Жабық зақымданулар. жұмсақ ұлпалардың зақымдануы. ұзақ қысылу синдромы. іш пен кеуде қуыстардың және мидың жабық зақымданулар. патогенезі. клиникасы. бірінші көмек көрсету және емдеуі
жоспары:
1. Жабық зақымданулардың анықтамасы, дамуы, қалыптасуы
2. Жіктелуі, ерекшеліктері
3. Клиникалық сипаты, анықтау, тексеру тәсілдері
4. Жүргізілетін алғашқы жәрдемның ерекшеліктері
5. Жұмсақ тіндердің зақымдалуы.
6. Травмалық токсикоз
7. Ішкі ағзалар және ми сауытының зақымдалуы.
1. Жабық зақымданулардың анықтамасы, дамуы, қалыптасуы
2. Жіктелуі, ерекшеліктері
3. Клиникалық сипаты, анықтау, тексеру тәсілдері
4. Жүргізілетін алғашқы жәрдемның ерекшеліктері
5. Жұмсақ тіндердің зақымдалуы.
6. Травмалық токсикоз
7. Ішкі ағзалар және ми сауытының зақымдалуы.
Соғылып, жаншылу, - деп тіндер мен ағзалардың теріге зақым келмей жарақаттануын айтамыз. Жаншылу – жарақаттаушы күштің денеге жылдам әсерінен болады. Мысалы: құлағанда немесе әртүрлі соғылғанда (таспен, әртүрлі құралдармен). Мұнда денедегі өзгерістер жергілікті зақымдалумен шектеледі. Көбінесе соғылып, жаншылуға бас, аяқ-қол ұшырайды. Олардың ауырлық деңгейі әртүрлі: жеңіл жарақаттардан тіндердің әжептәуір бөлігінің қанталануы, шіруі, созылуы, тартылуы, жаншылуы, соғылуы жиі кездеседі.
Тіндердің соғылып, жаншылуға қарсылық қабілеті әртүрлі, көбінесе тері асты майы, бұлшық ет, үлпершекті (паренхиматозный) ағзалар қатты жарақаттанады. Ал, шандыр, сіңір, шеміршектердің қарсылық қабілеті әжептәуір жоғары болады. Жұмсақ тіндердің соғылып, жаншылуы көбінесе жүйке талшықтары мен жүйке түйіршіктерінің, жұлын мен бас миының зақымдалуына әкеліп соғады.
Аяқ-қолдың соғылып, жаншылуы әрдайым тері асты майының, кейде кіші немесе үлкен қан тамырларының зақымдалуын тудырып, тіндердің, буын ішінің қанталануына соқтырады. Жұмсақ тіндердің қанталауы араласқан түрде бұлшық ет шандырлары арасына және тамырдың айналасына жайылуы мүмкін. Үлкен қан тамырларының жарақаты қанталаудан басқа ет қабаты мен тері асты майына қан ағуына байланысты ұялаған қанды шоғыр (гематома) құруы мүмкін. Кейінірек ұялаған қанды шоғыр шеміршектенуі немесе сүйектенуі, не іріңдеуі мүмкін.
Буын ішіне қан кету (гемартроз) кезінде буын қабының ішінде не сіңіріліп, не іріңдеуі мүмкін. Буын неғұрлым ерте қозғалысқа түссе, соғұрлым қан буын ішіде жылдам сіңіріледі. Әйтпесе буын ішіндегі ұйыған қан буынның қозғалысын тежеп, буынның ішінде бұдырмақтар (фиброз) пайда болып, созылмалы артроз атты науқасқа шалдықтырады.
Соғылып, жаншылудың сипаттамасы.
Жарақаттың бұл түрінде ісік, қанталау, ауыру сезімі пайда болады.
Ісік – қанталауға, жарақаттанған жерде лимфа сұйығының тіндерге сіңірілуіне, жергілікті қабынуға байланысты пайда болады. Кейіннен 3–4 тәулік бойында жергілікті көгеру, қызару, қызу, сарғаю кездеседі.
Қанталау – бірнеше сағаттан соң басылып, үлкен мөлшерде 2 – 3 күннен соң жасылдау, әріқарай сарғыш түске айналады.
Ауыру сезімі – соғушы заттың күйіне, тіндердің жаншылуына, іріңдеуіне байланысты дамиды. Неғұрлым ісіну, қабыну үлкен болса, соғұрлым тіндердің жаншылуы, қан айналымы, зат алмасуы және жергілікті қоректенуі бұзылып (ишемия), ауыру сезімі күшейе түседі. Көбінесе буын аймақтарында қалыпты қызметтің бұзылуы байқалады. Аяқ-қолдағы қимыл- қозғалыс бұл кезеңдерде еріксіз тежеліп, қажеттілік жағдайға байланысты қалыптасады. Көбінесе буын аймақтарында қимыл-қозғалыстың бұзылуы, буынның бүгілуі байқалады. Өйткені, еріксіз жағдайда буын қабы босаңсып, ішіндегі қан мен сұйықтың қысымы азаяды. Қол-аяқтың бұл жағдайда ретті қозғалысы шектеліп, ауырсыну сезімі күшейе түседі.
Үлкен көлемде соғылып-жаншылу жарақатында науқастың жалпы жағдайы нашарлайды. Дене қызуы кейде 38 көтеріледі.
Соғылып, жаншылуды анықтау жеңілірек келеді. Науқастың шағымына, сырқатнамасына және қалыптасқан белгілерін тексеріп, бағалауға байланысты анықтап ажыратады. Байқау кезінде үзілуді, жыртылуды, сынықты, буын шығуын, буынның жартылай таюын аңғармай өткізіп алмау керек. Бұл жағдайда ұсақдыбыс, рентген тәсілдерімен зерттеу әдістері көп көмектеседі.
Емдеу – неғұрлым ерте басталса соғұрлым сауығу жылдам басталады. Зақымдалған тіндерге, аяқ – қолға құрсаулау (шинирование), таңып, байлам салу арқылы физиологиялық қимылсыздық (покой) қалыптастыру қажет. Алғашқы тәуліктерде суық мұз басу (гипотермия) арқылы қанталауды, қан ұялап, шоғырлануды, ісікті азайту орынды болады.
Буын аймағындағы соғылып – жаншылуды қадағалап, буында қанның жиналу (гемартоз) белгілері болса, буынға ине салып (пункция), ішіндегі қанды сорып алып, антибиотик жіберіп, таңып байлам салу керек. Буынның ауыр жарақаты кезінде пукциядан кейін буын ішіне 10 – 20 мл 1% новокаин ертіндісімен антибиотик қосып еңгізуге болады. Жедел қабыну үрдістері өткеннен соң жергілікті физикалық емдеу тәсілдерін (ұсақдыбыс, магнит өрісі, т.б.), жандандыру (массаж), буынның қалыпты қозғалысын қалыптастырып, реттеу керек.
Қосалқы инфекция түсуіне байланысты кейде қан ұялау, шоғырлану кезінде жұмсақ тіндердің іріңдеуі, шектелген немесе жайылған іріңдіктер байқалады. Бұл жағдайда іріңдікті тіліп, жараны тазалап, антисептиктермен жуып, шіріген тіндерді кесіп, сылып, жара бойына өткізгіш түтік қойылады. Ал, зақымдалған буын аймағында іріңді үрдістердің жылжып жайылуын және ауырсыну сезімін шектеу үшін жарақаттанған аяққа немесе қолға екі-үш буын аралығында гипстік байлам салынады.
Тіндердің соғылып, жаншылуға қарсылық қабілеті әртүрлі, көбінесе тері асты майы, бұлшық ет, үлпершекті (паренхиматозный) ағзалар қатты жарақаттанады. Ал, шандыр, сіңір, шеміршектердің қарсылық қабілеті әжептәуір жоғары болады. Жұмсақ тіндердің соғылып, жаншылуы көбінесе жүйке талшықтары мен жүйке түйіршіктерінің, жұлын мен бас миының зақымдалуына әкеліп соғады.
Аяқ-қолдың соғылып, жаншылуы әрдайым тері асты майының, кейде кіші немесе үлкен қан тамырларының зақымдалуын тудырып, тіндердің, буын ішінің қанталануына соқтырады. Жұмсақ тіндердің қанталауы араласқан түрде бұлшық ет шандырлары арасына және тамырдың айналасына жайылуы мүмкін. Үлкен қан тамырларының жарақаты қанталаудан басқа ет қабаты мен тері асты майына қан ағуына байланысты ұялаған қанды шоғыр (гематома) құруы мүмкін. Кейінірек ұялаған қанды шоғыр шеміршектенуі немесе сүйектенуі, не іріңдеуі мүмкін.
Буын ішіне қан кету (гемартроз) кезінде буын қабының ішінде не сіңіріліп, не іріңдеуі мүмкін. Буын неғұрлым ерте қозғалысқа түссе, соғұрлым қан буын ішіде жылдам сіңіріледі. Әйтпесе буын ішіндегі ұйыған қан буынның қозғалысын тежеп, буынның ішінде бұдырмақтар (фиброз) пайда болып, созылмалы артроз атты науқасқа шалдықтырады.
Соғылып, жаншылудың сипаттамасы.
Жарақаттың бұл түрінде ісік, қанталау, ауыру сезімі пайда болады.
Ісік – қанталауға, жарақаттанған жерде лимфа сұйығының тіндерге сіңірілуіне, жергілікті қабынуға байланысты пайда болады. Кейіннен 3–4 тәулік бойында жергілікті көгеру, қызару, қызу, сарғаю кездеседі.
Қанталау – бірнеше сағаттан соң басылып, үлкен мөлшерде 2 – 3 күннен соң жасылдау, әріқарай сарғыш түске айналады.
Ауыру сезімі – соғушы заттың күйіне, тіндердің жаншылуына, іріңдеуіне байланысты дамиды. Неғұрлым ісіну, қабыну үлкен болса, соғұрлым тіндердің жаншылуы, қан айналымы, зат алмасуы және жергілікті қоректенуі бұзылып (ишемия), ауыру сезімі күшейе түседі. Көбінесе буын аймақтарында қалыпты қызметтің бұзылуы байқалады. Аяқ-қолдағы қимыл- қозғалыс бұл кезеңдерде еріксіз тежеліп, қажеттілік жағдайға байланысты қалыптасады. Көбінесе буын аймақтарында қимыл-қозғалыстың бұзылуы, буынның бүгілуі байқалады. Өйткені, еріксіз жағдайда буын қабы босаңсып, ішіндегі қан мен сұйықтың қысымы азаяды. Қол-аяқтың бұл жағдайда ретті қозғалысы шектеліп, ауырсыну сезімі күшейе түседі.
Үлкен көлемде соғылып-жаншылу жарақатында науқастың жалпы жағдайы нашарлайды. Дене қызуы кейде 38 көтеріледі.
Соғылып, жаншылуды анықтау жеңілірек келеді. Науқастың шағымына, сырқатнамасына және қалыптасқан белгілерін тексеріп, бағалауға байланысты анықтап ажыратады. Байқау кезінде үзілуді, жыртылуды, сынықты, буын шығуын, буынның жартылай таюын аңғармай өткізіп алмау керек. Бұл жағдайда ұсақдыбыс, рентген тәсілдерімен зерттеу әдістері көп көмектеседі.
Емдеу – неғұрлым ерте басталса соғұрлым сауығу жылдам басталады. Зақымдалған тіндерге, аяқ – қолға құрсаулау (шинирование), таңып, байлам салу арқылы физиологиялық қимылсыздық (покой) қалыптастыру қажет. Алғашқы тәуліктерде суық мұз басу (гипотермия) арқылы қанталауды, қан ұялап, шоғырлануды, ісікті азайту орынды болады.
Буын аймағындағы соғылып – жаншылуды қадағалап, буында қанның жиналу (гемартоз) белгілері болса, буынға ине салып (пункция), ішіндегі қанды сорып алып, антибиотик жіберіп, таңып байлам салу керек. Буынның ауыр жарақаты кезінде пукциядан кейін буын ішіне 10 – 20 мл 1% новокаин ертіндісімен антибиотик қосып еңгізуге болады. Жедел қабыну үрдістері өткеннен соң жергілікті физикалық емдеу тәсілдерін (ұсақдыбыс, магнит өрісі, т.б.), жандандыру (массаж), буынның қалыпты қозғалысын қалыптастырып, реттеу керек.
Қосалқы инфекция түсуіне байланысты кейде қан ұялау, шоғырлану кезінде жұмсақ тіндердің іріңдеуі, шектелген немесе жайылған іріңдіктер байқалады. Бұл жағдайда іріңдікті тіліп, жараны тазалап, антисептиктермен жуып, шіріген тіндерді кесіп, сылып, жара бойына өткізгіш түтік қойылады. Ал, зақымдалған буын аймағында іріңді үрдістердің жылжып жайылуын және ауырсыну сезімін шектеу үшін жарақаттанған аяққа немесе қолға екі-үш буын аралығында гипстік байлам салынады.
Әдебиеттер:
1. Гостищев В.К. Общая хирургия. -М.: Медицина, 2001. -663с.
2. Малярчук В.И., Пауткин Ю.Ф. Курс лекции по общей хирургии. -М.: Изд. Российского университета дружбы народов, 1999. -314с.
3. Горшков С.З. Закрытые повреждения органов брюшной полости и забрюшинного пространства.-М.:Медицина,2005.-223 с.
4. Общая хирургия: Учебник для мед. вузов /Под ред. П.Н.Зуба¬рева, М.И.Лыткина,
М.В.Епифанова.-СПб.:СпецЛит,1999.-472 с.
5. Мусин Н.О. Септический шок. Синдром токсического шока:Учеб.метод. пос.-Караганда, 2007.-44 с.
6. Гостищев В. К. Общая хирургия.-М.: ГЭОТАР-МЕД,2003.-220 с.
7. Нечаев Э.А., Ревской А.К., Савицкий Г..Г. Синдром длительного сдавления.-М.: Медицина, 1993.-208 с.
8. Мадыкенов О.М. Закрытые повреждения головы и груди. Караганда. 1993.
9. Мадыкенов О.М. Закрытые повреждения органов брюшной полости. Караганда. 1994.
10. Петров С.В. Общая хирургия:Учебник для вузов с компакт- диском.-3-е изд.,перераб.и доп.-М.:ГЭОТАР-Медиа,2005.-768 с.
11. Нартайлаков М.А. Общая хирургия:Учеб. пособие для медвузов.- Ростов-на-Дону: Феникс, 2006.-256 с.
14. Каратай Ш.С. Хирургия медицины катастроф: Практическое руководство.-
М.:МЕДпрессинформ, 2004.-208 с.
15. Чернов В.Н. Общая хирургия.-Ростов-на-Дону:МарТ,2004.-256 с.
1. Гостищев В.К. Общая хирургия. -М.: Медицина, 2001. -663с.
2. Малярчук В.И., Пауткин Ю.Ф. Курс лекции по общей хирургии. -М.: Изд. Российского университета дружбы народов, 1999. -314с.
3. Горшков С.З. Закрытые повреждения органов брюшной полости и забрюшинного пространства.-М.:Медицина,2005.-223 с.
4. Общая хирургия: Учебник для мед. вузов /Под ред. П.Н.Зуба¬рева, М.И.Лыткина,
М.В.Епифанова.-СПб.:СпецЛит,1999.-472 с.
5. Мусин Н.О. Септический шок. Синдром токсического шока:Учеб.метод. пос.-Караганда, 2007.-44 с.
6. Гостищев В. К. Общая хирургия.-М.: ГЭОТАР-МЕД,2003.-220 с.
7. Нечаев Э.А., Ревской А.К., Савицкий Г..Г. Синдром длительного сдавления.-М.: Медицина, 1993.-208 с.
8. Мадыкенов О.М. Закрытые повреждения головы и груди. Караганда. 1993.
9. Мадыкенов О.М. Закрытые повреждения органов брюшной полости. Караганда. 1994.
10. Петров С.В. Общая хирургия:Учебник для вузов с компакт- диском.-3-е изд.,перераб.и доп.-М.:ГЭОТАР-Медиа,2005.-768 с.
11. Нартайлаков М.А. Общая хирургия:Учеб. пособие для медвузов.- Ростов-на-Дону: Феникс, 2006.-256 с.
14. Каратай Ш.С. Хирургия медицины катастроф: Практическое руководство.-
М.:МЕДпрессинформ, 2004.-208 с.
15. Чернов В.Н. Общая хирургия.-Ростов-на-Дону:МарТ,2004.-256 с.
Жабық зақымданулар. Жұмсақ ұлпалардың зақымдануы. Ұзақ қысылу синдромы.
Іш пен кеуде қуыстардың және мидың жабық зақымданулар. Патогенезі.
Клиникасы. Бірінші көмек көрсету және емдеуі
жоспары:
1. Жабық зақымданулардың анықтамасы, дамуы, қалыптасуы
2. Жіктелуі, ерекшеліктері
3. Клиникалық сипаты, анықтау, тексеру тәсілдері
4. Жүргізілетін алғашқы жәрдемның ерекшеліктері
5. Жұмсақ тіндердің зақымдалуы.
6. Травмалық токсикоз
7. Ішкі ағзалар және ми сауытының зақымдалуы.
Соғылып, жаншылу, - деп тіндер мен ағзалардың теріге зақым келмей
жарақаттануын айтамыз. Жаншылу – жарақаттаушы күштің денеге жылдам әсерінен
болады. Мысалы: құлағанда немесе әртүрлі соғылғанда (таспен, әртүрлі
құралдармен). Мұнда денедегі өзгерістер жергілікті зақымдалумен шектеледі.
Көбінесе соғылып, жаншылуға бас, аяқ-қол ұшырайды. Олардың ауырлық деңгейі
әртүрлі: жеңіл жарақаттардан тіндердің әжептәуір бөлігінің қанталануы,
шіруі, созылуы, тартылуы, жаншылуы, соғылуы жиі кездеседі.
Тіндердің соғылып, жаншылуға қарсылық қабілеті әртүрлі, көбінесе тері
асты майы, бұлшық ет, үлпершекті (паренхиматозный) ағзалар қатты
жарақаттанады. Ал, шандыр, сіңір, шеміршектердің қарсылық қабілеті
әжептәуір жоғары болады. Жұмсақ тіндердің соғылып, жаншылуы көбінесе жүйке
талшықтары мен жүйке түйіршіктерінің, жұлын мен бас миының зақымдалуына
әкеліп соғады.
Аяқ-қолдың соғылып, жаншылуы әрдайым тері асты майының, кейде кіші
немесе үлкен қан тамырларының зақымдалуын тудырып, тіндердің, буын ішінің
қанталануына соқтырады. Жұмсақ тіндердің қанталауы араласқан түрде бұлшық
ет шандырлары арасына және тамырдың айналасына жайылуы мүмкін. Үлкен қан
тамырларының жарақаты қанталаудан басқа ет қабаты мен тері асты майына қан
ағуына байланысты ұялаған қанды шоғыр (гематома) құруы мүмкін. Кейінірек
ұялаған қанды шоғыр шеміршектенуі немесе сүйектенуі, не іріңдеуі мүмкін.
Буын ішіне қан кету (гемартроз) кезінде буын қабының ішінде не
сіңіріліп, не іріңдеуі мүмкін. Буын неғұрлым ерте қозғалысқа түссе,
соғұрлым қан буын ішіде жылдам сіңіріледі. Әйтпесе буын ішіндегі ұйыған қан
буынның қозғалысын тежеп, буынның ішінде бұдырмақтар (фиброз) пайда болып,
созылмалы артроз атты науқасқа шалдықтырады.
Соғылып, жаншылудың сипаттамасы.
Жарақаттың бұл түрінде ісік, қанталау, ауыру сезімі пайда болады.
Ісік – қанталауға, жарақаттанған жерде лимфа сұйығының тіндерге
сіңірілуіне, жергілікті қабынуға байланысты пайда болады. Кейіннен 3–4
тәулік бойында жергілікті көгеру, қызару, қызу, сарғаю кездеседі.
Қанталау – бірнеше сағаттан соң басылып, үлкен мөлшерде 2 – 3 күннен
соң жасылдау, әріқарай сарғыш түске айналады.
Ауыру сезімі – соғушы заттың күйіне, тіндердің жаншылуына, іріңдеуіне
байланысты дамиды. Неғұрлым ісіну, қабыну үлкен болса, соғұрлым тіндердің
жаншылуы, қан айналымы, зат алмасуы және жергілікті қоректенуі бұзылып
(ишемия), ауыру сезімі күшейе түседі. Көбінесе буын аймақтарында қалыпты
қызметтің бұзылуы байқалады. Аяқ-қолдағы қимыл- қозғалыс бұл кезеңдерде
еріксіз тежеліп, қажеттілік жағдайға байланысты қалыптасады. Көбінесе буын
аймақтарында қимыл-қозғалыстың бұзылуы, буынның бүгілуі байқалады. Өйткені,
еріксіз жағдайда буын қабы босаңсып, ішіндегі қан мен сұйықтың қысымы
азаяды. Қол-аяқтың бұл жағдайда ретті қозғалысы шектеліп, ауырсыну сезімі
күшейе түседі.
Үлкен көлемде соғылып-жаншылу жарақатында науқастың жалпы жағдайы
нашарлайды. Дене қызуы кейде 38( көтеріледі.
Соғылып, жаншылуды анықтау жеңілірек келеді. Науқастың шағымына,
сырқатнамасына және қалыптасқан белгілерін тексеріп, бағалауға байланысты
анықтап ажыратады. Байқау кезінде үзілуді, жыртылуды, сынықты, буын шығуын,
буынның жартылай таюын аңғармай өткізіп алмау керек. Бұл жағдайда
ұсақдыбыс, рентген тәсілдерімен зерттеу әдістері көп көмектеседі.
Емдеу – неғұрлым ерте басталса соғұрлым сауығу жылдам басталады.
Зақымдалған тіндерге, аяқ – қолға құрсаулау (шинирование), таңып, байлам
салу арқылы физиологиялық қимылсыздық (покой) қалыптастыру қажет. Алғашқы
тәуліктерде суық мұз басу (гипотермия) арқылы қанталауды, қан ұялап,
шоғырлануды, ісікті азайту орынды болады.
Буын аймағындағы соғылып – жаншылуды қадағалап, буында қанның жиналу
(гемартоз) белгілері болса, буынға ине салып (пункция), ішіндегі қанды
сорып алып, антибиотик жіберіп, таңып байлам салу керек. Буынның ауыр
жарақаты кезінде пукциядан кейін буын ішіне 10 – 20 мл 1% новокаин
ертіндісімен антибиотик қосып еңгізуге болады. Жедел қабыну үрдістері
өткеннен соң жергілікті физикалық емдеу тәсілдерін (ұсақдыбыс, магнит
өрісі, т.б.), жандандыру (массаж), буынның қалыпты қозғалысын
қалыптастырып, реттеу керек.
Қосалқы инфекция түсуіне байланысты кейде қан ұялау, шоғырлану кезінде
жұмсақ тіндердің іріңдеуі, шектелген немесе жайылған іріңдіктер байқалады.
Бұл жағдайда іріңдікті тіліп, жараны тазалап, антисептиктермен жуып,
шіріген тіндерді кесіп, сылып, жара бойына өткізгіш түтік қойылады. Ал,
зақымдалған буын аймағында іріңді үрдістердің жылжып жайылуын және ауырсыну
сезімін шектеу үшін жарақаттанған аяққа немесе қолға екі-үш буын аралығында
гипстік байлам салынады.
Ұзақ жаншылу сырқаты (ҰЖС).
Әскери - далалық хирургияда және хирургиялық жарақаттардан кейін
кездесетін күрделі асқынуға ұзақ жаншылу сырқаты (ҰЖС) жатады. Бұл жерде
ҰЖС - әртүрлі атаумен аталып келгенін айта кету жөн – жарақаттан
улану, жаншылу сырқаты, босату сырқаты, жұмсақ тіндердің ұзақ уақыт
қысылу сырқаты, т.б.
ҰЖС – жарақаттардың аса бір күрделі асқыну түрі. Оны ғалымдардың жеке
бөліп қарауына сәйкес табиғи апат кезінде және соғыста алған жарақаттар
осы ауыр дағдарыстың дамуына себепкер болады.
Бұл сырқаттың тарихы 1908 жылғы Италияның қалалары – Мессини мен
Калабрияда болған жерсілкініс апатынан басталады. Қаланың көптеген халқы
құлаған құрылыстардың астында қалып, оларды құтқару жұмыстары кезінде
адамдар қанағаттанарлық жалпы жағдайдан біраз уақыт өткен соң ауыр халге
түсіп, өлімге душар бола бастаған.
1909 жылы Рур көмір бассейінде үлкен апат болып, көп адамдар қазаға
ұшыраған. Содан бастап Зильберштейннің Кеншілердің апаттан болатын
нефриті атты жұмысы жарық көрді. Бұл жұмыстың мазмұны жұмсақ тіндердегі
ҰЖС кезінде қалыптасқан ішкі уланудың бүйрекке тікелей қатысты екенін
байқатты.
Алғашқы дүние жүзілік соғыс кезінде француз хирургі Кенюдің байқауы
бойынша, бір офицердің аяғы құлаған құрылыс астында қалып, екі аяғына
құрсау – бекініс салынып, дәрігерге жеткізіледі. Алғашқыда оның жалпы
жағдайы ауыр болған емес, жүрек соғуы, қан қысымы, тыныс алуы
қанағаттанарлық деңгейде сақталған. Кенеттен оның өліп кетуіне ешбір қауіп
- қатер болмаған. Бірақ бұғанадан төмен қарай шешінісімен ешбір қан кетусіз
офицердің жағдайы күрт ауырлап, бірден өліп кеткен. Сол уақыттан бастап,
жарақаттан қалыптасқан улануға зор көңіл бөліне бастады. Кейінгі жылдары
көптеген арнайы тәжірибелер жүргізіліп, тіндер мен тамырларға жасалған
қысымнан дамитын шок (турникетный шок) атты үлгі ретінде тәжірбиелік сынақ
(эксперимент) жасалды.
Профессор И. Кушконың: Дененің бұғаулап салынған қысымға кері әсері
атты ғылыми – тәжірбиелік жинағы шықты.
Екінші дүниежүзілік соғыста Лондонды фашистер талқандау кезінде
ағылшын ғалымы Байстер (1950, 1978) мұндай жарақаттарды байқап, биохимиялық
тексеру жасап, зеріттеген. Сондықтан, ағылшынның кейбір ғылыми баспаларында
ҰЖС- Байстер синдромы, - деп те аталады.
Советтер Одағында, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Сталинград
шайқасында, проф. А.Я. Пытельдің байқаулары, зерттеулері монография ретінде
Хирургиядағы бауыр – бүйрек синдромы, - деген атпен 1946 ж. жарық көрді.
1948 ж. Ашхабадта үлкен жерсілкініс болып, проф. Еланский Н.Н., Кузин
М.И. – ҰЖС туралы еңбектерін Жұмсақ тіндердің ұзақ уақыт қысылу синдромы
- деген атпен баспадан шығарды.
Бұл сырқат негізінен бұлшық еттердің ұзақ уақыт қысылуы кезінде,
бұғау салынған кезінде жергілікті қан айналысының, зат алмасудың,
қоректенудің бұзылып, жедел қоректік тапшылыққа (ишемия) соқтырып, содан
соң ішкі уланудың дамуына байланысты жүреді. Қан тамырларының қысылуымен
қатар жүйке тамырларының қысылуы байқалады да, жергілікті қоректену мен
қан құрамының (гемопоэз) бұзылуы пайда болады. Осыдан кейін тіндердің
бұзылуы, шіруі басталады. Қалыптасқан бөлшектенуден зақымдалған жерде
әртүрлі улы заттар көбейе бастайды. Бөлшектену кезінде бұлшық еттен
миоглобин бөлінеді. Осы кезеңде бұлшық ет 70 –75% өзінің миоглобинін
жоғалтады. Олар зат алмасу үрдісінде қанға түсіп – миоглобинемия, зәрге
түсіп – миоглобинурияға шалдықтырады. Ағзада, денеде өте күшті қышқылдану
(ацидоз) басталады. Қанның pH – ортасы төмендейді, ал зәрде – қышқылды
реакция басым болады. Жайылған қышқылдану кезінде миоглобин қышқылды
гематин ретінде тұнбаға түсіп, бүйрек сүзгіші тығындалып, бітеліп қалады
деген тұжырым туса, ал қазір миоглобиннің бүйрек сүзгішіне тигізетін улы
әсері дәлелденіп отыр. Бұлшық ет миоглобиннен басқа 60 – 65% калийді
жоғалтады да, гиперкалиемия басталады, содан калийлік улану жалғасады.
Ұ. Ж. С. клиникалық сипаттамасы.
Ұ. Ж. С. - науқасты жаншылудан, қысылудан босатқан соң басталады да,
кейбір авторлар оны босату сырқаты деп атаған. Сырқаттың дамуы негізгі үш
кезеңнен тұрады.
І кезең – ерте кезең, қысылудан босатқаннан кейін 24 – 48 сағат өткен
соң басталады.
Бұл кезде шоктың сипатты белгілері бар, бүйрек қызметі бұзылуының
алғашқы клиникалық көріңістері байқалады. Содан соң 1 – 2 күнге созылған
сауығу (светлый промежуток) байқалады.
ІІ кезең – 4 күннен 8 күнге дейін созылады. Бұл кезде жедел бүйрек
жетімсіздігі басаталады. Көбінесе науқастың жедел бүйрек жетімсіздігінен
(Ж. Б. Ж.) өліп кетуі жиі кездеседі. І – кезеңдегідей сауығу байқалмайды.
Тек қана сауығудың байқалуы шоққа қарсы жетілдірілген жүйелі емді қолдануға
байланысты кездеседі. Бірақ 4 –5 күннен кейін жедел бүйрек жетімсіздігі
басталып, науқастар ауыр халде болып, кейде тосынан өліп кетеді.
ІІІ кезең – қалыптасу, сауығу кезеңі. Кейбір жағдайда 3 аптадан соң
жүргізілген емнің тиімді әсеріне, денедегі үрдістердің қалыпты жағдайға
келуіне байланысты сауығу кезеңі басталады. Бұл кезеңде сырқаттың жалпы
көріністеріне қарағанда жергілікті белгілері басым болады. Бүйрек
жетімсіздігі басылып, жергілікті қысылған, жаншылған тіндер сырқаты бірінші
кезекке шығады. Салдану (паралич), буын, бұлшық ет сіресімдері
(контрактура), қоректік бұзылыстардан (трофические) жаралар байқалады.
Ашхабад зілзалаласының мәліметі бойынша бұл дерттен адам өлімі 29 –
30% құрастырған, яғни ҰЖС –ның үштен бір бөлігі өліммен аяқталып отырған.
Клиникалық көріністерінің ішінен ертерек диагноз қоюға және жедел
емдеу тәсілдерін жүргізуге ықпал ететін ерекшеліктері мыналар:
Жедел науқас жағдайының тежелуі;
Ажарсыздық, өңсіздік;
Тәбеттің төмендеуі;
Қанның қоюлығы артады (гемоконцентрация);
Гематокрит көрсеткіші (плазма азайып, қан түйіршіктері көбейеді)
артады;
Қан сұйылуы (гемодилюция), зәрде – белок (протеинурия), эритроциттер
(эритроцитурия), т.б. заттар кездеседі.
Зәрдің тәуліктік мөлшері (диурез) төмендейді (олигурия), кейде зәр
шықпайды (анурия);
Қанда азот қалдығының көбеюі, тексеру мен анықтау кезінде қандағы
азоттан гөрі, зәрдегі азот қалдығының санын анықтау өте пайдалы әдіс (500
– 600 мг%) болып саналады.
Гиперкалиемия және басқа элементтердің бұзылуы (магний, натрий, т.б.)
патологиялық жағдайдың күшеюіне соқтырып, жедел бүйрек жетімсіздігін
күшейтеді.
Босатылған аяқ-қол өте ісінген, тіндері тығыз, терісі керілген, кейде
қола (бронза) түстес болып келеді, теріде кейде көпіршіктер пайда болады.
Алғашқы көмек. Емдеу. Алғашқы көмек зілзала, апат болған жерлерде
көрсетіле бастайды. ҰЖС болдырмау бағытында және оның алдын алуда табиғи
апат жерлерінде, зілзала, соғыс кезінде, әсіресе ядролық, ракеталық
соғыста, жер асты өндірістерінде көптеп жүйелі шаралар жүргізілуі қажет.
Сондықтан қай кезде, қай жерде болмасын ұйымдастыру жұмыстарының да маңызы
өте зор.
Адамды босатып алғаннан соң, жаншылған жерден жоғары ертерек таңғыш
бұғау салу керек. Егер жағдай келсе жаншылған жерден жоғары таңғыш
бұғауды аяқ-қолды босатқаннан бұрын салу орынды. Бұғаналардан төмен жедел
түрде тығыз дәкемен таңу, суық қар, мұз, сумен суық басу қажет.
Ауыру сезімін тежейтін дәрілер (анальгетик) ішінен морфий, омнопон,
промедол, стадол, анальгин, димедрол, т.б. еңгізіледі. Аяқ-қолды құрсаулап,
бекітіп, науқасты ауруханаға дәрігерлік көмекке емдеуге жібереді.
Дәрігерлік көмек - әскерде полктық дәрігерлік бөлімдерінде көрсетіледі,
әскерден тыс жағдайда бұл көмек – қызметті аурухана, емханалар орындайды.
Сырқат салынған таңғыш бұғаумен жеткізілсе, бұғаудан жоғары новокаин
ертіндісімен жергілікті қапшық (футляр) тәріздес тежеу (блокада) жасайды,
содан соң бұғауды ептеп босатып шешеді. Бұдан кейін екі жақтан бұйрек
маңайынан 80-120 мл 0,25% новокаин ерітіндісімен А.В. Вишневский тәсілі
бойынша тежеу жасайды, антибиотиктер, сіріспеге қарсы сарысу (ПСС)
еңгізіледі.
Қышқылдануға қарсы күрес жүргізіледі - натрий бикорбонаты - 4% -500
мл, зәрді қышқылсыздандыру үшін зәр қышқылды диатезге қарсы уротропин,
глюкоза, гемодез, Рингер ертіндісі, реополиглюкин, альбумин, плазма, зәр
түзілткіштер – лазикс, фуросемид, т.б. қолданылады.
Аяқ-қолды таңу мен салқындату жалғастырыла береді. Егер бұл жағдайда
ісік қайтпаса, терінің домбығуы, кернеулігі тезірек артса – ұзын тіліктер
салу, бұлшық еттерді шандыр қабымен тілуді (фасциотомия) жасау керек.
Жараны ашық ұстап, ішіне өткізгіш түтіктер, дәкемен жеңіл тығындау керек,
бұл жерге қойылтылған (гипертонический) сұйықтар, хлоргексидин, диоксидин,
протеолиттік ферменттер, т.б. қолданылады. Гипопротеинемия байқалса
альбумин, протеин, плазма, қан, белоктар, желатиноль, изогем, инфузол, т.б.
құю, плазмаферез, жоғарғы қысымдағы оттегі (ЖҚО-ГБО), витаминдер, глюкоза
мен инсулин, т.б. қолданады. Егер бұл емдеу шарттарына қарамастан жедел
бүйрек жетіспеушілігі (Ж.Б.Ж.) басталса гемодиализ қолданамыз. Кейбір
кезде науқастың жағдайының түзелмеуіне байланысты жарақаттанған аяқ-қолға
ампутация жасауға мәжбүр болады. Егер аяқ-қолдың жаншылуы ауыр болып, жалпы
емдеу шараларымен науқасты қалыпқа келтіре алмаса, науқастың өміріне
тікелей қауіп төнуіне байланысты ампутация жасау керек. Бұл сұрақты әр
сырқаттың тағдырының ауырлығына, өмірге төнген қауіпті жағдайларға
байланысты жеке талдап, өзара келісіп шешу керек.
Созылу дегеніміз - тіндердің анатомиялық құрылысының бұзылмай, созылып
жарақаттануын айтамыз. Созылу көбінесе буын аймақтарында, буындағы
қозғалыстың қалыптан жоғары дамыған кезінде байқалады. Созылу тобық, тізе,
иық, алақан – шыбық буындарында жиі кездеседі.
Патологиялық анатомиясы - өзгерістер буын сіңірлері мен бұлшық –
еттердің, кішігірім қан тамырларының өзгеруі мен буынның қанталауына
байланысты болады. Қан - тамырдан шыққан соң буын айналасында сіңуімен
қатар буын ішіне құйылуы да мүмкін.
Клиникасы. Жарақаттың суреттемесіне қарап: буынның ауыруы, сіңірдің
орналасқан жерінде қанталауы, буын қызметінің бұзылуы, т.б. ескеріп
диагнозды дәл қоюға болады. Ойдан шығармайтын жәйт – сұйек сынығын аңғармай
өткізіп алмау керек.
Емдеу. Буынға тыныштық, құрсаулап, байлап бекіту, жергілікті суық
немесе мұз салу керек. Гемартроз болса – буынға ине салып, 3-5 күннен соң
жедел ауыру сезімі басылғаннан кейін жандандыру (массаж), емдік физкультура
жүйесі (ЕФЖ), буынға қозғалыс беру керек.
Жыртылу – буын сіңірлері мен қабының кенеттен қозғалыс кезінде олардың
мықтылығынан қозғалыс шамасы артып кеткендегі жарақатын айтамыз. Көбінесе
буынның бүйір және шаршы (крест) тәрізді сіңірлері жыртылып, үзіледі.
Клиникалық суреттемесі шығуға, созылуға ұқсас, бірақ буынның жарақаты
ауырлау, көлденең патологиялық қозғалыс байқалады.
Бұлшық ет шандыры жыртылғанда сопақша шұңғыл пайда болады, одан тері
астында жиырылған бұлшық ет пайда болады. Бұлшық еттің қызметі бұзылып,
қатты ауыру сезімі қалыптасқан кезінде операциямен емдеу керек.
Бұлшық еттің жыртылуы - әжептәуір керілу кезінде, қатты созылудан
кенет жиырылғанда байқалады. Бұл жарақат жиі спортсмендерде, балет
артистерінде кездеседі. Жиірек иықтың екібасты, үшбасты бұлшық еттерінде,
аяқтың тік бүлшық еті, сирақтың үшбасты бұлшық етінде кездеседі. Бұлшық ет
көлдеңінен немесе сіңірге ауысатын жерінде үзіліп, жыртылады.
Сіңір жыртылуы – көбінесе сүйекке бекітілген жерінде кездеседі. Жиі
саусақтың бүгілдіргіш сіңірі, 1- нші саусақтың ұзын бүгілдіргіш сіңірі
ақырғы шынашаққа бекітілген жерінен ұзіледі. Аяқта - ахилл сіңірі, ортан
жіліктің тік ет сіңірі, тізе асығының (надколенник) сіңірі үзілуі жиі
байқалады. Сіңір жыртылуы кезінде тек қана операциямен ғана емделеді.
Үзілген сіңірді жалғап, оларды бекіту керек.
Бас сүйек – ми жарақаттануына (БСМЖ) көп көңіл бөлінетін себебі олар
бейбітшілік уақыттағы жарақаттардың арасында (12% дан 20%) елеулі орын
алады (Н.Н. Бурденко, А.Л. Поленов, И.С. Бабчин, т.б.). Бас сүйегі
зақымданғандардың жағдайы ауыр және олардың арасында өлім жиі (10-12%)
кездеседі. Сонымен бірге осы зақымданудың әсерінен науқастардың 19%-нда
әртүрлі ауыр өзгерістер болып, еңбек ету қабілеті төмендеп, мүгедек болып
қалады.
Бас – сүйек жарақатынан кейінгі мұндай ауыр өзгерістер олардың
анықталуының қиындығы мен емдеу тәсілдерінің жетіспеушілігінде жатыр.
БСМЖ –ның қалыптасып дамуы жарақат алғаннан кейін тез арада басталады,
өйткені ми мен ағзада жарақаттан кейін бірден өзгерістер басталады. Бұл
алғашқы өзгерістер мен бастың жұмсақ ұлпаларының, сүйегінің, мидың қатты
қабығының жарақаттарының арасында ешқандай байланыс жоқ. Бұл алғашқы
өзгерістер тамырдағы қимыл - қозғалыстарға (вазомоторные) байланысты
қалыптасады. Бұл кезде жүйке торшалары шайқалып, қан айналысын басқаратын
орталықтың қызметі бұзылады. Жүйке жүйесінің үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Іш пен кеуде қуыстардың және мидың жабық зақымданулар. Патогенезі.
Клиникасы. Бірінші көмек көрсету және емдеуі
жоспары:
1. Жабық зақымданулардың анықтамасы, дамуы, қалыптасуы
2. Жіктелуі, ерекшеліктері
3. Клиникалық сипаты, анықтау, тексеру тәсілдері
4. Жүргізілетін алғашқы жәрдемның ерекшеліктері
5. Жұмсақ тіндердің зақымдалуы.
6. Травмалық токсикоз
7. Ішкі ағзалар және ми сауытының зақымдалуы.
Соғылып, жаншылу, - деп тіндер мен ағзалардың теріге зақым келмей
жарақаттануын айтамыз. Жаншылу – жарақаттаушы күштің денеге жылдам әсерінен
болады. Мысалы: құлағанда немесе әртүрлі соғылғанда (таспен, әртүрлі
құралдармен). Мұнда денедегі өзгерістер жергілікті зақымдалумен шектеледі.
Көбінесе соғылып, жаншылуға бас, аяқ-қол ұшырайды. Олардың ауырлық деңгейі
әртүрлі: жеңіл жарақаттардан тіндердің әжептәуір бөлігінің қанталануы,
шіруі, созылуы, тартылуы, жаншылуы, соғылуы жиі кездеседі.
Тіндердің соғылып, жаншылуға қарсылық қабілеті әртүрлі, көбінесе тері
асты майы, бұлшық ет, үлпершекті (паренхиматозный) ағзалар қатты
жарақаттанады. Ал, шандыр, сіңір, шеміршектердің қарсылық қабілеті
әжептәуір жоғары болады. Жұмсақ тіндердің соғылып, жаншылуы көбінесе жүйке
талшықтары мен жүйке түйіршіктерінің, жұлын мен бас миының зақымдалуына
әкеліп соғады.
Аяқ-қолдың соғылып, жаншылуы әрдайым тері асты майының, кейде кіші
немесе үлкен қан тамырларының зақымдалуын тудырып, тіндердің, буын ішінің
қанталануына соқтырады. Жұмсақ тіндердің қанталауы араласқан түрде бұлшық
ет шандырлары арасына және тамырдың айналасына жайылуы мүмкін. Үлкен қан
тамырларының жарақаты қанталаудан басқа ет қабаты мен тері асты майына қан
ағуына байланысты ұялаған қанды шоғыр (гематома) құруы мүмкін. Кейінірек
ұялаған қанды шоғыр шеміршектенуі немесе сүйектенуі, не іріңдеуі мүмкін.
Буын ішіне қан кету (гемартроз) кезінде буын қабының ішінде не
сіңіріліп, не іріңдеуі мүмкін. Буын неғұрлым ерте қозғалысқа түссе,
соғұрлым қан буын ішіде жылдам сіңіріледі. Әйтпесе буын ішіндегі ұйыған қан
буынның қозғалысын тежеп, буынның ішінде бұдырмақтар (фиброз) пайда болып,
созылмалы артроз атты науқасқа шалдықтырады.
Соғылып, жаншылудың сипаттамасы.
Жарақаттың бұл түрінде ісік, қанталау, ауыру сезімі пайда болады.
Ісік – қанталауға, жарақаттанған жерде лимфа сұйығының тіндерге
сіңірілуіне, жергілікті қабынуға байланысты пайда болады. Кейіннен 3–4
тәулік бойында жергілікті көгеру, қызару, қызу, сарғаю кездеседі.
Қанталау – бірнеше сағаттан соң басылып, үлкен мөлшерде 2 – 3 күннен
соң жасылдау, әріқарай сарғыш түске айналады.
Ауыру сезімі – соғушы заттың күйіне, тіндердің жаншылуына, іріңдеуіне
байланысты дамиды. Неғұрлым ісіну, қабыну үлкен болса, соғұрлым тіндердің
жаншылуы, қан айналымы, зат алмасуы және жергілікті қоректенуі бұзылып
(ишемия), ауыру сезімі күшейе түседі. Көбінесе буын аймақтарында қалыпты
қызметтің бұзылуы байқалады. Аяқ-қолдағы қимыл- қозғалыс бұл кезеңдерде
еріксіз тежеліп, қажеттілік жағдайға байланысты қалыптасады. Көбінесе буын
аймақтарында қимыл-қозғалыстың бұзылуы, буынның бүгілуі байқалады. Өйткені,
еріксіз жағдайда буын қабы босаңсып, ішіндегі қан мен сұйықтың қысымы
азаяды. Қол-аяқтың бұл жағдайда ретті қозғалысы шектеліп, ауырсыну сезімі
күшейе түседі.
Үлкен көлемде соғылып-жаншылу жарақатында науқастың жалпы жағдайы
нашарлайды. Дене қызуы кейде 38( көтеріледі.
Соғылып, жаншылуды анықтау жеңілірек келеді. Науқастың шағымына,
сырқатнамасына және қалыптасқан белгілерін тексеріп, бағалауға байланысты
анықтап ажыратады. Байқау кезінде үзілуді, жыртылуды, сынықты, буын шығуын,
буынның жартылай таюын аңғармай өткізіп алмау керек. Бұл жағдайда
ұсақдыбыс, рентген тәсілдерімен зерттеу әдістері көп көмектеседі.
Емдеу – неғұрлым ерте басталса соғұрлым сауығу жылдам басталады.
Зақымдалған тіндерге, аяқ – қолға құрсаулау (шинирование), таңып, байлам
салу арқылы физиологиялық қимылсыздық (покой) қалыптастыру қажет. Алғашқы
тәуліктерде суық мұз басу (гипотермия) арқылы қанталауды, қан ұялап,
шоғырлануды, ісікті азайту орынды болады.
Буын аймағындағы соғылып – жаншылуды қадағалап, буында қанның жиналу
(гемартоз) белгілері болса, буынға ине салып (пункция), ішіндегі қанды
сорып алып, антибиотик жіберіп, таңып байлам салу керек. Буынның ауыр
жарақаты кезінде пукциядан кейін буын ішіне 10 – 20 мл 1% новокаин
ертіндісімен антибиотик қосып еңгізуге болады. Жедел қабыну үрдістері
өткеннен соң жергілікті физикалық емдеу тәсілдерін (ұсақдыбыс, магнит
өрісі, т.б.), жандандыру (массаж), буынның қалыпты қозғалысын
қалыптастырып, реттеу керек.
Қосалқы инфекция түсуіне байланысты кейде қан ұялау, шоғырлану кезінде
жұмсақ тіндердің іріңдеуі, шектелген немесе жайылған іріңдіктер байқалады.
Бұл жағдайда іріңдікті тіліп, жараны тазалап, антисептиктермен жуып,
шіріген тіндерді кесіп, сылып, жара бойына өткізгіш түтік қойылады. Ал,
зақымдалған буын аймағында іріңді үрдістердің жылжып жайылуын және ауырсыну
сезімін шектеу үшін жарақаттанған аяққа немесе қолға екі-үш буын аралығында
гипстік байлам салынады.
Ұзақ жаншылу сырқаты (ҰЖС).
Әскери - далалық хирургияда және хирургиялық жарақаттардан кейін
кездесетін күрделі асқынуға ұзақ жаншылу сырқаты (ҰЖС) жатады. Бұл жерде
ҰЖС - әртүрлі атаумен аталып келгенін айта кету жөн – жарақаттан
улану, жаншылу сырқаты, босату сырқаты, жұмсақ тіндердің ұзақ уақыт
қысылу сырқаты, т.б.
ҰЖС – жарақаттардың аса бір күрделі асқыну түрі. Оны ғалымдардың жеке
бөліп қарауына сәйкес табиғи апат кезінде және соғыста алған жарақаттар
осы ауыр дағдарыстың дамуына себепкер болады.
Бұл сырқаттың тарихы 1908 жылғы Италияның қалалары – Мессини мен
Калабрияда болған жерсілкініс апатынан басталады. Қаланың көптеген халқы
құлаған құрылыстардың астында қалып, оларды құтқару жұмыстары кезінде
адамдар қанағаттанарлық жалпы жағдайдан біраз уақыт өткен соң ауыр халге
түсіп, өлімге душар бола бастаған.
1909 жылы Рур көмір бассейінде үлкен апат болып, көп адамдар қазаға
ұшыраған. Содан бастап Зильберштейннің Кеншілердің апаттан болатын
нефриті атты жұмысы жарық көрді. Бұл жұмыстың мазмұны жұмсақ тіндердегі
ҰЖС кезінде қалыптасқан ішкі уланудың бүйрекке тікелей қатысты екенін
байқатты.
Алғашқы дүние жүзілік соғыс кезінде француз хирургі Кенюдің байқауы
бойынша, бір офицердің аяғы құлаған құрылыс астында қалып, екі аяғына
құрсау – бекініс салынып, дәрігерге жеткізіледі. Алғашқыда оның жалпы
жағдайы ауыр болған емес, жүрек соғуы, қан қысымы, тыныс алуы
қанағаттанарлық деңгейде сақталған. Кенеттен оның өліп кетуіне ешбір қауіп
- қатер болмаған. Бірақ бұғанадан төмен қарай шешінісімен ешбір қан кетусіз
офицердің жағдайы күрт ауырлап, бірден өліп кеткен. Сол уақыттан бастап,
жарақаттан қалыптасқан улануға зор көңіл бөліне бастады. Кейінгі жылдары
көптеген арнайы тәжірибелер жүргізіліп, тіндер мен тамырларға жасалған
қысымнан дамитын шок (турникетный шок) атты үлгі ретінде тәжірбиелік сынақ
(эксперимент) жасалды.
Профессор И. Кушконың: Дененің бұғаулап салынған қысымға кері әсері
атты ғылыми – тәжірбиелік жинағы шықты.
Екінші дүниежүзілік соғыста Лондонды фашистер талқандау кезінде
ағылшын ғалымы Байстер (1950, 1978) мұндай жарақаттарды байқап, биохимиялық
тексеру жасап, зеріттеген. Сондықтан, ағылшынның кейбір ғылыми баспаларында
ҰЖС- Байстер синдромы, - деп те аталады.
Советтер Одағында, екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Сталинград
шайқасында, проф. А.Я. Пытельдің байқаулары, зерттеулері монография ретінде
Хирургиядағы бауыр – бүйрек синдромы, - деген атпен 1946 ж. жарық көрді.
1948 ж. Ашхабадта үлкен жерсілкініс болып, проф. Еланский Н.Н., Кузин
М.И. – ҰЖС туралы еңбектерін Жұмсақ тіндердің ұзақ уақыт қысылу синдромы
- деген атпен баспадан шығарды.
Бұл сырқат негізінен бұлшық еттердің ұзақ уақыт қысылуы кезінде,
бұғау салынған кезінде жергілікті қан айналысының, зат алмасудың,
қоректенудің бұзылып, жедел қоректік тапшылыққа (ишемия) соқтырып, содан
соң ішкі уланудың дамуына байланысты жүреді. Қан тамырларының қысылуымен
қатар жүйке тамырларының қысылуы байқалады да, жергілікті қоректену мен
қан құрамының (гемопоэз) бұзылуы пайда болады. Осыдан кейін тіндердің
бұзылуы, шіруі басталады. Қалыптасқан бөлшектенуден зақымдалған жерде
әртүрлі улы заттар көбейе бастайды. Бөлшектену кезінде бұлшық еттен
миоглобин бөлінеді. Осы кезеңде бұлшық ет 70 –75% өзінің миоглобинін
жоғалтады. Олар зат алмасу үрдісінде қанға түсіп – миоглобинемия, зәрге
түсіп – миоглобинурияға шалдықтырады. Ағзада, денеде өте күшті қышқылдану
(ацидоз) басталады. Қанның pH – ортасы төмендейді, ал зәрде – қышқылды
реакция басым болады. Жайылған қышқылдану кезінде миоглобин қышқылды
гематин ретінде тұнбаға түсіп, бүйрек сүзгіші тығындалып, бітеліп қалады
деген тұжырым туса, ал қазір миоглобиннің бүйрек сүзгішіне тигізетін улы
әсері дәлелденіп отыр. Бұлшық ет миоглобиннен басқа 60 – 65% калийді
жоғалтады да, гиперкалиемия басталады, содан калийлік улану жалғасады.
Ұ. Ж. С. клиникалық сипаттамасы.
Ұ. Ж. С. - науқасты жаншылудан, қысылудан босатқан соң басталады да,
кейбір авторлар оны босату сырқаты деп атаған. Сырқаттың дамуы негізгі үш
кезеңнен тұрады.
І кезең – ерте кезең, қысылудан босатқаннан кейін 24 – 48 сағат өткен
соң басталады.
Бұл кезде шоктың сипатты белгілері бар, бүйрек қызметі бұзылуының
алғашқы клиникалық көріңістері байқалады. Содан соң 1 – 2 күнге созылған
сауығу (светлый промежуток) байқалады.
ІІ кезең – 4 күннен 8 күнге дейін созылады. Бұл кезде жедел бүйрек
жетімсіздігі басаталады. Көбінесе науқастың жедел бүйрек жетімсіздігінен
(Ж. Б. Ж.) өліп кетуі жиі кездеседі. І – кезеңдегідей сауығу байқалмайды.
Тек қана сауығудың байқалуы шоққа қарсы жетілдірілген жүйелі емді қолдануға
байланысты кездеседі. Бірақ 4 –5 күннен кейін жедел бүйрек жетімсіздігі
басталып, науқастар ауыр халде болып, кейде тосынан өліп кетеді.
ІІІ кезең – қалыптасу, сауығу кезеңі. Кейбір жағдайда 3 аптадан соң
жүргізілген емнің тиімді әсеріне, денедегі үрдістердің қалыпты жағдайға
келуіне байланысты сауығу кезеңі басталады. Бұл кезеңде сырқаттың жалпы
көріністеріне қарағанда жергілікті белгілері басым болады. Бүйрек
жетімсіздігі басылып, жергілікті қысылған, жаншылған тіндер сырқаты бірінші
кезекке шығады. Салдану (паралич), буын, бұлшық ет сіресімдері
(контрактура), қоректік бұзылыстардан (трофические) жаралар байқалады.
Ашхабад зілзалаласының мәліметі бойынша бұл дерттен адам өлімі 29 –
30% құрастырған, яғни ҰЖС –ның үштен бір бөлігі өліммен аяқталып отырған.
Клиникалық көріністерінің ішінен ертерек диагноз қоюға және жедел
емдеу тәсілдерін жүргізуге ықпал ететін ерекшеліктері мыналар:
Жедел науқас жағдайының тежелуі;
Ажарсыздық, өңсіздік;
Тәбеттің төмендеуі;
Қанның қоюлығы артады (гемоконцентрация);
Гематокрит көрсеткіші (плазма азайып, қан түйіршіктері көбейеді)
артады;
Қан сұйылуы (гемодилюция), зәрде – белок (протеинурия), эритроциттер
(эритроцитурия), т.б. заттар кездеседі.
Зәрдің тәуліктік мөлшері (диурез) төмендейді (олигурия), кейде зәр
шықпайды (анурия);
Қанда азот қалдығының көбеюі, тексеру мен анықтау кезінде қандағы
азоттан гөрі, зәрдегі азот қалдығының санын анықтау өте пайдалы әдіс (500
– 600 мг%) болып саналады.
Гиперкалиемия және басқа элементтердің бұзылуы (магний, натрий, т.б.)
патологиялық жағдайдың күшеюіне соқтырып, жедел бүйрек жетімсіздігін
күшейтеді.
Босатылған аяқ-қол өте ісінген, тіндері тығыз, терісі керілген, кейде
қола (бронза) түстес болып келеді, теріде кейде көпіршіктер пайда болады.
Алғашқы көмек. Емдеу. Алғашқы көмек зілзала, апат болған жерлерде
көрсетіле бастайды. ҰЖС болдырмау бағытында және оның алдын алуда табиғи
апат жерлерінде, зілзала, соғыс кезінде, әсіресе ядролық, ракеталық
соғыста, жер асты өндірістерінде көптеп жүйелі шаралар жүргізілуі қажет.
Сондықтан қай кезде, қай жерде болмасын ұйымдастыру жұмыстарының да маңызы
өте зор.
Адамды босатып алғаннан соң, жаншылған жерден жоғары ертерек таңғыш
бұғау салу керек. Егер жағдай келсе жаншылған жерден жоғары таңғыш
бұғауды аяқ-қолды босатқаннан бұрын салу орынды. Бұғаналардан төмен жедел
түрде тығыз дәкемен таңу, суық қар, мұз, сумен суық басу қажет.
Ауыру сезімін тежейтін дәрілер (анальгетик) ішінен морфий, омнопон,
промедол, стадол, анальгин, димедрол, т.б. еңгізіледі. Аяқ-қолды құрсаулап,
бекітіп, науқасты ауруханаға дәрігерлік көмекке емдеуге жібереді.
Дәрігерлік көмек - әскерде полктық дәрігерлік бөлімдерінде көрсетіледі,
әскерден тыс жағдайда бұл көмек – қызметті аурухана, емханалар орындайды.
Сырқат салынған таңғыш бұғаумен жеткізілсе, бұғаудан жоғары новокаин
ертіндісімен жергілікті қапшық (футляр) тәріздес тежеу (блокада) жасайды,
содан соң бұғауды ептеп босатып шешеді. Бұдан кейін екі жақтан бұйрек
маңайынан 80-120 мл 0,25% новокаин ерітіндісімен А.В. Вишневский тәсілі
бойынша тежеу жасайды, антибиотиктер, сіріспеге қарсы сарысу (ПСС)
еңгізіледі.
Қышқылдануға қарсы күрес жүргізіледі - натрий бикорбонаты - 4% -500
мл, зәрді қышқылсыздандыру үшін зәр қышқылды диатезге қарсы уротропин,
глюкоза, гемодез, Рингер ертіндісі, реополиглюкин, альбумин, плазма, зәр
түзілткіштер – лазикс, фуросемид, т.б. қолданылады.
Аяқ-қолды таңу мен салқындату жалғастырыла береді. Егер бұл жағдайда
ісік қайтпаса, терінің домбығуы, кернеулігі тезірек артса – ұзын тіліктер
салу, бұлшық еттерді шандыр қабымен тілуді (фасциотомия) жасау керек.
Жараны ашық ұстап, ішіне өткізгіш түтіктер, дәкемен жеңіл тығындау керек,
бұл жерге қойылтылған (гипертонический) сұйықтар, хлоргексидин, диоксидин,
протеолиттік ферменттер, т.б. қолданылады. Гипопротеинемия байқалса
альбумин, протеин, плазма, қан, белоктар, желатиноль, изогем, инфузол, т.б.
құю, плазмаферез, жоғарғы қысымдағы оттегі (ЖҚО-ГБО), витаминдер, глюкоза
мен инсулин, т.б. қолданады. Егер бұл емдеу шарттарына қарамастан жедел
бүйрек жетіспеушілігі (Ж.Б.Ж.) басталса гемодиализ қолданамыз. Кейбір
кезде науқастың жағдайының түзелмеуіне байланысты жарақаттанған аяқ-қолға
ампутация жасауға мәжбүр болады. Егер аяқ-қолдың жаншылуы ауыр болып, жалпы
емдеу шараларымен науқасты қалыпқа келтіре алмаса, науқастың өміріне
тікелей қауіп төнуіне байланысты ампутация жасау керек. Бұл сұрақты әр
сырқаттың тағдырының ауырлығына, өмірге төнген қауіпті жағдайларға
байланысты жеке талдап, өзара келісіп шешу керек.
Созылу дегеніміз - тіндердің анатомиялық құрылысының бұзылмай, созылып
жарақаттануын айтамыз. Созылу көбінесе буын аймақтарында, буындағы
қозғалыстың қалыптан жоғары дамыған кезінде байқалады. Созылу тобық, тізе,
иық, алақан – шыбық буындарында жиі кездеседі.
Патологиялық анатомиясы - өзгерістер буын сіңірлері мен бұлшық –
еттердің, кішігірім қан тамырларының өзгеруі мен буынның қанталауына
байланысты болады. Қан - тамырдан шыққан соң буын айналасында сіңуімен
қатар буын ішіне құйылуы да мүмкін.
Клиникасы. Жарақаттың суреттемесіне қарап: буынның ауыруы, сіңірдің
орналасқан жерінде қанталауы, буын қызметінің бұзылуы, т.б. ескеріп
диагнозды дәл қоюға болады. Ойдан шығармайтын жәйт – сұйек сынығын аңғармай
өткізіп алмау керек.
Емдеу. Буынға тыныштық, құрсаулап, байлап бекіту, жергілікті суық
немесе мұз салу керек. Гемартроз болса – буынға ине салып, 3-5 күннен соң
жедел ауыру сезімі басылғаннан кейін жандандыру (массаж), емдік физкультура
жүйесі (ЕФЖ), буынға қозғалыс беру керек.
Жыртылу – буын сіңірлері мен қабының кенеттен қозғалыс кезінде олардың
мықтылығынан қозғалыс шамасы артып кеткендегі жарақатын айтамыз. Көбінесе
буынның бүйір және шаршы (крест) тәрізді сіңірлері жыртылып, үзіледі.
Клиникалық суреттемесі шығуға, созылуға ұқсас, бірақ буынның жарақаты
ауырлау, көлденең патологиялық қозғалыс байқалады.
Бұлшық ет шандыры жыртылғанда сопақша шұңғыл пайда болады, одан тері
астында жиырылған бұлшық ет пайда болады. Бұлшық еттің қызметі бұзылып,
қатты ауыру сезімі қалыптасқан кезінде операциямен емдеу керек.
Бұлшық еттің жыртылуы - әжептәуір керілу кезінде, қатты созылудан
кенет жиырылғанда байқалады. Бұл жарақат жиі спортсмендерде, балет
артистерінде кездеседі. Жиірек иықтың екібасты, үшбасты бұлшық еттерінде,
аяқтың тік бүлшық еті, сирақтың үшбасты бұлшық етінде кездеседі. Бұлшық ет
көлдеңінен немесе сіңірге ауысатын жерінде үзіліп, жыртылады.
Сіңір жыртылуы – көбінесе сүйекке бекітілген жерінде кездеседі. Жиі
саусақтың бүгілдіргіш сіңірі, 1- нші саусақтың ұзын бүгілдіргіш сіңірі
ақырғы шынашаққа бекітілген жерінен ұзіледі. Аяқта - ахилл сіңірі, ортан
жіліктің тік ет сіңірі, тізе асығының (надколенник) сіңірі үзілуі жиі
байқалады. Сіңір жыртылуы кезінде тек қана операциямен ғана емделеді.
Үзілген сіңірді жалғап, оларды бекіту керек.
Бас сүйек – ми жарақаттануына (БСМЖ) көп көңіл бөлінетін себебі олар
бейбітшілік уақыттағы жарақаттардың арасында (12% дан 20%) елеулі орын
алады (Н.Н. Бурденко, А.Л. Поленов, И.С. Бабчин, т.б.). Бас сүйегі
зақымданғандардың жағдайы ауыр және олардың арасында өлім жиі (10-12%)
кездеседі. Сонымен бірге осы зақымданудың әсерінен науқастардың 19%-нда
әртүрлі ауыр өзгерістер болып, еңбек ету қабілеті төмендеп, мүгедек болып
қалады.
Бас – сүйек жарақатынан кейінгі мұндай ауыр өзгерістер олардың
анықталуының қиындығы мен емдеу тәсілдерінің жетіспеушілігінде жатыр.
БСМЖ –ның қалыптасып дамуы жарақат алғаннан кейін тез арада басталады,
өйткені ми мен ағзада жарақаттан кейін бірден өзгерістер басталады. Бұл
алғашқы өзгерістер мен бастың жұмсақ ұлпаларының, сүйегінің, мидың қатты
қабығының жарақаттарының арасында ешқандай байланыс жоқ. Бұл алғашқы
өзгерістер тамырдағы қимыл - қозғалыстарға (вазомоторные) байланысты
қалыптасады. Бұл кезде жүйке торшалары шайқалып, қан айналысын басқаратын
орталықтың қызметі бұзылады. Жүйке жүйесінің үлкен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz