның әлеуметтік саяси мәнін ашып көрсетеді. Қылмыстық
құбылыстар әрнтүрлі нысанда көрініс тауып немесе түрлі түрде болатындықтан
қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігімен бірге нақты қылмыстардың да
түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі барлық қылмыстарға тән оның
белгілері Қылмыстық Кодекстің тиісті баптарында жеке қылмыстар түрінде
нақтыланып көрсетілген.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы бұл қылмыстық іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана болып табылады. Ол нақты
қылмыстың заңды сипаттамасын береді. Егер қылмыстың түсінігінде барлық
қылмыстарға тән белгілер қоғамда қауіптілік, құқыққа қайшылық, кінәлілік
және жазаланушылық аталған болса, онда қылмыс құрамында іс-әрекеттің
қоғамға қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті белгілерінің
жиынтығын есепке алынады.
Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының емес қылмыстың белгісі болып
табылады. Осы екі қылмыстың құқылық түсініктердің бағыты да әртүрлі. Нақты
қылмыстың құрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы
түсінігі нақты қылмыс құрамының заңдылық базасын жасаудың қылмыстық құқықта
оның құқылық, әлеуметтік, саяси, саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігі
туындайды. Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамының жалпы түсініктері
кеңінен қолданылады. Қылмыс құрамының түсінігі ғылыми ұғым болып табылады.
Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен қылмыстың нақты құрамының
жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында жалпылама барлық
қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап көрсетеді. Нақты
қылмысқа тән белгілерді көрсетеді, бірақ қылмыс құрамында барлық
қылмыстардың құрамына тән қылмыс құрамының жалпы белгілерін белгілейтін
белгілерді көрсетеді. Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыстаболатын 4
түрлі міндетті элементтерді атап көрсетеді. Осы белгілерге қарай кез-келген
қылмыстың құрамы 4 түрлі топтарға бөлінеді. Осы топтардың әрқайсысы
қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады. Осы топтардың біреуі жоқ болуы
қылмыс құрамының мүлде болмауын және қылмыстық жауаптылыққа таруға негізі
де жоқ екенін көрсетеді. Қылмыстың осы немесе басқа элементтрерін сипаттау
деп танылады.
3 – Тарау. Қылмыс құрамының белгілері және қылмыстардың жіктелуі.
Белгі дегеніміз – заттың немесе құбылыстың қасиеті, ерекшеігі, яғни
сол арқылы біз оны танимыз, басқалардан ажырата аламыз. Таным
теориясындағы, логикадағы, сонымен бірге криминалистика сияқты арнайы оқу
пәніндегі белгілер туралы ілімнің даму белгілердің бірнеше категориясын
бөліп көрсетуге және олардың пайда болу ерекшеліктерін білуге мүмкіндік
туғызады.
Әрбір құбылысты саралаудың өзінің белгілі бір мақсаты бар. Құрам
белгілерін толығырақ талдау үшін қылмыстық заңды дұрыс түсіну және қолдану
үшін маңызы бар оның жақтарын бөліп көрсету керек.
Заңдылықты дұрыс құруда белгісін төменде көрсетілген талаптарды
қанағаттандыра алатын қылмыстың сапасы деп айтуға болады:
А) басқа да белгілермен бірге қоғамға қауіптілікті, құқыққа
қайшылықты, кінәлілікті және іс-әрекет үшін жазаланушылықты анықтайды;
Б) басқа да қылмыстар мен құқық бұзушылықтардан оның ерекшелігін
көрсетеді;
В) заңды тікелей көзделген немесе талқылау кезінде одан бір мағынада
шығады;
Г) басқа белгілердің өндірісі болып табылмайды;
Д) берілген түрдің барлық қылмыстарына тән.
Белгі қылмыстың қасиеттерінің біреуін ғана сипаттайды. Заңда құрам
белгілерінің көпшілігі позитивті түрде реттелген. Позитивті белгілер
логикалық тұрғыдан алғанда жағымды түсінктер деп мазмұндалады. Сонымен
қатар кейбір құрамдарды бейнеленгенде кері, қарама-қайшы түсінік беретін
белгілер де кездеседі. Қылмыс құрамында негативті белгілер де позитивті
белгілер сияқтя роль атқарады. Олар саралау кезінде толық көлемщде
қолданыла алады. Негативті белгілердің мазмұнын анықтау кезінде кейде
қиындықтар туады, яғни сәйкес құбылыстың жағымды бейнесін сипаттамауға
байланысты қиындықтар. Осыған байланысты негативті ... жалғасы
1. Кіріспе---------------------------- --------------------------------2
ІІ. Негізгі бөлім
1- тарау. Қылмысты саралаудың теориялық мәселелері және қылмыспен күресте
алатын орыны.
1.1. Саралаудың ұғымы және қылмыстық құқық жүйесіндегі
орыны мен маңызы----------------------------- ---------------------5
1.2. Қылмысты саралау - құқықтық нормаларды қолданудың
ғылыми негізі ретінде---------------------------- --------------------9
1.3. Қылмысты саралаудың қылмыстықпен күрестегі маңызы
----------------------------------- ----------------------------------- -14
2- тарау. Саралаудың методикалық (әдістемелік) және
құқықтық негіздері.
2.1. Саралаудың философиялық негіздері-------------------------- 16
2.2. Қылмыс құрамы – саралаудың құқықтық негізі ретінде------22
2.3. Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралаудағы
атқаратын қызметі---------------------------- ---------------------- 26
3 – тарау. Қылмыс құрамының белгілері және қылмыстардың жіктелуі.-----------
----------------------------------- --------------- 30
3.1. Қылмыс құрамының объективтік белгілері бойынша
жіктелуі.----------------------------------- -------------------------- 35
3.2. Қылмыс құрамының субъективтік белгілердің
ерекшеліктері----------------------------------- -------------------- 41
4 – тарау. Қылмысты саралау процесі.
4.1. Қылмысты саралаудың кезеңдері-------------------------- ----46
4.2. Құқықтық норманы іздеу------------------------------ --------48
4.3. Саралаудың логикалық бағдарламасы----------------------- --50
4.4. Қылмысты дұрыс саралаудың әділсоттылықты жүзеге
асырудағы маңызы----------------------------- -------------------- 53
ІІІ. Қорытынды.----------------------------------- ----------------- 55
ІV. Пайдаланылған әдебиеттердің библиографиялық тізімі.------ 57
V. Нормативтік құқықтық актілер.--------------------------- ------ 59
Кіріспе
1991 жылдан бастап Қазақстан Республикасы зайырлы; тәуелсіз мемлекет
ретінде өзінің қалыптасуы және дамуының күрделі кезеңінен өтуде. Еліміздің
Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Қазақстан халқына жолдауынан мынадай жағдайды
көрсетуге болады: біз кең ауқымды әлеуметтік, саяси және экономикалық
реформаларды жүргізуді бастадық. Көздеген мақсатымызға толық қолымыз жеткен
жоқ, бірақ жекеленген бағыттар бойынша жағымды нәтижелер бар екенін атап
өтуіміз қажетң. Кез-келген қоғамның ілгерілеуін ұстап тұратын фактор бұл -
қылмыстылық сияқты негативті әлеуметтік құбылыс екені сөзсіз.
Қылмыстылықпен күресудің Қазақстан Республикасында заңдылықты және
құқықтық тәртіпті бекітуде және азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін
қорғауда теориялық және практикалық маңызы өте зор. Қазіргі уақытта
Қазақстан республикасында азаматтардың, қоғамның және мемлекеттік
қауіпсіздігін қамтамасыз етудің құқықтық негізін -Қазақстан Республикасының
Конституциясы , өзге де заңдар және нормативтік актілер құрайды.
Қоғамның сан-салалы өмірінде адам мүдделерін барынша қамтитын сала –
заң саласы , құқық, құқықтық мемлекетке бағыт алғандығынан азаматтардың
құқықтық сауатты болуы барған сайын пәрменді факторға айналуда. Барлық
азаматтар бірдей құқықпен пайдаланады, олар заң алдында тең.
Бүгінгі күні заң саласы тұтқасының толық іске қосылуы үшін белгілі
бір дәрежеде ғылымы мағлұматы болуы шарт. Бұл ең алдымен заңгерлерге үлкен
міндет жүктейді. Қоғамның қажеттілігін өтеуде жоғары білімді заңгерлерді
көптеп даярлауда. Құқық қорғау органдары саласында әйтсе де дәл бүгінгі
жағдайда әрбір адам белгілі дәрежеде заңды білуі, қысқаша айтқанда,
құқықтық сауатты болуға тиіс.
Қазақстан Республикасы өз дамуының тарихи кезеңінде құқықтық
сауаттылықтың дәл бүгінгідей қажеттілігіне тап болған жоқ. Сондықтан
адамдар санасында құқықтық мәдениет қалыптастыру, құқықтық насихат жүргізу
ісі де кең өріс алуы керек. Құқықтық тәртіп, қылмысқа қарсы күрес
мәселелері, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес алдыңғы қатарға қойылып
отырған кезеңде құқықтық сауаттылыққа деген қажеттілік, сұраным арта
түсуде. Сондықтан азаматтардың құқықтық білімдерінің дәрежесін көтеру
мәселесі бұқаралық ақпарат құралдардың, әрбір ұйым мен мекеменің күнделікті
қызметінде маңызды орын алуы тиіс.
Азаматтарға құқықтық білім берудің қажеттігі қоғамның әлеуметтік-
экономикалық табиғатынан, оның өмірінің бүкіл мазмұнынан, адамдардың
құқықтық қызметінің тәжірибесінен туындаған. Қоғамның құқықтық өміріне
белсене қатысу үшін елімізде жүріп жатқан құқықтық реформаның мемлекеттік
бағдарламасының негізгі бағыттарын, одан туындайтын таядауғы міндеттер мен
болашағын білу шарт. Сондықтан құқықтық насихат жұмысы мазмұны жағынан
қоғамның, азаматтың, қоғамдық тәртіптің мүдделерін қамтиды.
1995 жылдың 21 маусымында Қазақстан Республикасы Президентінің
Қазақстан Республикасында жалпыға бірдей құқықтық оқуды ұйымдастыру
жөніндегі шаралар туралың қаулысы өз күшіне енді. Бұл Қаулының маңызы
бүгінгі таңда да күн тәртібінде тұр. Азаматтардың құқықтық сауатын ашу бұл
бағыттағы жұмыстарды жүйелі ұйымдастырғанда ғана ңәтижелі болар еді.
Негізінен бұл жұмыс мектепте, оқу орындарында, мекемелерде, бұқаралық
ақпарат құралдарында пәрменді ұйымдастырылуы қажет. Ал, өз бетімен білім
алудың да маңызы зор, яғни өз ынтасы арқылы барлық заңдармен, кодекстермен
танысу, заң мәселелеріне байланысты жарық көрген кітаптарды оқып үйрену,
Заң газетің, Юридическая газетаң, Заң және заманң сияқты бұқаралық
ақпарат құралдарын үзбей оқу, адам құқықтарын қорғау жөніндегі
республикалық Комиссияның және басқа да осы саладағы қоғамдық ұйымдармен
байланыс жасау – сөз жоқ, кім-кімге де пайдалы.
Сонымен құқықтық сауатты болудың ең басты шарты – азаматтың өз
білімін жетілдіруіне байланысты. Заң әдебиеттерінің барлығы бүгінгі күнге
жетіліп келе жатқан құқықтық білімнің қайнар көзі, екіншіден, сол арқылы
адамның заңға деген құрметі, мемлекетке деген көз қарасы қалыптасады,
үшіншіден, әдістемелік маңызы бар, яғни бұл заңдардың қолданылу, пайдалану,
іске асыру тұтқасы түсінуіңізге септігін тигізеді. Қысқаша айтқанда,
адамдардың көңілінде заңның салтанат құратына және кез-келген құқыққа
қарсы әрекеттің даусыз жазасын алатынына деген сенімң орнықты болу үшін,
азамат, сіз өзіңіз құқықты сауатты болуыңыз қажет.
1- Тарау. Қылмысты саралаудың теориялық мәселелері және қылмыспен
күресте алатын орыны.
1. Саралаудың ұғымы және қылмыстық құқық жүйесіндегі орыны
мен маңызы.
Қылмысты саралау - әділет органының практикалық қызметінде кеңінен
қолданылатын, қылмыстық құқық ғылымының ең маңызды түсініктерінің бірі
болып табылады.
Саралау латын тілінен аударғанда gualіsң- сапаң деген мағынаны
білдіреді, яғни өзінің сапалық белгілеріне және қасиеттеріне қарай белгілі-
бір санатқа, түрге, категорияға жататындығын білдіреді. Құқық саласында
саралау – берілген жағдайда қарастыратын керекті құқықтық норманы таңдау
болып табылады.
Қылмысты саралау дегеніміз – яғни оған заңгерлік баға беру, осы
қылмыстың белгілері көзделген тиісті қылмыстық -құқықтық норманы көрсету.
А.А. Герцензон былай деп жазады: Қылмысты саралау дегеніміз бұл
берілген нақты іс-әрекеттің белгілерінің Қылмыстық заңда көзделген белгілі
бір қылмыс құрамына сәйкестігін анықтауң.1
Заңдылық құжаттарда қылмысты саралау жасалған іс-әрекеттің дайын
бағасы ретінде сипатталады. Бұл баға –сот, прокурор, тергеуші және анықтау
органының ұзақ әрі күрделі жұмысының нәтижесінде пайда болады. Ол істің
фактілі жағдайларымен терең танысуды, заң мағынасын талдауды, сәйкес
норманы таңдауды және қорытынды шығаруды жобалайды.
Осыған байланысты қылмысты саралаудың екі мағынасы бар деп айтуға
болады:
1. Тұлғаның іс әрекетінен сол немесе басқа қылмыстың белгілерін
анықтау процесі.
2. Сот және прокуратура органдары қызметінің нәтижесі, яғни жасалған
іс әрекеттің анықталған белгілерін соған сәйкесінше заңдық актіде
ресми тану және бекіту. Қылмысты саралауды іс жүргізу ретінде
және қорытынды ретінде қарастырғанда олардың бір-бірімен өзара
байланысын ескеру қажет. Бұл аспектілердің айырмашылығын
көрсеткеннен гөрі олардың бір-бірімен өзара байланысын көрсеткен
маңызды. Бұдан мынадай анықтама шығады, яғни қылмысты саралау –
бұл қылмыстық құқықтық нормада көзделген қылмыс құрамының
белгілері мен жасалған іс әрекеттің белгілері арасындағы нақты
сәйкестікті анықтау және заңдылық бекіту.
Келтірілген анықтама қылмысты саралауды құқықтық құбылыс ретінде
сипаттайды. Бірақ саралау процесінің басқа да аспектілері бар. Олардың
ішіндегі ең маңыздысы – психологиялық және логикалық.
Психологиялық тұрғысынан алғанда қылмысты саралау – бұл белгілі –бір
міндетті шешуге байланысты ойлау процесі болып табылады. Бұл процестің
ерекшелігі – ол көптеп кездесетін қателерден аулақ болуға және саралауды
тиімді етіп жасауға көмектеседі. Саралаудың логикалық түрінің мақсаты да
дәл осындай. Мұнда саралауды – логикалық ережелерге сәкес жүргізілетін
белгілі бір операция ретінеде қарастыруға болады.
Қылмысты саралау бір қарағанда техникалық операция болып көргенмен
негізінде ол терең саяси -әлеуметтіе мағынаны білдіреді
Қылмысты дәлдеме-дәл саралау – заңдылық саралаудың жеке түрі.
Адамның әрекеті немесе әрекетсіздігі азаматтық деликт ретінде, әкімшілік
құқықбұзушылық, тәртіптік теріс қылық, қылмыстық іс әрекет т.б. ретінде
саралануы мүмкін. Қылмысты саралаудың міндетті шарты -қылмыстық заң
нормасына сілтеме жасау болып табылады.
Адам қылмыс жасағанда белгілі-бір құқықтық қатынас пайда болады,
яғни кінәліге қылмыстық жаза қолдану және осы жазаны өтеуде қылмыскерге
міндет етіп жүктеу. Қылмыс жасау – бұл осы көрсетілген құқықтық қатынасты
тудыратын заңдық факт болып табылады және ол кінәнің жазаны өтегеннен кейін
немесе кінәлі жазадан босатқан кезде тоқтатылады.
Құқықтық тұрғыдан алғанда қылмыскерге жаза қолдану мүмкіндігі қылмыс
жасалған сәттен бастап пайда болады. Бірақ тәжірибе жүзінде жазалау шарасын
қолдану үшін алдымен қылмыстық құқықтық қатынасты анықтап белгілеу және осы
қатынастың нақты мазмұнын (қандай қылмыстық құқықтық нормада көзделген)
анықтау керек.
Кеңес дәуіріндегі қылмыстық құқық тарихында қылмыссыз жазалау және
сотсыз жазалау қолданылған, бірақ әсіресе соғыстьан кейінгі жылдары
қарапайым заңдылықты сақтауды көздейтін нормативтік құжаттар да кездесіп
отырады. Кеңестік қылмыстық заңның жалпы мағынасы бойынша жаза тек қана сот
арқылы белгілі-бір қылмыс жасағаны үшін кінәлі айыпталушыға тағайындалады.2
Қылмысты саралау легальді және доктринальді болуы мүмкін. Нақты бір
қылмыстық іс бойынша қылмысты саралауды тергеу, сот және прокуратура
органдары жүргізсе ғана оның ресми сипаты және заңдық күші болады. Мұны
доктринальді немесе ғылыми саралау деп айтуға болады. Алдымызда біз саралау
туралы сөз қозғағанда тек қана легальді саралау, яғни анықтау, тергеу,
прокуратура сот органдары арқылы жүргізілетін саралау туралы айтамыз.
2. Қылмысты саралау - құқықтық нормаларды қолданудың ғылыми негізі
ретінде.
Қылмысты саралау ұғымының мазмұнын толық ашу үшінқұқықтық нормаларды
қолдану процесінде саралаудың алатын орнын анықтау қажет.
Қоғамға қауіпті әрекеттерді жасауға тиым салатын қылмыстық құқықтық
нормалары осы нормаларды өз еркімен сақтаушы азаматтардың басым көпшілігі
арқылы жүзеге асырылады. Осы арқылы олардың тиым салушы ұйғарымы
орындалады. Осымен қылмыстық заңның мақсаты айқындалады, яғни адам мен
азаматтық құқықтыарын, бостандықтар мен заңды мүдделерін, қоғамдық тәртіп
пен қауіпсіздікті, меншікті, қоршаған ортаны, ҚР-ң Конституциялық құрылысы
мен аумақтық тұтастығын қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау. Сонымен қатар
қылмыстық құқықтық нормалардың маңызы белгілі-бір тиым салуларды
жариялаумен шектеліп қоймайды. Қылмыстық құқықтық норма тек қана тиым
салушы норма емес.3 А.Ф. Шебанов: Кез-клген құқықтық норманың міндеттеме
жүктеуші екі жақты сипаты болады ң,деп атап көрсеткен.4
Қылмысты саралау қылмыстық құқықтық норманы іс жүргізуде қолданудың
бір бөлігі болып табылады. Құқықтық норманы қолдану ұғымы мынадай
түсініктерді білдіреді:
1) шын мәнінде болған істің жағдайына талдау жасау;
2) сәйкес келетін норманы таңдау;
3) заңды қайнар көздің қажетті норма мазмұндалған текстің дұрыстығын
куәландыру және оның күшін белгілеу;
4) норманың мазмұнын және мағынасын анықтау;
5) норманы талқылау;
6) шешім қабылдау және осы шешімді бекітетін акт шығару.
Саралау процесінде осы жағдайлардың барлығы бірнеше рет қайталанып
нақтыланады. Көрсетілген әрекеттер өздігінен саралау процесінің мазмұнын
құрмайды, олар тек заңды дұрыс қолдануды қамтамасыз етуге қажетті
жағдайларды ғана жасай алады. Қылмысты саралау құқықтық норманы қолдану
процесінің тек сол бөлігі, яғни қылмыстық құқықтық норманың көзделген нақты
қоғамға қауіпті іс әрекетке үкім, қаулы т.б. заңды актілердің бекітілуін
қамтиды.
Тергеу. Прокуратура және сот органдары нақты бір істің және құқықтық
норманың мазмұнын анықтап талдау жасағанда қылмысты саралаудың қажеттілігі
болмауы да мүмкін. Мысалы: оқиға болған жерде ол адамның болмауы немесе
кінәсіздігі, сондай-ақ іс әрекеттің қылмыстылығын жоққа шығаратын мән-
жайлардың орын алуы немесе қылмыстық жауапкершіліктің көзделмеуі т.б.
Саралау ұғымы құқықтық норманы қолдану процесінің соңғы сатысына,
яғни шешім қабылдауға және осы шешімді бекітетін акт шығаруға жақынырақ.
Саралау осы сатыға кіреді, бірақ онымен толық сәйкес келе бермейді, яғни
саралау қылмыстық құқықтық норманы қолдануда кінәлінің іс әрекетінде қылмыс
құрамының бар жоғын анықтауда, сонымен қатар қажетті жаза қолдануда
туындайтын сұрақтардың шешімін табуға көмектеседі. Қылмысты саралаумен
қылмыстық нормаларын қолданудың бір этапы болып табылады. Қылмыстық іс
жүргізудің әрбір сатысында, яғни қылмыстық іс қозғау, алдын-ала тергеу
жүргізу, сотқа беру, сот талқылауы және үкім шығару, қылмыстық құқықтық
норманы қолданумен байланысты және қылмысты саралау кезінде туындайтын
сұрақтардың шешімін табады.
Қылмыстық құқық нормасы қолданудың ең маңызды актісі болып сот үкімі,
яғни мемлеке атынан берілетін жаза танылады. Тек қана сот үкімі арқылы
тұлға қылмыс жасағаны үшін кінәлі болып танылады және жазаға тартылады. Шын
мәнінде қылмыстық құқық нормаларын анықтау органы да, тергеші де, прокурор
және судья да қолданады. Бұл қызметтің сипаты, тәртәбі, көлемі, мақсаты
және құқықтық салдары қылмыстық іс жүргізудің әр кезеңінде әртүрлі болып
келеді. Басқа органдар, мысалы тергеуші қылмыстық құқықтық норманың
санкциясын емес, тек қана диспозициясын қолданады.
Сонымен қылмыстық іс жүргізудің барлық сатыларында жасалған іс
әрекетке саралау жүргізіліді. Мұнда сот та тергеуші сияқты құқық нормаларын
қолданудың барлық кезеңдерін жүзеге асырады, яғни заңның мағынасын
айқындау, істің фактіге негізделген жағдайларын анықтау, норманы талқылау.
Осы жағдайда ғана жасалған іс әрекетке соңғы және дұрыс саралау қамтамасыз
етілуі мүмкін.
Қоғам мен мемлекеттің қылмыстық заң нормаларын қолдану процесіне
қатынасы жалпы саяси бағыттың көрінуі болып табылады. Қоғамдық қатынастарды
реттейтін құқықтық және басқа да әдістердің маңызы қоғамның топтық
құрылымымен, экономикалық қатармен, рухани мәдениеттің деңгейімен және осы
реттеудің әлеуметтік және саяси бағытын анықтайтын басқа да негізгі
факторлармен анықталады.
Қылмысты дәлме-дәл саралау заңмен тиым салынған әрекеттердің
белгілі-бір категориясын қарастыратын жалпы нормаларды қалыптастыруды
болжайды.
Демократимялық құқықтық мемлекеттерде заңды дәлме-дәл сақтау
Конституциялық қағида болып табылады. Мемлекеттік биліе органдары,
жергілікті өзін-өзі басқару органдары, лауазымды тұлғалар мен азаматтар
Конституцияны сақтауға міндетті. Жасалған қылмысты дәлме-дәл сәйкес келетін
заңмен саралау және қылмыстық құқықтық нормаларды дұрыс қолдану – тергеу,
сот және прокуратура органдарының басты міндеті болып табылады.
Қылмысты дұрыс саралау заңға сәйкес әділ соттылықты қалыптастырудың
бір кепілі болып табылады. Саралау белгілі бір қылмыстық құқықтық қатынасты
ресми тану фактісі, сонымен қатар ол осы қатынастың заңдық және саяси-
әлеуметтік бағасы ретінде қарастырылады. Дұрыс саралау айыпталушы үшін өте
маңызды болып табылады. Саралаудағы қате – сәйкес келмейтін жазалау шарасын
тағайындау ғана емес, сонымен қатар басқа да құқықтық шектеулерді негізсіз
қолдануға немесе қолданбауға әкеліп соқтырады. Заңды қолдануда кездесетін
қателер сот органдарының абыройын түсіреді және соттың әділсіздігі жайлы ой
туғызады.
Қылмыстық заңды дұрыс қолдану белгілі бір жағдайлар мен алғы
шарттарды талап етеді. Заңды қолдану – бұл жедел процесс емес,
творчествалық қызмет. Қылмысты дұрыс саралау үшін заң талаптарын дұрыс
түсінетін және құқық қабілеттігі жоғары деңгейлі сауатты тергеушілер,
прокурорлар және судьялар керек, сонымен қатар сот, тергеу және прокуратура
органдарының тәуелсіздігін қамтамасыз ететін белгілі бір саяси-әлеуметтік
жағдайлар да қажет. Қазіргі кезде біздің елімізде сот әділдігін қатаң түрде
заңға сәйкес қалыптастыру түшін барлық жағдайлар жасалған. Сот ісін
жүргізудің конституциялық қағидалары, соттардың тәуелсіздігін жергілікті
ықпал етушілерден қорғау, олардың мәртебесін жоғарылату және басқа да
шаралар заң талаптарына сәйкес қылмысты дұрыс саралау үшін толық мүмкіндік
береді.
3. Қылмысты саралаудың қылмыстылықпен күрестегі маңызы.
Әділет органдарының алдында тұрған міндеттердің табысты шешілуіне
мүмкіндік туғызу үшін заңдық ғылым қылмыстылықпен күресте нақты іске асатын
көмек көрсетті. Құқық салаларының жалпы мәселелерін шешудің принципті
мағынасы бар, өйткені осының негізінде сот және прокуратура органары
қызметінің нақты мәселелері дұрыс шешілуі мүмкін. Құқықтық принциптері мен
жалпы мәселелерінің терең талқылануы сот әділдігінің қатаң түрде заңға
сәйкес қалыптасуына ықпал жасайды. Қылмыстық құқықтың ерекше бөлімінде
ұрлық, жеке адамға қарсы қылмыстар, лауазымдық, шаруашылық және әскри
қылмыстарды саралау мәселелерін талқылаудың тек заңдық қана емес, саяси-
әлеуметтік маңызы да бар.
Қылмысты саралаудың жалпы теориясы құқықтық нормаларды қолдану
мәселесі шегінде де қарастырылуы мүмкін. Мысалы: Мемлекет және құқық
теориясы курсындағы құқық нормасын таңдау және талдау (істің заңдық
негізін қалыптастыру)ң. Құқық қолдану қызметің бөлімінде талданған.5 Бұл
тәсіл принциптік қарсылық шақыра алмайды. Әрине, құқық қолдану
мәселелеріМемлекет және құқықтың жалпы теориясы пәніне кіреді. Бірақ
басқаша сұрақ туады: бұл мәселе қылмысты саралаумен және қылмыстық құқық
пәнінің бөлімімен байланысты ма, егер байланысты болса, онда нақты қайсы
тараумен?
Бұл сұраққа дұрыс жауап беру керек: мемлекет және құқық теориясында
сол немесе басқа мәселелерді түсіндіруді арнайы пәндерде тереңдетіп
оқытады. Оқу бағдарламаларында, сонымен қатар қылмыстық құқық оқулықтарында
бұл мәселе өз шешімін табады, онда қылмысты саралаудың кейбір жалпы
мәселелері қарастырылады.
Қылмысты саралаудың жалпы теориясы өзінің мазмұны бойынша қылмыстық
құқық теорисының жалпы бөлімінің мәселесі болып табылады және ол соның
шегінде баяндалуға және оқытылуға міндетті. Қылмысты саралаудың жалпы
ережелері заң нормасы болу үшін олар нақты, қысқаша және анық тұжырымдалуы
керек. Ең алдымен қылмыстық және іс жүргізушілік заңдылықтың ережелері
негізделетін бастапқы теориялық алғы шарттар дамыған болуы керек.
2 – Тарау. Саралаудың методикалық (әдістемелік) және құқықтық негіздері
2.1. Саралаудың философиялық негіздері
Қылмысты саралау құқық теориясында талқыланған және заңда
тұжырымдалған ережелерге негізделеді. Философия заң нормаларын дұрыс
қолдану үшін ғылыми негізді қамтамасыз етеді. Ол заңдылық тәртібіне
негіздемебереді. Нақты бір жағдайға құқық нормаларын қолдану процесінің
гносеологиялық табиғатын сипаттайтын философиялық категориялар да аз мағына
бермейді. Бұл жерде жеке және жалпы, нақты және абстракты категориялар,
сонымен қатар абсолютті және салыстырмалы ақиқат маңызды роль атқарады.
Жеке және жалпы ақиқат шындықты бейнелейтін категория болып табылады.
Жеке – бұл заттың немесе құбылыстың белгілі – бір сапасын, оның
жекелігін, өзгешілігін, кеңістіктегі және уақыттағы белгілерін білдіреді.
Жеке құбылыстармен, яғни құқық саласындағы нақты фактілермен біз үнемі
кездесіп отырамыз. Мысалы, белгісіз бір А. деген адам 1990 жылы 11тамызда
Оңтүстік Қазақстан облысы Сарыағаш қаласында велосипед ұрлығын жасады. Бұл
жеке құбылы, ақиқат шындықтың фактісі. Қылмыстық құқықта мұндай жеке әрекет
нақты нақты қылмыс болып табылады. Жеке құбылыстың өзіне тән бірнеше
қасиеттрі бар. Қылмыстық істе біз жеке қылмысты масимальді толық сипаттауға
ешқашан жетпейміз. Қылмыстық істі тергеуде және оны шешуде біз көбінесе
қылмыстық-құқықтық, криминологиялық, іс-жүргізушілік немесе басқа да заңдық
мағынасы бар нақты әрекеттің белгілері қызықтырады.Нақты қылмыстың көптеген
белгілері қылмыстық істің шегінде қалып қояды. Мысалы, қылмыскердің шашының
түсі, оның ұрланған велосипедпен жүрген көшенің асфальттіе жабуының
ерекшеліктері, немесе велосипедтің номері-мұның бәрі істелген қылмыстың
немесе қылмыскердің жеке басының белгілері. Бірақ бұлар қылмыстық
жауапкершілік туралы мәселені шешуге ешқандай ықпал жасамайды, сондықтан
оның қылмыстық құқықтық мағынасы жоқ. Сонымен нақты қылмысқа байланысты
төрт түрлі белгілер категориясын бөліп көрсетуге болады:
1) берілген әрекеттің ---барлық--- белгілері. Біз барлық деген сөзді
тырнақшаға алып отырған себебіміз, қандай да бір жағдайдың немесе
құбылыстың шын мәніндегі сарқылмас белгілерінің жиынтығы;
2) қылмыстық істі тергеу және шешу үшін мағынасы бар белгілер;
3) қылмыстық-құқықтық мағынасы бар белгілер;
4) қылмыстарды саралау үшін мағынасы бар белгілер.
Жасалған қылмысты саралау үшін оның белгілерін анықтау жеткіліксіз.
Жасалған әрекет қылмыстық заңда көзделген бе? Қылмыстық кодекстің ерекше
бөлімінің нормасына сәйкес келе ме? Міне осыларды анықтау қажет.
Егер философиялық категория тұрғысынан қарастырсақ құқықтық норма
жалпы түсінікті білдіреді.
Философияда жалпы дегенде біз объективті шындықтың құбылыстары мен
жеке заттардың белгілерінің, қасиеттерінің объективті түрде қайталанып
отыруын, қатынастардың ұқсастығын және олардың арасындағы байланысты
түсінеміз. Жалпы түсінік астракция болып көрінеді.
Қылмыстық-құқықтық норма әрбір нақты қылмысқа қатысты түрлі
белгілердің барлығын мазмұндай алмайды. Адамның қоғамға қауіпті мінез-
құлқының түрлері қылмыстық-құқықтық нормаларда белгіленген және осыған сай
әрекеттер қылмыс болып танылады, сонымен қатар қылмыстық жазаға тартылады.
Осыған байланысты заң адамдардың осындай қылықтарының объективті
қасиеттерін бейнелейді. Заң шығарушы өзіне шындықты сынаушы ретінде қарау
керек. Ол заң жасамайды, оны ойлап шығармайды, тек қана тұжырымдайды, ол
заңдардың рухани қатынастардың ішкі заңдарын білдіредің, -деп жазды
К.Маркс.
Философия жеке мен жалпының арақатынасын дәл анықтайды. Жалпы – бұл
шын мәнінде әрекет етуші, бірақ жеке дербес емес, ол нақты жеке
құбылыстарда болады.
Қоғамдық сананың пайда болуы мен дамуы мәдениеттің қалыптасуына
әкеледі. Осы тұрғыдан алғанда құқықтық норманы құқықтық қондырғының
элементі және әлеуметтік құндылық деп айтуға болады. Қоғамдық сананың
құбылысы болып көріне отырып ол материалды түрде бекітілуі мүмкін. Мысалы,
Қылмыстық Кодексте жазылуы мүмкін.
Қылмыстық-құқықтық норма абстракцияның әртүрлі дәрежелерінің
түсініктерін мазмұндай алады. Мысалы, ұрлықтың түсінігі.
Жалпы категорияның салыстырмалы дербестігі нормаларды құруға
мүмкіндік береді. Жалпы мен жекенің өзара байланысы оларды қолданудың
философиялық негізі болып табылады.
Тергеу, прокуратура және сот органдарының қылмыстық істі тергеу және
шешу кезіндегі қызметі – объективті шындықты қалыптастыру болып табылады,
мұнсыз сот әділдігінің мақсатын іске асыру мүмкін емес.
Материализм тұрғысынан алғанда шындық - бұл біздің ойымыздың,
түсінігіміздің заттарды қабыл алатын пәндік табиғатпен сәйкес клуі.
Шындықтың түсінігі адамзаттың білімінің барлық салаларына қатысты болады.
Шындықты былай сүсінудің негізі болып-тәжірибе танылады. Бұл ережелерге
құқықтық әдебиетте де қарсылық кездеспейді.
Материалды шындықтың түсінігі,-деп жазды М.С. Строговия, - қылмыстық
істің жағдайларын, фактілерді қалыптастыру болып табыладың. Фактінің
заңдылық бағасы мен сот тағайындаған жазалау шарасы сол уақыттағы әрекет
етуші заңға байланысты болады. Заңгердің істің фактілі жағдайы туралы
қорытындысы, егер ол орын алған әрекетті дәл, объективті бейнелеген болса,
шындық болып табылады.
Норманың мазмұнын анықтау саралауға жатпайды, бұл оның тек қана
екінші алғы шарты болып табылады. Саралау - қылмыстық-құқықтық норма мен
фактілі жағдайлардың арасындағы байланыстың сипаты туралы заңгердің
түсінуінде мазмұндалады. Философиялық мағынада бұл байланыс жеке мен
жалпының арақатынасы сияқты болып келеді. Егер әрекет пен нолрманың
арасындағы қатынас дұрыс деп танылған болса, онда біз саралау кезінде
объективті шындық қалыптасты деп қорытынды жасауымызға болады. Заңдық
мағынада әрекет пен норманың арасындағы байланыс – субъектінің құқыққа
қайшы қылмыстық әрекет жасаған кезінде пайда болған қылмыстық құқықтық
қатынасты бейнелейді.
Философия абсолютті және салыстырмалы шындық түсініктерін бөліп
көрсетеді.Осы тұрғыдан алғанда қылмысты дұрыс саралау кезінде қалыптасқан
шындықты қалай бағалауға болады? Ол қайсысына жатады: абсолютті ме әлде
салыстырмалы ма?
Абсолютті шындық - бұл объективті шындықты толық және жан-жақты тану
болып табылады.
Салыстырмалы шындық - бұл қылмыс құрамының сәйкес келетін фактілерді
анықтау және оларды құқықтық норманың мазмұнымен салыстыру.
Қылмысты саралау кезінде қол жеткізілген шындық бір мезгілде
абсалютті де, салыстырмалы да болып табылады. Бұл жерде ешқандай қарама-
қайшылық жоқ. Салыстырмалы шындықта абсолютті шындықтың бір бөлігі болады.
Абсолютті шындықтың өзі салыстырмалы шындықтың салаларынан құралады.6
Заңды дұрыс қолданудың негізінде жатқан философиялық категориялар
тергеушінің, прокурордың, судьяның тәжірибелік іс-әрекетінде құқықтық
институттар, түсініктер мен әдістемелер ретінде іске асады. Жасалған
қылмысты саралаушы заңгердің ойлау әрекетіөз тұрғысында логикалық болып
табылады. Юриспруденция үшін, соның ішінде қылмысты дұрыс саралау үшін
логиканың мағынасы анық болады. Пайымдаудың ойға қонымдылығы, істі тергеу
және шешу кезіндегі дұрыс ойлау заңдылығын қатаң сақтау әрбір заңгер үшін
қарапайым және қылмыстық іс жүргізу мәселелері, соның ішінде қылмысты
саралау мәселесін шешу үшін логикалық заңдардың объективті табиғаты шартты
болып табылады.
Логиканың заңдары - бұл дұрыс ойлаудың заңдары.
Формальді логика диалектикамен салыстырғанда шектелген. Логика дайын
шарттардан дұрыс қорытынды жасауға көмектеседі. Логика мен юриспруденцияның
терең ішкі байланысыкшті және әлсіз жақтарының ұқсастығы бар.
Логика – ойлау түрлерін, құрылысын және олардың қалыптасуын оқытады.
Қылмысты саралау – танымның күрделі процесінің қорытындысы. Оның
сәтті болуы логика заңдарын сақтауғ және білімге тікелей байланысты.
Тергеушінің, прокурордың және судьяның тәжірибелік іс әрекетінде логиканың
заңдары мен ережелері әдетте есепсіз қолданылады. Бұл кез-келген
тәжірибелік іс-әрекетке де тән. Логикалық пайымдау бұл адам миының ойлау
қасиет, ол адам өмірінің кезеңімен дамып отырады.
2. Қылмыс құрамы – саралаудың құқықтық негізі ретінде.
Қылмыстық-құқықтық норма және жасалған іс-әрекеттің екі фактілі
жағдайы саралау процесінде бірігетін екі құбылыс болып табылады. Мұндай
бірігу олардың жалпы ортақ белгілерінің көмегімен қалыптасады. Саралау
кезінде қылмыстық-құқықтық нормалардың барлығы қолданылмайды.
Жасалған әресектті саралау үшін қажетті белгілері бар бөлігі ғана
қолданылады. Қылмыс құрамының қызметін дұрыс түсіну үшін ең алдымен
қылмыстың белгілі-бір түрі үшін жауапкершілік көздейтін қылмыстық-құқықтық
нормамен оның ара-қатынасын анықтау қажет.
Норма бұл міне-құлық ережесі, ол барлық уақытта заң бабының мәтінімен
толығымен сәйкес келе бермейді.
Қылмыстың белгілі-бір түрі үшін жауапкершілік көздейтін қылмыстиық-
құқықтық норма сәйкес әрекет жасауға тиым салып қана қоймайды, оны жасағаны
үшін санкция көздейді, сонымен қатар оны қолдану үшін барлық жағдайларды
қарастырады. Егер қылмыс құрамы қылмыстық заңда бекітілген оның белгілерін
анықтайтын қылмыс құрамының ұғымы десек, онда қылмыс құрамының ұғымы көлемі
мен мазмұны жағынан қылмыстық-құқықтық нормадан тар мағынада болатындығы
жайлы қорытынды жасалады.
Біріншіден, қылмыстық норманың санкциясы қылмыс құрамының сыртында
қалып қояды.
Екіншіден, қылмыс құрамы құқықтық норманың диспозициясына сай келе
бермейді.
Н.Д. Дурмановтың пікірі бойынша құқықтық норма кез-келген құқыққа
қайшы әрекетті жасауғы тиым салады, ал қылмыс құрамы өзінде қылмыстың
белгілерін қорытындылайды. Қылмыс құрамы өз алдына қылмысты жасауға тиым
салады. Қылмыстық заңда қылмыситың жалпы түсінігі берілген, сонымен бірге
заңның ерекше бөлімінде нақты қылмыстардың түрлері жеке-жеке көрсетілген.
Қылмыстық заң қылмыс құрамы деген түсінікті ашпайды, бұл түсінікті
қылмыстық-құқық теориясы ғана береді.
Құрамның белгілері шын мәнінде қоғамға қауіпті әрекетті ғана емес,
сонымен қатар тұлғаның кінәлігін де сипаттайды, олар бір қылмысты басқа
қылмыстардан ажыратып көрсетеді.
Құрам – бұл қылмыстық заңға сәйкес оны қылмыс деп анықтаған және
қылмыстық жазаланушылыққа тартылатын, қоғамға қауіпті әрекеттің
белгілерінің жиынтығы.
Құрам – бұл тек жиынтық қана емес, сонымен қатар қылмыс белгілерінің
қатаң жүйесі болып табылады.
Құрам қылмысқа тән оның элементтерін қалыптастыратын ішкі байланысты
сипаттайды.
Қылмыс құрамы деп - қылмыстық заң бойынша қоғамға қауіпті әрекеттерді
белгілі-бір қылмыстың қатарына жатқызуға мүмкіндік беретін қылмыстық
объект, объективтік жақ және субъект, субъективтік жақтарынан құралған
элементтердің және олардың белгілерінің жиынтығын айтамыз.
Қылмыс құрамының құрылымдық сипатының саралау үшін принциптік
мағынасы бар.
Қылмыс құрамы – тұлғаны сәйкес қылмыс жасады деп тану үшін қажетті
және жеткілікті белгілердің жүйесі. Құрамды қылмыстық заңда бекітілген
белгілі бір қылмыс түрінің информациялық модельі деп те айтуға болады. Бұл
модель барлық қылмыстардың белгілерін жинақтаудың нәтижесінде қалыптасады.
Нәтижесінде біз оның негізгі қасиеттерінің үнемді, қысқа және жеткілікті
дәл бейнесін аламыз. Заңгердің тәжірибелік іс-әрекетінде қылмыстың
информациялық модельі екі рольді атқарады.
Біріншіден,ол заңгерге заң талаптары туралы түсінік береді.
Екіншіден, бұл модель бізге жасалған нақты әрекеттің қасиеттері туралы
мәлімдеме береді. Бірінші және екінші информацияның бірігуі және бір-
бірімен сәйкес келуі қылмысты саралау кезінде де орын алады.
Қылмыстық-құқықтық нормада мазмұндалған белгілер абстакцияның жоғары
деңгейінде орналасады және жинақталған болып табылады. Екі абсолютті бірдей
құрамның болуы мүмкін емес, барлық қылмыс құрамдары өзара ең болмағанда бір
белгісі арқылы ерекшелінеді. Егер құрамдардың арасында айырмашылық жоқ
болса, онда бір-бірімен байланысты шектес қылмыстарды, жіктеуге мүмкіндік
болмас еді. Құрамның жіктеу қызметінің маңызды тәжірибелік мағынасы бар. Ол
қоғамға қауіпті әтүрлі қылмыстардың деңгейіне байланысты оларға
жауапкершілік дифференциалдауға көмектеседі. Қылмыс құрамында жіктеу
қызметін атқармайтын белгі жоқ. Олардың әрқайсысы берілген қылмы түрін
басқа қылмыс түрлерінен ажыратып көрсетеді немесе қоғамға қауіпті
әрекеттерден шектейді. Құрамның абстрактылығының жалпылау сипатының белгілі-
бір қайшы жағы бар. Ол мынадай: заң көптеген басқа да жағдайларды
ескермейді, ол қылмыстық жауапкершілікті белгілі-бір белгілердің жиынтығы
болғанда ғана көздейді. Құрамның абстрактылығының тек жағымсыз қайшы
жақтары ғана емес, сонымен қатар жағымды жақтары да бар. Оның жағымды жағы
ең алдымен мынадан тұрады – заңның барлық азаматтарға қоятын талаптардың
бірлігі және анықтылығы. Олар ұлтына, нәсіліне, әлеуметтік, діни және басқа
да ерекшеліктеріне қарамастан заң алдында тең. Бұшл конституциялық
қағиданың қылмыстық-құқықтық маңызы да бар. Ол мынадан көрінеді, яғни
қылмыстық заң құқықтың басқа да салалары сияқты барлық азаматтарға бірдей
талап қояды.
Құрамның абстрактылығының жағымсыз жағын жеңіп шығудың негізгі шарты
- қылмыстық-құқықтық норманы дұрыс құрудан тұрады.
Қылмыс құрамының әрқайсысы оның субъективтік және объективтік
белгілерімен сипатталады. Барлық жүйелер секілді қылмыстың құрамы да
белгілі-бір элементтерден тұрады. Осы белгілердің қосымша жүйелерінің ең
болмағанда біреуінің жоқ болуы жүйенің болмауына, яғни қылмыс құрамының
тұтастай жоқ болуына әкеп соғады. Бұл жерщде қылмыс құрамының элементтері
деп - қылмыс құрамы жүйелерін құрайтын бастапқы компоненттерді айтамыз.
Қылмыс құрамының белгілеріне жоғарыда көрсетілген төрт түрлі элементтер
жатады. Әрбір қылмыс құрамының белгілері Ерекше бөлімдегі баптардың
диспозициясында ғана емес, сонымен бірге қылмыстық заңның жалпы бөлімінде,
оның тиісті баптарын да айтылады.
3. Қылмыс құрамы және оның қылмысты саралауда атқаратын қызметі.
Қылмыс құрамының мазмұнын анықтау үшін оның барлық белгілерін білу
қажет. Ерекше бөлімнің баптарының диспозицияларында әртүрлі қылмыстардвң
барлық белгілері аталып көрсетілген. Мұның өзінде диспозициялардың
қылмыстың ерекшелігін анықтайтын және оны басқа қылмыстардан ажырататын
соған тән белгілердің тізбегін береді. Барлық қылмыстарға жалпылама ортақ
немесе нақты қылмыс топтарына тән белгілер сипатталады, бірақ осы
белгілердің барлығы да қылмыс құрамына жатпайды. Қылмыс құрамына
мұқияттылықпен таңдап алынған түрлі белгілер ғана қосылады.
Түрлі белгілер дегеніміз – барлық қылмыстарға ортақ олардың қоғамға
қауіптілігін және құқыққа қайшылығын білдіретін жиынтығының көрінісі. Түрлі
беліге жатпайтын тек қана жекеленген қылмысқа тән белгілер қылмыс құрамына
қосылмайды. Сондықтан олар қылмыс құрамынан тысқары болады да, осыған
байланысты оның қылмысты саралау үшін маңызды болмайды.
Қылмыс құрамы бір ғана құқықтық нормада бір бапта көрсетілуі мүмкін.
Мысалы, 314-бпа Қызметтік жалғандық жасау.
Қылмыстық заңның ерекше бөлімінің баптарында әдетте аяқталынбаған
немесе рындаушының тікелей істеген қылмыстары көрсетеді. Алдын-ала
қылмыстық әрекеттерде немесе қылмысқа қатысушы адамдардың ұйымдастырушы,
айдап салушы, көмектесуші әрекеттерінің сол немесе басқа қылмыстық
құрамының барлық белгілері болмайды.
Қылмыстық заңды дұрыс қолданудың маңызды шарттарының бір қоғамға
қауіпті іс-әрекет немесе әрекетсіздікке қылмыстық заң нормасының талабына
сай баға беріп саралау болып табылады. Қылмысты саралау адамның қоғамға
істеген іс-әрекетінің қылмыстық заңда көрсетілген нақты қылмыс құрамымен
қамтылса, онда ол дұрыс сараланған болып табылады. Қылмысты саралауда іс-
әрекеттің қылмыс құрамының тиісті баптарына немесе оның бөліктеріне,
тармақтарына сай келетіндігін дәлме-дәл көрсету керек. Егер адамның іс-
әрекетінде бірнеше қылмыстың құрамы болса, онда оның іс-әрекеті заңның
бірнеше баптары немесе баптардың бірнеше бөліктері, тармақтары бойынша
сараланады. Қандай түрде болса да қылмысты дұрыс сараламау ол заңдылықты
бұзуға қылмысқа қарсы күрес жүргізетін органдардың беделіне нұқсан
келтірумен байланысты болады. Мұндай құбылысқа жол бермеу үшін қылмыстық
заңды дұрыс қолданып істің болған мән-жайын терең зерттей білу жйне
істелген іс-әрекетті дұрыс саралау қажеттілігі туындайды. Сондай-ақ
қылмысты қылмыс еместіліктен немесе соған ұқсас басқа қылмыстардан
ажырататын белгілерді анықтау керек. Бұл жерде қылмыс құраының оның
белгілерінің қылмысты саралау кезінде заңдылықты сақтаудағы маңыздылығы
ерекше болып табылады.
Қылмыс пен қылмыс құрамы өзара тығыз байланысты, бірақ бір-біріне
ұнамайтын қылмыстық құқылық түсініктері. Олардың өзара мазмұны да, бағыты
да әртүрлі. Қылмыс туралы ұғым Қылмыстық Кодексте 9-бабында берілген. Осы
баптағы қылмыс дегеніміз – адамның әлеуметтік-құқықтық, қоғамға қауіпті
және құқыққа қайшы секілді міндетті белгілердің жиынтығынан туатын ерекше
іс-әрекеті болып табылады.
Қылмыстың жалпы түсінігі сол қылмыстың заңдылық сипаттамасын беріп
қана қоймай оның әлеуметтік саяси мәнін ашып көрсетеді. Қылмыстық
құбылыстар әрнтүрлі нысанда көрініс тауып немесе түрлі түрде болатындықтан
қылмыстық заң қылмыстың жалпы түсінігімен бірге нақты қылмыстардың да
түсінігін қарастырған. Қылмыстың жалпы түсінігі барлық қылмыстарға тән оның
белгілері Қылмыстық Кодекстің тиісті баптарында жеке қылмыстар түрінде
нақтыланып көрсетілген.
Қылмыстық заңда сипатталған әрбір қылмыс, яғни қылмыс құрамы өзінің
ерекше белгілерімен сипатталады. Қылмыстың құрамы бұл қылмыстық іс-әрекет
емес, тек соның нысанын сипаттайтын түрі ғана болып табылады. Ол нақты
қылмыстың заңды сипаттамасын береді. Егер қылмыстың түсінігінде барлық
қылмыстарға тән белгілер қоғамда қауіптілік, құқыққа қайшылық, кінәлілік
және жазаланушылық аталған болса, онда қылмыс құрамында іс-әрекеттің
қоғамға қауіптілігін білдіретін нақты қылмыстардың міндетті белгілерінің
жиынтығын есепке алынады.
Қоғамға қауіптілік қылмыс құрамының емес қылмыстың белгісі болып
табылады. Осы екі қылмыстың құқылық түсініктердің бағыты да әртүрлі. Нақты
қылмыстың құрамы қылмыстық жауаптылықтың негізі болса, ал қылмыстың жалпы
түсінігі нақты қылмыс құрамының заңдылық базасын жасаудың қылмыстық құқықта
оның құқылық, әлеуметтік, саяси, саяси табиғатын түсіндіру қажеттілігі
туындайды. Қылмыстық құқық теориясында қылмыс құрамының жалпы түсініктері
кеңінен қолданылады. Қылмыс құрамының түсінігі ғылыми ұғым болып табылады.
Бұл ұғым теорияда нақты қылмыстардың түсінігінен қылмыстың нақты құрамының
жинақталған белгілері арқылы анықталады және өз бойында жалпылама барлық
қылмыс құрамдарының белгілері мен элементтерін сипаттап көрсетеді. Нақты
қылмысқа тән белгілерді көрсетеді, бірақ қылмыс құрамында барлық
қылмыстардың құрамына тән қылмыс құрамының жалпы белгілерін белгілейтін
белгілерді көрсетеді. Қылмыстық құқық теориясы әрбір қылмыстаболатын 4
түрлі міндетті элементтерді атап көрсетеді. Осы белгілерге қарай кез-келген
қылмыстың құрамы 4 түрлі топтарға бөлінеді. Осы топтардың әрқайсысы
қылмыстың құрамдас бөлігі болып табылады. Осы топтардың біреуі жоқ болуы
қылмыс құрамының мүлде болмауын және қылмыстық жауаптылыққа таруға негізі
де жоқ екенін көрсетеді. Қылмыстың осы немесе басқа элементтрерін сипаттау
деп танылады.
3 – Тарау. Қылмыс құрамының белгілері және қылмыстардың жіктелуі.
Белгі дегеніміз – заттың немесе құбылыстың қасиеті, ерекшеігі, яғни
сол арқылы біз оны танимыз, басқалардан ажырата аламыз. Таным
теориясындағы, логикадағы, сонымен бірге криминалистика сияқты арнайы оқу
пәніндегі белгілер туралы ілімнің даму белгілердің бірнеше категориясын
бөліп көрсетуге және олардың пайда болу ерекшеліктерін білуге мүмкіндік
туғызады.
Әрбір құбылысты саралаудың өзінің белгілі бір мақсаты бар. Құрам
белгілерін толығырақ талдау үшін қылмыстық заңды дұрыс түсіну және қолдану
үшін маңызы бар оның жақтарын бөліп көрсету керек.
Заңдылықты дұрыс құруда белгісін төменде көрсетілген талаптарды
қанағаттандыра алатын қылмыстың сапасы деп айтуға болады:
А) басқа да белгілермен бірге қоғамға қауіптілікті, құқыққа
қайшылықты, кінәлілікті және іс-әрекет үшін жазаланушылықты анықтайды;
Б) басқа да қылмыстар мен құқық бұзушылықтардан оның ерекшелігін
көрсетеді;
В) заңды тікелей көзделген немесе талқылау кезінде одан бір мағынада
шығады;
Г) басқа белгілердің өндірісі болып табылмайды;
Д) берілген түрдің барлық қылмыстарына тән.
Белгі қылмыстың қасиеттерінің біреуін ғана сипаттайды. Заңда құрам
белгілерінің көпшілігі позитивті түрде реттелген. Позитивті белгілер
логикалық тұрғыдан алғанда жағымды түсінктер деп мазмұндалады. Сонымен
қатар кейбір құрамдарды бейнеленгенде кері, қарама-қайшы түсінік беретін
белгілер де кездеседі. Қылмыс құрамында негативті белгілер де позитивті
белгілер сияқтя роль атқарады. Олар саралау кезінде толық көлемщде
қолданыла алады. Негативті белгілердің мазмұнын анықтау кезінде кейде
қиындықтар туады, яғни сәйкес құбылыстың жағымды бейнесін сипаттамауға
байланысты қиындықтар. Осыған байланысты негативті ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz