Кеден ісін басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.тарау. Кеден ісін басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері.
§ 1.1 кеден ісін басқаруды ұйымдасьтырудың мәні мен мазмұны (объектілері және субъектілері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§ 1.2. Кеден ісін басқарудың заңдылықтары мен принциптері ... ... ... ... ... .
§ 1.3. Кеден органдарындағы басқарудың функциялары мен әдістері ... ... ... .
§ 1.4. Кеден ісін басқарудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. тарау. Қазақстан Репсубликасында кедендік қызметті басқаруды ұйымдастыру.
§ 2.1. Кедендік қызметті басқаруды ұйымдастырудың әлемдік тәжірбиесі ... .
§ 2.2. Қазақстан Республикасы кеден органдарыны құрамы мен мақсатары
§2.3. Қазақстан Республикасы кеден органы қызметкерлерінің лауазым иелерінің құықтық мәртебелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша кеден бақлау департаментіндегі басқаруды ұйымдастыру жұмысына талдау.
§ 3.1. Оңтүстік Қазақстан Облысы бойынша Кедендік бақылау департаментіндегі басқаруды ұйымдастырудың жағдайын талдау ... ... ... ...
§ 3.2. Басқаруды ұйымдастырудың ОҚО КБД бойынша проблемалары мен болашағы, оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытындылар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.тарау. Кеден ісін басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері.
§ 1.1 кеден ісін басқаруды ұйымдасьтырудың мәні мен мазмұны (объектілері және субъектілері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§ 1.2. Кеден ісін басқарудың заңдылықтары мен принциптері ... ... ... ... ... .
§ 1.3. Кеден органдарындағы басқарудың функциялары мен әдістері ... ... ... .
§ 1.4. Кеден ісін басқарудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2. тарау. Қазақстан Репсубликасында кедендік қызметті басқаруды ұйымдастыру.
§ 2.1. Кедендік қызметті басқаруды ұйымдастырудың әлемдік тәжірбиесі ... .
§ 2.2. Қазақстан Республикасы кеден органдарыны құрамы мен мақсатары
§2.3. Қазақстан Республикасы кеден органы қызметкерлерінің лауазым иелерінің құықтық мәртебелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша кеден бақлау департаментіндегі басқаруды ұйымдастыру жұмысына талдау.
§ 3.1. Оңтүстік Қазақстан Облысы бойынша Кедендік бақылау департаментіндегі басқаруды ұйымдастырудың жағдайын талдау ... ... ... ...
§ 3.2. Басқаруды ұйымдастырудың ОҚО КБД бойынша проблемалары мен болашағы, оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытындылар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
К І Р І С П Е
Қазақстан Республикасы кеден қызметінің он бес жылдық жұмыс тәжірбиесі стратегиялық мақсаттарды нақты айқындаусыз, анық басымдықтарды тұжырымдаусыз елеулі табыстарға қол жеткізудің мүмкін еместігін көрсетті.
Қазіргі уақытта кеден қызметін Қазақстандық сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудің нақты жұмыс істейтін құралына айналдыру үшін күш-жігер жұмсалып жатыр, бұл жаңа басқару жүйесі бар қазіргі заманғы кеден қызметін құруды, бақылау және пайдаланылып жүрген дәстүрлі кеден рәсімдерін жетілдіру саласында жаңа стратегия әзірлеуді талап етеді.
Бұл талаптардың негізгі мақсаты фискальдық саясат жүргізу, сыртқы сауданы реттеу және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласында кеден органдарының алдында тұрған міндеттерді шешудің мейлінше тиімді және ұтымды жолдарын іздеу болып табылады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына тиімді жәрдемдесудің қажеттілігі Қазақстандық кеденнің алдына кеден ісін дамытуға жаңа тәсілдерді әзірлеу міндетін қойды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіру тұжырымдамасы жинақталған тәжірбиені жүйелеуге және осының базасында кеден органдары қызметінің негізгі бағыттары бойынша реформалардың мейлінше ықтимал барысын алдын ала болжауға, басымдықтарды айқындауға әрекеттену болып табылады.
Дипломдық жұмыс кезінде жасалған талдау көрсетілген міндеттерді шешу қазіргі заманғы кеден қызметі үшін өзекті проблема болып табылатындығын көрсетеді. Кеден қызметінің кеңінен жетілдірудің, оны сыртқы экономикалық қызметінің өсіп келе жатқан көлемі мен көп салалығына сәйкес келтірудің, кеден қызметінің Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының ұдайы өзгеріп отыратын шарттары мен міндеттеріне, халықарлық кедендік практикада қабылданаған ережелерге, нормаларға, стандарттарға және рәсімдерге бейімделуінің барынша қажеттігі пісіп жетілді.
Кеден ісі саласында жетілдіру жұмыстарын табысты жүргізу үшін сөзсіз қаржыландырудың тиісті ресурстары мен көздері қажет. Дипломдық жұмыста көзделген іс-шараларды қаржыландыру мәселесі неғұрлым күрделі болып табылады. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіруді қамтамасыз етудің қаржылық тетігі мәселесі мемелекеттік бюджеттен кеден жүйесін дамытуға көзделген қаражатты бөлуді, Республиканың кеден қызметтінің жетілдіруін жүргізуге мүдделі дүниежүзілік қаржы институттары тарапынан инвестициялар таратуды білдіреді.
Еліміздің тәуелсііздігімен қатар дүниеге келген кеден қызметі жыл өткен сайын дамып, қанатын кең жайып келеді. Еліміздің экономикалық қауіпсіздігін сақтау туралы мәселе Президентіміздің Қазақстан халқына жолдаған 2007 жылғы жолдауында нақты көрсетілген.
Қазақстан Республикасы кеден қызметінің он бес жылдық жұмыс тәжірбиесі стратегиялық мақсаттарды нақты айқындаусыз, анық басымдықтарды тұжырымдаусыз елеулі табыстарға қол жеткізудің мүмкін еместігін көрсетті.
Қазіргі уақытта кеден қызметін Қазақстандық сыртқы сауданы мемлекеттік реттеудің нақты жұмыс істейтін құралына айналдыру үшін күш-жігер жұмсалып жатыр, бұл жаңа басқару жүйесі бар қазіргі заманғы кеден қызметін құруды, бақылау және пайдаланылып жүрген дәстүрлі кеден рәсімдерін жетілдіру саласында жаңа стратегия әзірлеуді талап етеді.
Бұл талаптардың негізгі мақсаты фискальдық саясат жүргізу, сыртқы сауданы реттеу және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету саласында кеден органдарының алдында тұрған міндеттерді шешудің мейлінше тиімді және ұтымды жолдарын іздеу болып табылады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына тиімді жәрдемдесудің қажеттілігі Қазақстандық кеденнің алдына кеден ісін дамытуға жаңа тәсілдерді әзірлеу міндетін қойды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіру тұжырымдамасы жинақталған тәжірбиені жүйелеуге және осының базасында кеден органдары қызметінің негізгі бағыттары бойынша реформалардың мейлінше ықтимал барысын алдын ала болжауға, басымдықтарды айқындауға әрекеттену болып табылады.
Дипломдық жұмыс кезінде жасалған талдау көрсетілген міндеттерді шешу қазіргі заманғы кеден қызметі үшін өзекті проблема болып табылатындығын көрсетеді. Кеден қызметінің кеңінен жетілдірудің, оны сыртқы экономикалық қызметінің өсіп келе жатқан көлемі мен көп салалығына сәйкес келтірудің, кеден қызметінің Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының ұдайы өзгеріп отыратын шарттары мен міндеттеріне, халықарлық кедендік практикада қабылданаған ережелерге, нормаларға, стандарттарға және рәсімдерге бейімделуінің барынша қажеттігі пісіп жетілді.
Кеден ісі саласында жетілдіру жұмыстарын табысты жүргізу үшін сөзсіз қаржыландырудың тиісті ресурстары мен көздері қажет. Дипломдық жұмыста көзделген іс-шараларды қаржыландыру мәселесі неғұрлым күрделі болып табылады. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіруді қамтамасыз етудің қаржылық тетігі мәселесі мемелекеттік бюджеттен кеден жүйесін дамытуға көзделген қаражатты бөлуді, Республиканың кеден қызметтінің жетілдіруін жүргізуге мүдделі дүниежүзілік қаржы институттары тарапынан инвестициялар таратуды білдіреді.
Еліміздің тәуелсііздігімен қатар дүниеге келген кеден қызметі жыл өткен сайын дамып, қанатын кең жайып келеді. Еліміздің экономикалық қауіпсіздігін сақтау туралы мәселе Президентіміздің Қазақстан халқына жолдаған 2007 жылғы жолдауында нақты көрсетілген.
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1-тарау. Кеден ісін басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері.
§ 1.1 кеден ісін басқаруды ұйымдасьтырудың мәні мен мазмұны (объектілері
және субъектілері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§ 1.2. Кеден ісін басқарудың заңдылықтары мен принциптері ... ... ... ... ... .
§ 1.3. Кеден органдарындағы басқарудың функциялары мен әдістері ... ... ... .
§ 1.4. Кеден ісін басқарудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2- тарау. Қазақстан Репсубликасында кедендік қызметті басқаруды
ұйымдастыру.
§ 2.1. Кедендік қызметті басқаруды ұйымдастырудың әлемдік тәжірбиесі ... .
§ 2.2. Қазақстан Республикасы кеден органдарыны құрамы мен мақсатары
§2.3. Қазақстан Республикасы кеден органы қызметкерлерінің лауазым
иелерінің құықтық мәртебелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3-тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша кеден бақлау департаментіндегі
басқаруды ұйымдастыру жұмысына талдау.
§ 3.1. Оңтүстік Қазақстан Облысы бойынша Кедендік бақылау департаментіндегі
басқаруды ұйымдастырудың жағдайын талдау ... ... ... ...
§ 3.2. Басқаруды ұйымдастырудың ОҚО КБД бойынша проблемалары мен болашағы,
оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытындылар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
К І Р І С П Е
Қазақстан Республикасы кеден қызметінің он бес жылдық жұмыс
тәжірбиесі стратегиялық мақсаттарды нақты айқындаусыз, анық басымдықтарды
тұжырымдаусыз елеулі табыстарға қол жеткізудің мүмкін еместігін көрсетті.
Қазіргі уақытта кеден қызметін Қазақстандық сыртқы сауданы
мемлекеттік реттеудің нақты жұмыс істейтін құралына айналдыру үшін күш-
жігер жұмсалып жатыр, бұл жаңа басқару жүйесі бар қазіргі заманғы кеден
қызметін құруды, бақылау және пайдаланылып жүрген дәстүрлі кеден рәсімдерін
жетілдіру саласында жаңа стратегия әзірлеуді талап етеді.
Бұл талаптардың негізгі мақсаты фискальдық саясат жүргізу, сыртқы
сауданы реттеу және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
саласында кеден органдарының алдында тұрған міндеттерді шешудің мейлінше
тиімді және ұтымды жолдарын іздеу болып табылады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына тиімді жәрдемдесудің
қажеттілігі Қазақстандық кеденнің алдына кеден ісін дамытуға жаңа
тәсілдерді әзірлеу міндетін қойды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының кеден
қызметін жетілдіру тұжырымдамасы жинақталған тәжірбиені жүйелеуге және
осының базасында кеден органдары қызметінің негізгі бағыттары бойынша
реформалардың мейлінше ықтимал барысын алдын ала болжауға, басымдықтарды
айқындауға әрекеттену болып табылады.
Дипломдық жұмыс кезінде жасалған талдау көрсетілген міндеттерді шешу
қазіргі заманғы кеден қызметі үшін өзекті проблема болып табылатындығын
көрсетеді. Кеден қызметінің кеңінен жетілдірудің, оны сыртқы экономикалық
қызметінің өсіп келе жатқан көлемі мен көп салалығына сәйкес келтірудің,
кеден қызметінің Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының ұдайы өзгеріп
отыратын шарттары мен міндеттеріне, халықарлық кедендік практикада
қабылданаған ережелерге, нормаларға, стандарттарға және рәсімдерге
бейімделуінің барынша қажеттігі пісіп жетілді.
Кеден ісі саласында жетілдіру жұмыстарын табысты жүргізу үшін сөзсіз
қаржыландырудың тиісті ресурстары мен көздері қажет. Дипломдық жұмыста
көзделген іс-шараларды қаржыландыру мәселесі неғұрлым күрделі болып
табылады. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіруді қамтамасыз
етудің қаржылық тетігі мәселесі мемелекеттік бюджеттен кеден жүйесін
дамытуға көзделген қаражатты бөлуді, Республиканың кеден қызметтінің
жетілдіруін жүргізуге мүдделі дүниежүзілік қаржы институттары тарапынан
инвестициялар таратуды білдіреді.
Еліміздің тәуелсііздігімен қатар дүниеге келген кеден қызметі жыл
өткен сайын дамып, қанатын кең жайып келеді. Еліміздің экономикалық
қауіпсіздігін сақтау туралы мәселе Президентіміздің Қазақстан халқына
жолдаған 2007 жылғы жолдауында нақты көрсетілген.
Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу жүйесінде кеден қызметінің жөні
бөлек. Сондықтан, соңғы жылдары еліміздің кеден органдарының құрылымы
біршама өзгерістерге ұшырады, жауапкершілік күшейтілді. Халықаралық кеден
бекеттерінен заңсыз өткізілетін тауарларға тосқауыл қойыла бастады. Бұл
еліміздің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын мықтап қолға
алғандықтың белгісі.
Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдірудің мақсаты
экономикалық саясат пен мемлекеттік қауіпсіздігі стратегиясын іске асырудың
тиімділігін арттыру, сыртқы сауданы дамытуға жан-жақты ықпал ету болып
табылады. Бұл міндетте Қазақстан Республикасының кеден қызметін
реформалау бағдарламасының негізіне алынады. Кеден қызметін реформалаудың
негізгі міндеттерін шешу сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуды СЭҚ-қа
қатысушыларға қызмет етудің сапасын арттыруды және уақытын қысқартуды,
бюджетке төлемдердің түсуін арттыруды, есірткелердің, қару –жарақтың,
мәдени құндылықтардың контрабандасының жолын кесудің тиімділігін көтеруді,
материалдық ресурстарды көлеңкелі айналымнан шығаруды, ұйымдасқан
қылмыскерліктің әлсіреуін, Қазақстан Республикасының екі жақты және
халықаралық шарттарда көзделген міндеттемелерінің орындалуын, Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруіне ықпал етуді және әлемдік шаруашылық
байланыстар жүйесіне біртіндеп кіруін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі жүргізіп отырған, жаңа
инвестициялық саясатпен, шаруашылық және сыртқы экономикалық қызметті
құрылымдық қайта құрумен, нарықтық қатынастарды одан әрі дамытумен,
халықаралық сауда мен кеден органдарына интеграциямен сипатталатын
экономикалық реформалар жағдайында сыртқы экономикалық қызметі мемлекеттік
реттеу шараларын әзірлеуге және іске асыруға, Қазақстан Республикасының
мүддесіне кеден саясатын қалыптастыруға қатысуды, басқа да мемлекеттік
органдармен қатар ұлттық экономиканы дамытуға ықпал етеді. Елдің сыртқы
экономикалық, ғылыми –техникалық, азық-түлікті, экологиялық және қаржылық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуді; елдің бюджетіне СЭҚ-дан кірістердің
неғұрлым толық түсуін қамтамасыз етуді, тауарлардың бақылаусыз
әкелінуінәкетіліуін шектеуді; кедендік құқық бұзушылықтарға,
контрабандаға, есірткілік препараттардың, халық үшін зиянды және қауіпті
тауарлардың контрабандасына, заңсыз өткізілуіне қарсы тиімді күресті
қамтамасыз етуді; Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатын әзірлеуге
белсенді атсалысу жолымен бейбіт шаруашылық байланыстар жүйесіне кіруді
тиімді шешуге қабілетті қазіргі заманғы кеден қызметін құрудың қажеттілігі
туындап отыр.
1-ТАРАУ. КЕДЕН ІСІН БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. Кеден ісін басқаруды ұйымдастырудың мәні мен мазмұны (объектілері мен
субъектілері).
“Басқару” түсінігі айтарлықтай кең ұғым береді және адамзат қызметінің
түрлі салаларында қолданылады. Кеден қызметінің қатысы бар түрлі әлеуметтік
– экономикалық жүйелерде “Басқару” ұйымы әр-түрлі мағыналарда
түсіндіріледі. Айталық, классикалық менеджмент “Басқаруды”-ұйымының
қалыптасуы мен мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған, жоспарлау,
ұйымдастырудың және бақылаудың барысы деп таниды. Ал, басқару саласының,
келесі топ ғалымдары мен мамандары “Басқару” дегеніміз - кәсіби
дайындықтан өткен мамандардың ұйымдарды қалыптастырып, мақсатарды қою
арқылы оған қол жеткізудің интеграциялық процессі деп есептейді. Дегенмен,
кеден қызметінің теориясы мен тәжірбиесіндегі “Басқару” терминінің түсінігі
“ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгермелі кезінде қойылған мақсаттарды
орындауды қамтамасыз ететін, белгіленген тәртіпте құрылған ұжым адамдардың
басқарушылық шешім қабылдауларының ақпараттық процессі” болып табылады.
Сонымен, “басқару” –дегеніміз жүйенің қойылған мақсаттарды шешім
қабылдау арқылы жүзеге асыру үшін, өзінің құрылымын сақтауға, оның ішкі
және сырты қатынастарын тәртіпке келтіруге бағытталған, әсер ету
процессінің ажырамас қасиеті.
Кеден жүйесін басқару, онымен қатынасқа түсу, оның ішкі тетіктерін
ұғыну мен оларды қолдана білу қабілеттілігі болып табылады. Кеден
жүйесіндегі басқарудың мәнін, тек жүйенің барлық қатынастарының қимыл-
қозғалысы, элементері мен бөліктерінің байланысы терең зерттеудің обьектісі
болған кезде ғана ұғынуға болады.
Біртұтастық қағидасы жүйенің қызметтік иерархиялығына алып келеді,
яғни жүйенің төменнен жоғарыға дейінгі бағыныштылығы жағынан сатылығын
көрсетеді. Дәлірек айтқанда бір жүйелер басқа жүйелердің элементтері болуы
мүмкін, яғни жүйелер өзінің жеке жүйелерінен құралып басқа жүйе құрамына
кіреді. Мысалы, кеден жүйесі сыртқы экономикалық қызметі реттейтін
мемлекеттік жүйенің құрамына кіреді.
Осы қағида, кеден ісінің қасиетін ашық және анық түрде көрсетеді.
Кеден ісі жүйесінің мәні-бұл кеден ісінің түрлі формаларда жүзеге
асырылатын үдерістер бірлігінің ішкімазмұны. Өз кезегінде, Кеден ісінің
ішкі мазмұны оның ішкі қасиеті-негізгі қызметінен көрініс табады.
Сондықтан, жүйеде қалыптасқан қасиет жүйенің негізін қалайтын қызмет-бұл
халықаралық алмасу процессін тәртіпке келтіру және үйлесімді реттеу
қабілеттілігіне ие болу қызметі. Кеден ісінің қолданылуының өзі осыған
келіп соғады.
Жоғарыда аталғандай, күрделі кеден жүйесі белгілі бір жүйелердің
санынан тұрады. Оның құрамындағы әрбір жүйе өзінің жеке жүйесінен құралған.
Мысалы, кеден бекетін белгіленген кеденнің жүйесіне кіреді, өз кезіндегі ол
аймақтық не облыстық кеден басқармасы жүйесіне, ал облыстық кеден
басқармасы өз кезіндегі Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Кеден
комитеті жүйесінің негізін құрайды.
Кез-келген жүйенің өзіне тиеселі шектелген құзіреттілігі, мақсаттары,
қызметтері, құқықтары және т.б. бар. Мысалы кеден бекетінің жүйесі
қызметкерлер ұжымынан, кеден технологияларынан, аумағынан және т.б.
құралады. Бірақ, осы элементтердің әр-біреуін жеке мини-жүйе ретінде
қарастыруға болады.
Жүйенің құрылымының түсінігі аталған жүйенің құрамдас бөліктерге,
элементтерге бөлуге мүмкіндігіне меңзейді.
Кеден ісін тануда және оның мәнді тәжірибелік қызметін ұғынуда
“объект” және “субъект” түсініктері үлкен маңызға ие. Бұл ұғымдар алғашқыда
фәлсафада, кейінірек нақты-пәндік ілімдерде пайда болады.
Фәлсафалық көзқарас бойынша объект (латын тілінде objecto – алға
тастамайтын, қарсы тұрамын) субъектінің қызметінде қарама-қарсы тұратын
ұғым береді. Қазіргі заманғы объект түсінігі Р. Декарта береді, яғни
объектінің субъектіге тікелей қарсы қойылуы немесе білімінің түпнұсқалық
жағынан нақтылығын айқындау.
Субъект ұғымы (латын тіліндегі subjectus – төменде жатқан, негізін
қалаушы, sub – астында, jacio – негізін қалау) фәлсафалық тұрғыда жеке
тұлға қызметінің танымдық мәнін көрсетуші, белсенділік көзі, объектіге
қарсы бағытталған.
Ілімінің түрлі салаларында объект және субъект түсінігі әр-түрлі
мағыналарда түсіндіріліп, өзіндік ерекшеліктер мен ғылыми түсіндірмелерге
ие болады.
Кеден ісіндегі бақылаудың объектісі - кеден органдары тарапынан
басқару субъектісі ретіндегі басқарушылық әсер ету бағыты. Кеден
органдарының басқарудың субъектісі ретінде қызметтері алдын ала құралған
бағдарламалар мен көзделген мақсаттарға жетуге бағытталған белгіленген
кедендік процесстерге басшылық жасаумен түсіндіріледі. Осыған байланысты
басқарудың объекті және субъекті ұғымдарын бөліп қарастыруымыз қажет.
Басқарудың субъетісі дегеніміз – басқару органдары жиынтығының
басқарушылық жүйесі болып табылады.
Кеден ісіндегі басқарудың объетілері мен субъектілерінің жиынтығының
құрамы төмендегілерден тұратын басқару жүйесін құрайды:
• басқарудың механизмі (мақсаттары, қызметтері, қағидалары мен әдістері);
• басқарудың ұйымдасытыру құрылымының жиынтығы (кеден органдарының
түрлері, басқарудың ұйымдастыру түрлірі, басқару деңгейлері, жеке
қызметкерлер құрамы және т.б.);
• кеден процесстерін механизмдер элементтері және басқару құрылымының
әрекеттері мен оларды өзара қатынасы ретінде (кеден басқармалары көмегі,
технологиялық схемалар, жағдайларға байланысты, туындайтын мәселелер
бойынша арнайы шешімдер, жедел-құқықтық әрекеттер және т.б.);
Кеден ісіндегі құқықтың объектісі – дегеніміз кеден қызметін жүзеге
асыру кезінде туындайтын, реттеуші орган (ҚР МКК) мемлекет тарапынан
құқықтық ретеулерден, бекітілуге немесе қорғалуға тиісті қатынас. СЭҚ-ке
қатысушылардың немесе кеден шекарасынан өтуші тұлғалардың құқыққа сәйкес
және міндетті әрекеттерін, кеден органдарының құқықтары мен міндетерін
нормативті – құқықтық актілерді көрсете отырып, мемлекет туындайтын
қатынастарда тараптары мемлекеттің мүддесіне жауап беретін қоғамдық қатынас
түрлерін таңдауға итермелейді.
Кеден ісіндегі құқықтық субъектісі – бұл заң бойынша құқықтар мен
заңды міндеттерді жүзеге асыруға қабілетті (құқықтық субъектілікке ие)
тұлғалар (жеке және заңды), яғни жеке немесе ұжымдық субъектілер. Жекелеген
юристердің пайымдауынша құқық субъектісіне құқықтық қатынас субъектісіне
бөліп қарау қажет.
Осы, дипломдық жұмыста негізінен басқарудың объектілер мен
субъектілері қарастырылады.
Басқарудың объектілерін зертеудің бірнеше тәсілдері белгілі. Белгілі
жағдайларда “зерттеу объектісі” мен “басқару оъектісі” біртұтас түрда
қарастырылады, қалған жағдайларда “зерттеу объектісі” мен “басқару
объектісі” жеке зерттеледі. Менің ойымша, зерттеу объектісі кеден жүйесіне
қатысты болғандықтан кең ұғымға ие болады. Өз кезегінде басқару объектісі
зерттеу объектісінің бөлігі ретінде оның құрамына кіреді және оның
негізінде жүйенің маңызды қызметі қалыптасады.
Кеден және басқа да экономикалық әдебиеттерінде “кеденді басқару”,
“сыртқы сауда кәсіпорындарын басқару” және т.б. терминдері жиі қолданылады.
Менің көзқарым бойынша, аталған терминдер дұрыс қолданылмайтын сияқты,
өйткені жылжымайтын мүлікті, ғимараттарды, жолдарды және т.б. басқаруды
қалай түсінуге болады. Кеден ісінің түсінігі бойынша, аталғандарды
кеңістікпенен уақыт кеңістігінде басқару мен түсіндірілген болар еді.
Сондықтан бұл жерде “кедендегі басқару” немесе “кеден ісін басқару” дәлірек
болады.
Кеден қызметінің ақпараттық-электронды ұйымдастыру және басқару
формасына көшуі басқарудың екі бағытын бірінші кезекте “басқарудың
объектісін” анықтауда синтездеуге алып келеді. Бірінші бағыт дәстүрлі
қалыптасқан басқаруды жалғастырумен байанысты, ал екінші бағыт дәстүрлі
қалыптасқан басқаруды қайта талғап, басқарудың объектісін кибернетикалық
жаңалықтармен толықтыруды көздейді.
Кеден тәжірибесі көрсетіп отырғандай кеден жүйесіндегі басқарудың
негізгі объектісіне тауарлар, көлік құралдары, және Қазақстан
Республикасының кеден шекарасынан өтуші тұлғалар жатады. (№1 Схема).
Тауарлар. Тауар – ұғымы басқарудың теориясы мен тәжірибесіндегі ең
күрделі және көп мағыналы түсініктердің бірі.
Кеден ісінің экономикалық қызметі тұтынушылық құн мен тауарлардың
құны арасында реттеу рөлін жүзеге асыру. Мұндай реттеу кеден тарифі
негізінде, кедендік құнды анықтау және басқа да әдістер арқылы халықаралық
тауар алмасу барысында жүзеге асырылады.
№1. Схема. Кеден жүйесіндегі басқарудың объектілері құрылымы.
Кеден ісінің ұйымдастыру-құқықтық қызметінің ұсатанымы бойынша тауарлар
дегеніміз кез-келген жылжыйтын мүлік болып табылады, соның ішінде валюта,
валюталық құндылықтар, электр және басқа да түрдегі энергиялар. Тауарларды
кеден шекарасынан алып өтудің негізгі талабы олардың СЭҚ ТН сәйкес кодтың
берілуінде.
Сонымен қатар тауарларды кеден ісінің басқа ұстанымдары жағынан
қатыстыруға болады (экономикалық-құқықтық ұйымдастырылу-психологиялық және
т.б.). айталық төмендегідей тауарлардың кеден ісіндегі негізгі белгілеріне
сәйкес жіктеулерге:
1. Ұлттық белгісіне сай:
• қазақстандық ;
• шетелдік;
2. Кеден кеңістігіндегі қозғалысының бағыты бойынша:
• импорттық;
• экспорттық;
• транзиттік;
3. Уақытша мінездемесіне сай:
• мерзімдік;
• тез бұзылатын;
• маусымдық;
• уақытша әкелінетін және шығарылатын;
4. Сауда - айналымдық мақсатына сай:
• сыртқы сауда айналымында сату және сатып алуға арналған, коммерциялық
мақсаттағы тауарлар;
• сауда айналымына арналмаған, коммерциялық емес тауарлар;
5. Фискальды белгісі:
• кедендік салық салуға жататын тауарлар;
• салықтан босатылған тауарлар;
6. Тұтынушылық мінезіне сай:
• жеке пайдалану мақсатындағы тауарлар;
• өндірістік тұтынушылық мақсатындағы тауарлар;
7. Тыйым салу – шектеу шаралары:
• ҚР кеден аумағына әкелуге немесе ҚР кеден аумағынан әкетуге тыйым
салынған тауарлар;
• енгізілуіне немесе шығарылуына тыйым салынған тауарлар;
• тек арнайы рұқсатпен ғана өткізілетін тауарлар;
• экономикалық саясат шаралары қолданылатын тауарлар;
8. Шығарылатын еліне сай:
• шығарылған елі анықталған тауарлар;
• шығарылған елі анықталмаған тауарлар;
9. Тауарларды өткізу шешімдерінің нәтижесіне сай:
• ҚР кеден шекарасынан өткізілген тауарлар;
• ҚР кеден шекарасынан өткізілмеген тауарлар;
10. Арнайы бақылау белгілеріне сай:
• СЭҚ ТН сәйкес берілген кодтарына сай бақыланатын тауарлар;
• пошта – халықаралық пошта жіберілімдері;
• кеден бақылауына жатпайтын (дипломатиялық тұлғалардың, мемлекеттік
қызметкерлердің қол багаждары), тауарлар;
• қол жұктері – жеке тұлғалардың өздерімен бірге алып өтетін тауарлары;
11. Қауіпті деңгейіне сай:
• 1 класс – түрлі қасиеттерге ие жарылғыш материалдар;
• 2 класс – улы не улы емес газдар;
• 3 класс – тез тұтанатын сұйықтар;
• 4 класс – тез тұтанатын қатты заттар, өздігінен тұтанатын заттар,
сумен қатынасқа түскен жағдайда өздігінен тұтанатын газ бөлінетін
заттар;
• 5 класс – қышқылданатын заттар, органикалық перокситтер;
• 6 класс – улы және инфляциялық заттар;
• 7 класс – радиоактивті материалдар;
• 8 класс – коррозиялық заттар;
• 9 класс – 1-8 кластағы заттарға жатпайтын жүктер, яғни оларды ашық
немесе су көлік құралымен тасымалданғанда қауіпті қасиеттері көрініс
алатын.
Көлік құралдары. Көлік құралдарына жолаушылармен тауарларды халықаралық
тасымалдау үшін қолданылатын кез-келген құралдар жатады, соның ішінде
контейнерлер мен басқа да көліктік құрылымдар.
Олар төмендегідей құрамнан тұрады:
а) өндірістік және коммерциялық жүктерді тасымалдау мен айналысатын
көлік құралдары.
• теміржол;
• авияциялық;
• ғарыштық;
• теңіз;
• өзен;
• автомобиль;
• құбыр;
• электро линиялар;
б) жеке мақсаттарға арналған және коммерциялық мақсаттарға арналған
жүктерді тасымалдау мен айналыспайтын көлік құралдары.
Тұлғалар. “Тұлғалар” термині кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, басқа
да заңды және жеке тұлғалар ұғымын білдіреді. Кәзіргі таңда бұл термин
мынандай белгілерге сәйкес жіктеледі;
1. Құқықтық статус:
• жеке тұлғалар – Қазақстан заңдарына сәйкес толық көлемде құқықтық
қаблеттілікпен іс-әрекет қаблеттілігіне ие азаматтар;
• заңды тұлғалар – жеке меншігінде, жедел және шаруашылық басқаруында
мүлкі бар және өз міндеттеріне өзінің мүлкімен жауап беретін ұғым;
2. Азаматтық елі:
• қазақстандық тұлғалар;
• шетел тұлғалары;
3. мекен-жайы:
• резидент – ҚР тұрғылықты тұратын мекен-жайы бар тұлғалар жеке
тұлғалар және оларға жататындар:
- ҚР тұрғылықты тұратын мекен жайы бар жеке тұлғалар, соның ішінде
уақытша оның аумағынан тыс жердегілер;
- ҚР заңдарына сәйкес құралған және ҚР орналасқан заңды тұлғалар;
- ҚР аумағынан тыс жерлерде орналасқан оның дипломатиялық және ресми
өкілеттіліктері;
- ҚР аумағынан тыс жерлердегі резиденттердің филиалдары мен
өкілеттіліктері;
Ресми еместер – шетел азаматы, азаматтығы жоқ тұлғалар, сондай-ақ ҚР
аумағынан тыс жерлерде тұрақты тұратын жеке тұлғалар мен орналасқан заңды
тұлғалар.
Резидент еместерге жататындар;
● ҚР аумағынан тыс жерлерде тұрғылықты тұратын жеке тұлғалар соның
ішінде ҚР уақытша тұратын;
● шетел мемлекеттерінің заңдарына сәйкес құрылған, ҚР аумағынан тыс
жерлерде орналасқан заңды тұлғалар;
● ҚР аумағындағы шетел мемлекеттерінің дипломатиялық және ресми
өкілеттіліктері;
4. Кедендік рәсімдеуге мүдделі тұлғалар:
● деклорант-кеден шекарасынан өткізілетін тауарлар мен көлік
құралдарын мәлімдеуші;
● кеден тасымалдаушысы-тауарларды тасымалдаушы тұлға;
● кеден брокері немес делдалы-делдал ретінде тауарлар мен көлік
құралдарын мәлімдеуші;
● кеден қоймасының иесі-кеден органының лицензиясы негізінде қойма
жөніндегі қызмет көрсетуші тұлға;
● кедендік рәсімдеу жөніндегі маман – кедендік рәсімдеу жөнінде
қызметтер көрсетуге құқылы тұлға;
5. Арнайы құқықтық белгілер:
● кедендік бақылау жөніндегі жеңілдіктері бар дипломаттар, мемлекеттік
қызметкерлер;
● басқа да құқық қорғау органдарының қызметкерлері;
● кедендік бақылауға көмек көрсетуші тұлғалар (мамандар, медициналық
қызметкерлер, сарапшылар, куәгерлер);
● басқа да тұлғалар;
Қызметтер. Қызметтер дегеніміз адамдарға пайдалы нәтижелер ұсынушы
әрекеттер. Кейінгі уақытта халықаралық саудада қызметтерге үлкен мән
беріліп жүр. Көптеген елдерде қызметтер көрсету саудасы халықаралық
саудада үлкен көлемге ие болады. Халықаралық валюта қоры жөніндегі БҰҰ
Статистикалық Коммиссиясы, Европалық Одақ және басқа халықаралық ұйымдар
аясында, қызметтер көрсету саласында әдістемелік сұрақтарды шешу
ұйымдастырылып жүр. Осы жұмыстардағы негізгі проблема:
● халықаралық саудада “қызметтер” ұғымын анықтау;
● қызметтердің классификаторын қалыптастыру;
Өнімнің біріңғай классификаторына сәйкес қазіргі таңда қызметтердің 160
түрі белгіленген.
● іскерлік қызметтер – 46 қызметтің салалық түрі;
● көліктік қызметтер – 33 түрі;
● байланыс қызметтері – 25 түрі;
● қаржылық қызметтер 17 - түрі;
● жалпы кәсіби қызметер –5 түрі;
● басқа да қызметтер – 34 түрі;
Санаткерлік меншік. Бүкіләлемдік сауда ұйымының Уругвайдағы келіссөзді
тауарлардағы санаткерлік меншікті қорғау проблемасын анықтап берді.
Келісімнің мақсаты санаткерлік меншікті қорғау арқылы оның заңды сауда
жасауға кедергі болмауына қол жеткізу.
Келісімнің қатысушылары кедендік қорғалуға тиісті санаткерлік
меншікке мыналарды жатқызады:
● авторлық және аралас құқықтар;
● тауарлар белгілері;
● графикалық нұсқауларды пайдалану;
● өндірістік дизайн;
● патенттер;
● интегралды микросхемалардың технологиялары;
● жасырын ақпараттарды қорғау;
Келісімнің жаңалықтарының бірі – қатысушы мемлекетерге санаткерлік
меншік құқығын қорғаудың ұлттық механизмдерін құру міндеттілігі болды.
Қазіргі кезде ҚР МКК БСҰ санаткерлік меншікті реттеу бойынша ұсынған
заңның жобасын зерттеу үстінде.
1.2. Кеден ісін басқарудың заңдылықтары мен принциптері.
Басқару заңдылықтары басқару жүйесінің элементтері мен жүйелернің
арасындағы ортақ, негізгі және қажетті байланыстарды көрсетеді.
Заңдылықтар объективті және адамдардың санасы мен еріктеріне тәуелді
болмайды. Басқарудың заңдарын білу басқару жүйесін құру және олардың
талаптарын есепке алуға мүмкіндік береді.
Басқарудың жүйесіне мыналар жатады: басқару жүйесі бірлігінің заңы,
кәсіби қызмет және басқарудың үлесімділік заңы, басқару қызметін оңтайлы
ораталықтандырудың заңы, басқарудың қызметі, басқарушы және басқарылатын
жүйелердің салыстрмалылығы заңы және басқалар.
Басқару жүйесі бірлігі заңының әрекеті мыналардан көрініс табады:
басқару қатынасының үзіліссіз тізбегі мемлекеттік басқарудың жоғарғы
органдар жүйесінен бастап оның ең төменгі құрамдас бөлігіне дейін
жалғастыратындығы; басқару процессінің барлық сатылары, операциялар мен
кезеңдердің үзіліссіздігі мен келісілімділігінен; адамдардың ғаламдық
мақсаттары мен мүдделерінің барлық қосалқы бөліктерін басқарудың
бірлігінен; басқарудың қызметтері мен әдістерінің бірлігінен; басқару
ақппараты қызметкерлеріне қойылатын талаптардың бірлігінен.
Кәсіби қызмет және басқарудың үлесімділік заңы басқарудың маңызды
мақсаттарын анықтайды, басқарушы және басқарылатын жүйелердің ұтымды түрде
үлесімді қызмет жасауын қамтамасыз етеді. Үлесімділік жүйенің негізгі
қызметін басқару қаншалықты дәлме – дәл және толық қамтамассыз
ететіндігімен өлшенеді, яғни кедендік ресімдеу және кедендік бақылаудың
минималды шығындар шығару арқылы қажетті әсер беруі.
Басқару қызметін оңтайлы орталықтандырудың заңы кеден органдары
жүйесінің әрбір төменгі құрамдас бөлігінің орталық басқару органдарына
тұрақты түрде қажетті бағыныштылығын орнату арқылы басқару жүйесінің
қызмет етуін қамтамассыз етеді. Орталықтандырылған басқару жүйенің барлық
құрамдас бөлігінің қызметін қатаң түрде белгілеуді білдірмейді.
Басқарушы және басқарылатын жүйелердің салыстырмалылығы заңы
басқарылатын жүйенің сәйкестігін қамтамассыз етуді талап етуді көздейді.
Осы салыстырмалықтың өзгеруіне түрлі факторлар әсер етеді, бірінші кезекте
ұйымдастыру және экономикалық. Бәрінен де бұрын, басқарушы жүйенің даму
және қызмет ету деңгейі басқарылатын жүйенің жедел қызметтік деңгейіне
сәйкес болуы шарт.
Кеден органдарындағы басқару, объективті заңдармен олардың негізінде
қалыптасатын принциптердің біркелкі жүйесіне де иек артады.
Басқару принциптері дегеніміз - басқарушы жүйе басшылыққа алып
отыратын басқарушылық идеялар, тәртіптер, негізгі ережелер мен тәртіп
нормалары. Кеден органдарын басқару тәжірбиесінде жалпы, жеке және
ұйымдастыру-технологиялық принциптері қолданылады.
Жалпы басқару принциптері –дегеніміз басқарудың басым нормалары және
олар кеден органдарының барлық салаларымен жүйелерінде қолданылады.
Басқарудың жалпы мынандай принциптері бар;
Жүйелілік - басқарудың жетекші принципі. Кеден органдарын басқарудағы
жүйелілік жүйенің құрылымдылық және қызметтік бірлігін қамтамассыз етеді
және жетілдіреді.
Кеден органдарының алдында тұрған мақсаттар күрделенген сайын,
соғұрлым жүйенің кері байланыс принципі үлкен маңызға ие болады. Ақпарат
басқару объектісіне нақты сәттерде жүйенің жағдайы, көзделген мақсатқа қол
жеткізгендік туралы мәліметтер алуға және жүйеге әсер ету мен басқарушылық
шешімдерді жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Кеден органдарының алдарына қойған мақсаттарына жеткілікті қысқа
мерзімде аз материалды, қаржылық және еңбек шығындарымен жетулері
басқарудың ұтымдылығы қағидасын білдіреді.
Кеден жүйесінде басқарудың ұтымды әр түрлі әдістер мен құралдар
арқылы қамтамасыз етіледі.
Басқарудың жеке принциптері кеден органдарында екі үлкен топқа
бөлінеді: кеден қызметінің экономикалық, әлеуметтік саяси және рухани
салаларында қолданылатын принциптер, және мемлекеттік құқық қорғау
ұйымдары ретінде өз құзіреттілігі шегінде Қазақстан Республикасының
экономикалық қауіпсізділігін қамтамасыз ететін кеден органдарының
жүйесінде орын алатын принциптер.
Басқарудың жеке принциптеріне жататындар: заңдылық, орталықтандыру,
үзіліссіздік, жеделдік, шапшаңдық, жауапкершілік, мұрагерлік, нәтежиеге
ұмтылушылық және т.б.
Кеден жүйесінде басқару мемлекеттік қызметінің ұйымдастырылуы және
қызмет ету принципі, кадрларды таңдау, оларды оқыту мен тәрбиелеу
принципі, жедел іздестіру қызметін жүзеге асыру принципі және т.б. сияқты
жеке принциптердің топтарында қолданылады.
Ұйымдастыру технологиялық принципі – кеден органдары басшыларының
ұйымдастыру-басқару және әкімшілік орындаушылық қызметтері негізінде
жүзеге асырылады. Оларға мынадай басқару принциптерін жатқызуға болады:
дара басшылық, нақтылы, еңбекті бөлу, иерархия, құзіреттіліктерді анықтау,
басқарудың ауқымдылығы және т.б.
Дара басшылық принципі – бір жағынан басқарудың алқалығын, ал екінші
жағынан атқарушылық қызметке қатаң дара жауапкершілікті орнатуды
білдіреді. Басқарудың алқалығы әр-бір қызметкерге жүктелген іс үшін жеке
жауапкершілігін білдіреді. Кеден органдарының барлық деңгейлерінде кеден
органдарының басшылары заң жүзінде дара басшылық құқықтары мен
міндеттеріне ие және басшылық әрдайым қолданылады.
Дара басшылықты принціпі негізінде кеден органдарының жүйесін
басқаратын Қазақстан Республикасы МКК Төрағасы жүзеге асырады. Кеден ісін
басқарудың неғұрлым күрделі сұрақтары Қазақстан Республикасы МКК алқысы
отырысында шешіледі. Алқа отырысында қабылдаған, МКК Төрағасы бұйрығымен
ресімделген шешім, барлық кеден органдарымен қызметкерлерінің
орындауларына міндетті.
Дара басшылық принципіне облыстық кеден басқармаларының бастықтары да
сүйенеді. Дара басшылық принципі кеден және кеден бекеттері бастықтарының
басқару қызметтерінде қолданылады.
Кеден органдарын басқаруда жетістікке жету кеден жүйесі органдарымен
ұйымдастыру, олардық барлық лауазым иелерінің әрекеттерінің бірлігімен
қамтамасыз етіледі. Бұл жағдайда ортақ істе олардың әрқайсысының арнайы
орындары, ерекшеліктермен атқаратын ролдерін, құзіреттіліктері мен
құқықтарын анықтау үлкен маңызға ие.
Басқарудың нақытылығы принципі – жағдайдың нақты талдаудан өтуін
белгілейді. Бұл үшін басқару жүйесі ғылыми ақпарат қажет.
Еңбекті бөлу принципі басқаруды ұйымдастыру бойынша барлық қызметті
жүзеге асыру, басқару жүйесінің нақты құрамдас бөліктеріне жүктеледі.
Кеден органын басқару жүйесінің әр бір құрамдас бөлігі нақты міндеттерге
ие болулары қажет.
Иерархиялық принципі – төмен тұрған қызметкерлердің жоғары тұрған
қызметкерлерге бағынатындығын білдіреді. Әкімшілік иерархияның әр-бір
қызметкері жоғарын тұрған басшылық алдында тек өзінің шешімдері мен
әрекеттері үшін жауап беріп қана қоймайды, соынмен қатар өзіне бағынышты
барлық қызметкерлердің шешімдері мен әрекеттеріне жауапты болады.
Құзіреттіліктерді анықтау принципі басшылық саласындағы мақсаттарды
бағынышты қызметкерге өткізу кезінде, оны шешу үшін қажетті құқықтың да
берілуі керек екендігін білдіреді.
Басқарудың ауқымдылығы принципі – жоғары тұрған лауазым иесі
анықталған бағынышты қызметкерлердің ұтымды сандарың қызметтері үшін
жауапты болатындығын көрсететі.
1.3. Кеден органдарындағы басқарудың функциялары мен әдістері .
Басқару функциясы дегеніміз – жүзеге асырылу үшін нақты басқару
жұмыстарын талап ететін басқару қызметінің белгілі-бір түрі.
Кеден органдарын басқару функциясы маңызды орын алады. Өйткені ол
кеден органдарының барлық деңгейлеріндегі басқару қызметінің мазмұнын
ашып көрсетеді және басқару саласындағы міндеттерді бөледі.
Кеден органдары жүйесіндегі басқарудың функцияларын классификациялау
арқылы оларды басқарудың жалпы функциялары, яғни басқару процессінің
сатыларын көрсететін және арнайы функциялар, яғни кеден орагандарының
нақты жедел-қызметтік қызметтерінің түрлерін айқындайтын түрлеріне бөлуге
болады (№2 Схема).
Басқарудың жалпы функциялары басқарудың маңызын немесе негізін
анықтайды, өйткені ол кез-келген объектіні басқару процессіне мінездеме
береді.
Басқарудың жалпы функцияларын анықтаған кезде олардың диалектиялық
бірлігін, сондай-ақ басқарушы және басқарылушының бірлігін есепке алу
қажет. Басқару функциясының құрамы, басқарылатын жүйе жағдайының кез-
келген өзгерісіне, басқарушы жүйе жауабының тиімділігін қамтамассыз етуі
шарт.
Басқарудың жалпы функцияларына мыналар жатады: оперативті-қызметтік
жағдайдың талдауы мен болжамы, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, есепке алу
және бақылау.
Басқарудың белгілі-бір функцияларын жүзеге асыру үшін басқару
жұмысының (операцияларының) нақты түрлерін орындау қажет. Бұл жағдайда
басқару жұмысы (операциялары) дегеніміз басқару функцияларын жүзеге
асыруға қажетті тұрақты қайталанатын, бір-ақ басқару объектісін басқаруды
қамтамассыз етуге жеткіліксіз әрекеттердің жиынтығы.
Егер басқарудың негізгі функциясын жүзеге асыру оперативті
-қызметтік қызметтің жаңа сапаға айналуына әкелсе, онда басқарудың жеке
жұмыстарын орындау мұндай қызметтің жаңа сапаға ие болуын қамтамассыз
етуге жеткіліксіз болады.
Басқарудың жалпы функцияларының нақты түрлерін жүзеге асыру басқару
жұмыстарының осы функцияларына ғана арналған арнайы жолдармен жүзеге
асырылады.
Кеден органдарының объективті мүмкіндіктері жедел – қызметтік
жағдайда талдау және болжау негізінде ғана анықталады. Жүйені бөліктерге
бөлу, оның құрылымын айқындау арқылы, талдау жүйенің жағдайын көрсетіп
қоймай, оның ара қатынасын да анықтайды. Бұл жағдайда талдау басқару
жүйесінің әрбір жекелеген құрамдас бөліктеріне өз талдауын жасайды.
Кеден жедел-қызметін талдау және болжау кеден қызметінің белгі-бір
бөлімдеріндегі жағдайдың жиынтығын, сонымен қатар олардың кеден ісінің
нәтижелеріне әсерін зерттеу, ұғыну және алдын-ала білумен тығыз байланыты.
Кедендік жедел-қызметтік жағдай дегеніміз кеден қызметіне айтарлықтай
әсере ететін экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, жергілікті және
басқа жда жағдайлардың диалектикалық дамудағы элементтердің байланысының
жиынтығы.
Кедендік жедел-қызметтік жағдайдың негізгі элементтеріне мыналар
жатады;
- қызметтер көрсетілетін сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар,
яғни Қазақстан және шетел жеке және заңды тұлғалары, кеден
органдары қызметінің аймағындағы тауарлар ағымдарының түрлері,
көлемі мен бағыты, оларды уақыт, көлік құралдары бойынша бөлу;
- кеден заңдарын бұзатын СЭҚ қатысушылар және олардың сыбайластары,
контробандистер және олардың сыбайластары, кеден органдарына қарсы әсер ету
әрекетеін жүзеге асыруға талпынушы кеден айналасындағы қылмыстық топтар мен
олардың сыбайластары;
- кеден органдарының күш-жігері мен құралдары және өздеріне жүктелген
функциялар мен міндетерді орындау мүмкіншіліктері;
- Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздікті қамтамассыз
ету шаралары;
- Кеден органдарының қызмет ету аясында контробанда және кеден
ережелерін бұзушылықтармен күрес жүргізетін құқыққорғау
органдарының, құрылымдардың болу;
- Кеден қызметіжүзеге асырылатын аумақ.
Жоспарлау дегеніміз - өзінің көмегі арқылыкеден органдарында
ұйымдастырылуы құралатын болашақта жасалатын қызметтің бастауы, яғни
басқарудың негізгі функциясы.
Жоспарлау көмегі арқылы жүйенің мақсатары мен қозғалысы, әдістері
жасалады. Басқару субъектісі орындаушылардың болашақ әрекеттерін, жоспарда
көзделген мақсаттардың жолдарын, тәсілдерін, құралдары мен мерзімдерін
анықтайды.
Жоспарлауды ұйымдастыру басқарудың барлық деңгейлерінде жүзеге
асырылады: стратегиялық (Қазақстан Республикасының МКК), жедел (ОКБ),
тактикалық (кедендер, кеден бекеттері).
Ұйымдастыру дегеніміз – жоспарлау процессі кезінде жасалғаг
жоспарларды орындау үшін қолданылатын басқарудың негізгі функциясы.
Бұл функцияның негізгі атқарушылар арасында қажетті байланыстар
орнату үшін қуаты мен құралдарын құру.
Аталған функцияны жүзеге асыру кезінде басқару субъектісі арқылы
қабылданған шешімдер мен бекітілген жоспарлардың сәтті жүзеге асуы үшін
қолайлы жағдайлар туындайды.
Басқарудың “ұйымдастыру” функциясы кеден органдарында мынандай
басқару жұмыстары (операциялары) арқылы жүзеге асырылады: шешімдерді және
құрылған жоспарларды орындау бойынша мақсаттарды қою; қарым-қатынасты
ұйымдастыру; атқарушыларды дайындау, соның ішінде оларды оқыту басқа да
жоспарлардың орындалуын қамтамассыз ететін шараларды ұйымдастыру.
Реттеу дегеніміз бағынышты тұлғалардың қызметтерінің тиімділігін
жоғарылату үшін қолданылатын басқару функцияларының негізгі түрлерінің
бірі.
Реттеу кері байланыс негізінде жүзеге асырылады. Ол жеке қызметкерлер
мен ұжымдардың қарым-қатынасын қолдау, бағдарлау, күштерді бөлу жолдары
арқылы жүзеге асады.
Басқарудың “реттеу” функциясы кеден органдарында мынандай басқару
жұмыстары (орперациялары) арқылы жүзеге асырылады: бақылаудың нәтижесін
талдау: реттеу үшін шешім қабылдау; мақсаттар түріндегі шешімдерді
атқарушыларға дейін жеткізу; реттеуді ұйымдастыру; реттеуді жүргізу;
реттеудің барысына тексеру жүргізу.
Есепке алу функцияларының мағынасы басқарылып жатқан жүйенің
ағымдағы жағдайы, оның қозғалысының бағытымен жылдамжығы, қол жеткен
нәтижелер және орын алған проблемалар туралы ақпараттарды жүйелеу және
өңдейді білдіреді.
Жоспарлардың дұрыс орындалып жатқандығын, оның жағдайы мен
нәтижелерін анықтау үшін бақылау пайдалынады.
Бақылау дегеніміз - өзінің жүзеге асырылуы негізінде кеден органдары
жүйесінің қызмет ету процессіне, қызметтің барысы, жағдайы нәтижелеріне
қадағалауды жүзеге асыру үшін қолданылатын басқару функцияларының негізгі
түрлерінің бірі.
Қабылданған шешімдерді жүзеге асыруға бақылау жасау қойылған
мақсаттарға сәйкестерін анықтауға бағытталған. Бақылау жасаудың негізгі
мақсаты жоспарлау кезінде қойылған мақсаттардан ауытқуларды анықтау, ондай
ауытқулардың себеп салдарын айқындап, кеден органдарының барлық
қызметтерінің ұтымды жұмыс істеуіне негіз болатын сәттерді ашып көрсету.
Бақылаудың нақты мақсаттары мен тәсілдері жедел –қызметтік жағдайға
байланысты болады.
Бақылау мынандай екі бағытта жасалады: бір жағынан, кеден органы
бастығы өзінің орынбасаралары мен тікелей бағынышты бөлімдердің, кеден
бекеттері мен құрылымдық бөлімшелердің бастықтарын бақылау жасайды, ал
екінші жағынан – олармен бірге отырып жоспарға сай құрылымдық бөлімшелерге
тексеру жүргізеді.
“Бақылау” функциясын жүзеге асыру үшін төмендегідей басқару
жұмыстарын орындау қажет: бақылаудың объектілерін, әдістерін, тәсілдерін,
мерзімдерін анықтау; бақылаудың атқарушыларын және оның дайындықтарын
анықтау; бақылау объектісін анықтау; бақылауды жүзеге асыру; бақылаудың
мәліметтерін талдау және оларды жүзеге асыру.
Осы аталған басқарудың барлық функциялары бір –бірімен тығыз
байланысты және біртұтас бірлікті білдіреді.
Басқарудың арнайы (нақты) функциялары
Кеден органдарындағы басқарудың арнайы функцияларына төмендегідей
функциялар жатады:
Кеден қызметін басқарудың функциялары (кеден ресімдеуін және кеден
бақылауын, құқыққорғау қызметін, экономикалық қызметті, құқықтық реттеу
және ғылыми-техникалық даму жөніндегі басқару);
Қаржы-экономикалық қызметті бақылаудың функциялары (қаржылық қызметі
және бухгалерлік қызметті басқару);
әлеуметтік қызметті басқарудың функциялары (кадр, еңбек және
психолого-педагогтық қызметтерді, сондай-ақ әлеуметтік қамтамассыз етуді
басқару);
әкімшілік-шаруашылық қызметті басқарудың функциялары (әкімшілік
қызметті, кеден инфрақұрылымын және құрылысты, жанжақты материалды-
техникалық қамтамассыз етуді басқару).
Сонымен, кеден органдарындағы басқарудың арнайы функциялары жедел-
қызметтік маңызымен байланысты болып шығады.
Басқарудың әдістері
Басқарудың әдістері дегеніміз қойылған мақсаттарға жету үшін
бағытталған, басқарудың объектілеріне әсер ету жолдарының, әдістерінің
тәсілдерінің және формаларының жиынтығы.
Басқарудың әдістерін зерттеу кезінде олардың әсер ету бағыттары нақты
мақсаттардың болуымен сипатталады. Мұндай мақсат нақты ұйымдастыру,
экономикалық, әлеуметтік және техникалық мақсаттардың шешілуін талап етеді,
ал ол мақсаттар өз кезегінде басқарудың сәйкес әдістерін қолдануды талап
етеді.
Басқарудың әдістері басқару қызметінің көлемі және әсер ету
формаларына сәйкес классификацияланады.
Кеден органдарында басқару қызметінің көлемі бойынша жалпы және жеке
әдістер ерекшеленеді.
Басқарудың жалпы әдістері ғаламдық проблемаларды, кеден ісінің басым
мақсаттарын шешуге бағытталған. Олар бүкіл кеден жүйесінің негізгі
мақсаттарына жету тәсілдері мен қызметінің мақсаттарын айқындайды.
Басқарудың жеке әдістері көбінесе жедел және ағымдағы басқару
жүйесінде қолданылады (жергілікті кеден басқармалары, кедендер, кеден
бекеттері).
Кеден жүйесінде әсер ету формасына байланысты тікелей және жанама
әсер теу әдістері қолданылады.
Тікелей әсер ету әдістері мемлекеттің еркі мен беделіне сүйенеді.
Олар мыналар: ұйымдастыру – тарату және құқықтық әдістер жатады.
Жанама әсер ету әдістеріне жататындар: әлеуметтік, психологиялық,
экономикалық және экономика -математикалық.
Кеден органдарында ұйымдастыру – басқарушылық (әкімшілік) әдісі
көмегі арқылы ұйымдастыру және реттеу сияқты басқарудың функциясын жүзеге
асыру кезінде, қызметкерлер мен ұжымдардың арасында мынандай: парыз,
құзырет, жауапкершілік, тәртіптік талап сияқты қатынастары қалыптасады.
Кеден органдарындағы әскерилендірілген және құқыққорғау ұйымдастыру
–басқарушылық әдістерінің ерекшелігі жүйеге тікелей өкімдік әсер
ететіндігінде, кеден орган басшысының бір жақты шешімдерді қабылдауына
мүмкіндік беріп, нормотивті-құқықтық құжатарды міндетті орындауға
негізделегендігінде.
Кеден органдарында ұйымдастыру-басқарушылық әдістің үш тобы
қолданылады: ұйымдастыру, басшылық жасау және тәртіптік. Олардың ішінде
жетекші орын ұйымдастырушылық әсер ету әдісітеріне беріледі. Олар
басқарудың негізі болып табылатын жүйеде ұйымдастыру байланысының ұзақ
уақытқа бектілуін білдіреді және регламенттеу, нормалау мен нұсқаулардан
құралады.
Р е г л а м е н т т е у ұйымдастыру арқылы әсер етудің қатаң түрі
болып табылады. Ол кеден органдарында жүргізілетін жүйені және процесстерді
ұйымдастырудың негізін қалайды. Ұйымдастыру ережелерін жасауды және жүзеге
асыруды білдіреді, яғни мұндай ережелерге мыналар кіреді: кеден жүйесінің
қызмет ету тәртібін және ұйымдастырылуын белгілейтін; жұмыстың ішкі
тәртібін айқындайтын және орнататын ережелер; түрлі құрылымдардың
мақсаттарын, қызметтерін құзіреттіліктерін белгілейтін ережелер; шттатық
күнтізбеліктермен және лауазымдық нұсқаулармен жүзеге асатын лауазымдық
регламенттеулер.
Н о р м а л а у дегеніміз ұйымдастыру арқылы әсер етудің
айтарлықтай қатаң түрінің бірі және ол қызметте басқарудың нормалары мен
нормативтерін белгілейді. Ұйымдастырудың нормалауы кеден жүйесіндегі
әрекеттердің және қатынастардың қажетті нормаларының, функциялары мен
міндеттерді орындаудың жолдары мен тәртіптерін анықтайды. Кеден органдарын
басқару практикасында кейбір уақыт және басқа нормативтері белгілі.
Н ұ с қ а у л а у әрдайым жұмыстың табысты орындалуына бағытталған
әдістемелік және ақпараттық көмектер формасында болады.
Ұйымдастыру –басқарушылық арқылы әсер ету әдістерінің екінші тобына
басқару органдарының күнделікті ықшамдалған жедел жұмыстарын қамтамассыз
ететін басқарушылық арқылы әсер ету әдістері жатады. Бұл әдістер
ұйымдастыру арқылы әсер ету көмегімен қалыптастырылған ұйымдастырылу
құрылымына негізделген ағымдағы ұйымдастыру жұмыстарының әдістері болып
табылады. Кеден жүйесіндегі басқарушылық арқылы әсер ету әдісі негізінде
құзыреттілік пен міндеттер жатады. Аталған әдістер Қазқастан Республикасы
МКК алқасының шешім қабылдауы арқылы жүзеге асады, яғни бұйрықтар,
нұсқаулар, ережелер, құжаттарда резолюциялар шығару және ауызша формада
басқарушылық шешімдер қабылдап, жүзеге асыру арқылы.
Кеден жүйесіндегі бұйрықтарды тек тікелей басшылар шығарады, ал
олардың орынбасарлары мен қызмет басшылары өздерінің құзыреті шегінде
нұсқаулар шығарады.
Ұйымдастыру – басқарушылық арқылы әсер ету әдістерінің үшінші тобына
тәртіптік әсер ету әдістері жатады. Бұл әдістердің кеден органдарындағы
мағынасы жауапкершілікті орнату болып табылады. Олар басқару жүйесінде
ұйымдастыру байланыстарының қалыпты қызмет жасауы үшін орнатылған және
жеке, ұжымдық, материалдық, моральдік және қызметтік жауапкершілік болып
бөлінеді.
Құқықтық әдістер әлеуметтік –экономикалық жүйенің элементтеріне әсер
етудің заңды құралдары мен тәсілдерінің жиынтығын білдіреді.
Құқықтық әдістерге мыналар жатады: құқықтық нормаларды жасау,
пайдалану және қолдану, құқықтық қатынастарды қалыптастыру, құқықтық
актілердің талаптарын сақтау.
Құқықтық нормалар кеден жүйесіндегі барлық кеден органдарының
орындарын басқарудың әдістерін белгілейді. Осындай негізгі құқықтық
нормаларға жататындар: Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы
Қазақстан Респудликасының Заңы 1995 жылғы 20 шілде №2368; Лауазымды
адамдардың Қазақстан Республикасының кеден органдарында қызмет өткеруі
туралы ережені бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2003
жылғы 12 тамыз №1238; Қазақстан Респудликасы Мемлекеттік кеден комитетінің
құрылымы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 1997 жылғы 5
мамырдағы №786 және т.б.
Кеден органдарының басқару аппаратының қызметі еңбек, азаматтық,
шаруашылық және тағы бірқатар құқықтық актілердің нормаларымен белгіленеді.
Басқарудың әлеуметтік және психологиялық әдістері кеден жүйесіндегі
басқару әдістерінің ішінде маңызды орынды алады, өйткені кеден қызметіндегі
ұжымының әлеуметтік, экономикалық және ұйымдастырылуыдың арасындағы
қатынастың мінездемесін көрсетеді. Айталық, кеден органдарындағы қызметтік
жұмыстың тиімділігі кадрлардың ауыстырылуымен тығыз байланысты болады, ал
ол кеден органдарындағы еңбек етудің әлеуметтік және психологиялық
жағдайларын, соның ішінде тәртіптілікті, қызметкерлердің ар тазалығын,
ұжымдағы психологиялық климатты және т.б. көрсетеді.
Әлеуметтік және психологиялық әдістердің мақсаты қызметкерлердің
әлеуметтік тұтынушылығын қамтамассыз ету және осының негізінде жеке адамның
қызметтік белсенділігін арттыру мен ұжымның тиімді қызмет жасауын жүзеге
асыру болып табылады.
Басқарудың әлеуметтік әдістері мынандай әдістерден құралады:
әлеуметтік нормалау, әлеуметтік реттеу, әлеуметтік жаңалықтар енгізу және
моральдік ынталандыру.
Әлеуметтік әсер ету әдістері кеден органдары ұжымының әлеуметтік даму
жолдарынан көрініс табады. Ол мынандай шаралардан құралады: қызметкерлердің
мәдени тәрбие және біліктілігін арттыру, кадрларың кетуімен күрес жүргізу,
еңбек және тұрмыстық жағдайларды жақсарту.
Басқарудың психологиялық әдістері ұжымда тиімді психологиялық
климатты қалыптастыру арқылы кеден органдары қызметкерлерінің арасындағы
қатынастарды реттеуге бағытталған. Оларға жататындар: шағын топтар мен
ұжымдарды құру, еңбекті бағалау, психологиялық ой қозғау, кәсіби сұрыптау
мен оқыту.
Басқарудың экономикалық әдістері дегеніміз – экономикалық мүдделерді
пайдалану негізінде басқару объектісіне әсер ету тәсілдерінің жүйесі. Кеден
органдарындағы басқарудың экономикалық әдістеріне жататындар:
орталықтандырылған жоспарланған және экономикалық ынталандыру әдістері.
Басқарудың экономикалық әдістерінің ерекшелігі мемлекеттік, ұжымдық
және жеке мүдделер жүйесінің бірлігін қамтамассыз етуге бағытталғандығында.
Аталғандар кеден органдарында екі түрлі аспект арқылы жүзеге асады:
біріншісі –Қазақстан Респудликасы бюджетінің кіріс бөлігін директивті
жоспарлар құру арқылы белгілеу, ал екіншісі – кеден жүйесін құру негізінде
және аталған қорды пайдалану негізінде басқару.
Басқарудың экономикалық- математикалық әдістері. Басқарудың шешілетін
мақсаттар ерекшелігіне байланысты кеден органдарында экономика-
математикалық әдістердің формаланбаған, әлсіз формаланған және формаланған
түрлері қолданылады.
1.4. Кеден ісін басқарудың құқықтық негіздері.
Кеден ісін басқарудың нормативті-құқықтық негіздері екі негізгі
көздерден қалыптасады: біріншіден, формальды көздер, ал екіншіден
институтциональды көздер. Формальды көздерге классикалық мен әдеттер
жатады. Классикалық көздерге бірінші кезекте мыналар жатады: Қазақстан
Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілерімен мен қаулылары, Қазақстан
Республикасы Кеден Комитетінің актілері және басқа да министірліктер,
ведмоствалар мен жергілікті атқарушы органдарының актілері. Қазіргі таңда
кеден ісіндегі басқару келесі заңдарға сүйенеді:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл;
- Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы 1995 жылғы 20 шілде №2368 (өзгертулермен
толықтырулар келесі Қазақстан Республикасы заң актілерімен
енгізілген: Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
жарлықтары 21.12.1995 жыл №2703 және 26№01№1996 жыл №2824;
Қазақстан Республикасының Заңдары 22.11.1996 жыл №47-1; 09.06.1997
жыл №116-1; 30.07.1997 жыл №139-1 және 15.05.1998 жыл №217-1;
22.121998 жыл №327-1, 16.07.2002 жыл №426-1; 29.06.2003. жыл №42-
II; 05.06.2003 жыл. №48 -II; 05.07.2003 жыл. №75- II; 13.11.2003
жыл. №98- II);
- Лауазымды адамдардың Қазақстан Республикасының кеден органдарында қызмет
өткеруі ережені бекіту Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1-тарау. Кеден ісін басқаруды ұйымдастырудың теориялық негіздері.
§ 1.1 кеден ісін басқаруды ұйымдасьтырудың мәні мен мазмұны (объектілері
және субъектілері) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
§ 1.2. Кеден ісін басқарудың заңдылықтары мен принциптері ... ... ... ... ... .
§ 1.3. Кеден органдарындағы басқарудың функциялары мен әдістері ... ... ... .
§ 1.4. Кеден ісін басқарудың құқықтық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2- тарау. Қазақстан Репсубликасында кедендік қызметті басқаруды
ұйымдастыру.
§ 2.1. Кедендік қызметті басқаруды ұйымдастырудың әлемдік тәжірбиесі ... .
§ 2.2. Қазақстан Республикасы кеден органдарыны құрамы мен мақсатары
§2.3. Қазақстан Республикасы кеден органы қызметкерлерінің лауазым
иелерінің құықтық мәртебелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3-тарау. Оңтүстік Қазақстан облысы бойынша кеден бақлау департаментіндегі
басқаруды ұйымдастыру жұмысына талдау.
§ 3.1. Оңтүстік Қазақстан Облысы бойынша Кедендік бақылау департаментіндегі
басқаруды ұйымдастырудың жағдайын талдау ... ... ... ...
§ 3.2. Басқаруды ұйымдастырудың ОҚО КБД бойынша проблемалары мен болашағы,
оларды жетілдіру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қорытындылар мен ұсыныстар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
К І Р І С П Е
Қазақстан Республикасы кеден қызметінің он бес жылдық жұмыс
тәжірбиесі стратегиялық мақсаттарды нақты айқындаусыз, анық басымдықтарды
тұжырымдаусыз елеулі табыстарға қол жеткізудің мүмкін еместігін көрсетті.
Қазіргі уақытта кеден қызметін Қазақстандық сыртқы сауданы
мемлекеттік реттеудің нақты жұмыс істейтін құралына айналдыру үшін күш-
жігер жұмсалып жатыр, бұл жаңа басқару жүйесі бар қазіргі заманғы кеден
қызметін құруды, бақылау және пайдаланылып жүрген дәстүрлі кеден рәсімдерін
жетілдіру саласында жаңа стратегия әзірлеуді талап етеді.
Бұл талаптардың негізгі мақсаты фискальдық саясат жүргізу, сыртқы
сауданы реттеу және мемлекеттің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету
саласында кеден органдарының алдында тұрған міндеттерді шешудің мейлінше
тиімді және ұтымды жолдарын іздеу болып табылады.
Сыртқы экономикалық байланыстардың дамуына тиімді жәрдемдесудің
қажеттілігі Қазақстандық кеденнің алдына кеден ісін дамытуға жаңа
тәсілдерді әзірлеу міндетін қойды.
Бұл дипломдық жұмыстың мақсаты Қазақстан Республикасының кеден
қызметін жетілдіру тұжырымдамасы жинақталған тәжірбиені жүйелеуге және
осының базасында кеден органдары қызметінің негізгі бағыттары бойынша
реформалардың мейлінше ықтимал барысын алдын ала болжауға, басымдықтарды
айқындауға әрекеттену болып табылады.
Дипломдық жұмыс кезінде жасалған талдау көрсетілген міндеттерді шешу
қазіргі заманғы кеден қызметі үшін өзекті проблема болып табылатындығын
көрсетеді. Кеден қызметінің кеңінен жетілдірудің, оны сыртқы экономикалық
қызметінің өсіп келе жатқан көлемі мен көп салалығына сәйкес келтірудің,
кеден қызметінің Қазақстанның сыртқы және ішкі саясатының ұдайы өзгеріп
отыратын шарттары мен міндеттеріне, халықарлық кедендік практикада
қабылданаған ережелерге, нормаларға, стандарттарға және рәсімдерге
бейімделуінің барынша қажеттігі пісіп жетілді.
Кеден ісі саласында жетілдіру жұмыстарын табысты жүргізу үшін сөзсіз
қаржыландырудың тиісті ресурстары мен көздері қажет. Дипломдық жұмыста
көзделген іс-шараларды қаржыландыру мәселесі неғұрлым күрделі болып
табылады. Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдіруді қамтамасыз
етудің қаржылық тетігі мәселесі мемелекеттік бюджеттен кеден жүйесін
дамытуға көзделген қаражатты бөлуді, Республиканың кеден қызметтінің
жетілдіруін жүргізуге мүдделі дүниежүзілік қаржы институттары тарапынан
инвестициялар таратуды білдіреді.
Еліміздің тәуелсііздігімен қатар дүниеге келген кеден қызметі жыл
өткен сайын дамып, қанатын кең жайып келеді. Еліміздің экономикалық
қауіпсіздігін сақтау туралы мәселе Президентіміздің Қазақстан халқына
жолдаған 2007 жылғы жолдауында нақты көрсетілген.
Сыртқы сауданы мемлекеттік реттеу жүйесінде кеден қызметінің жөні
бөлек. Сондықтан, соңғы жылдары еліміздің кеден органдарының құрылымы
біршама өзгерістерге ұшырады, жауапкершілік күшейтілді. Халықаралық кеден
бекеттерінен заңсыз өткізілетін тауарларға тосқауыл қойыла бастады. Бұл
еліміздің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету шараларын мықтап қолға
алғандықтың белгісі.
Қазақстан Республикасының кеден қызметін жетілдірудің мақсаты
экономикалық саясат пен мемлекеттік қауіпсіздігі стратегиясын іске асырудың
тиімділігін арттыру, сыртқы сауданы дамытуға жан-жақты ықпал ету болып
табылады. Бұл міндетте Қазақстан Республикасының кеден қызметін
реформалау бағдарламасының негізіне алынады. Кеден қызметін реформалаудың
негізгі міндеттерін шешу сыртқы экономикалық байланыстарды дамытуды СЭҚ-қа
қатысушыларға қызмет етудің сапасын арттыруды және уақытын қысқартуды,
бюджетке төлемдердің түсуін арттыруды, есірткелердің, қару –жарақтың,
мәдени құндылықтардың контрабандасының жолын кесудің тиімділігін көтеруді,
материалдық ресурстарды көлеңкелі айналымнан шығаруды, ұйымдасқан
қылмыскерліктің әлсіреуін, Қазақстан Республикасының екі жақты және
халықаралық шарттарда көзделген міндеттемелерінің орындалуын, Қазақстанның
Дүниежүзілік сауда ұйымына кіруіне ықпал етуді және әлемдік шаруашылық
байланыстар жүйесіне біртіндеп кіруін қамтамасыз етеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі жүргізіп отырған, жаңа
инвестициялық саясатпен, шаруашылық және сыртқы экономикалық қызметті
құрылымдық қайта құрумен, нарықтық қатынастарды одан әрі дамытумен,
халықаралық сауда мен кеден органдарына интеграциямен сипатталатын
экономикалық реформалар жағдайында сыртқы экономикалық қызметі мемлекеттік
реттеу шараларын әзірлеуге және іске асыруға, Қазақстан Республикасының
мүддесіне кеден саясатын қалыптастыруға қатысуды, басқа да мемлекеттік
органдармен қатар ұлттық экономиканы дамытуға ықпал етеді. Елдің сыртқы
экономикалық, ғылыми –техникалық, азық-түлікті, экологиялық және қаржылық
қауіпсіздігін қамтамасыз етуді; елдің бюджетіне СЭҚ-дан кірістердің
неғұрлым толық түсуін қамтамасыз етуді, тауарлардың бақылаусыз
әкелінуінәкетіліуін шектеуді; кедендік құқық бұзушылықтарға,
контрабандаға, есірткілік препараттардың, халық үшін зиянды және қауіпті
тауарлардың контрабандасына, заңсыз өткізілуіне қарсы тиімді күресті
қамтамасыз етуді; Қазақстан Республикасының сыртқы сауда саясатын әзірлеуге
белсенді атсалысу жолымен бейбіт шаруашылық байланыстар жүйесіне кіруді
тиімді шешуге қабілетті қазіргі заманғы кеден қызметін құрудың қажеттілігі
туындап отыр.
1-ТАРАУ. КЕДЕН ІСІН БАСҚАРУДЫ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ.
1. Кеден ісін басқаруды ұйымдастырудың мәні мен мазмұны (объектілері мен
субъектілері).
“Басқару” түсінігі айтарлықтай кең ұғым береді және адамзат қызметінің
түрлі салаларында қолданылады. Кеден қызметінің қатысы бар түрлі әлеуметтік
– экономикалық жүйелерде “Басқару” ұйымы әр-түрлі мағыналарда
түсіндіріледі. Айталық, классикалық менеджмент “Басқаруды”-ұйымының
қалыптасуы мен мақсаттарына қол жеткізуге бағытталған, жоспарлау,
ұйымдастырудың және бақылаудың барысы деп таниды. Ал, басқару саласының,
келесі топ ғалымдары мен мамандары “Басқару” дегеніміз - кәсіби
дайындықтан өткен мамандардың ұйымдарды қалыптастырып, мақсатарды қою
арқылы оған қол жеткізудің интеграциялық процессі деп есептейді. Дегенмен,
кеден қызметінің теориясы мен тәжірбиесіндегі “Басқару” терминінің түсінігі
“ішкі және сыртқы жағдайлардың өзгермелі кезінде қойылған мақсаттарды
орындауды қамтамасыз ететін, белгіленген тәртіпте құрылған ұжым адамдардың
басқарушылық шешім қабылдауларының ақпараттық процессі” болып табылады.
Сонымен, “басқару” –дегеніміз жүйенің қойылған мақсаттарды шешім
қабылдау арқылы жүзеге асыру үшін, өзінің құрылымын сақтауға, оның ішкі
және сырты қатынастарын тәртіпке келтіруге бағытталған, әсер ету
процессінің ажырамас қасиеті.
Кеден жүйесін басқару, онымен қатынасқа түсу, оның ішкі тетіктерін
ұғыну мен оларды қолдана білу қабілеттілігі болып табылады. Кеден
жүйесіндегі басқарудың мәнін, тек жүйенің барлық қатынастарының қимыл-
қозғалысы, элементері мен бөліктерінің байланысы терең зерттеудің обьектісі
болған кезде ғана ұғынуға болады.
Біртұтастық қағидасы жүйенің қызметтік иерархиялығына алып келеді,
яғни жүйенің төменнен жоғарыға дейінгі бағыныштылығы жағынан сатылығын
көрсетеді. Дәлірек айтқанда бір жүйелер басқа жүйелердің элементтері болуы
мүмкін, яғни жүйелер өзінің жеке жүйелерінен құралып басқа жүйе құрамына
кіреді. Мысалы, кеден жүйесі сыртқы экономикалық қызметі реттейтін
мемлекеттік жүйенің құрамына кіреді.
Осы қағида, кеден ісінің қасиетін ашық және анық түрде көрсетеді.
Кеден ісі жүйесінің мәні-бұл кеден ісінің түрлі формаларда жүзеге
асырылатын үдерістер бірлігінің ішкімазмұны. Өз кезегінде, Кеден ісінің
ішкі мазмұны оның ішкі қасиеті-негізгі қызметінен көрініс табады.
Сондықтан, жүйеде қалыптасқан қасиет жүйенің негізін қалайтын қызмет-бұл
халықаралық алмасу процессін тәртіпке келтіру және үйлесімді реттеу
қабілеттілігіне ие болу қызметі. Кеден ісінің қолданылуының өзі осыған
келіп соғады.
Жоғарыда аталғандай, күрделі кеден жүйесі белгілі бір жүйелердің
санынан тұрады. Оның құрамындағы әрбір жүйе өзінің жеке жүйесінен құралған.
Мысалы, кеден бекетін белгіленген кеденнің жүйесіне кіреді, өз кезіндегі ол
аймақтық не облыстық кеден басқармасы жүйесіне, ал облыстық кеден
басқармасы өз кезіндегі Қазақстан Республикасының Мемлекеттік Кеден
комитеті жүйесінің негізін құрайды.
Кез-келген жүйенің өзіне тиеселі шектелген құзіреттілігі, мақсаттары,
қызметтері, құқықтары және т.б. бар. Мысалы кеден бекетінің жүйесі
қызметкерлер ұжымынан, кеден технологияларынан, аумағынан және т.б.
құралады. Бірақ, осы элементтердің әр-біреуін жеке мини-жүйе ретінде
қарастыруға болады.
Жүйенің құрылымының түсінігі аталған жүйенің құрамдас бөліктерге,
элементтерге бөлуге мүмкіндігіне меңзейді.
Кеден ісін тануда және оның мәнді тәжірибелік қызметін ұғынуда
“объект” және “субъект” түсініктері үлкен маңызға ие. Бұл ұғымдар алғашқыда
фәлсафада, кейінірек нақты-пәндік ілімдерде пайда болады.
Фәлсафалық көзқарас бойынша объект (латын тілінде objecto – алға
тастамайтын, қарсы тұрамын) субъектінің қызметінде қарама-қарсы тұратын
ұғым береді. Қазіргі заманғы объект түсінігі Р. Декарта береді, яғни
объектінің субъектіге тікелей қарсы қойылуы немесе білімінің түпнұсқалық
жағынан нақтылығын айқындау.
Субъект ұғымы (латын тіліндегі subjectus – төменде жатқан, негізін
қалаушы, sub – астында, jacio – негізін қалау) фәлсафалық тұрғыда жеке
тұлға қызметінің танымдық мәнін көрсетуші, белсенділік көзі, объектіге
қарсы бағытталған.
Ілімінің түрлі салаларында объект және субъект түсінігі әр-түрлі
мағыналарда түсіндіріліп, өзіндік ерекшеліктер мен ғылыми түсіндірмелерге
ие болады.
Кеден ісіндегі бақылаудың объектісі - кеден органдары тарапынан
басқару субъектісі ретіндегі басқарушылық әсер ету бағыты. Кеден
органдарының басқарудың субъектісі ретінде қызметтері алдын ала құралған
бағдарламалар мен көзделген мақсаттарға жетуге бағытталған белгіленген
кедендік процесстерге басшылық жасаумен түсіндіріледі. Осыған байланысты
басқарудың объекті және субъекті ұғымдарын бөліп қарастыруымыз қажет.
Басқарудың субъетісі дегеніміз – басқару органдары жиынтығының
басқарушылық жүйесі болып табылады.
Кеден ісіндегі басқарудың объетілері мен субъектілерінің жиынтығының
құрамы төмендегілерден тұратын басқару жүйесін құрайды:
• басқарудың механизмі (мақсаттары, қызметтері, қағидалары мен әдістері);
• басқарудың ұйымдасытыру құрылымының жиынтығы (кеден органдарының
түрлері, басқарудың ұйымдастыру түрлірі, басқару деңгейлері, жеке
қызметкерлер құрамы және т.б.);
• кеден процесстерін механизмдер элементтері және басқару құрылымының
әрекеттері мен оларды өзара қатынасы ретінде (кеден басқармалары көмегі,
технологиялық схемалар, жағдайларға байланысты, туындайтын мәселелер
бойынша арнайы шешімдер, жедел-құқықтық әрекеттер және т.б.);
Кеден ісіндегі құқықтың объектісі – дегеніміз кеден қызметін жүзеге
асыру кезінде туындайтын, реттеуші орган (ҚР МКК) мемлекет тарапынан
құқықтық ретеулерден, бекітілуге немесе қорғалуға тиісті қатынас. СЭҚ-ке
қатысушылардың немесе кеден шекарасынан өтуші тұлғалардың құқыққа сәйкес
және міндетті әрекеттерін, кеден органдарының құқықтары мен міндетерін
нормативті – құқықтық актілерді көрсете отырып, мемлекет туындайтын
қатынастарда тараптары мемлекеттің мүддесіне жауап беретін қоғамдық қатынас
түрлерін таңдауға итермелейді.
Кеден ісіндегі құқықтық субъектісі – бұл заң бойынша құқықтар мен
заңды міндеттерді жүзеге асыруға қабілетті (құқықтық субъектілікке ие)
тұлғалар (жеке және заңды), яғни жеке немесе ұжымдық субъектілер. Жекелеген
юристердің пайымдауынша құқық субъектісіне құқықтық қатынас субъектісіне
бөліп қарау қажет.
Осы, дипломдық жұмыста негізінен басқарудың объектілер мен
субъектілері қарастырылады.
Басқарудың объектілерін зертеудің бірнеше тәсілдері белгілі. Белгілі
жағдайларда “зерттеу объектісі” мен “басқару оъектісі” біртұтас түрда
қарастырылады, қалған жағдайларда “зерттеу объектісі” мен “басқару
объектісі” жеке зерттеледі. Менің ойымша, зерттеу объектісі кеден жүйесіне
қатысты болғандықтан кең ұғымға ие болады. Өз кезегінде басқару объектісі
зерттеу объектісінің бөлігі ретінде оның құрамына кіреді және оның
негізінде жүйенің маңызды қызметі қалыптасады.
Кеден және басқа да экономикалық әдебиеттерінде “кеденді басқару”,
“сыртқы сауда кәсіпорындарын басқару” және т.б. терминдері жиі қолданылады.
Менің көзқарым бойынша, аталған терминдер дұрыс қолданылмайтын сияқты,
өйткені жылжымайтын мүлікті, ғимараттарды, жолдарды және т.б. басқаруды
қалай түсінуге болады. Кеден ісінің түсінігі бойынша, аталғандарды
кеңістікпенен уақыт кеңістігінде басқару мен түсіндірілген болар еді.
Сондықтан бұл жерде “кедендегі басқару” немесе “кеден ісін басқару” дәлірек
болады.
Кеден қызметінің ақпараттық-электронды ұйымдастыру және басқару
формасына көшуі басқарудың екі бағытын бірінші кезекте “басқарудың
объектісін” анықтауда синтездеуге алып келеді. Бірінші бағыт дәстүрлі
қалыптасқан басқаруды жалғастырумен байанысты, ал екінші бағыт дәстүрлі
қалыптасқан басқаруды қайта талғап, басқарудың объектісін кибернетикалық
жаңалықтармен толықтыруды көздейді.
Кеден тәжірибесі көрсетіп отырғандай кеден жүйесіндегі басқарудың
негізгі объектісіне тауарлар, көлік құралдары, және Қазақстан
Республикасының кеден шекарасынан өтуші тұлғалар жатады. (№1 Схема).
Тауарлар. Тауар – ұғымы басқарудың теориясы мен тәжірибесіндегі ең
күрделі және көп мағыналы түсініктердің бірі.
Кеден ісінің экономикалық қызметі тұтынушылық құн мен тауарлардың
құны арасында реттеу рөлін жүзеге асыру. Мұндай реттеу кеден тарифі
негізінде, кедендік құнды анықтау және басқа да әдістер арқылы халықаралық
тауар алмасу барысында жүзеге асырылады.
№1. Схема. Кеден жүйесіндегі басқарудың объектілері құрылымы.
Кеден ісінің ұйымдастыру-құқықтық қызметінің ұсатанымы бойынша тауарлар
дегеніміз кез-келген жылжыйтын мүлік болып табылады, соның ішінде валюта,
валюталық құндылықтар, электр және басқа да түрдегі энергиялар. Тауарларды
кеден шекарасынан алып өтудің негізгі талабы олардың СЭҚ ТН сәйкес кодтың
берілуінде.
Сонымен қатар тауарларды кеден ісінің басқа ұстанымдары жағынан
қатыстыруға болады (экономикалық-құқықтық ұйымдастырылу-психологиялық және
т.б.). айталық төмендегідей тауарлардың кеден ісіндегі негізгі белгілеріне
сәйкес жіктеулерге:
1. Ұлттық белгісіне сай:
• қазақстандық ;
• шетелдік;
2. Кеден кеңістігіндегі қозғалысының бағыты бойынша:
• импорттық;
• экспорттық;
• транзиттік;
3. Уақытша мінездемесіне сай:
• мерзімдік;
• тез бұзылатын;
• маусымдық;
• уақытша әкелінетін және шығарылатын;
4. Сауда - айналымдық мақсатына сай:
• сыртқы сауда айналымында сату және сатып алуға арналған, коммерциялық
мақсаттағы тауарлар;
• сауда айналымына арналмаған, коммерциялық емес тауарлар;
5. Фискальды белгісі:
• кедендік салық салуға жататын тауарлар;
• салықтан босатылған тауарлар;
6. Тұтынушылық мінезіне сай:
• жеке пайдалану мақсатындағы тауарлар;
• өндірістік тұтынушылық мақсатындағы тауарлар;
7. Тыйым салу – шектеу шаралары:
• ҚР кеден аумағына әкелуге немесе ҚР кеден аумағынан әкетуге тыйым
салынған тауарлар;
• енгізілуіне немесе шығарылуына тыйым салынған тауарлар;
• тек арнайы рұқсатпен ғана өткізілетін тауарлар;
• экономикалық саясат шаралары қолданылатын тауарлар;
8. Шығарылатын еліне сай:
• шығарылған елі анықталған тауарлар;
• шығарылған елі анықталмаған тауарлар;
9. Тауарларды өткізу шешімдерінің нәтижесіне сай:
• ҚР кеден шекарасынан өткізілген тауарлар;
• ҚР кеден шекарасынан өткізілмеген тауарлар;
10. Арнайы бақылау белгілеріне сай:
• СЭҚ ТН сәйкес берілген кодтарына сай бақыланатын тауарлар;
• пошта – халықаралық пошта жіберілімдері;
• кеден бақылауына жатпайтын (дипломатиялық тұлғалардың, мемлекеттік
қызметкерлердің қол багаждары), тауарлар;
• қол жұктері – жеке тұлғалардың өздерімен бірге алып өтетін тауарлары;
11. Қауіпті деңгейіне сай:
• 1 класс – түрлі қасиеттерге ие жарылғыш материалдар;
• 2 класс – улы не улы емес газдар;
• 3 класс – тез тұтанатын сұйықтар;
• 4 класс – тез тұтанатын қатты заттар, өздігінен тұтанатын заттар,
сумен қатынасқа түскен жағдайда өздігінен тұтанатын газ бөлінетін
заттар;
• 5 класс – қышқылданатын заттар, органикалық перокситтер;
• 6 класс – улы және инфляциялық заттар;
• 7 класс – радиоактивті материалдар;
• 8 класс – коррозиялық заттар;
• 9 класс – 1-8 кластағы заттарға жатпайтын жүктер, яғни оларды ашық
немесе су көлік құралымен тасымалданғанда қауіпті қасиеттері көрініс
алатын.
Көлік құралдары. Көлік құралдарына жолаушылармен тауарларды халықаралық
тасымалдау үшін қолданылатын кез-келген құралдар жатады, соның ішінде
контейнерлер мен басқа да көліктік құрылымдар.
Олар төмендегідей құрамнан тұрады:
а) өндірістік және коммерциялық жүктерді тасымалдау мен айналысатын
көлік құралдары.
• теміржол;
• авияциялық;
• ғарыштық;
• теңіз;
• өзен;
• автомобиль;
• құбыр;
• электро линиялар;
б) жеке мақсаттарға арналған және коммерциялық мақсаттарға арналған
жүктерді тасымалдау мен айналыспайтын көлік құралдары.
Тұлғалар. “Тұлғалар” термині кәсіпорындар, мекемелер, ұйымдар, басқа
да заңды және жеке тұлғалар ұғымын білдіреді. Кәзіргі таңда бұл термин
мынандай белгілерге сәйкес жіктеледі;
1. Құқықтық статус:
• жеке тұлғалар – Қазақстан заңдарына сәйкес толық көлемде құқықтық
қаблеттілікпен іс-әрекет қаблеттілігіне ие азаматтар;
• заңды тұлғалар – жеке меншігінде, жедел және шаруашылық басқаруында
мүлкі бар және өз міндеттеріне өзінің мүлкімен жауап беретін ұғым;
2. Азаматтық елі:
• қазақстандық тұлғалар;
• шетел тұлғалары;
3. мекен-жайы:
• резидент – ҚР тұрғылықты тұратын мекен-жайы бар тұлғалар жеке
тұлғалар және оларға жататындар:
- ҚР тұрғылықты тұратын мекен жайы бар жеке тұлғалар, соның ішінде
уақытша оның аумағынан тыс жердегілер;
- ҚР заңдарына сәйкес құралған және ҚР орналасқан заңды тұлғалар;
- ҚР аумағынан тыс жерлерде орналасқан оның дипломатиялық және ресми
өкілеттіліктері;
- ҚР аумағынан тыс жерлердегі резиденттердің филиалдары мен
өкілеттіліктері;
Ресми еместер – шетел азаматы, азаматтығы жоқ тұлғалар, сондай-ақ ҚР
аумағынан тыс жерлерде тұрақты тұратын жеке тұлғалар мен орналасқан заңды
тұлғалар.
Резидент еместерге жататындар;
● ҚР аумағынан тыс жерлерде тұрғылықты тұратын жеке тұлғалар соның
ішінде ҚР уақытша тұратын;
● шетел мемлекеттерінің заңдарына сәйкес құрылған, ҚР аумағынан тыс
жерлерде орналасқан заңды тұлғалар;
● ҚР аумағындағы шетел мемлекеттерінің дипломатиялық және ресми
өкілеттіліктері;
4. Кедендік рәсімдеуге мүдделі тұлғалар:
● деклорант-кеден шекарасынан өткізілетін тауарлар мен көлік
құралдарын мәлімдеуші;
● кеден тасымалдаушысы-тауарларды тасымалдаушы тұлға;
● кеден брокері немес делдалы-делдал ретінде тауарлар мен көлік
құралдарын мәлімдеуші;
● кеден қоймасының иесі-кеден органының лицензиясы негізінде қойма
жөніндегі қызмет көрсетуші тұлға;
● кедендік рәсімдеу жөніндегі маман – кедендік рәсімдеу жөнінде
қызметтер көрсетуге құқылы тұлға;
5. Арнайы құқықтық белгілер:
● кедендік бақылау жөніндегі жеңілдіктері бар дипломаттар, мемлекеттік
қызметкерлер;
● басқа да құқық қорғау органдарының қызметкерлері;
● кедендік бақылауға көмек көрсетуші тұлғалар (мамандар, медициналық
қызметкерлер, сарапшылар, куәгерлер);
● басқа да тұлғалар;
Қызметтер. Қызметтер дегеніміз адамдарға пайдалы нәтижелер ұсынушы
әрекеттер. Кейінгі уақытта халықаралық саудада қызметтерге үлкен мән
беріліп жүр. Көптеген елдерде қызметтер көрсету саудасы халықаралық
саудада үлкен көлемге ие болады. Халықаралық валюта қоры жөніндегі БҰҰ
Статистикалық Коммиссиясы, Европалық Одақ және басқа халықаралық ұйымдар
аясында, қызметтер көрсету саласында әдістемелік сұрақтарды шешу
ұйымдастырылып жүр. Осы жұмыстардағы негізгі проблема:
● халықаралық саудада “қызметтер” ұғымын анықтау;
● қызметтердің классификаторын қалыптастыру;
Өнімнің біріңғай классификаторына сәйкес қазіргі таңда қызметтердің 160
түрі белгіленген.
● іскерлік қызметтер – 46 қызметтің салалық түрі;
● көліктік қызметтер – 33 түрі;
● байланыс қызметтері – 25 түрі;
● қаржылық қызметтер 17 - түрі;
● жалпы кәсіби қызметер –5 түрі;
● басқа да қызметтер – 34 түрі;
Санаткерлік меншік. Бүкіләлемдік сауда ұйымының Уругвайдағы келіссөзді
тауарлардағы санаткерлік меншікті қорғау проблемасын анықтап берді.
Келісімнің мақсаты санаткерлік меншікті қорғау арқылы оның заңды сауда
жасауға кедергі болмауына қол жеткізу.
Келісімнің қатысушылары кедендік қорғалуға тиісті санаткерлік
меншікке мыналарды жатқызады:
● авторлық және аралас құқықтар;
● тауарлар белгілері;
● графикалық нұсқауларды пайдалану;
● өндірістік дизайн;
● патенттер;
● интегралды микросхемалардың технологиялары;
● жасырын ақпараттарды қорғау;
Келісімнің жаңалықтарының бірі – қатысушы мемлекетерге санаткерлік
меншік құқығын қорғаудың ұлттық механизмдерін құру міндеттілігі болды.
Қазіргі кезде ҚР МКК БСҰ санаткерлік меншікті реттеу бойынша ұсынған
заңның жобасын зерттеу үстінде.
1.2. Кеден ісін басқарудың заңдылықтары мен принциптері.
Басқару заңдылықтары басқару жүйесінің элементтері мен жүйелернің
арасындағы ортақ, негізгі және қажетті байланыстарды көрсетеді.
Заңдылықтар объективті және адамдардың санасы мен еріктеріне тәуелді
болмайды. Басқарудың заңдарын білу басқару жүйесін құру және олардың
талаптарын есепке алуға мүмкіндік береді.
Басқарудың жүйесіне мыналар жатады: басқару жүйесі бірлігінің заңы,
кәсіби қызмет және басқарудың үлесімділік заңы, басқару қызметін оңтайлы
ораталықтандырудың заңы, басқарудың қызметі, басқарушы және басқарылатын
жүйелердің салыстрмалылығы заңы және басқалар.
Басқару жүйесі бірлігі заңының әрекеті мыналардан көрініс табады:
басқару қатынасының үзіліссіз тізбегі мемлекеттік басқарудың жоғарғы
органдар жүйесінен бастап оның ең төменгі құрамдас бөлігіне дейін
жалғастыратындығы; басқару процессінің барлық сатылары, операциялар мен
кезеңдердің үзіліссіздігі мен келісілімділігінен; адамдардың ғаламдық
мақсаттары мен мүдделерінің барлық қосалқы бөліктерін басқарудың
бірлігінен; басқарудың қызметтері мен әдістерінің бірлігінен; басқару
ақппараты қызметкерлеріне қойылатын талаптардың бірлігінен.
Кәсіби қызмет және басқарудың үлесімділік заңы басқарудың маңызды
мақсаттарын анықтайды, басқарушы және басқарылатын жүйелердің ұтымды түрде
үлесімді қызмет жасауын қамтамасыз етеді. Үлесімділік жүйенің негізгі
қызметін басқару қаншалықты дәлме – дәл және толық қамтамассыз
ететіндігімен өлшенеді, яғни кедендік ресімдеу және кедендік бақылаудың
минималды шығындар шығару арқылы қажетті әсер беруі.
Басқару қызметін оңтайлы орталықтандырудың заңы кеден органдары
жүйесінің әрбір төменгі құрамдас бөлігінің орталық басқару органдарына
тұрақты түрде қажетті бағыныштылығын орнату арқылы басқару жүйесінің
қызмет етуін қамтамассыз етеді. Орталықтандырылған басқару жүйенің барлық
құрамдас бөлігінің қызметін қатаң түрде белгілеуді білдірмейді.
Басқарушы және басқарылатын жүйелердің салыстырмалылығы заңы
басқарылатын жүйенің сәйкестігін қамтамассыз етуді талап етуді көздейді.
Осы салыстырмалықтың өзгеруіне түрлі факторлар әсер етеді, бірінші кезекте
ұйымдастыру және экономикалық. Бәрінен де бұрын, басқарушы жүйенің даму
және қызмет ету деңгейі басқарылатын жүйенің жедел қызметтік деңгейіне
сәйкес болуы шарт.
Кеден органдарындағы басқару, объективті заңдармен олардың негізінде
қалыптасатын принциптердің біркелкі жүйесіне де иек артады.
Басқару принциптері дегеніміз - басқарушы жүйе басшылыққа алып
отыратын басқарушылық идеялар, тәртіптер, негізгі ережелер мен тәртіп
нормалары. Кеден органдарын басқару тәжірбиесінде жалпы, жеке және
ұйымдастыру-технологиялық принциптері қолданылады.
Жалпы басқару принциптері –дегеніміз басқарудың басым нормалары және
олар кеден органдарының барлық салаларымен жүйелерінде қолданылады.
Басқарудың жалпы мынандай принциптері бар;
Жүйелілік - басқарудың жетекші принципі. Кеден органдарын басқарудағы
жүйелілік жүйенің құрылымдылық және қызметтік бірлігін қамтамассыз етеді
және жетілдіреді.
Кеден органдарының алдында тұрған мақсаттар күрделенген сайын,
соғұрлым жүйенің кері байланыс принципі үлкен маңызға ие болады. Ақпарат
басқару объектісіне нақты сәттерде жүйенің жағдайы, көзделген мақсатқа қол
жеткізгендік туралы мәліметтер алуға және жүйеге әсер ету мен басқарушылық
шешімдерді жүзеге асыруды қамтамасыз етуге мүмкіндік береді.
Кеден органдарының алдарына қойған мақсаттарына жеткілікті қысқа
мерзімде аз материалды, қаржылық және еңбек шығындарымен жетулері
басқарудың ұтымдылығы қағидасын білдіреді.
Кеден жүйесінде басқарудың ұтымды әр түрлі әдістер мен құралдар
арқылы қамтамасыз етіледі.
Басқарудың жеке принциптері кеден органдарында екі үлкен топқа
бөлінеді: кеден қызметінің экономикалық, әлеуметтік саяси және рухани
салаларында қолданылатын принциптер, және мемлекеттік құқық қорғау
ұйымдары ретінде өз құзіреттілігі шегінде Қазақстан Республикасының
экономикалық қауіпсізділігін қамтамасыз ететін кеден органдарының
жүйесінде орын алатын принциптер.
Басқарудың жеке принциптеріне жататындар: заңдылық, орталықтандыру,
үзіліссіздік, жеделдік, шапшаңдық, жауапкершілік, мұрагерлік, нәтежиеге
ұмтылушылық және т.б.
Кеден жүйесінде басқару мемлекеттік қызметінің ұйымдастырылуы және
қызмет ету принципі, кадрларды таңдау, оларды оқыту мен тәрбиелеу
принципі, жедел іздестіру қызметін жүзеге асыру принципі және т.б. сияқты
жеке принциптердің топтарында қолданылады.
Ұйымдастыру технологиялық принципі – кеден органдары басшыларының
ұйымдастыру-басқару және әкімшілік орындаушылық қызметтері негізінде
жүзеге асырылады. Оларға мынадай басқару принциптерін жатқызуға болады:
дара басшылық, нақтылы, еңбекті бөлу, иерархия, құзіреттіліктерді анықтау,
басқарудың ауқымдылығы және т.б.
Дара басшылық принципі – бір жағынан басқарудың алқалығын, ал екінші
жағынан атқарушылық қызметке қатаң дара жауапкершілікті орнатуды
білдіреді. Басқарудың алқалығы әр-бір қызметкерге жүктелген іс үшін жеке
жауапкершілігін білдіреді. Кеден органдарының барлық деңгейлерінде кеден
органдарының басшылары заң жүзінде дара басшылық құқықтары мен
міндеттеріне ие және басшылық әрдайым қолданылады.
Дара басшылықты принціпі негізінде кеден органдарының жүйесін
басқаратын Қазақстан Республикасы МКК Төрағасы жүзеге асырады. Кеден ісін
басқарудың неғұрлым күрделі сұрақтары Қазақстан Республикасы МКК алқысы
отырысында шешіледі. Алқа отырысында қабылдаған, МКК Төрағасы бұйрығымен
ресімделген шешім, барлық кеден органдарымен қызметкерлерінің
орындауларына міндетті.
Дара басшылық принципіне облыстық кеден басқармаларының бастықтары да
сүйенеді. Дара басшылық принципі кеден және кеден бекеттері бастықтарының
басқару қызметтерінде қолданылады.
Кеден органдарын басқаруда жетістікке жету кеден жүйесі органдарымен
ұйымдастыру, олардық барлық лауазым иелерінің әрекеттерінің бірлігімен
қамтамасыз етіледі. Бұл жағдайда ортақ істе олардың әрқайсысының арнайы
орындары, ерекшеліктермен атқаратын ролдерін, құзіреттіліктері мен
құқықтарын анықтау үлкен маңызға ие.
Басқарудың нақытылығы принципі – жағдайдың нақты талдаудан өтуін
белгілейді. Бұл үшін басқару жүйесі ғылыми ақпарат қажет.
Еңбекті бөлу принципі басқаруды ұйымдастыру бойынша барлық қызметті
жүзеге асыру, басқару жүйесінің нақты құрамдас бөліктеріне жүктеледі.
Кеден органын басқару жүйесінің әр бір құрамдас бөлігі нақты міндеттерге
ие болулары қажет.
Иерархиялық принципі – төмен тұрған қызметкерлердің жоғары тұрған
қызметкерлерге бағынатындығын білдіреді. Әкімшілік иерархияның әр-бір
қызметкері жоғарын тұрған басшылық алдында тек өзінің шешімдері мен
әрекеттері үшін жауап беріп қана қоймайды, соынмен қатар өзіне бағынышты
барлық қызметкерлердің шешімдері мен әрекеттеріне жауапты болады.
Құзіреттіліктерді анықтау принципі басшылық саласындағы мақсаттарды
бағынышты қызметкерге өткізу кезінде, оны шешу үшін қажетті құқықтың да
берілуі керек екендігін білдіреді.
Басқарудың ауқымдылығы принципі – жоғары тұрған лауазым иесі
анықталған бағынышты қызметкерлердің ұтымды сандарың қызметтері үшін
жауапты болатындығын көрсететі.
1.3. Кеден органдарындағы басқарудың функциялары мен әдістері .
Басқару функциясы дегеніміз – жүзеге асырылу үшін нақты басқару
жұмыстарын талап ететін басқару қызметінің белгілі-бір түрі.
Кеден органдарын басқару функциясы маңызды орын алады. Өйткені ол
кеден органдарының барлық деңгейлеріндегі басқару қызметінің мазмұнын
ашып көрсетеді және басқару саласындағы міндеттерді бөледі.
Кеден органдары жүйесіндегі басқарудың функцияларын классификациялау
арқылы оларды басқарудың жалпы функциялары, яғни басқару процессінің
сатыларын көрсететін және арнайы функциялар, яғни кеден орагандарының
нақты жедел-қызметтік қызметтерінің түрлерін айқындайтын түрлеріне бөлуге
болады (№2 Схема).
Басқарудың жалпы функциялары басқарудың маңызын немесе негізін
анықтайды, өйткені ол кез-келген объектіні басқару процессіне мінездеме
береді.
Басқарудың жалпы функцияларын анықтаған кезде олардың диалектиялық
бірлігін, сондай-ақ басқарушы және басқарылушының бірлігін есепке алу
қажет. Басқару функциясының құрамы, басқарылатын жүйе жағдайының кез-
келген өзгерісіне, басқарушы жүйе жауабының тиімділігін қамтамассыз етуі
шарт.
Басқарудың жалпы функцияларына мыналар жатады: оперативті-қызметтік
жағдайдың талдауы мен болжамы, жоспарлау, ұйымдастыру, реттеу, есепке алу
және бақылау.
Басқарудың белгілі-бір функцияларын жүзеге асыру үшін басқару
жұмысының (операцияларының) нақты түрлерін орындау қажет. Бұл жағдайда
басқару жұмысы (операциялары) дегеніміз басқару функцияларын жүзеге
асыруға қажетті тұрақты қайталанатын, бір-ақ басқару объектісін басқаруды
қамтамассыз етуге жеткіліксіз әрекеттердің жиынтығы.
Егер басқарудың негізгі функциясын жүзеге асыру оперативті
-қызметтік қызметтің жаңа сапаға айналуына әкелсе, онда басқарудың жеке
жұмыстарын орындау мұндай қызметтің жаңа сапаға ие болуын қамтамассыз
етуге жеткіліксіз болады.
Басқарудың жалпы функцияларының нақты түрлерін жүзеге асыру басқару
жұмыстарының осы функцияларына ғана арналған арнайы жолдармен жүзеге
асырылады.
Кеден органдарының объективті мүмкіндіктері жедел – қызметтік
жағдайда талдау және болжау негізінде ғана анықталады. Жүйені бөліктерге
бөлу, оның құрылымын айқындау арқылы, талдау жүйенің жағдайын көрсетіп
қоймай, оның ара қатынасын да анықтайды. Бұл жағдайда талдау басқару
жүйесінің әрбір жекелеген құрамдас бөліктеріне өз талдауын жасайды.
Кеден жедел-қызметін талдау және болжау кеден қызметінің белгі-бір
бөлімдеріндегі жағдайдың жиынтығын, сонымен қатар олардың кеден ісінің
нәтижелеріне әсерін зерттеу, ұғыну және алдын-ала білумен тығыз байланыты.
Кедендік жедел-қызметтік жағдай дегеніміз кеден қызметіне айтарлықтай
әсере ететін экономикалық, саяси, әлеуметтік, құқықтық, жергілікті және
басқа жда жағдайлардың диалектикалық дамудағы элементтердің байланысының
жиынтығы.
Кедендік жедел-қызметтік жағдайдың негізгі элементтеріне мыналар
жатады;
- қызметтер көрсетілетін сыртқы экономикалық қызметке қатысушылар,
яғни Қазақстан және шетел жеке және заңды тұлғалары, кеден
органдары қызметінің аймағындағы тауарлар ағымдарының түрлері,
көлемі мен бағыты, оларды уақыт, көлік құралдары бойынша бөлу;
- кеден заңдарын бұзатын СЭҚ қатысушылар және олардың сыбайластары,
контробандистер және олардың сыбайластары, кеден органдарына қарсы әсер ету
әрекетеін жүзеге асыруға талпынушы кеден айналасындағы қылмыстық топтар мен
олардың сыбайластары;
- кеден органдарының күш-жігері мен құралдары және өздеріне жүктелген
функциялар мен міндетерді орындау мүмкіншіліктері;
- Қазақстан Республикасының экономикалық қауіпсіздікті қамтамассыз
ету шаралары;
- Кеден органдарының қызмет ету аясында контробанда және кеден
ережелерін бұзушылықтармен күрес жүргізетін құқыққорғау
органдарының, құрылымдардың болу;
- Кеден қызметіжүзеге асырылатын аумақ.
Жоспарлау дегеніміз - өзінің көмегі арқылыкеден органдарында
ұйымдастырылуы құралатын болашақта жасалатын қызметтің бастауы, яғни
басқарудың негізгі функциясы.
Жоспарлау көмегі арқылы жүйенің мақсатары мен қозғалысы, әдістері
жасалады. Басқару субъектісі орындаушылардың болашақ әрекеттерін, жоспарда
көзделген мақсаттардың жолдарын, тәсілдерін, құралдары мен мерзімдерін
анықтайды.
Жоспарлауды ұйымдастыру басқарудың барлық деңгейлерінде жүзеге
асырылады: стратегиялық (Қазақстан Республикасының МКК), жедел (ОКБ),
тактикалық (кедендер, кеден бекеттері).
Ұйымдастыру дегеніміз – жоспарлау процессі кезінде жасалғаг
жоспарларды орындау үшін қолданылатын басқарудың негізгі функциясы.
Бұл функцияның негізгі атқарушылар арасында қажетті байланыстар
орнату үшін қуаты мен құралдарын құру.
Аталған функцияны жүзеге асыру кезінде басқару субъектісі арқылы
қабылданған шешімдер мен бекітілген жоспарлардың сәтті жүзеге асуы үшін
қолайлы жағдайлар туындайды.
Басқарудың “ұйымдастыру” функциясы кеден органдарында мынандай
басқару жұмыстары (операциялары) арқылы жүзеге асырылады: шешімдерді және
құрылған жоспарларды орындау бойынша мақсаттарды қою; қарым-қатынасты
ұйымдастыру; атқарушыларды дайындау, соның ішінде оларды оқыту басқа да
жоспарлардың орындалуын қамтамассыз ететін шараларды ұйымдастыру.
Реттеу дегеніміз бағынышты тұлғалардың қызметтерінің тиімділігін
жоғарылату үшін қолданылатын басқару функцияларының негізгі түрлерінің
бірі.
Реттеу кері байланыс негізінде жүзеге асырылады. Ол жеке қызметкерлер
мен ұжымдардың қарым-қатынасын қолдау, бағдарлау, күштерді бөлу жолдары
арқылы жүзеге асады.
Басқарудың “реттеу” функциясы кеден органдарында мынандай басқару
жұмыстары (орперациялары) арқылы жүзеге асырылады: бақылаудың нәтижесін
талдау: реттеу үшін шешім қабылдау; мақсаттар түріндегі шешімдерді
атқарушыларға дейін жеткізу; реттеуді ұйымдастыру; реттеуді жүргізу;
реттеудің барысына тексеру жүргізу.
Есепке алу функцияларының мағынасы басқарылып жатқан жүйенің
ағымдағы жағдайы, оның қозғалысының бағытымен жылдамжығы, қол жеткен
нәтижелер және орын алған проблемалар туралы ақпараттарды жүйелеу және
өңдейді білдіреді.
Жоспарлардың дұрыс орындалып жатқандығын, оның жағдайы мен
нәтижелерін анықтау үшін бақылау пайдалынады.
Бақылау дегеніміз - өзінің жүзеге асырылуы негізінде кеден органдары
жүйесінің қызмет ету процессіне, қызметтің барысы, жағдайы нәтижелеріне
қадағалауды жүзеге асыру үшін қолданылатын басқару функцияларының негізгі
түрлерінің бірі.
Қабылданған шешімдерді жүзеге асыруға бақылау жасау қойылған
мақсаттарға сәйкестерін анықтауға бағытталған. Бақылау жасаудың негізгі
мақсаты жоспарлау кезінде қойылған мақсаттардан ауытқуларды анықтау, ондай
ауытқулардың себеп салдарын айқындап, кеден органдарының барлық
қызметтерінің ұтымды жұмыс істеуіне негіз болатын сәттерді ашып көрсету.
Бақылаудың нақты мақсаттары мен тәсілдері жедел –қызметтік жағдайға
байланысты болады.
Бақылау мынандай екі бағытта жасалады: бір жағынан, кеден органы
бастығы өзінің орынбасаралары мен тікелей бағынышты бөлімдердің, кеден
бекеттері мен құрылымдық бөлімшелердің бастықтарын бақылау жасайды, ал
екінші жағынан – олармен бірге отырып жоспарға сай құрылымдық бөлімшелерге
тексеру жүргізеді.
“Бақылау” функциясын жүзеге асыру үшін төмендегідей басқару
жұмыстарын орындау қажет: бақылаудың объектілерін, әдістерін, тәсілдерін,
мерзімдерін анықтау; бақылаудың атқарушыларын және оның дайындықтарын
анықтау; бақылау объектісін анықтау; бақылауды жүзеге асыру; бақылаудың
мәліметтерін талдау және оларды жүзеге асыру.
Осы аталған басқарудың барлық функциялары бір –бірімен тығыз
байланысты және біртұтас бірлікті білдіреді.
Басқарудың арнайы (нақты) функциялары
Кеден органдарындағы басқарудың арнайы функцияларына төмендегідей
функциялар жатады:
Кеден қызметін басқарудың функциялары (кеден ресімдеуін және кеден
бақылауын, құқыққорғау қызметін, экономикалық қызметті, құқықтық реттеу
және ғылыми-техникалық даму жөніндегі басқару);
Қаржы-экономикалық қызметті бақылаудың функциялары (қаржылық қызметі
және бухгалерлік қызметті басқару);
әлеуметтік қызметті басқарудың функциялары (кадр, еңбек және
психолого-педагогтық қызметтерді, сондай-ақ әлеуметтік қамтамассыз етуді
басқару);
әкімшілік-шаруашылық қызметті басқарудың функциялары (әкімшілік
қызметті, кеден инфрақұрылымын және құрылысты, жанжақты материалды-
техникалық қамтамассыз етуді басқару).
Сонымен, кеден органдарындағы басқарудың арнайы функциялары жедел-
қызметтік маңызымен байланысты болып шығады.
Басқарудың әдістері
Басқарудың әдістері дегеніміз қойылған мақсаттарға жету үшін
бағытталған, басқарудың объектілеріне әсер ету жолдарының, әдістерінің
тәсілдерінің және формаларының жиынтығы.
Басқарудың әдістерін зерттеу кезінде олардың әсер ету бағыттары нақты
мақсаттардың болуымен сипатталады. Мұндай мақсат нақты ұйымдастыру,
экономикалық, әлеуметтік және техникалық мақсаттардың шешілуін талап етеді,
ал ол мақсаттар өз кезегінде басқарудың сәйкес әдістерін қолдануды талап
етеді.
Басқарудың әдістері басқару қызметінің көлемі және әсер ету
формаларына сәйкес классификацияланады.
Кеден органдарында басқару қызметінің көлемі бойынша жалпы және жеке
әдістер ерекшеленеді.
Басқарудың жалпы әдістері ғаламдық проблемаларды, кеден ісінің басым
мақсаттарын шешуге бағытталған. Олар бүкіл кеден жүйесінің негізгі
мақсаттарына жету тәсілдері мен қызметінің мақсаттарын айқындайды.
Басқарудың жеке әдістері көбінесе жедел және ағымдағы басқару
жүйесінде қолданылады (жергілікті кеден басқармалары, кедендер, кеден
бекеттері).
Кеден жүйесінде әсер ету формасына байланысты тікелей және жанама
әсер теу әдістері қолданылады.
Тікелей әсер ету әдістері мемлекеттің еркі мен беделіне сүйенеді.
Олар мыналар: ұйымдастыру – тарату және құқықтық әдістер жатады.
Жанама әсер ету әдістеріне жататындар: әлеуметтік, психологиялық,
экономикалық және экономика -математикалық.
Кеден органдарында ұйымдастыру – басқарушылық (әкімшілік) әдісі
көмегі арқылы ұйымдастыру және реттеу сияқты басқарудың функциясын жүзеге
асыру кезінде, қызметкерлер мен ұжымдардың арасында мынандай: парыз,
құзырет, жауапкершілік, тәртіптік талап сияқты қатынастары қалыптасады.
Кеден органдарындағы әскерилендірілген және құқыққорғау ұйымдастыру
–басқарушылық әдістерінің ерекшелігі жүйеге тікелей өкімдік әсер
ететіндігінде, кеден орган басшысының бір жақты шешімдерді қабылдауына
мүмкіндік беріп, нормотивті-құқықтық құжатарды міндетті орындауға
негізделегендігінде.
Кеден органдарында ұйымдастыру-басқарушылық әдістің үш тобы
қолданылады: ұйымдастыру, басшылық жасау және тәртіптік. Олардың ішінде
жетекші орын ұйымдастырушылық әсер ету әдісітеріне беріледі. Олар
басқарудың негізі болып табылатын жүйеде ұйымдастыру байланысының ұзақ
уақытқа бектілуін білдіреді және регламенттеу, нормалау мен нұсқаулардан
құралады.
Р е г л а м е н т т е у ұйымдастыру арқылы әсер етудің қатаң түрі
болып табылады. Ол кеден органдарында жүргізілетін жүйені және процесстерді
ұйымдастырудың негізін қалайды. Ұйымдастыру ережелерін жасауды және жүзеге
асыруды білдіреді, яғни мұндай ережелерге мыналар кіреді: кеден жүйесінің
қызмет ету тәртібін және ұйымдастырылуын белгілейтін; жұмыстың ішкі
тәртібін айқындайтын және орнататын ережелер; түрлі құрылымдардың
мақсаттарын, қызметтерін құзіреттіліктерін белгілейтін ережелер; шттатық
күнтізбеліктермен және лауазымдық нұсқаулармен жүзеге асатын лауазымдық
регламенттеулер.
Н о р м а л а у дегеніміз ұйымдастыру арқылы әсер етудің
айтарлықтай қатаң түрінің бірі және ол қызметте басқарудың нормалары мен
нормативтерін белгілейді. Ұйымдастырудың нормалауы кеден жүйесіндегі
әрекеттердің және қатынастардың қажетті нормаларының, функциялары мен
міндеттерді орындаудың жолдары мен тәртіптерін анықтайды. Кеден органдарын
басқару практикасында кейбір уақыт және басқа нормативтері белгілі.
Н ұ с қ а у л а у әрдайым жұмыстың табысты орындалуына бағытталған
әдістемелік және ақпараттық көмектер формасында болады.
Ұйымдастыру –басқарушылық арқылы әсер ету әдістерінің екінші тобына
басқару органдарының күнделікті ықшамдалған жедел жұмыстарын қамтамассыз
ететін басқарушылық арқылы әсер ету әдістері жатады. Бұл әдістер
ұйымдастыру арқылы әсер ету көмегімен қалыптастырылған ұйымдастырылу
құрылымына негізделген ағымдағы ұйымдастыру жұмыстарының әдістері болып
табылады. Кеден жүйесіндегі басқарушылық арқылы әсер ету әдісі негізінде
құзыреттілік пен міндеттер жатады. Аталған әдістер Қазқастан Республикасы
МКК алқасының шешім қабылдауы арқылы жүзеге асады, яғни бұйрықтар,
нұсқаулар, ережелер, құжаттарда резолюциялар шығару және ауызша формада
басқарушылық шешімдер қабылдап, жүзеге асыру арқылы.
Кеден жүйесіндегі бұйрықтарды тек тікелей басшылар шығарады, ал
олардың орынбасарлары мен қызмет басшылары өздерінің құзыреті шегінде
нұсқаулар шығарады.
Ұйымдастыру – басқарушылық арқылы әсер ету әдістерінің үшінші тобына
тәртіптік әсер ету әдістері жатады. Бұл әдістердің кеден органдарындағы
мағынасы жауапкершілікті орнату болып табылады. Олар басқару жүйесінде
ұйымдастыру байланыстарының қалыпты қызмет жасауы үшін орнатылған және
жеке, ұжымдық, материалдық, моральдік және қызметтік жауапкершілік болып
бөлінеді.
Құқықтық әдістер әлеуметтік –экономикалық жүйенің элементтеріне әсер
етудің заңды құралдары мен тәсілдерінің жиынтығын білдіреді.
Құқықтық әдістерге мыналар жатады: құқықтық нормаларды жасау,
пайдалану және қолдану, құқықтық қатынастарды қалыптастыру, құқықтық
актілердің талаптарын сақтау.
Құқықтық нормалар кеден жүйесіндегі барлық кеден органдарының
орындарын басқарудың әдістерін белгілейді. Осындай негізгі құқықтық
нормаларға жататындар: Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы
Қазақстан Респудликасының Заңы 1995 жылғы 20 шілде №2368; Лауазымды
адамдардың Қазақстан Республикасының кеден органдарында қызмет өткеруі
туралы ережені бекіту туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 2003
жылғы 12 тамыз №1238; Қазақстан Респудликасы Мемлекеттік кеден комитетінің
құрылымы туралы Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы 1997 жылғы 5
мамырдағы №786 және т.б.
Кеден органдарының басқару аппаратының қызметі еңбек, азаматтық,
шаруашылық және тағы бірқатар құқықтық актілердің нормаларымен белгіленеді.
Басқарудың әлеуметтік және психологиялық әдістері кеден жүйесіндегі
басқару әдістерінің ішінде маңызды орынды алады, өйткені кеден қызметіндегі
ұжымының әлеуметтік, экономикалық және ұйымдастырылуыдың арасындағы
қатынастың мінездемесін көрсетеді. Айталық, кеден органдарындағы қызметтік
жұмыстың тиімділігі кадрлардың ауыстырылуымен тығыз байланысты болады, ал
ол кеден органдарындағы еңбек етудің әлеуметтік және психологиялық
жағдайларын, соның ішінде тәртіптілікті, қызметкерлердің ар тазалығын,
ұжымдағы психологиялық климатты және т.б. көрсетеді.
Әлеуметтік және психологиялық әдістердің мақсаты қызметкерлердің
әлеуметтік тұтынушылығын қамтамассыз ету және осының негізінде жеке адамның
қызметтік белсенділігін арттыру мен ұжымның тиімді қызмет жасауын жүзеге
асыру болып табылады.
Басқарудың әлеуметтік әдістері мынандай әдістерден құралады:
әлеуметтік нормалау, әлеуметтік реттеу, әлеуметтік жаңалықтар енгізу және
моральдік ынталандыру.
Әлеуметтік әсер ету әдістері кеден органдары ұжымының әлеуметтік даму
жолдарынан көрініс табады. Ол мынандай шаралардан құралады: қызметкерлердің
мәдени тәрбие және біліктілігін арттыру, кадрларың кетуімен күрес жүргізу,
еңбек және тұрмыстық жағдайларды жақсарту.
Басқарудың психологиялық әдістері ұжымда тиімді психологиялық
климатты қалыптастыру арқылы кеден органдары қызметкерлерінің арасындағы
қатынастарды реттеуге бағытталған. Оларға жататындар: шағын топтар мен
ұжымдарды құру, еңбекті бағалау, психологиялық ой қозғау, кәсіби сұрыптау
мен оқыту.
Басқарудың экономикалық әдістері дегеніміз – экономикалық мүдделерді
пайдалану негізінде басқару объектісіне әсер ету тәсілдерінің жүйесі. Кеден
органдарындағы басқарудың экономикалық әдістеріне жататындар:
орталықтандырылған жоспарланған және экономикалық ынталандыру әдістері.
Басқарудың экономикалық әдістерінің ерекшелігі мемлекеттік, ұжымдық
және жеке мүдделер жүйесінің бірлігін қамтамассыз етуге бағытталғандығында.
Аталғандар кеден органдарында екі түрлі аспект арқылы жүзеге асады:
біріншісі –Қазақстан Респудликасы бюджетінің кіріс бөлігін директивті
жоспарлар құру арқылы белгілеу, ал екіншісі – кеден жүйесін құру негізінде
және аталған қорды пайдалану негізінде басқару.
Басқарудың экономикалық- математикалық әдістері. Басқарудың шешілетін
мақсаттар ерекшелігіне байланысты кеден органдарында экономика-
математикалық әдістердің формаланбаған, әлсіз формаланған және формаланған
түрлері қолданылады.
1.4. Кеден ісін басқарудың құқықтық негіздері.
Кеден ісін басқарудың нормативті-құқықтық негіздері екі негізгі
көздерден қалыптасады: біріншіден, формальды көздер, ал екіншіден
институтциональды көздер. Формальды көздерге классикалық мен әдеттер
жатады. Классикалық көздерге бірінші кезекте мыналар жатады: Қазақстан
Республикасының Заңдары, Қазақстан Республикасы Президентінің жарлықтары,
Қазақстан Республикасы Үкіметінің заң актілерімен мен қаулылары, Қазақстан
Республикасы Кеден Комитетінің актілері және басқа да министірліктер,
ведмоствалар мен жергілікті атқарушы органдарының актілері. Қазіргі таңда
кеден ісіндегі басқару келесі заңдарға сүйенеді:
- Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жыл;
- Қазақстан Республикасындағы кеден ісі туралы Қазақстан
Республикасының Заңы 1995 жылғы 20 шілде №2368 (өзгертулермен
толықтырулар келесі Қазақстан Республикасы заң актілерімен
енгізілген: Қазақстан Республикасы Президентінің заң күші бар
жарлықтары 21.12.1995 жыл №2703 және 26№01№1996 жыл №2824;
Қазақстан Республикасының Заңдары 22.11.1996 жыл №47-1; 09.06.1997
жыл №116-1; 30.07.1997 жыл №139-1 және 15.05.1998 жыл №217-1;
22.121998 жыл №327-1, 16.07.2002 жыл №426-1; 29.06.2003. жыл №42-
II; 05.06.2003 жыл. №48 -II; 05.07.2003 жыл. №75- II; 13.11.2003
жыл. №98- II);
- Лауазымды адамдардың Қазақстан Республикасының кеден органдарында қызмет
өткеруі ережені бекіту Қазақстан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz