Ағзалардың көбею
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Ағзалардың көбею түрлеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Хромосомалардың ағзада көбеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Митоздық хромосома ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Хроматин және жыныс хроматині ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ Интерфазалық ядро ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.1 Клетканың тіршілігіндегі ядроның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Клетканың репродукциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.3 Митоз және амиоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру және білімін тексеру барысында «ағзалардың көбею түрлері» тақырыбын оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І Ағзалардың көбею түрлеріне жалпы сипаттама ... ... ... ... ... ... ... ... 4
1.1 Хромосомалардың ағзада көбеюі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.2 Митоздық хромосома ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .9
1.3 Хроматин және жыныс хроматині ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
ІІ Интерфазалық ядро ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
2.1 Клетканың тіршілігіндегі ядроның маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .16
2.2 Клетканың репродукциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.3 Митоз және амиоз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22
ІІІ Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру және білімін тексеру барысында «ағзалардың көбею түрлері» тақырыбын оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Кіріспе
Курстық жұмыстың көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде сөйлеген сөзінде білім беру ісін реформалаудағы стратегиялық міндеттердің бір шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелеу екендігінде баса назар аударып, жалпы білім беретін орта мектепте білім берумен қатар адалдық, адамдық отанын сүйе білу сияқты гумандық сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзекті мәселе болып отырғандығын ерекше атап өтті.
Курстық жұмыстың мақсаты: Адам — ардақты ат, оны қазақ халқы ежелден құрмет тұтып, басқа тіршілік иелерінен ерекше «кім» деп сұрады. Адамға тән қасиеттерді жануарларға ешқашан тілеген емес. Алайда адамның жоғары сатыдағы омыртқалы жануарларға, оның ішінде сүтқоректі жануарларға өте ұқсас екені сырттай карағанда бірден көзге түседі. Сүтқоректілер сияқты, адамның денесі бар. Ол тұлғаға және аяқ-қолдарға бөлінеді. Адамның денесін тері жапқан. Теріде сирек (сақал-мұрт, шаштан басқа), қыска түктер өседі. Сондай-ақ адам денесінің жамылғы тері астында тері және май бездері болады. Құлақ қалқаны, тұяққа ұқсас тырнағының болуы жеке адам ұрығының анасының жатырында дамуы, жас нәрестені сүтімен асырауы — адамның сүтқоректілер класына жататындығының айғағы. Адам мен сүтқоректі жануарлардың ұқсастығын олардың ішкі мүшелерін салыстыру аркылы дәлелдеуге болады.
Курстық жұмыстың міндеті: Адам мен жануарлардың кеуде қуысын кұрсақ қуысынан көкет бөліп тұрады. Кеуде қуысында жүрек, ірі қан тамырлары және тынысалу мүшелері — кеңірдек пен өкпе орналасады. Кенірдектің астыңғы жағында өңеш бар, ол көкеттен өтіп, құрсаққа ұласады. Адамның құрсақ бөлімінде қарын, ұлтабар, аш ішек және тоқ ішек, бауыр және (оның иілген жерінде ұйқыбезі мен көкбауыр) омыртқа жотасының екі жағында қантамырлары және бұршақ пішінді екі бүйрек болады. Бүйректен шыққан жіңішке түтікшелер — несепағарлар қуысының, төменгі жағындағы қуықпен жалғасады.
Практикалық қолданылымы: Адамның денесі екі бөліктен — кеуде және құрсақтан тұрады. Кеуде қуысында тынысалу мен қан айналымының ортақ мүшелері (өкпе, жүрек) орналасқан, ал құрсақ бөлігінде — асқорыту, зәршығару, көбею мүшелері бар. Бұлардан басқа адам ағзасында әр түрлі кызмет атқаратын: көз, құлақ, ауыз, бауыр, көкбауыр және т. б. мүшелер болады Адамның денесіндегі әрбір мүше белгілі бір қызмет атқарады.
Курстық жұмыстың көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының президенті Н.Ә.Назарбаев Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде сөйлеген сөзінде білім беру ісін реформалаудағы стратегиялық міндеттердің бір шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен тәрбиелеу екендігінде баса назар аударып, жалпы білім беретін орта мектепте білім берумен қатар адалдық, адамдық отанын сүйе білу сияқты гумандық сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзекті мәселе болып отырғандығын ерекше атап өтті.
Курстық жұмыстың мақсаты: Адам — ардақты ат, оны қазақ халқы ежелден құрмет тұтып, басқа тіршілік иелерінен ерекше «кім» деп сұрады. Адамға тән қасиеттерді жануарларға ешқашан тілеген емес. Алайда адамның жоғары сатыдағы омыртқалы жануарларға, оның ішінде сүтқоректі жануарларға өте ұқсас екені сырттай карағанда бірден көзге түседі. Сүтқоректілер сияқты, адамның денесі бар. Ол тұлғаға және аяқ-қолдарға бөлінеді. Адамның денесін тері жапқан. Теріде сирек (сақал-мұрт, шаштан басқа), қыска түктер өседі. Сондай-ақ адам денесінің жамылғы тері астында тері және май бездері болады. Құлақ қалқаны, тұяққа ұқсас тырнағының болуы жеке адам ұрығының анасының жатырында дамуы, жас нәрестені сүтімен асырауы — адамның сүтқоректілер класына жататындығының айғағы. Адам мен сүтқоректі жануарлардың ұқсастығын олардың ішкі мүшелерін салыстыру аркылы дәлелдеуге болады.
Курстық жұмыстың міндеті: Адам мен жануарлардың кеуде қуысын кұрсақ қуысынан көкет бөліп тұрады. Кеуде қуысында жүрек, ірі қан тамырлары және тынысалу мүшелері — кеңірдек пен өкпе орналасады. Кенірдектің астыңғы жағында өңеш бар, ол көкеттен өтіп, құрсаққа ұласады. Адамның құрсақ бөлімінде қарын, ұлтабар, аш ішек және тоқ ішек, бауыр және (оның иілген жерінде ұйқыбезі мен көкбауыр) омыртқа жотасының екі жағында қантамырлары және бұршақ пішінді екі бүйрек болады. Бүйректен шыққан жіңішке түтікшелер — несепағарлар қуысының, төменгі жағындағы қуықпен жалғасады.
Практикалық қолданылымы: Адамның денесі екі бөліктен — кеуде және құрсақтан тұрады. Кеуде қуысында тынысалу мен қан айналымының ортақ мүшелері (өкпе, жүрек) орналасқан, ал құрсақ бөлігінде — асқорыту, зәршығару, көбею мүшелері бар. Бұлардан басқа адам ағзасында әр түрлі кызмет атқаратын: көз, құлақ, ауыз, бауыр, көкбауыр және т. б. мүшелер болады Адамның денесіндегі әрбір мүше белгілі бір қызмет атқарады.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
1. Малахов В.В. Загадочные группы морских беспозвоночных. М., 1990.
2. Емельянов А.Ф., Расницын А.П. Систематика, филогения, кладистика
Антонов А.С. Происхождение основных групп наземных растений
3. Алёшин В.В., Владыченская Н.С., Кедрова О.С. и др. // Молекуляр. биология. 1998.
4. Чиндонова Ю.Г. Глубины океана из иллюминатора
5. Малахов В.В., Незлин Л.П. Трихоплакс — живая модель происхождения многоклеточных.
6. Малахов В.В. Журн. общ. биологии.
7. Успенская А.В. Цитология. 2000.
8. «Гистология және эмбрология негіздері» М.Нұрышев Алматы «Қарасай» 2007ж.
9. «Гистология мен эмбрология негіздері» Қ.Нұғматжанов, С.Тойбеков Алматы «Қайнар» 1969ж.
10. Өсімдіктер физиологиясы П.А.Геккель
11. «Гистология және эмбронология негізі» М.Нұрышев Алматы «Санат» 1998ж.
12. «Өсімдіктер физиологиясы» Ж.Жатқанбаев Алматы «Мектеп»,1988ж.
13. Ю.Б.Филиппинович. Основы биохимии. М., «Высшая школа», 1980.
14. Насиров Р. Жалпы және анорганикалық химия. Алматы: Ғылым, 2002.
15. Қ.С.Сағатов. Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, «Ғылым» баспасы, 2002.
16. Глинка Н.Л. Жалпы химия. Алматы: Мектеп, 1986.
17. Т.Т.Березов, Б.М. Коровкин. Биохимия. М., «Медицина», 1982.
18. Өстеміров К., Айтбаев А. Қазіргі білім беру технологиялары. Алматы, 2006.
19. Беклемишев В.Н. Методология систематики. М., 1994
1. Малахов В.В. Загадочные группы морских беспозвоночных. М., 1990.
2. Емельянов А.Ф., Расницын А.П. Систематика, филогения, кладистика
Антонов А.С. Происхождение основных групп наземных растений
3. Алёшин В.В., Владыченская Н.С., Кедрова О.С. и др. // Молекуляр. биология. 1998.
4. Чиндонова Ю.Г. Глубины океана из иллюминатора
5. Малахов В.В., Незлин Л.П. Трихоплакс — живая модель происхождения многоклеточных.
6. Малахов В.В. Журн. общ. биологии.
7. Успенская А.В. Цитология. 2000.
8. «Гистология және эмбрология негіздері» М.Нұрышев Алматы «Қарасай» 2007ж.
9. «Гистология мен эмбрология негіздері» Қ.Нұғматжанов, С.Тойбеков Алматы «Қайнар» 1969ж.
10. Өсімдіктер физиологиясы П.А.Геккель
11. «Гистология және эмбронология негізі» М.Нұрышев Алматы «Санат» 1998ж.
12. «Өсімдіктер физиологиясы» Ж.Жатқанбаев Алматы «Мектеп»,1988ж.
13. Ю.Б.Филиппинович. Основы биохимии. М., «Высшая школа», 1980.
14. Насиров Р. Жалпы және анорганикалық химия. Алматы: Ғылым, 2002.
15. Қ.С.Сағатов. Өсімдіктер физиологиясы. Алматы, «Ғылым» баспасы, 2002.
16. Глинка Н.Л. Жалпы химия. Алматы: Мектеп, 1986.
17. Т.Т.Березов, Б.М. Коровкин. Биохимия. М., «Медицина», 1982.
18. Өстеміров К., Айтбаев А. Қазіргі білім беру технологиялары. Алматы, 2006.
19. Беклемишев В.Н. Методология систематики. М., 1994
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Ағзалардың көбею түрлеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ..4
1.1 Хромосомалардың ағзада
көбеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Митоздық
хромосома ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
1.3 Хроматин және жыныс
хроматині ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ Интерфазалық
ядро ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..16
2.1 Клетканың тіршілігіндегі ядроның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 16
2.2 Клетканың
репродукциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8
2.3 Митоз және
амиоз ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .22
ІІІ Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру және білімін тексеру
барысында ағзалардың көбею түрлері тақырыбын оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .30
Кіріспе
Курстық жұмыстың көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә.Назарбаев Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде
сөйлеген сөзінде білім беру ісін реформалаудағы стратегиялық міндеттердің
бір шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен
тәрбиелеу екендігінде баса назар аударып, жалпы білім беретін орта мектепте
білім берумен қатар адалдық, адамдық отанын сүйе білу сияқты гумандық
сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзекті мәселе болып отырғандығын ерекше атап
өтті.
Курстық жұмыстың мақсаты: Адам — ардақты ат, оны қазақ халқы
ежелден құрмет тұтып, басқа тіршілік иелерінен ерекше кім деп сұрады.
Адамға тән қасиеттерді жануарларға ешқашан тілеген емес. Алайда адамның
жоғары сатыдағы омыртқалы жануарларға, оның ішінде сүтқоректі жануарларға
өте ұқсас екені сырттай карағанда бірден көзге түседі. Сүтқоректілер
сияқты, адамның денесі бар. Ол тұлғаға және аяқ-қолдарға бөлінеді. Адамның
денесін тері жапқан. Теріде сирек (сақал-мұрт, шаштан басқа), қыска түктер
өседі. Сондай-ақ адам денесінің жамылғы тері астында тері және май бездері
болады. Құлақ қалқаны, тұяққа ұқсас тырнағының болуы жеке адам ұрығының
анасының жатырында дамуы, жас нәрестені сүтімен асырауы — адамның
сүтқоректілер класына жататындығының айғағы. Адам мен сүтқоректі
жануарлардың ұқсастығын олардың ішкі мүшелерін салыстыру аркылы дәлелдеуге
болады.
Курстық жұмыстың міндеті: Адам мен жануарлардың кеуде қуысын кұрсақ
қуысынан көкет бөліп тұрады. Кеуде қуысында жүрек, ірі қан тамырлары және
тынысалу мүшелері — кеңірдек пен өкпе орналасады. Кенірдектің астыңғы
жағында өңеш бар, ол көкеттен өтіп, құрсаққа ұласады. Адамның құрсақ
бөлімінде қарын, ұлтабар, аш ішек және тоқ ішек, бауыр және (оның иілген
жерінде ұйқыбезі мен көкбауыр) омыртқа жотасының екі жағында қантамырлары
және бұршақ пішінді екі бүйрек болады. Бүйректен шыққан жіңішке түтікшелер
— несепағарлар қуысының, төменгі жағындағы қуықпен жалғасады.
Практикалық қолданылымы: Адамның денесі екі бөліктен — кеуде және
құрсақтан тұрады. Кеуде қуысында тынысалу мен қан айналымының ортақ
мүшелері (өкпе, жүрек) орналасқан, ал құрсақ бөлігінде — асқорыту,
зәршығару, көбею мүшелері бар. Бұлардан басқа адам ағзасында әр түрлі
кызмет атқаратын: көз, құлақ, ауыз, бауыр, көкбауыр және т. б. мүшелер
болады Адамның денесіндегі әрбір мүше белгілі бір қызмет атқарады.
1 Ағзалардың көбеюіне жалпы сипаттама
Дененің бөліктерінің құрылысы және мүшелер мен мүшелер жүйесі. Адамның
денесі екі бөліктен — кеуде және құрсақтан тұрады. Кеуде қуысында тынысалу
мен қан айналымының ортақ мүшелері (өкпе, жүрек) орналасқан, ал құрсақ
бөлігінде — асқорыту, зәршығару, көбею мүшелері бар. Бұлардан басқа адам
ағзасында әр түрлі кызмет атқаратын: көз, құлақ, ауыз, бауыр, көкбауыр және
т. б. мүшелер болады Адамның денесіндегі әрбір мүше белгілі бір қызмет
атқарады. Бір мүше денені зақымданудан сақтаса, екінші біреуі оны қимылға
келтіреді, келесі біреуінде ас қорытылып, ағзаны құрайтын қажетті затқа
айналады, төртіншісі бүкіл денеге қанды, онымен бірге қоректік заттарды
жеткізеді. Дененнің сыртын қаптайтын тері, сондай-ақ көптеген мүшелерді
-мысалы, ауыздың, кеңсіріктің (мұрын), асқорыту, тынысалу жолдарының ішкі
бетін астарлап жататыны сілемейлі эпителий ұлпасы жабын жүйесі болып
саналады. Бұлар біздің денемізді әр түрлі ішкі-сыртқы әсерлерден (ыстық-
суықтан, ауру қоздырғыштар мен зиянды заттардан) қорғайды.
Тірек-қимыл жүйесі қаңқа мен бұлшықеттерден тұрады. Қаңқа дегеніміз —
денедегі әр түрлі мүше сүйектерінен құралған мықты тірек. Сүйектерге
бұлшықеттер бекиді. Адам бұлшқеттердің көмегімен жүреді жүгіреді дене
еңбегімен басқа да әр түрлі қимылдар жасайды.
Асқорыту жүйесі ауыз қуысынан басталады. Ас жұтқьншақ арқылы өңешке,
одан қарынға түсіп, асқорыту бездерінің (сілекей, қарын, ұйқыбез) әсерінен
ішек-қарын жолында қорытылады. Осының нәтижесінде адам денесінің қалыпты
дамуына және оны барлық мүшелерінің қызмет етуіне қажетті заттар түзіледі.
Сөйтіп, қоректік заттар ішектің қабырғасы арқылы қанға өтіп, қан
тамырларымен дененің барлық мүшелеріне таралады.
Қан тамырлар жүйесі — денедегі барлық мүшелердің тіршілік әрекеттеріне
қажетті оттегі мен қоректік заттарды жеткізіп отырады. Денеде түзілген
кейбір қажеттсіз заттар, мысалы көмірқышқыл газы (СО2), артық тұздар қан
тамыр-лары арқылы белгілі бір мүшелерге таралады.
Тынысалу жүйесі мүшелеріне мұрын (танау тесігі, кеңсірік, аңқа),
көмей, кеңірдек, ауатамыр, өкпе жатады. Мұрын — ауаны жылытып, оны
залалсыздандыруға (иірімдер, түк, сілемей) бейімделген аса қажетті мүшенің
бірі. Ал өкпеде қан тамырларынан көмірқышқыл газы бөлініп, оның есесіне
қанға оттегі сіңеді, сөйтіп әбден тазарған қан жүрекке қарай ағады.
Зәршығару жүйесі мүшелеріне қос бүйрек, қуық жатады. Бүйректе несеп
түзіледі де, ол несепағар арқылы қуыққа келіп, одан үрпі жолы арқылы сыртқа
шығарылады. (сурет 1).
Жүйке жүйесі мидан және дененің барлық бөліміне тармақталып жатқан
жүйке ұштары бар жұлыннан құралады.
Ми мен жұлын орталық жүйке жүйесін, ал жұлын тармақтары шеткі жүйке
жүйесін түзеді. Кез келген мүше мен жүйке жүйесінің арасындағы байланыстың
қандай да болса бұзылуы сол мүшенің қызмет әрекетіне әсерін тигізеді. Жүйке
жүйесі денедегі барлық мүшелердің бір-бірімен үйлесімді қызмет етуін
басқарады. Басқаны былай қойғанда, ағза мен оның айналасындағы үздіксіз
тұрақты байланыс жүйке жүйесінің кызметі арқылы жүзеге асады. Мұндай
байланыстар сезім мүшелері, мысалы тері, көз және есту мүшелері арқылы
орындалады [1].
Ішкі секреция бездері ерекше заттар түзіп, оны қанға шығарып отырады.
Ішкі секреция бездерінің негізгілері — бүйрек безі, қалқанша безі, гипофиз
(төменгі ми қосалқысы). Ішкі секреция бездерінде түзелетін сұйық заттар әр
түрлі мүшелердің қызметіне күшті әсер етеді. Мысалы, бүйрек безінен қанға
бөлінетін адреналин жүректің жиырылуын күшейтеді. Көбею мүшелерінің жүйесі
аталық және аналық бездерден құралады. Ұрықтан ұрпақ дамып, нәресте туады.
1 — көкет;
2 — жүрек;
3— ірі қан тамырлары;
4— кеңірдек;
5 — өкпе;
6 — өңеш;
7 — қарын;
8 — аш ішек;
9—тоқішек;
10 — бауыр;
11 —ұйқы безі;
12 — көкбауыр;
13 — бүйрек;
14 — несепағар;
15— қуық.
Сурет 1 - Үйқоян мен адамның ішкі мүшелері.
Сурет 2 - Адам ағзасының жалпы көрінісі.
1.1 Хромосомалардың ағзада көбеюі
Хромосомалар екі еселенетін қабілеті бар.
Гендік информацияны ұрпақтан-ұртақка тасушы құрылысы күрделі клетка
компоненттерінің бірі. Хромосомаларды алғаш рет Флемминг (1882)
мен Страсбургер (1884) байқаған. "Хромосома" (грекше сһгоmо- бояу,
sоmа- дене) деген терминді оның митоз кезінде негізгі бояғыштармен қанық
боялу кабілетіне қарап Вальдейер (1388) ұсынған. Хромосомалар метафазада
анық байқалады. Осы сатыда оларды тірі калыпында байқауға болады.
Хромосомалар көптеген бояғьштармен жақсы боялатын диаметрі бірдей, бірін-
бірі орай орналасқан жілтерден- хроматидтерден тұратын таяқша тәрізді
болып көрінеді. Метафазадағы хромосомалардың пішіні дептромералардың
(бірінші тартылыс) орналасуына, екінші тартылыс пен серіктердің болуына
байланысты (3-сурет). Бірінші тартылыс дегеніміз – хормосоманың ақшыл
жіңішкерген участогы немесе екі иықтың қосылған жері. Осы участокте кішкене
гранула бар ақшыл зона болады. Осы ақшыл зонаны центромера (грекше мерос-
бөлік) немесе кинетохор дейді. Бұның қызметі митоз кезіндегі
хромосомалардың қозғалысына байланысты. Центромера диск пішінді пластикалык
құрылым. Жіңішке фибриллалар арқылы жіңішкеру аймағында хромосоманың
денесімен жалғасқан. Кинетохор тубулиндерді полимеризациялаушы
орталықтардың бірі, онан центриольдарға қарай шығатын митоздық ұршықтың
микротүтікшелерінің шоқтары тарайды. Центромераның көмегімен хромосомалар
митоздық аппараттың жіптеріне бекиді. Центромералары жоқ хромосомалар
клетканың бөлінуі кезінде тәртіппен қозғала алмайды. Әдетте әрбір
хромосомада бір центромера ғана болады (моноцентрлік хромосомалар), бірақ
та дицентрлік және полицентрлік хромосомалар да кездеседі. Центромера
хромосоманы екі иыққа бөледі. Центромералардың орналасуына карап
хромосомалардың үш негізгі типін ажыратады: 1) акроцентрлік хромосомалар
(бір иығы қысқа, нашар байкалады; бұндай хромосомалардың пішіні таяқ
тәрізді болады); 2) субметацентрлік (пішіні латынның L әрпі сияқты,
иықтарының ұзындығы тең емес); 3) метацентрлік (тең иыкгы).
Хромосомалардың типтері организмнің бір түріне тұрақты, сондықтан
хромосомалар жиынтықтарын ұқсастыру кезіндегі негізгі белгілердің бірі.
Бірінші тартылыстан басқа көптеген хромосомаларда "серік" деп
аталатын хромосоманың кішкене участігін бөліп тұратын екінші тартылыс
болады. Оның ядрошықтарды ұйымдастырушылар деп атайды, себебі интерфазадағы
хромосомалардың осы участоктерінде ядрошық түзіледі. Осы жерде РНК-ның
синтезіне жауапты ДНК орналаскан. Әрбір ядрода әдетте ядрошықтарды
ұйымдастырушылары бар екі хромосома болады. Хромосомалардың иықтары
теломералармен аяқталады.
Хромосомалардың теломералық ұштары басқа хромосомалармен немесе
олардың фрагментгерімен байланыспайды. Хромосомалардың үлкендігі әр
организмде айнымалы болады. Мысалы, хромосомалардың ұзындығы 0,2-50 мкм
дейін ауытқиды. Ең кішкене хрсмосомалар кейбір қарапайымдарда,
санырауқұлақтарда, балдырларда байқалады. Өте ұзын хромосомалар кейбір
тікқанатты насекомдарда, амфибийлерде байқалған. Адамның хромосомаларының
ұзындығы 1,5-10мкм шегіңде. Түрлі объектілерде хромосомалардың саны
түрліше, бірақ та жануарлар мен өсімдіктердің әр түріне тән хромосомалардың
тұрақты жиынтығы болады. Хромосомалардың жиынтығы дегеніміз ядроның барлық
хромосомаларының жинағы. Жылқы аскаридасының дене клеткасының
хромосомаларының саны екеу (гаплоидтық саны 1) ал қына мен споралы
өсімдіктерде - жүзден мыңға дейін жетеді.
Хромосомалар жиынтығының сандық және сапалық белгілерінің жинағын
кариотип дейді. Әр клетка өзінің кариотипімен сипатталады. Кариотип тұрақты
болады, бөліну процесі кезінде өзгермейді. Кариотиптің тұрақтылығы тұқым
қуалаудың маңызды элементтерінің бірі. Мысалы, адамның кариотипті 46
хромосомалардан (2 жыныс хромосомасы, 22 жұп жыныстық емес хромосомалардан)
тұрады, олардың әрқайсысының пішіні мен үлкендігі тұрақты. Кариотиптің
бұзылуы бүкіл организмнің ауыру сырқатына әкеліп соғады. Хромосомалардың
саны маңызды түр белгісі. Жануарлар мен жоғары сатыдағы өсімдіктердің дене
клеткаларына хромосомаларды диплоидтық жинағы тән. Барлық организмдердің
жыныс клеткаларында және көптеген төменгі сатыдағы өсімдіктердің дене
клеткаларында хромосомалардың жиынтығы гаплоидты болады. Дене клеткаларыңда
хромосомалардың гаплоидтық кана саны бар организмдер
партеногенездің нәтижесінде пайда болады. Хромосомалардың саны түрлі
таксономиялық топтарда тұрақты және организмдерді топтаудағы маңызды
критерниялардың бірі. Бұл тұрақтылық абсолютті емес.
Сурет 3 - Хромосоманың құрылыс схемасы (И. Алонтак 1969)
1.2 Митоздық хромосома
Табиғатта белгілі жағдайларда (коршаған орта өзгерген кезде),
тәжірибе барысында, химиялық және физикалық агенттер әсер еткен кезде
клеткадағы хромосомалардың саны озгеруі мүмкін. Мұндагы пайда болған
өзгеріс хромосомалар жиыитығының түрліше қайта құрылуына әкеліп соғады
(анеуплодия, полиплодия). Клетканың митоздық бөліну процесі кезінде
хромосомалар жаңадан пайда болған клеткаларға тең бөлінетін
гомологты жартыға бөлінеді. Хромосомалардың репродукция процесі интерфазада
жүреді. Митоздың профазасында әрбір хромосома хроматиндер деп аталатын,
құрылысы ұқсас,спираль тәрізді ширатылған екі жартыдан тұрады. Метафаза
дәуірінде хроматиндер бірте-бірте бір-бірінен ажырай бастайды. Митоздың бұл
кезеңінде олардың ажырауы толық болмайды: хроматиндалар өзара центромеалар
аймағында байланысқан күйінде қалады. Жай әдістермен боялған кезде және
жарық микроскопымен қарағанда хромосомалар гомогенді болып
байқалады. Арнаулы әдістермен өңдегенде хромосомаларда, оның
ұзына бойы созылып жататын, жіңішке ирек жіптердің болатыны байқалған. Бұл
жіптерді традесканция тозаңының клеткаларында алғаш рет О.В.Баранецкий
(1880) жазған. Кейін Ф.Вейдовский (1912) оларды хромомералар деп
атаған. Ірі хроматидаларда 2-4 хромомералар, политеңдік хромосомаларда 1000-
ға дейін хромомералар болады. Митоз кезіндегі хромосомалардың пішіні мен
үлкендігінің өзгеруі оны кұраушы хромомералардың ширатылуы (спиралдануы)
мен жазылу (деспирализация) циклдарына байланысты.
Хромосоманың бір участігі - центромера үнемі жазылған күйіңде қалады.
Интерфазалық ядрода хромосомалар жазылған күйінде қалады. Хромосомалардың
спиралдануы (ширатылуы) өте күрделі процесс. Ширатылған хромосомалар
жазылған кезде метаболизмдік процестерге белсенді түрде катысады.
Хромосомалардың осы күйі кезінде клеткада РНК өте көп болады. Хромосомалар
тығыз ширатылса (профазаның орта кезінде) ядролық және ядрошықтық РНК-ның
синтезі тоқталады. Хромонема спиралінің ширатылу дәрежесіне және оның
ширатылу мен жазылу циклдері ерекшеліктеріне байланысты, хромосомалардың
екі ауданын ажыратады: эухроматиндік және гетерохроматиндік. Хромосоманың
эухроматиндік аудандары әрбір бөліну кезінде интерфазада үнемі жазылады да,
келесі бөлінудің профазасында қайтадан ширатылады. Эухроматиндік аудандарды
гендердің негізгі комплексі бар хромосоманың "белсенді" зоналары деп
қарастырады. Интерфазалық ядрода гетерохроматиндік аудандар жазылмайды,
ширатылған күйінде қалады және хроматин торының тығыз бөліктері -
хромоцентлер күйінде байқалады.
Гетерохроматин хромосоманың ширатылған участігі. Электрондық
миқроскопиялық зерттеулер бойынша бұл участіктер эухроматиндер сияқты
жіптерден тұрады. Айырмасы гетерохроматинде бұл жіптер тығыз жинақталған.
Гетерохроматиннің бұл қасиеті метаболизмнің кейбір ерекшеліктерін
түсіндіреді, атап айтқанда РНК синтезделмеуін, гендердің инерттігі мен
репликацияның кешеуілдеуін тездетеді.
Эухроматиндік ауданның кішкене бөлігінің жойылуы бүкіл клетка үшін
елеулі қиындыкқа әкеліп соғады.
Гетерохроматиндік ауданның белсенділігі кем, біршама көп участігі
жойылса да, клетка өле қоймайды.
Интерфазалық ядрода гетерохроматиндік аудандар деспиральданбайды
(жазьлмайды), спиральданған (ширатылған) күйінде калады, хроматин торының
тығыз бөліктері - хромоцентрлер түрінде байқалады.
Түрлі хромосомалардағы гетерохроматиндік аудандардың орналасуы бірдей
болмайды. Эухроматиндік аудандардан өзгешелігі гетерохроматиндік
участіктердің ДНК-сы айналмалы келеді және сыртқы жағдай өзгерген
кезде өзгеріске ұшырайды. Хромосомалар жазылған кезде клеткада
алмасу процестері тез жүреді. Бұл" шам щеткалары"
мен өте ірі политендік хромосомалар типті хромосомаларды
зерттеген кезде айқын көрінеді. Шам щеткасы типті
хромосомаларды 1892ж. Рэккерт байқаған болатын, бірақ та
олардың маңызы соңғы кезде ғана анықталды. Ұзындығы
жағынан политендік хромосомалардан артық және
ооциттерде митоздың бірінші бөлінуінің диплонема сатысында
байкалады. Бұл саты сары уыздың түзілуіне әкеліп соғатын
синтез процестерінің ең жедел дәуіріне сәйкес келеді. Шам
щеткасы типті хромосомалар балықтардың, амфибийлер-
дің, рептилийлердің, құстардың ооциттерінде кездеседі.
Шам щеткасы типті хромосомалардың үлкендігінің өсуінің
есебінен жүреді. Бұл хромосомаларда шам щеткасьна
ұқсастық түр беретін көптеген жіңішке бүйір өсінділері
болады (4-сурет). .
1 - бір-бірімен жалғасқан шам щеткасы тәрізді екі гомологты
хромосомалардың схемалық көрінісі, 2 - хромомераның ортақ осі және онан
тарайтын жұбы корсетілген хромосоманың бөлігі, 3-екі хромонемадан құралған
хромосоманың жорамал құрылысы (ИАловтан, 1969).
Сурет 4 – Шам щеткасы терізді хромосоманың кұрылыс схемасы
Мұндай хромосоманың орталық осі, жіңішке бүйір өсінділері бекитін,
аз дегенде төрт хроматидадан тұратын болуы керек. Осы бірнеше гранулалардан
(хрономералардан) тұрады, ал бүйір өсінділердің пішіні ілмек тәрізді және
әдетте жұп келеді. Осы ілмектер хроматидалардың (хромосомалардың жартысы)
созылған бөлігі және белок немесе РНК молекулаларымен қапталған. Өстің
хромосомалары хромонемалардың ең тығыз ширатыған участігі. Олар Фельгеннің
оң реакциясын береді. Ілмектерде РНК мен белок жедел синтезделеді. Синтез
аяқталғаннан кейін ілмектер жойылып кетеді де, хромосомалар ширатылып
өзінің әдеттегі түріне айналады.
Қосқанаттылардың личинкаларының кейбір ұлпаларында, мысалы сілекей
бездерінің, ішегінің, кеңірдегінің, май денесінің және Мальпиги
тамырларының клеткаларында дене хромосомаларының өзге хромосомалары болады.
Бұлар 1881 жылы Бальбиани алғаш рет байкаған политендік хромосомалар, бірақ
та олардың цитогенетикалық ролін Костов, Пайнтер мен Бауэр анықтағанга
дейін зерттеушілер бұларға көңіл аудармаған болатын.
Политендік хромосомалар гомолокті (ұқсас) хромо-
сомалардың қосылуының есебінен пайда болады. Дрозо-
фиідің политендік хромосомаларының көлемі шамамен
дене хромосомаларынан 1000 есе артык. Мұндай хромосо-
малардың төрт жұптан тұратын жинағының жалпы
ұзьндығы 2000 мкм, ал дене хромосомаларының жинағы
7,5 мкм тең.
Политендік хромосомалардың ұзына бойыңда ақшыл участіктермен дисктер
аралық кеңістіктермен кезектесетін ені түрліше бірнеше күңгірт жолақтар (
дискілер орналасқан (5-сурет). Бұл жолақтар қанық боялады және Фельеннің оң
реакциясын береді. Дискаралық кеңістіктере фибриллалардан тұрады,
негізгі бояғыштармен боялмайды. Фельген реакциясын қабылдамайды. Жұптың екі
томологтарының дисклерінің таралуы, орналасуы мен саны түрақты болады.
Дрозофилдің төрт жұп хромосомаларында 5000 астам дискілер байқалған.
Сілекей безінің клеткасының алып политендік хромосомасының сегменті.
Сурет 5 - Политендік хромосома құрылысының схемасы:
Дисклер мен дискаралық кеңістердің айырмасы хромонемалардың ширатылу
дәрежесінде. Сонымен бірге дискілердің көбінде РНК көп болады.
Қосқанаттылар личинкалары дамуының белгілі сатысында кейбір дискілерде
пуфтар (ағылшынша жуандау) немесе Бальбиани сақиналары пайда болады.
Пуфтардың түзілуі осы аймақтардағы хромонемалардың жазылуына байланысты.
Пуфтардың пайда болуы мен олардың даму процесіндегі өзгеруін осы
аймақгардағы орналасқан гендердің белсенділігінің өзгеруінің салдары
деп қарастырылады. Пуфтарда күрделі морфологиялық өзгерістер жүреді және
РНК синтезделеді, сонымен бірге рибосомалар мен белоктар жиналады.
Балықтардың, амфибийлердің, регокгийлердің, кұстардың ооциттеріңде
кездесетіи "шам щеткалары" типті хромосомалардың кұрылысы өзгеше.
Хромосомалардың бұл типінде көптеген бүйір өсінділері болады. Әр хромосома
хромонемалар аймағанда тығыз бұйрашықтар (завитки) құрайтын екі
хромонемалардан тұрады. Хромонемадан хромосоманың бүйір өсінділерін
құрайтын хромонемалардың жазылған участіктері болып саналатын екі жұп ілмек
тарайды. Ілмектің жазылған участігі өз бетінде РНК мен белокті синтездейді.
Ілмектің ширатылуы олардың хромомераларға айналуына әкеліп соғады және
олардың синтездік қызметі тоқтайды.
Геномдық мутациялар клеткадағы хромосома санының өзгеруіне байланысты.
Оның пайда болу себептері әр түрлі. Әрбір түр үшін хромосоманың саны,
формасы мен мөлшері жүйелік белгі болып табылады. Кариотиптің негізгі
бірлігі хромосомалардың гаплоидты жиынтығы, яғни гомологты хромосомалардың
әрбір жұбынан біреуі ғана болады. Мұндай жиынтыққа шоғырланған гендер тобын
геном деп, ал ондағы хромосомалар санын негізгі сан деп атап, оны п әрпімен
белгілейді.
Митоз бен мейоз ұрпақтан ұрпаққа берілетін хромосомалар санының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін клстка бөлінуінің аса дәл механизмі болып
табылады. Алайда кейбір жағдайларда хромосомалардың клетканың полюстеріне
қарай әркелкі ажырауынан немесе ажырамауынан, сондай-ақ хромосомалардың
клетканың бөлінуінсіз (цитокенезсіз) екі еселенуінен Бұл механизм бұзылады.
Осының нәтижесінде хромосомалар саны өзгеріп (2п ?=г п) әдеттен тыс
хромосомалар саны көбейген клеткалар пайда болады.
Гаплоидты жиынтықтар тұтас көбейген организмдерді полиплоидтар деп
атайды. Егер хромосомалар саны гаплоидты жиынтыққа еселі болмаса (бір
немесе бірнеше хромосома) ондай организмдерді анеуплоидтар немесе
гетероплоидтар деп атайды.
Организм клеткаларындағы хромосомалар санының өзгеруі, оның белгілері
мен қасиеттерінің өзгеруімен қатар жүреді, сондықтан оларды геномдық
мутациттар деп атайды.
Полиплоидия (грек. "полиплос" – көп қайтара, "ейдос" - тұр).
Өсімдіктер мен жануарлар клеткаларындағы хромосома санының еселенуі
полиплоидия деп аталады. Полиплоидия эволюция процесіндегі өзгергіштіктің
тұқым қууын-дағы манызды бағыты. Адам полиплоидияны селекцияда пайдаланады.
Дара жынысты жануарларда полиплоидия сирек кездеседі. Көбіне аскаридаларда,
кейбір космекенділерде болады. Полиплоидия кезінде сомалық клеткалардағы
хромосоманың диплоид санының жыныс клеткаларындағы хромосоманың гаплоид
санының ауытқуы байқалады. Полиплоидия кезінде әрбір хромосома - үш (Зп) -
триплоидты, төрт (4п) - тетраплоидты, бес (5п) -пснтаплоидты т.с.с.
еселенген клеткалар пайда болуы мүмкін.
Гомозиготалы организмнсн пайда болған тетраплоид та гомозиготалы
болады. Егер жиынтықтың кобеюінде гомо-
логты хромосомаларды белгілі бір гендердің әр тұрлі аллельдері болса,
онда түзілетін тетраплоид та осы гендер бойынша гетерозиготалы болады.
Сомалық клеткалар хромосомалары еселенген жағдайда бастапқы полиплоидтық
клеткадан дамыған бөлігінде ғана полиплоидты болады да, организм химерлі
болып шығады. Егер полиплоидтану зиготаның бірінші бөлігінде жүрсе, онда
ұрықтық барлық клеткалары полиплоидты болып шығады.
Барлық хромосомалардың мейозда ажырамауы хромо-сомаларының саны
редукцияланбаған гаметалардың түзілуіне әкеп соғады, мұндай гаметаларда
хромосомалар жиынтығы бірден емес, екіден болады. Мұндай гаметалар
ұрықтануға катысқанда полиплоидты организмдер пайда болуы мүмкін.
Клеткалардағы хромосома санының еселенуі жоғары не төмен температура, иом
сәулелері, химиялық заттар әсері, сондай-ақ клетканың физиологиялық күйінің
өзгеруінен пайда болуы мүмкін.
1.3 Хроматин және жыныс хроматині
Бекітілген ядроның боялушы құрылымдары өткен ғасырдан бастап хроматин
деп атаған. Хроматиннің қасиеттері нуклеин қьшқылына байланысты екені
ертеден белгілі болған. Митоздық бөлінуі кезінде хроматиннен хромосомалар
түзіледі.
Интерфазалық ядролық хроматині құрамында ДНК бар денешіктер
(хромосомалар). Осы кезде өздерінің тығыз пішінінен айырылып, босаңсып
жазылады. Хромосомалар спиралінің жазылу дәрежесі түрлі клеткалардың
ядроларында түрліше болуы мүмкін. Хромосома немесе оның участігі толықтай
жазылса мұңдай зонаны диффузиялық хроматин деп атайды. Толықтай
босаңсымаған интерфазалық ядрода деспирализацияланған хроматиннің (кейде
гетерохроматиннің деп аталатын) участіктері көрінеді. Интерфазадағы
хроматиннің, хромосомалық материалдық жазылу дәрежесі бұл кұрылымның
қызметінің, жоғары екенінің көрсеткіші. Интерфазалық ядроның хроматині
неғұрлым диффузияланған болса ондағы синтездік процестер соғұрлым жоғары
болады. Клеткалардың митоздық бөліну кезіне хроматин мейлінше ширатылады,
осы кезде олар тығыз денешіктер - хромосомалар күйінде байқалады. Осы кезде
хромосомалар ешқаңдай синтездік қызмет атқармайды. Цитохимиялық әдістермен
хроматиннің құрамына ДНК мен РНК, сол сияқгы қышқыл және негізгі белоктарға
тән аминқышқылдар байқалған. Хроматин негізнде дезоксинуклепортеидтерден
(ДНП) тұрады. ДНК-ның құрамыңда ДКК-дан басқа гистондар мен гистон емес
белоктар болады. Гистондардың молекулалық массасы жоғары және құрамында
аминқышқылдарының толық жинағы болады. Оларда триптофан болмайды. Гистондар
жоғары сатыдағы организмдердің ядроларының бәрінде де кездеседі. Клетка
бөлінер алдында ДНК-ның сол сияқты гистондардың саны екі еселенеді. Сонымен
ядродағы гистоңдардың саны ДНК тәрізді тұрақты болады. Гистондар санының
озгеруі хромосомалардың ширатылуы дәрежесіне әсер етеді. Мысалы, олардың
мөлшерінің көбеюі хромосомалардың шамадан тыс ширатуына әкеліп соғады, бұл
клеткалардың бөлінуін бұзады.
Жыныс хроматині
Адам мен жануарлардың түрлі клеткаларының нуклеоплазмасында, ядро
кабықшасының астында немесе ядрошыққа жақын бос орналаскан жерінде
ұсақденешіктер анықталған.
Алғашқы кезде бұл денешіктерді ядрошықтың серігі деп белгілеген, кейін
оларды жьныс хроматині деп атаған. Жыныс хроматинін бірінші рет мысықтың
нерв клеткаларынан байқаған, еркек мысықтардың ұқсас клеткаларыңда
болмаған. Жыныс хроматині адамның барлық зерттелген клеткаларында болмаған,
әйелдер клеткаларының 62-82%-інде кездескен, еркектерде 1-2%-де ғана
байқалған.
Адамның хромосомалық ауруларын анықтау үшін интерфазалық ядроның жыныс
хроматині медицинада кең қолданылады.
Жыныстық көбеюдің цитологиялық негіздері
Бiрiншi буында алынатын будандардың, бiркелкi болуы мен екiншi буын
будандарында белгiлердiң ажырау қубылыстарын тусiндiру ушiн Мендель гамета
тазалылығы болжамын усынды. Оның, мәні - организмнiн, кез келген белгi-
қасиетiнiн, дамуын туқым қуалау факторы анықтайды. Мысалы, гулдiн, қызыл
түciнe доминантты, aл ақ түсiне рецессивтi гендер жауапты. Доминантылық
құбылыс толық доминантылық болып есептеледі. Кейде гетерозиготалы ұрпақтан
доминанты белгі толық байқалмайды, аралық сипатта болады. Мұндай құбылысты
толымсыз доминантылық деп атайды.Бұл жағдайда аллальді гендер бiр-бiрiмен
араласып кетпей, таза куйiнде сақталады. Гамета тазалығы дегенiмiз осы.
Аллельды емес гендердің өзара әрекеттесуінің 4 типі бар; комплементарлы,
эпистаз, полимерия, модификация.Генотиптiк өзгергiштiк. организмнiң
белгiлерi мен қасиеттерiнiң өзгеруi геннiң немесе клеткадағы генетикалық
аппараттың басқа да элементтерiнiң өзгеpyiнe байланысты. Мундай
өзгергiштiктi мутация деп атайды. Кейбiр жыныс клеткаларында пайда болатын
мутация келесi урпақтарда да сақталады: Мысалы, гомозиготалы ақ үй
қояндарынан қара түсті урпақтардың өсiп-жетiлуiн немесе қылтанақты
бидайлардан қылтанақсыз формалардьң шығуын алуға болады. Генотиптiк
өзгергiштiк кейде гендердiң арасында болатын ар турлi комбинацияларға да
балайнысты. Яғни гендер бiр-бiрiмен орын алмастырығанда жаңа белгiлер мен
қасиеттер пайда болуы мyмкін. Мундай өзгергiштiктi комбинативтiк
өзгергiштiк деп атайды. Фенотиптiк өзгергіштіктің генотиптік өзгергiштiктен
негiзгi бiр айырмашылығы организм генотипiнiң өзгермейтiндiгiнде және oл
туқым қуаламайды. Сондықтан мұндай өзгергiштiкті тұқым құаламайтын
өзгергiштiк деп те атайды. қандаи болсын белгi немесе қасиет дамып
калыптасуы үшін oған тиiстi сыртқы орта жағдайлары қажет. Гаметогенез –
клетка тiршiлiгi мен тұқым қуалаушылықта ядроның, басты рөл атқаратындығы
Америка эмбриологтары Р.Вриггс пен Т.Кингтiң, тәжiрибелерiнде анық
керсетiлдi. Олар бактериялар iшегiнiң клеткасынан бөлiнiп алынған ядроны
алдын ала ядросы алынып тастап уылдырыққа апарып салған. Осындай ядросы
алмастырылған клетка одан әpi қарай жiктелiп, нәтижесiнде қалыпты ұрық одан
соң басқасы дамып шыққан. Бұл эксперименттер организмнiң кез келген
клеткасының ядросында оның дамуының барлық программасы болатындығын
далелдедi. Онша болашақ организмнiң, дамуын басқарудың программасы
уылдырықтың цитоплазмасында емес, oғaн алмастырылып салынған ядрода
болатындығы анықталды. Мейоз бiрiнен соң бiрi кезектесiп келетiн eкi
бөлiнуден тұрады. Нәтижесiнде диплоидты (2п) хромосома жиынтығы бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... 3
І Ағзалардың көбею түрлеріне жалпы
сипаттама ... ... ... ... ... ... .. ... ..4
1.1 Хромосомалардың ағзада
көбеюі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... 7
1.2 Митоздық
хромосома ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
1.3 Хроматин және жыныс
хроматині ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ..14
ІІ Интерфазалық
ядро ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
..16
2.1 Клетканың тіршілігіндегі ядроның
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 16
2.2 Клетканың
репродукциясы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
8
2.3 Митоз және
амиоз ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .22
ІІІ Оқушылардың пәнге деген қызығушылығын арттыру және білімін тексеру
барысында ағзалардың көбею түрлері тақырыбын оқыту
әдістемесі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .29
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .30
Кіріспе
Курстық жұмыстың көкейкестілігі: Қазақстан Республикасының президенті
Н.Ә.Назарбаев Республика білім және ғылым қызметкерлерінің ІІ съезінде
сөйлеген сөзінде білім беру ісін реформалаудағы стратегиялық міндеттердің
бір шығармашылық тұрғыдан ойлай білетін жеке тұлғаны қалыптастыру мен
тәрбиелеу екендігінде баса назар аударып, жалпы білім беретін орта мектепте
білім берумен қатар адалдық, адамдық отанын сүйе білу сияқты гумандық
сезімдерге тәрбиелеу қажеттігі өзекті мәселе болып отырғандығын ерекше атап
өтті.
Курстық жұмыстың мақсаты: Адам — ардақты ат, оны қазақ халқы
ежелден құрмет тұтып, басқа тіршілік иелерінен ерекше кім деп сұрады.
Адамға тән қасиеттерді жануарларға ешқашан тілеген емес. Алайда адамның
жоғары сатыдағы омыртқалы жануарларға, оның ішінде сүтқоректі жануарларға
өте ұқсас екені сырттай карағанда бірден көзге түседі. Сүтқоректілер
сияқты, адамның денесі бар. Ол тұлғаға және аяқ-қолдарға бөлінеді. Адамның
денесін тері жапқан. Теріде сирек (сақал-мұрт, шаштан басқа), қыска түктер
өседі. Сондай-ақ адам денесінің жамылғы тері астында тері және май бездері
болады. Құлақ қалқаны, тұяққа ұқсас тырнағының болуы жеке адам ұрығының
анасының жатырында дамуы, жас нәрестені сүтімен асырауы — адамның
сүтқоректілер класына жататындығының айғағы. Адам мен сүтқоректі
жануарлардың ұқсастығын олардың ішкі мүшелерін салыстыру аркылы дәлелдеуге
болады.
Курстық жұмыстың міндеті: Адам мен жануарлардың кеуде қуысын кұрсақ
қуысынан көкет бөліп тұрады. Кеуде қуысында жүрек, ірі қан тамырлары және
тынысалу мүшелері — кеңірдек пен өкпе орналасады. Кенірдектің астыңғы
жағында өңеш бар, ол көкеттен өтіп, құрсаққа ұласады. Адамның құрсақ
бөлімінде қарын, ұлтабар, аш ішек және тоқ ішек, бауыр және (оның иілген
жерінде ұйқыбезі мен көкбауыр) омыртқа жотасының екі жағында қантамырлары
және бұршақ пішінді екі бүйрек болады. Бүйректен шыққан жіңішке түтікшелер
— несепағарлар қуысының, төменгі жағындағы қуықпен жалғасады.
Практикалық қолданылымы: Адамның денесі екі бөліктен — кеуде және
құрсақтан тұрады. Кеуде қуысында тынысалу мен қан айналымының ортақ
мүшелері (өкпе, жүрек) орналасқан, ал құрсақ бөлігінде — асқорыту,
зәршығару, көбею мүшелері бар. Бұлардан басқа адам ағзасында әр түрлі
кызмет атқаратын: көз, құлақ, ауыз, бауыр, көкбауыр және т. б. мүшелер
болады Адамның денесіндегі әрбір мүше белгілі бір қызмет атқарады.
1 Ағзалардың көбеюіне жалпы сипаттама
Дененің бөліктерінің құрылысы және мүшелер мен мүшелер жүйесі. Адамның
денесі екі бөліктен — кеуде және құрсақтан тұрады. Кеуде қуысында тынысалу
мен қан айналымының ортақ мүшелері (өкпе, жүрек) орналасқан, ал құрсақ
бөлігінде — асқорыту, зәршығару, көбею мүшелері бар. Бұлардан басқа адам
ағзасында әр түрлі кызмет атқаратын: көз, құлақ, ауыз, бауыр, көкбауыр және
т. б. мүшелер болады Адамның денесіндегі әрбір мүше белгілі бір қызмет
атқарады. Бір мүше денені зақымданудан сақтаса, екінші біреуі оны қимылға
келтіреді, келесі біреуінде ас қорытылып, ағзаны құрайтын қажетті затқа
айналады, төртіншісі бүкіл денеге қанды, онымен бірге қоректік заттарды
жеткізеді. Дененнің сыртын қаптайтын тері, сондай-ақ көптеген мүшелерді
-мысалы, ауыздың, кеңсіріктің (мұрын), асқорыту, тынысалу жолдарының ішкі
бетін астарлап жататыны сілемейлі эпителий ұлпасы жабын жүйесі болып
саналады. Бұлар біздің денемізді әр түрлі ішкі-сыртқы әсерлерден (ыстық-
суықтан, ауру қоздырғыштар мен зиянды заттардан) қорғайды.
Тірек-қимыл жүйесі қаңқа мен бұлшықеттерден тұрады. Қаңқа дегеніміз —
денедегі әр түрлі мүше сүйектерінен құралған мықты тірек. Сүйектерге
бұлшықеттер бекиді. Адам бұлшқеттердің көмегімен жүреді жүгіреді дене
еңбегімен басқа да әр түрлі қимылдар жасайды.
Асқорыту жүйесі ауыз қуысынан басталады. Ас жұтқьншақ арқылы өңешке,
одан қарынға түсіп, асқорыту бездерінің (сілекей, қарын, ұйқыбез) әсерінен
ішек-қарын жолында қорытылады. Осының нәтижесінде адам денесінің қалыпты
дамуына және оны барлық мүшелерінің қызмет етуіне қажетті заттар түзіледі.
Сөйтіп, қоректік заттар ішектің қабырғасы арқылы қанға өтіп, қан
тамырларымен дененің барлық мүшелеріне таралады.
Қан тамырлар жүйесі — денедегі барлық мүшелердің тіршілік әрекеттеріне
қажетті оттегі мен қоректік заттарды жеткізіп отырады. Денеде түзілген
кейбір қажеттсіз заттар, мысалы көмірқышқыл газы (СО2), артық тұздар қан
тамыр-лары арқылы белгілі бір мүшелерге таралады.
Тынысалу жүйесі мүшелеріне мұрын (танау тесігі, кеңсірік, аңқа),
көмей, кеңірдек, ауатамыр, өкпе жатады. Мұрын — ауаны жылытып, оны
залалсыздандыруға (иірімдер, түк, сілемей) бейімделген аса қажетті мүшенің
бірі. Ал өкпеде қан тамырларынан көмірқышқыл газы бөлініп, оның есесіне
қанға оттегі сіңеді, сөйтіп әбден тазарған қан жүрекке қарай ағады.
Зәршығару жүйесі мүшелеріне қос бүйрек, қуық жатады. Бүйректе несеп
түзіледі де, ол несепағар арқылы қуыққа келіп, одан үрпі жолы арқылы сыртқа
шығарылады. (сурет 1).
Жүйке жүйесі мидан және дененің барлық бөліміне тармақталып жатқан
жүйке ұштары бар жұлыннан құралады.
Ми мен жұлын орталық жүйке жүйесін, ал жұлын тармақтары шеткі жүйке
жүйесін түзеді. Кез келген мүше мен жүйке жүйесінің арасындағы байланыстың
қандай да болса бұзылуы сол мүшенің қызмет әрекетіне әсерін тигізеді. Жүйке
жүйесі денедегі барлық мүшелердің бір-бірімен үйлесімді қызмет етуін
басқарады. Басқаны былай қойғанда, ағза мен оның айналасындағы үздіксіз
тұрақты байланыс жүйке жүйесінің кызметі арқылы жүзеге асады. Мұндай
байланыстар сезім мүшелері, мысалы тері, көз және есту мүшелері арқылы
орындалады [1].
Ішкі секреция бездері ерекше заттар түзіп, оны қанға шығарып отырады.
Ішкі секреция бездерінің негізгілері — бүйрек безі, қалқанша безі, гипофиз
(төменгі ми қосалқысы). Ішкі секреция бездерінде түзелетін сұйық заттар әр
түрлі мүшелердің қызметіне күшті әсер етеді. Мысалы, бүйрек безінен қанға
бөлінетін адреналин жүректің жиырылуын күшейтеді. Көбею мүшелерінің жүйесі
аталық және аналық бездерден құралады. Ұрықтан ұрпақ дамып, нәресте туады.
1 — көкет;
2 — жүрек;
3— ірі қан тамырлары;
4— кеңірдек;
5 — өкпе;
6 — өңеш;
7 — қарын;
8 — аш ішек;
9—тоқішек;
10 — бауыр;
11 —ұйқы безі;
12 — көкбауыр;
13 — бүйрек;
14 — несепағар;
15— қуық.
Сурет 1 - Үйқоян мен адамның ішкі мүшелері.
Сурет 2 - Адам ағзасының жалпы көрінісі.
1.1 Хромосомалардың ағзада көбеюі
Хромосомалар екі еселенетін қабілеті бар.
Гендік информацияны ұрпақтан-ұртақка тасушы құрылысы күрделі клетка
компоненттерінің бірі. Хромосомаларды алғаш рет Флемминг (1882)
мен Страсбургер (1884) байқаған. "Хромосома" (грекше сһгоmо- бояу,
sоmа- дене) деген терминді оның митоз кезінде негізгі бояғыштармен қанық
боялу кабілетіне қарап Вальдейер (1388) ұсынған. Хромосомалар метафазада
анық байқалады. Осы сатыда оларды тірі калыпында байқауға болады.
Хромосомалар көптеген бояғьштармен жақсы боялатын диаметрі бірдей, бірін-
бірі орай орналасқан жілтерден- хроматидтерден тұратын таяқша тәрізді
болып көрінеді. Метафазадағы хромосомалардың пішіні дептромералардың
(бірінші тартылыс) орналасуына, екінші тартылыс пен серіктердің болуына
байланысты (3-сурет). Бірінші тартылыс дегеніміз – хормосоманың ақшыл
жіңішкерген участогы немесе екі иықтың қосылған жері. Осы участокте кішкене
гранула бар ақшыл зона болады. Осы ақшыл зонаны центромера (грекше мерос-
бөлік) немесе кинетохор дейді. Бұның қызметі митоз кезіндегі
хромосомалардың қозғалысына байланысты. Центромера диск пішінді пластикалык
құрылым. Жіңішке фибриллалар арқылы жіңішкеру аймағында хромосоманың
денесімен жалғасқан. Кинетохор тубулиндерді полимеризациялаушы
орталықтардың бірі, онан центриольдарға қарай шығатын митоздық ұршықтың
микротүтікшелерінің шоқтары тарайды. Центромераның көмегімен хромосомалар
митоздық аппараттың жіптеріне бекиді. Центромералары жоқ хромосомалар
клетканың бөлінуі кезінде тәртіппен қозғала алмайды. Әдетте әрбір
хромосомада бір центромера ғана болады (моноцентрлік хромосомалар), бірақ
та дицентрлік және полицентрлік хромосомалар да кездеседі. Центромера
хромосоманы екі иыққа бөледі. Центромералардың орналасуына карап
хромосомалардың үш негізгі типін ажыратады: 1) акроцентрлік хромосомалар
(бір иығы қысқа, нашар байкалады; бұндай хромосомалардың пішіні таяқ
тәрізді болады); 2) субметацентрлік (пішіні латынның L әрпі сияқты,
иықтарының ұзындығы тең емес); 3) метацентрлік (тең иыкгы).
Хромосомалардың типтері организмнің бір түріне тұрақты, сондықтан
хромосомалар жиынтықтарын ұқсастыру кезіндегі негізгі белгілердің бірі.
Бірінші тартылыстан басқа көптеген хромосомаларда "серік" деп
аталатын хромосоманың кішкене участігін бөліп тұратын екінші тартылыс
болады. Оның ядрошықтарды ұйымдастырушылар деп атайды, себебі интерфазадағы
хромосомалардың осы участоктерінде ядрошық түзіледі. Осы жерде РНК-ның
синтезіне жауапты ДНК орналаскан. Әрбір ядрода әдетте ядрошықтарды
ұйымдастырушылары бар екі хромосома болады. Хромосомалардың иықтары
теломералармен аяқталады.
Хромосомалардың теломералық ұштары басқа хромосомалармен немесе
олардың фрагментгерімен байланыспайды. Хромосомалардың үлкендігі әр
организмде айнымалы болады. Мысалы, хромосомалардың ұзындығы 0,2-50 мкм
дейін ауытқиды. Ең кішкене хрсмосомалар кейбір қарапайымдарда,
санырауқұлақтарда, балдырларда байқалады. Өте ұзын хромосомалар кейбір
тікқанатты насекомдарда, амфибийлерде байқалған. Адамның хромосомаларының
ұзындығы 1,5-10мкм шегіңде. Түрлі объектілерде хромосомалардың саны
түрліше, бірақ та жануарлар мен өсімдіктердің әр түріне тән хромосомалардың
тұрақты жиынтығы болады. Хромосомалардың жиынтығы дегеніміз ядроның барлық
хромосомаларының жинағы. Жылқы аскаридасының дене клеткасының
хромосомаларының саны екеу (гаплоидтық саны 1) ал қына мен споралы
өсімдіктерде - жүзден мыңға дейін жетеді.
Хромосомалар жиынтығының сандық және сапалық белгілерінің жинағын
кариотип дейді. Әр клетка өзінің кариотипімен сипатталады. Кариотип тұрақты
болады, бөліну процесі кезінде өзгермейді. Кариотиптің тұрақтылығы тұқым
қуалаудың маңызды элементтерінің бірі. Мысалы, адамның кариотипті 46
хромосомалардан (2 жыныс хромосомасы, 22 жұп жыныстық емес хромосомалардан)
тұрады, олардың әрқайсысының пішіні мен үлкендігі тұрақты. Кариотиптің
бұзылуы бүкіл организмнің ауыру сырқатына әкеліп соғады. Хромосомалардың
саны маңызды түр белгісі. Жануарлар мен жоғары сатыдағы өсімдіктердің дене
клеткаларына хромосомаларды диплоидтық жинағы тән. Барлық организмдердің
жыныс клеткаларында және көптеген төменгі сатыдағы өсімдіктердің дене
клеткаларында хромосомалардың жиынтығы гаплоидты болады. Дене клеткаларыңда
хромосомалардың гаплоидтық кана саны бар организмдер
партеногенездің нәтижесінде пайда болады. Хромосомалардың саны түрлі
таксономиялық топтарда тұрақты және организмдерді топтаудағы маңызды
критерниялардың бірі. Бұл тұрақтылық абсолютті емес.
Сурет 3 - Хромосоманың құрылыс схемасы (И. Алонтак 1969)
1.2 Митоздық хромосома
Табиғатта белгілі жағдайларда (коршаған орта өзгерген кезде),
тәжірибе барысында, химиялық және физикалық агенттер әсер еткен кезде
клеткадағы хромосомалардың саны озгеруі мүмкін. Мұндагы пайда болған
өзгеріс хромосомалар жиыитығының түрліше қайта құрылуына әкеліп соғады
(анеуплодия, полиплодия). Клетканың митоздық бөліну процесі кезінде
хромосомалар жаңадан пайда болған клеткаларға тең бөлінетін
гомологты жартыға бөлінеді. Хромосомалардың репродукция процесі интерфазада
жүреді. Митоздың профазасында әрбір хромосома хроматиндер деп аталатын,
құрылысы ұқсас,спираль тәрізді ширатылған екі жартыдан тұрады. Метафаза
дәуірінде хроматиндер бірте-бірте бір-бірінен ажырай бастайды. Митоздың бұл
кезеңінде олардың ажырауы толық болмайды: хроматиндалар өзара центромеалар
аймағында байланысқан күйінде қалады. Жай әдістермен боялған кезде және
жарық микроскопымен қарағанда хромосомалар гомогенді болып
байқалады. Арнаулы әдістермен өңдегенде хромосомаларда, оның
ұзына бойы созылып жататын, жіңішке ирек жіптердің болатыны байқалған. Бұл
жіптерді традесканция тозаңының клеткаларында алғаш рет О.В.Баранецкий
(1880) жазған. Кейін Ф.Вейдовский (1912) оларды хромомералар деп
атаған. Ірі хроматидаларда 2-4 хромомералар, политеңдік хромосомаларда 1000-
ға дейін хромомералар болады. Митоз кезіндегі хромосомалардың пішіні мен
үлкендігінің өзгеруі оны кұраушы хромомералардың ширатылуы (спиралдануы)
мен жазылу (деспирализация) циклдарына байланысты.
Хромосоманың бір участігі - центромера үнемі жазылған күйіңде қалады.
Интерфазалық ядрода хромосомалар жазылған күйінде қалады. Хромосомалардың
спиралдануы (ширатылуы) өте күрделі процесс. Ширатылған хромосомалар
жазылған кезде метаболизмдік процестерге белсенді түрде катысады.
Хромосомалардың осы күйі кезінде клеткада РНК өте көп болады. Хромосомалар
тығыз ширатылса (профазаның орта кезінде) ядролық және ядрошықтық РНК-ның
синтезі тоқталады. Хромонема спиралінің ширатылу дәрежесіне және оның
ширатылу мен жазылу циклдері ерекшеліктеріне байланысты, хромосомалардың
екі ауданын ажыратады: эухроматиндік және гетерохроматиндік. Хромосоманың
эухроматиндік аудандары әрбір бөліну кезінде интерфазада үнемі жазылады да,
келесі бөлінудің профазасында қайтадан ширатылады. Эухроматиндік аудандарды
гендердің негізгі комплексі бар хромосоманың "белсенді" зоналары деп
қарастырады. Интерфазалық ядрода гетерохроматиндік аудандар жазылмайды,
ширатылған күйінде қалады және хроматин торының тығыз бөліктері -
хромоцентлер күйінде байқалады.
Гетерохроматин хромосоманың ширатылған участігі. Электрондық
миқроскопиялық зерттеулер бойынша бұл участіктер эухроматиндер сияқты
жіптерден тұрады. Айырмасы гетерохроматинде бұл жіптер тығыз жинақталған.
Гетерохроматиннің бұл қасиеті метаболизмнің кейбір ерекшеліктерін
түсіндіреді, атап айтқанда РНК синтезделмеуін, гендердің инерттігі мен
репликацияның кешеуілдеуін тездетеді.
Эухроматиндік ауданның кішкене бөлігінің жойылуы бүкіл клетка үшін
елеулі қиындыкқа әкеліп соғады.
Гетерохроматиндік ауданның белсенділігі кем, біршама көп участігі
жойылса да, клетка өле қоймайды.
Интерфазалық ядрода гетерохроматиндік аудандар деспиральданбайды
(жазьлмайды), спиральданған (ширатылған) күйінде калады, хроматин торының
тығыз бөліктері - хромоцентрлер түрінде байқалады.
Түрлі хромосомалардағы гетерохроматиндік аудандардың орналасуы бірдей
болмайды. Эухроматиндік аудандардан өзгешелігі гетерохроматиндік
участіктердің ДНК-сы айналмалы келеді және сыртқы жағдай өзгерген
кезде өзгеріске ұшырайды. Хромосомалар жазылған кезде клеткада
алмасу процестері тез жүреді. Бұл" шам щеткалары"
мен өте ірі политендік хромосомалар типті хромосомаларды
зерттеген кезде айқын көрінеді. Шам щеткасы типті
хромосомаларды 1892ж. Рэккерт байқаған болатын, бірақ та
олардың маңызы соңғы кезде ғана анықталды. Ұзындығы
жағынан политендік хромосомалардан артық және
ооциттерде митоздың бірінші бөлінуінің диплонема сатысында
байкалады. Бұл саты сары уыздың түзілуіне әкеліп соғатын
синтез процестерінің ең жедел дәуіріне сәйкес келеді. Шам
щеткасы типті хромосомалар балықтардың, амфибийлер-
дің, рептилийлердің, құстардың ооциттерінде кездеседі.
Шам щеткасы типті хромосомалардың үлкендігінің өсуінің
есебінен жүреді. Бұл хромосомаларда шам щеткасьна
ұқсастық түр беретін көптеген жіңішке бүйір өсінділері
болады (4-сурет). .
1 - бір-бірімен жалғасқан шам щеткасы тәрізді екі гомологты
хромосомалардың схемалық көрінісі, 2 - хромомераның ортақ осі және онан
тарайтын жұбы корсетілген хромосоманың бөлігі, 3-екі хромонемадан құралған
хромосоманың жорамал құрылысы (ИАловтан, 1969).
Сурет 4 – Шам щеткасы терізді хромосоманың кұрылыс схемасы
Мұндай хромосоманың орталық осі, жіңішке бүйір өсінділері бекитін,
аз дегенде төрт хроматидадан тұратын болуы керек. Осы бірнеше гранулалардан
(хрономералардан) тұрады, ал бүйір өсінділердің пішіні ілмек тәрізді және
әдетте жұп келеді. Осы ілмектер хроматидалардың (хромосомалардың жартысы)
созылған бөлігі және белок немесе РНК молекулаларымен қапталған. Өстің
хромосомалары хромонемалардың ең тығыз ширатыған участігі. Олар Фельгеннің
оң реакциясын береді. Ілмектерде РНК мен белок жедел синтезделеді. Синтез
аяқталғаннан кейін ілмектер жойылып кетеді де, хромосомалар ширатылып
өзінің әдеттегі түріне айналады.
Қосқанаттылардың личинкаларының кейбір ұлпаларында, мысалы сілекей
бездерінің, ішегінің, кеңірдегінің, май денесінің және Мальпиги
тамырларының клеткаларында дене хромосомаларының өзге хромосомалары болады.
Бұлар 1881 жылы Бальбиани алғаш рет байкаған политендік хромосомалар, бірақ
та олардың цитогенетикалық ролін Костов, Пайнтер мен Бауэр анықтағанга
дейін зерттеушілер бұларға көңіл аудармаған болатын.
Политендік хромосомалар гомолокті (ұқсас) хромо-
сомалардың қосылуының есебінен пайда болады. Дрозо-
фиідің политендік хромосомаларының көлемі шамамен
дене хромосомаларынан 1000 есе артык. Мұндай хромосо-
малардың төрт жұптан тұратын жинағының жалпы
ұзьндығы 2000 мкм, ал дене хромосомаларының жинағы
7,5 мкм тең.
Политендік хромосомалардың ұзына бойыңда ақшыл участіктермен дисктер
аралық кеңістіктермен кезектесетін ені түрліше бірнеше күңгірт жолақтар (
дискілер орналасқан (5-сурет). Бұл жолақтар қанық боялады және Фельеннің оң
реакциясын береді. Дискаралық кеңістіктере фибриллалардан тұрады,
негізгі бояғыштармен боялмайды. Фельген реакциясын қабылдамайды. Жұптың екі
томологтарының дисклерінің таралуы, орналасуы мен саны түрақты болады.
Дрозофилдің төрт жұп хромосомаларында 5000 астам дискілер байқалған.
Сілекей безінің клеткасының алып политендік хромосомасының сегменті.
Сурет 5 - Политендік хромосома құрылысының схемасы:
Дисклер мен дискаралық кеңістердің айырмасы хромонемалардың ширатылу
дәрежесінде. Сонымен бірге дискілердің көбінде РНК көп болады.
Қосқанаттылар личинкалары дамуының белгілі сатысында кейбір дискілерде
пуфтар (ағылшынша жуандау) немесе Бальбиани сақиналары пайда болады.
Пуфтардың түзілуі осы аймақтардағы хромонемалардың жазылуына байланысты.
Пуфтардың пайда болуы мен олардың даму процесіндегі өзгеруін осы
аймақгардағы орналасқан гендердің белсенділігінің өзгеруінің салдары
деп қарастырылады. Пуфтарда күрделі морфологиялық өзгерістер жүреді және
РНК синтезделеді, сонымен бірге рибосомалар мен белоктар жиналады.
Балықтардың, амфибийлердің, регокгийлердің, кұстардың ооциттеріңде
кездесетіи "шам щеткалары" типті хромосомалардың кұрылысы өзгеше.
Хромосомалардың бұл типінде көптеген бүйір өсінділері болады. Әр хромосома
хромонемалар аймағанда тығыз бұйрашықтар (завитки) құрайтын екі
хромонемалардан тұрады. Хромонемадан хромосоманың бүйір өсінділерін
құрайтын хромонемалардың жазылған участіктері болып саналатын екі жұп ілмек
тарайды. Ілмектің жазылған участігі өз бетінде РНК мен белокті синтездейді.
Ілмектің ширатылуы олардың хромомераларға айналуына әкеліп соғады және
олардың синтездік қызметі тоқтайды.
Геномдық мутациялар клеткадағы хромосома санының өзгеруіне байланысты.
Оның пайда болу себептері әр түрлі. Әрбір түр үшін хромосоманың саны,
формасы мен мөлшері жүйелік белгі болып табылады. Кариотиптің негізгі
бірлігі хромосомалардың гаплоидты жиынтығы, яғни гомологты хромосомалардың
әрбір жұбынан біреуі ғана болады. Мұндай жиынтыққа шоғырланған гендер тобын
геном деп, ал ондағы хромосомалар санын негізгі сан деп атап, оны п әрпімен
белгілейді.
Митоз бен мейоз ұрпақтан ұрпаққа берілетін хромосомалар санының
тұрақтылығын қамтамасыз ететін клстка бөлінуінің аса дәл механизмі болып
табылады. Алайда кейбір жағдайларда хромосомалардың клетканың полюстеріне
қарай әркелкі ажырауынан немесе ажырамауынан, сондай-ақ хромосомалардың
клетканың бөлінуінсіз (цитокенезсіз) екі еселенуінен Бұл механизм бұзылады.
Осының нәтижесінде хромосомалар саны өзгеріп (2п ?=г п) әдеттен тыс
хромосомалар саны көбейген клеткалар пайда болады.
Гаплоидты жиынтықтар тұтас көбейген организмдерді полиплоидтар деп
атайды. Егер хромосомалар саны гаплоидты жиынтыққа еселі болмаса (бір
немесе бірнеше хромосома) ондай организмдерді анеуплоидтар немесе
гетероплоидтар деп атайды.
Организм клеткаларындағы хромосомалар санының өзгеруі, оның белгілері
мен қасиеттерінің өзгеруімен қатар жүреді, сондықтан оларды геномдық
мутациттар деп атайды.
Полиплоидия (грек. "полиплос" – көп қайтара, "ейдос" - тұр).
Өсімдіктер мен жануарлар клеткаларындағы хромосома санының еселенуі
полиплоидия деп аталады. Полиплоидия эволюция процесіндегі өзгергіштіктің
тұқым қууын-дағы манызды бағыты. Адам полиплоидияны селекцияда пайдаланады.
Дара жынысты жануарларда полиплоидия сирек кездеседі. Көбіне аскаридаларда,
кейбір космекенділерде болады. Полиплоидия кезінде сомалық клеткалардағы
хромосоманың диплоид санының жыныс клеткаларындағы хромосоманың гаплоид
санының ауытқуы байқалады. Полиплоидия кезінде әрбір хромосома - үш (Зп) -
триплоидты, төрт (4п) - тетраплоидты, бес (5п) -пснтаплоидты т.с.с.
еселенген клеткалар пайда болуы мүмкін.
Гомозиготалы организмнсн пайда болған тетраплоид та гомозиготалы
болады. Егер жиынтықтың кобеюінде гомо-
логты хромосомаларды белгілі бір гендердің әр тұрлі аллельдері болса,
онда түзілетін тетраплоид та осы гендер бойынша гетерозиготалы болады.
Сомалық клеткалар хромосомалары еселенген жағдайда бастапқы полиплоидтық
клеткадан дамыған бөлігінде ғана полиплоидты болады да, организм химерлі
болып шығады. Егер полиплоидтану зиготаның бірінші бөлігінде жүрсе, онда
ұрықтық барлық клеткалары полиплоидты болып шығады.
Барлық хромосомалардың мейозда ажырамауы хромо-сомаларының саны
редукцияланбаған гаметалардың түзілуіне әкеп соғады, мұндай гаметаларда
хромосомалар жиынтығы бірден емес, екіден болады. Мұндай гаметалар
ұрықтануға катысқанда полиплоидты организмдер пайда болуы мүмкін.
Клеткалардағы хромосома санының еселенуі жоғары не төмен температура, иом
сәулелері, химиялық заттар әсері, сондай-ақ клетканың физиологиялық күйінің
өзгеруінен пайда болуы мүмкін.
1.3 Хроматин және жыныс хроматині
Бекітілген ядроның боялушы құрылымдары өткен ғасырдан бастап хроматин
деп атаған. Хроматиннің қасиеттері нуклеин қьшқылына байланысты екені
ертеден белгілі болған. Митоздық бөлінуі кезінде хроматиннен хромосомалар
түзіледі.
Интерфазалық ядролық хроматині құрамында ДНК бар денешіктер
(хромосомалар). Осы кезде өздерінің тығыз пішінінен айырылып, босаңсып
жазылады. Хромосомалар спиралінің жазылу дәрежесі түрлі клеткалардың
ядроларында түрліше болуы мүмкін. Хромосома немесе оның участігі толықтай
жазылса мұңдай зонаны диффузиялық хроматин деп атайды. Толықтай
босаңсымаған интерфазалық ядрода деспирализацияланған хроматиннің (кейде
гетерохроматиннің деп аталатын) участіктері көрінеді. Интерфазадағы
хроматиннің, хромосомалық материалдық жазылу дәрежесі бұл кұрылымның
қызметінің, жоғары екенінің көрсеткіші. Интерфазалық ядроның хроматині
неғұрлым диффузияланған болса ондағы синтездік процестер соғұрлым жоғары
болады. Клеткалардың митоздық бөліну кезіне хроматин мейлінше ширатылады,
осы кезде олар тығыз денешіктер - хромосомалар күйінде байқалады. Осы кезде
хромосомалар ешқаңдай синтездік қызмет атқармайды. Цитохимиялық әдістермен
хроматиннің құрамына ДНК мен РНК, сол сияқгы қышқыл және негізгі белоктарға
тән аминқышқылдар байқалған. Хроматин негізнде дезоксинуклепортеидтерден
(ДНП) тұрады. ДНК-ның құрамыңда ДКК-дан басқа гистондар мен гистон емес
белоктар болады. Гистондардың молекулалық массасы жоғары және құрамында
аминқышқылдарының толық жинағы болады. Оларда триптофан болмайды. Гистондар
жоғары сатыдағы организмдердің ядроларының бәрінде де кездеседі. Клетка
бөлінер алдында ДНК-ның сол сияқты гистондардың саны екі еселенеді. Сонымен
ядродағы гистоңдардың саны ДНК тәрізді тұрақты болады. Гистондар санының
озгеруі хромосомалардың ширатылуы дәрежесіне әсер етеді. Мысалы, олардың
мөлшерінің көбеюі хромосомалардың шамадан тыс ширатуына әкеліп соғады, бұл
клеткалардың бөлінуін бұзады.
Жыныс хроматині
Адам мен жануарлардың түрлі клеткаларының нуклеоплазмасында, ядро
кабықшасының астында немесе ядрошыққа жақын бос орналаскан жерінде
ұсақденешіктер анықталған.
Алғашқы кезде бұл денешіктерді ядрошықтың серігі деп белгілеген, кейін
оларды жьныс хроматині деп атаған. Жыныс хроматинін бірінші рет мысықтың
нерв клеткаларынан байқаған, еркек мысықтардың ұқсас клеткаларыңда
болмаған. Жыныс хроматині адамның барлық зерттелген клеткаларында болмаған,
әйелдер клеткаларының 62-82%-інде кездескен, еркектерде 1-2%-де ғана
байқалған.
Адамның хромосомалық ауруларын анықтау үшін интерфазалық ядроның жыныс
хроматині медицинада кең қолданылады.
Жыныстық көбеюдің цитологиялық негіздері
Бiрiншi буында алынатын будандардың, бiркелкi болуы мен екiншi буын
будандарында белгiлердiң ажырау қубылыстарын тусiндiру ушiн Мендель гамета
тазалылығы болжамын усынды. Оның, мәні - организмнiн, кез келген белгi-
қасиетiнiн, дамуын туқым қуалау факторы анықтайды. Мысалы, гулдiн, қызыл
түciнe доминантты, aл ақ түсiне рецессивтi гендер жауапты. Доминантылық
құбылыс толық доминантылық болып есептеледі. Кейде гетерозиготалы ұрпақтан
доминанты белгі толық байқалмайды, аралық сипатта болады. Мұндай құбылысты
толымсыз доминантылық деп атайды.Бұл жағдайда аллальді гендер бiр-бiрiмен
араласып кетпей, таза куйiнде сақталады. Гамета тазалығы дегенiмiз осы.
Аллельды емес гендердің өзара әрекеттесуінің 4 типі бар; комплементарлы,
эпистаз, полимерия, модификация.Генотиптiк өзгергiштiк. организмнiң
белгiлерi мен қасиеттерiнiң өзгеруi геннiң немесе клеткадағы генетикалық
аппараттың басқа да элементтерiнiң өзгеpyiнe байланысты. Мундай
өзгергiштiктi мутация деп атайды. Кейбiр жыныс клеткаларында пайда болатын
мутация келесi урпақтарда да сақталады: Мысалы, гомозиготалы ақ үй
қояндарынан қара түсті урпақтардың өсiп-жетiлуiн немесе қылтанақты
бидайлардан қылтанақсыз формалардьң шығуын алуға болады. Генотиптiк
өзгергiштiк кейде гендердiң арасында болатын ар турлi комбинацияларға да
балайнысты. Яғни гендер бiр-бiрiмен орын алмастырығанда жаңа белгiлер мен
қасиеттер пайда болуы мyмкін. Мундай өзгергiштiктi комбинативтiк
өзгергiштiк деп атайды. Фенотиптiк өзгергіштіктің генотиптік өзгергiштiктен
негiзгi бiр айырмашылығы организм генотипiнiң өзгермейтiндiгiнде және oл
туқым қуаламайды. Сондықтан мұндай өзгергiштiкті тұқым құаламайтын
өзгергiштiк деп те атайды. қандаи болсын белгi немесе қасиет дамып
калыптасуы үшін oған тиiстi сыртқы орта жағдайлары қажет. Гаметогенез –
клетка тiршiлiгi мен тұқым қуалаушылықта ядроның, басты рөл атқаратындығы
Америка эмбриологтары Р.Вриггс пен Т.Кингтiң, тәжiрибелерiнде анық
керсетiлдi. Олар бактериялар iшегiнiң клеткасынан бөлiнiп алынған ядроны
алдын ала ядросы алынып тастап уылдырыққа апарып салған. Осындай ядросы
алмастырылған клетка одан әpi қарай жiктелiп, нәтижесiнде қалыпты ұрық одан
соң басқасы дамып шыққан. Бұл эксперименттер организмнiң кез келген
клеткасының ядросында оның дамуының барлық программасы болатындығын
далелдедi. Онша болашақ организмнiң, дамуын басқарудың программасы
уылдырықтың цитоплазмасында емес, oғaн алмастырылып салынған ядрода
болатындығы анықталды. Мейоз бiрiнен соң бiрi кезектесiп келетiн eкi
бөлiнуден тұрады. Нәтижесiнде диплоидты (2п) хромосома жиынтығы бар ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz