Әмір темір және оның мемлекеті

Жоспар
Кіріспе

Мазмұны
Кіріспе
1. Әмір Темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген саясаты
2. Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары
3. Темірдің Дешті Қыпшақ пен Жетісуға жорықтары
4. Қорытынды
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Әмір Темір тұлғасы және оның жорықтарына баға беру
Ұлы Түркістан өсірген ұлы тұлға, әскери қолбасшы және мемлекет қайраткері Әмір Темір Ғұн, Көктүрік және Ұйғыр мемлекеттерінің ізін ала тарихы сахнасына шыққан Монғол империясынан соң шамамен 150 жылдан кейін Түркістанда биік тұрған. Темір түрік мемлекеттерінің аңсаған арманы, түрік әлем билігіне қол жеткізу жолында 35 жыл үздіксіз күрескен.
Қазіргі тарихшы Шерефеддин Али-и Иездиннің «Зафарнама» атты еңбегіндегі деректерге қарағанда Әмір Темір 25 шабан 736 ж. (9 сәуір 1336 ж.), он екі жануардан тұратын түрік күнтізбесіне қарай тышұан жылы Кеш (Шахризабс) жанындағы Қожа Ылғар ауылында дүниеге келген. Әкесі Барлас аймағының бейі Тұрағай, ал шешесі Тәкіне хатун еді. Балалық және жастық шағының алғашқы кезеңі Шағатай мемлекетінің ыдырау кезеңіне дөп келіп, Мауренахар аймағы дау-дамайға толы болғандықтан Әмір Темір жайында деректер шектеулі ғана. Ұлы Әмірдің немересі Ұлықбек атасының мазары үстіне қойған көктастағы Темір отбасының түбірі жазылған басты кітапта Темірдің тегін Шыңғыс ханға тіреуде. Бұл қолжазбаға қарағанда Темір отбасы: Әмір Темір Күреған бин Әмір Беркел бин Әмір Илентир бин Әмір Ижил бин Әмір Қарашар Ноян бин Әмір Сүгуччин бин Әмір Ердемжі Барула бин Әмір Качулай бин Әмір Туманай болып жазылған.
Әмір Темірдің отбасы бесінші атадан Шыңғыс ханға байланыстырылған деген бұл пікір, Шыңғыс ханды да Оғыз қанға байланыстырады. Бұл жағдай Темір отбасын Шағатай хандығының мұрагері ретінде көрсету әрекетінің нәтижесі де болуы мүмкін. Біздің пікіріміз бойынша Шыңғыс монғол тегінен, ал Әмір Темір түрік тегінен шыққан. Осы орайда, Ибн Арабшахтан бастап Темір дәуірінде көрген қиындықтардың салдарынан, өз еңбектерінде Әмір Темір әулетінен мемлекет басшылары шықпағандығы туралы айтқандар да бар. Әмір Темір туралы жазылған Зафарнамалар болса, бұл пікірлерге қарсы мәліметтер беруде. Солай болса да, Әмір Темірдің әйелдері мен қарындастарының тұрмыс құрулары, бұл отбасының әлеуметтік орынын анықтаудағы тәсіл ретінде қарастыруға болады. Бірақ Әмір Темір өмір сірген жылдары хан атағын алмаған, ол үшін бәсекеге түспеген және билігінде зор жетістіктерге жеткен кезеңдерінде «Әмір, әл-Әмір’үл Кәбір, Сахиб Қыран» және Шыңғыс хан отбасына күйеу бала болғандықтан «күреген» атағын қолданған.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ - түрік университет

Факультет: Заң
Кафедра: Құқықтану

Тақырыбы: Әмір Темір және оның мемлекеті

Қабылдаған: т.ғ.к., доцент Нұрбетова Г.
Орындаған: Сейдлла Н.
Тобы: ЗҚТ-211

Түркістан 2012 ж

Мазмұны
Кіріспе
1. Әмір Темірдің мемлекетті құру және нығайту барысында жүргізген саясаты
2. Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары
3. Темірдің Дешті Қыпшақ пен Жетісуға жорықтары
4. Қорытынды
5. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі

Әмір Темір тұлғасы және оның жорықтарына баға беру
Ұлы Түркістан өсірген ұлы тұлға, әскери қолбасшы және мемлекет қайраткері Әмір Темір Ғұн, Көктүрік және Ұйғыр мемлекеттерінің ізін ала тарихы сахнасына шыққан Монғол империясынан соң шамамен 150 жылдан кейін Түркістанда биік тұрған. Темір түрік мемлекеттерінің аңсаған арманы, түрік әлем билігіне қол жеткізу жолында 35 жыл үздіксіз күрескен.
Қазіргі тарихшы Шерефеддин Али-и Иездиннің Зафарнама атты еңбегіндегі деректерге қарағанда Әмір Темір 25 шабан 736 ж. (9 сәуір 1336 ж.), он екі жануардан тұратын түрік күнтізбесіне қарай тышұан жылы Кеш (Шахризабс) жанындағы Қожа Ылғар ауылында дүниеге келген. Әкесі Барлас аймағының бейі Тұрағай, ал шешесі Тәкіне хатун еді. Балалық және жастық шағының алғашқы кезеңі Шағатай мемлекетінің ыдырау кезеңіне дөп келіп, Мауренахар аймағы дау-дамайға толы болғандықтан Әмір Темір жайында деректер шектеулі ғана. Ұлы Әмірдің немересі Ұлықбек атасының мазары үстіне қойған көктастағы Темір отбасының түбірі жазылған басты кітапта Темірдің тегін Шыңғыс ханға тіреуде. Бұл қолжазбаға қарағанда Темір отбасы: Әмір Темір Күреған бин Әмір Беркел бин Әмір Илентир бин Әмір Ижил бин Әмір Қарашар Ноян бин Әмір Сүгуччин бин Әмір Ердемжі Барула бин Әмір Качулай бин Әмір Туманай болып жазылған.
Әмір Темірдің отбасы бесінші атадан Шыңғыс ханға байланыстырылған деген бұл пікір, Шыңғыс ханды да Оғыз қанға байланыстырады. Бұл жағдай Темір отбасын Шағатай хандығының мұрагері ретінде көрсету әрекетінің нәтижесі де болуы мүмкін. Біздің пікіріміз бойынша Шыңғыс монғол тегінен, ал Әмір Темір түрік тегінен шыққан. Осы орайда, Ибн Арабшахтан бастап Темір дәуірінде көрген қиындықтардың салдарынан, өз еңбектерінде Әмір Темір әулетінен мемлекет басшылары шықпағандығы туралы айтқандар да бар. Әмір Темір туралы жазылған Зафарнамалар болса, бұл пікірлерге қарсы мәліметтер беруде. Солай болса да, Әмір Темірдің әйелдері мен қарындастарының тұрмыс құрулары, бұл отбасының әлеуметтік орынын анықтаудағы тәсіл ретінде қарастыруға болады. Бірақ Әмір Темір өмір сірген жылдары хан атағын алмаған, ол үшін бәсекеге түспеген және билігінде зор жетістіктерге жеткен кезеңдерінде Әмір, әл-Әмір'үл Кәбір, Сахиб Қыран және Шыңғыс хан отбасына күйеу бала болғандықтан күреген атағын қолданған.
Әмір Темірдің әкесі Тұрағайдың шағатай және т.б. монғол шағзадаларымен жақын болғандығы секілді Мауеранахр билеушісі Әмір Қазағанмен де құда боларлықтай жағдайда еді. Алайда Әмір Темірдің әйелі Олжай Теркен хатун, Қазағанға немере болып келетін. Тұрағай ақкөңіл және діндар кісі болған. Сондай-ақ, оның Кеш қаласындағы Шейх Кулалдың ізбасары болғандығы жөнінде де пікірлер кездеседі. Әмір Темірдің қарындастарынан Шырын Беғ аға Қорасандағы арулат руынан шыққан Мүйідтің әйелі, тағы бір қарындасы Құтлық Теркен аға дулаттардан шыққан Әмір Дәуітпен тұрмыс құрған. Әмір Темір және оның отбасына қатысты бұл деректер осы отбасының Мауренахрдағы әлеуметтік жағдайының жоғары деңгейде болғандығын көрсетеді.
Әмір Темір тарих сахнасына шыққан кезде Шағатай мемлекеті ыдырау кезеңін кешіріп жатқан еді, мемлекет шағатай әулетінен құдіретті әмірлердің қол астына кірген. Олардың арасында Сырдария маңында Жалайыр, Хорезмде қоңырат, Бұқара аймағында сұлдыз, Белх аймағында Қаравносты және Шыңғыс Түркістанда дулаттарды айтуға болады. Әмір Темірден бұрын Мауеранахр аймағындағы саяси билік, барластардан Әмір Қазағанның қол астындағы Қараунастарға өткен. Әмір Темір сияқты батыл және болошақты болжай білетін көрген тұлғаның арқасында барластар бүтін Түркістан мен Алдыңғы Азияның билеушісі болды.
Шағатай мемлекетінің соңғы билеушісі Қазан ханның мемлекетінде орталық билікті ықпалды ету мақсатында қабылдаған алғышарттарды сылтау ете отырып, Түркістандағы ауыл бектері көтеріліске шыққан. Қараунас тайпасының бегі Қазаған соңғы Шағатай билеушісі қазан занды өлтіріп, билікті өз қолына алған (1346). Осы жылдары Шыңғыс Түркістанда да дулат бектері билікті өз қолдарына алған болатын. Бірақ екеуі де Шыңғыс ханның тегінен шыққан бір шахзаданы хан атағымен таққа шығарып, соның атынан мемлекетті басқарған еді. Дәл осындай жағдай Илхан Мемлекетінің соңғы билеушісі Әбу Саид Бахадыр ханның өлімінен кейін, Илхан нояны мен бектері де Шыңғыстың немесе Хулағудың тегінен шыққан бір шағзаданы таққа отырғызып, соның атынан билік күресін бастаған болатын. Бұл жағдай Шыңғыс хан отбасының Түркістанда орныққандығымен байланысты болуы мүмкін. Міне, Әмір Темір осындай бір ортада керемет әскер қолбасшысы және мемлекет қайраткері болып өсті. Осы дәуірде қауіп-қатерге ұшырап, үміті үзілген және 1360-1370 жылдар арасында осы дау-дамайдың кесірінен әртүрлі тараптарға жақтасуын жиі-жиі өзгертіп, соңында билікті өз қолына алған. Әмір Темірдің билікті қолға алу күресі Шыңғыс ханның алғашқы дәуірлеріне ұқсас. Өйткені Шыңғыс хан да бір ру басшысының ұлы және өзінен әлде қайда күшті нояндарға қарсы күресін жүргізген. Шыңғыс бұл күрес барысында коржу деп аталатын әскер құрған. Шыңғыс хан бұл әскерді құру барысында нағыз жігіт, яғни адамгершілігі бар, турашыл адамдарға көңіл бөлген. Шыңғыс ханның бұл ойын: Бір қауіпке тап болғанда руына, бағынышты болған бекке, орналасқан қалаға немесе бекініске қиянат жасаған адамдар Шыңғыс ханға және Монғол мемлекетіне де қиянат жасайды деген сөзінен анық көруге болады. Шыңғыс ханның аз уақыт ішінде құрған мемлекеттің негізгі ұстанымы осы болуы мүмкін. Әмір Темір де осы күрес кезінде Шыңғыс хан сияқты адамгершілігі мол кісілермен достық және туыстық қарым-қатынас жасай отырып, билікті өз қолына алған.
Әмір Темір билік күресі барысында Шығыс Түркістан билеушісі Тұғлық Темірмен дос болуының нәтижесінде ата жұрты Кеш қаласының билеушісі болды. Әмір Қазағанның Тұғлық Темір мен Мауеранахр үшін күрес жүргізу барысында Әмір Темір әуелі Тұғлық Темірдің тарапында болған, кейіннен кейбір себептерге байланысты Хусейннің тарапына өткен және онымен туысқан (қарындасы Олжай Теркен ағамен тұрмыс құрған) болған. Мауеранахр және Қорасанда Хусейнмен бірге ұзақ уақытқа күрес жүргізілген. Бәлкім өмірінің ең қиын кезеңі де осы кез болар. Сол күрес барысында аяғы мен қол жарақаттанады және өмір бойы осы жұрттың зардабын шегіп өтті. Осы дәуірде көп нәрседен үмітін үзгенмен, тап болған кейбір оқиғалар оны жігерлендіре түскен.
1365 жылдан кейін Әмір Темір мен Хусейннің арасы шиеленісіп, қақтығыс, күрес барысында Хусейн жеңіліске ұшырап, қайтыс болған. Осы кезеңде Әмір Темір соңғы Шағатай билеушісі Қазан ханның қызын (Хусейннің жұбайы) Сарай Мүлк хатунмен үйленген және Шыңғыс хан отбасында таққа отырып, Белх қаласында өткен құрылтайда Темірге қыран иесі, кейіннен күреген деген атақтар берілген. Қол жеткізген жетістіктері нәтижесінде қалыптасқан Кеш қаласында түрік мемлекеті дәстүрі бойынша екі ай той болған. Күресте өзіне қолдау көрсеткен тайпаларды мәртебесіне қарай барлас, сұлдуз, найман, жалайыр, қыпшақ, түркімен және арулат ретінде тізіп шыққан. Сондай-ақ осы той барысында мемлекеттің әкімшілік, әскери және қаржы істері қайтадан қарастырылған.
Әмір Темір әскери әрекеттерін шыңғыс хан немесе басқа да түрік билеушілері секілді географиялық кезекпен (Шығыс-Батыс) жасамаған. Оның күрес аймағы Еділ өзенінің Бағдат, Шам, Измир қалаларына, Дешті-Қыпшақ Үндістанға дейін созылған. Жорықтары:
1. Хорезм жорығы (1371-1379 ж.ж.)
2. Монғолдар (Қашқар және Ыстық көл) және Дешті-Қыпшаққа жасаған жорықтары (1375-1380 ж.ж.)
3. Хорасан жорығы (1380-1384 ж.ж.)
4. Үш жылдық қорығы (1386-1388 ж.ж.)
5. Тоқтамысқа қарсы жасалған бірінші жорық (1388-1391 ж.ж.)
6. Бес жылдық жорығы (1392-1396 ж.ж.)
7. Тоқтамысқа қарсы жасалған екінші жорық (1395-1396 ж.ж.)
8. Үндістан жорығы (1398-1399 ж.ж.)
9. Жеті жылдық жорық (1399-1404 ж.ж.)
10. Қытай жорығы (Осы жорық кезінде 1405 жылы 18 ақпанда 69 жасында қайтыс болған)
Бұл жорықтардың барысы мен нәтижесінде қысқаша тоқталар болсақ;
Әмір Темір алғашқы жорығын Шағатай хандығының мұрагері ретінде Шыңғыс ханға қарсы жасады. Ол көзі тірісінде мемлекетін ұлдары арасында бөлістіре келіп, Хорезм аймағын Шағатайға берген еді. Бірақ кейінгі өзгерістердің нәтижесінде Хорезм аймағы сол жылдары қоңыраттардың қолына өтті. Темір қоңыраттарға қарсы бірінен кейін бір төрт рет жорық жасап Хорезмді өз қолына кірітті.
Алтын Орда билігі үшін болған күрестердің нәтижесінде Ұрыс ханның жиі Тоқтамыс Темірді паналаған. Әмір темір Ақ Орда мен Алтын Орданың бірлесуі өзінің мемлекеті үшін қауіп төндіретіндігін ойлап, әлсіз Тоқтамысты Ұрыс ханнан төрт ретжеңіліп қалғанына қарамастан Темір өз ойын жүзеге асыруды жалғастыра берді. Нәтижеде, Тоқтамыс алтын Орда билігін өз қолына алды. Бірақ, біраз уақыт өткеннен кейін Темір мен Тоқтамыстың арасы алшақтаған. Осы кезде Темір Тоқтамысқа қарсы жасаған үш жорығынан кейін мемлекеттің ыдырауына себеп болған.
Әмір Темір сол жылдары Хорасанның бес саяси құрылымы тарапынан өкілеттігін пайдалана отырып, ол жерлерді оңай жаулап алған. 1386 - 1388 жылдар арасында жасаған жорықтарының нәтижесінде Кавказ бен Грузияны өз қол астына алды.
Темір 1392 - 1396 жылдары арасында қазіргі Иран, ирак, сирия және Анадолыдағы саяси құрылымдарға қарсы жорықтарға ұйымдастырылған. Бұл аймақтарда әлі де Анадолы бірлігі үшін:
1. Осман империясы,
2. Сивас-Кайсери билеушісі сот Бурханеддин,
3. Эрзинжандағы Муттахартен,
4. Шығыс Анадолыда Қарақойлылар,
5. Марашта Дулқадырлар,
6. Конияда Қараманұлдары,
7. Оңтүстік-шығыс Анадолыда Аққойлы мемлекеттері күрес жүргізіп жатқан еді.
Бұл мемлекеттердің арасында Қараманұлдары, Дулқадырлар және Муттахартен Темірдің дос және одақтастары болған. Ал қалғандары Темірге қарсы Сирия және Мысыр билеушісі Мәмлүк мемлекеті мен Алтын Орда түрік мемлекеті арасында одақ құрғанымен, бұл саяси одақтасу іс жүзіне аспай, біраз уақыт өткеннен кейін бір-бірімен соғысып, Темірдің ісін оңайлата түскен.
1398-1399 жылдары Темірдің Үндістанға жасаған жорығы ол жердің байлықтарынан пайдалануға бағытталған еді. 1399-1404 жылдары арасында жасаған жорықтары Орта шығыс және анадолының Темір билігіне өтумен аяқталған.
Темірдің жорықтары, басты дұшпандарының әлсіз және жалғыз болуымен тікелей байланысты және жорықтарына сараптама жасайтын болсақ, жаулары мен шарттарды үнемі өзіне қолайлы кезеңдерге таңдап отырған. Сонымен қатар ол жорықтары барысында қауіпті жағдайларда кері шегінген. Уақыт пен негіздің саяси болуына көңіл бөлген. Жауларының жасаған саяси және әскери қателіктерін пайдалана білген.
Әмір Темірдің жетістіктерінің нәтижесінде Түркістанда монғол билігінің орнына түрік билігі, Шығыс империясының орнына Темір империясы құрылған.
Темірдің жорықтары барысында бір аймақты жаулап алғаннан кейін сол аймақты әрі қарай жылжу немесе жаулап алған жерлерді кеңейту әрекеті байқалмайды. Бұл оның стратегиялық тұрғыдан мықты маман екендігін көрсетеді. Темірдің қол жеткізген табыстарының негізгі себептерінің бірі де осы ерекшелігі болуы керек. Алтын Орда және Анадолы жорықтарында осы ерекшелігін анық байқауға болады.
Әмір Темір қол жеткізген жеңістерінен соң Түркістанды, Самарқанды кеңейту үшін тер төккен. Мемлекеттің, әсіресе, астанасы болып табылатын Самарқанд қаласын ғылыми мен сауда орталығына айналдыру мақсатында жаулап алған жерлерінің халқын, байлығын, ғылым және өнер адамдарын Түркістанға жіберіп отырған.
Мұсылман ортада өскен және мұсылмандықты ұстанған Темір түрік және сонғол салт-дәстүрлерін енгізген, әсіресе Шығыс ханның заңдарын енгізуге көп көңіл бөліп, мұсылман бола тұра монғол заңдарын мойындағын. Мемлекет билігі түсінігі бойынша Темірдің де Оғыз қағанның шатырымыз көк, туымыз күн болсын, Шыңғыс ханның аспанда бір ғана күн мен ай болса, жер бетінде қалай екі билеуші болды деген ойын, яғни жаһан билеуші түсінігін ұстанғандығы байқалды. Темір жорықтарында осы ұстанымда болып, Әлем екі билеушіге жететіндей кең емес. Тәңір біреу болса, сұлтан да біреу болуы тиіс деген пікірді ұстанған. Әмір Темір сенген жиһан билеушісі түсінігін күнделікті өмірге енгізу мақсатында жорықтар ұйымдастырып, әскер құрамының алғы шегінде, яғни басында болған. 35 жыл бойы үздіксіз күрескен Әмір Темір артына 36 ұл, 18 қыз қалдырып, 69 жасында қайтыс болған. Темір орта бойлы, қарапайым киінетін, басында қалпағы бар мықты адам ретінде сипатталады. Шыңғыс ханмен орта тұтастарының көп болуына қарамастан, құрған империясы өзі қайтыс болғаннан аз уақыт өтер-өтпестен ыдырап кетті.
Жаһан билігі үшін жасаған жорықтарында қалалар қирап, қызықсыз жандардың қаны судай аққан. Алтын Ордаға қарсы соғыста қол жеткізген жеңістің нәтижесі осы бір түрік мемлекетінің ыдырауына, Патшалық Ресейдің өркендеуіне, Осман империясының Балқандарда тұрақтауына және Византияның ұзақ уақыт өмір сүруіне себеп болған. Үндістанға жасаған жорығында үндістерден гөрі үнді мұсылмандар көбірек зардап шеккен тарихи шындық. XV ғасырда түрік билеушілері арасындағы бұл күрес бір түрік қағанының ұлдары арасындағы билік таласынан ешқандай айырмашылығы жоқ. Қарастырылып жатқан осы кезеңде Осман империясы, Мәмлүктер, Алтын Орда мен Темір империясы түріктік жаһан билігі үшін күрес жүргізген. Сонымен қатар, марқұм ұстазымыз профессор Фуад Көпрүлүнің әрбір тарих оқиғаға өз кезеңі тұрғысынан қарау қажет деген сөзін ескере келе, Әмір Темірдің жорықтарын да өз кезеңі және оның жаһан билігі түсінігі тұрғысынан алып қарастырған жөн болар еді.

Иранға, Үндістанға, Қытайға жасаған жорықтары
Темір өзінің мемлекеттік билігінде негізінен түрік монғол ақсүйектерінен арқа сүйенді. Олардың басын қосып, араларында орын алған өзара қырқысты тоқтатпайынша еш қашан берік және мықты мемлекет құра алмайтынын жақсы түсінді. Билеуші топ өкілдерінің көңілін басқа жақа аулау керек болды. Сондықтан да ол өзінің өзге елдерге жаулап алу жорықтарын бастады. Осындай жорықтар Алтын Орда, Ақ ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.