Дара организамдер экологиясы – аутэкология

Жоспар
Кіріспе

2.тарау. ЖЕКЕ ТҰЛҒАЛАРДЫҢ, ҚОҒАМДЫҚ БIРЛЕСТIКТЕРДIҢ ЖӘНЕ
ЖЕРГIЛIКТI ӨЗIН.ӨЗI БАСҚАРУ ОРГАНДАРЫНЫҢ ҚҰҚЫҚТАРЫ МЕН
МIНДЕТТЕРI
3.тарау. МЕМЛЕКЕТТIК ОРГАНДАРДЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ ЖӘНЕ
ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУ САЛАСЫНДАҒЫ ҚҰЗЫРЕТI

2.БӨЛIМ. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТТI
ЛИЦЕНЗИЯЛАУ, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ НОРМАЛАУ, ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
САЛАСЫНДАҒЫ ТЕХНИКАЛЫҚ РЕТТЕУ, ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ӘСЕРДI
БАҒАЛАУ, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ САРАПТАМА, ЭКОЛОГИЯЛЫҚ РҰҚСАТТАР,
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДИТ
4.тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ НОРМАЛАУ
5.тарау. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ ТЕХНИКАЛЫҚ РЕТТЕУ
6.тарау. ҚОРШАҒАН ОРТАҒА ӘСЕРДI БАҒАЛАУ
7.тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ САРАПТАМА
8.тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ РҰҚСАТТАР
9.тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АУДИТ

3.БӨЛIМ. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУДЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕТТЕУ
10.тарау. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУДЫ ЖӘНЕ ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУДЫ
ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕТТЕУ ТЕТIКТЕРI
11.тарау. ҚОРШАҒАН ОРТАҒА КЕЛТIРIЛГЕН ЗАЛАЛДЫ ЭКОНОМИКАЛЫҚ
БАҒАЛАУ

4.БӨЛIМ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БАҚЫЛАУ
12.тарау. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ, ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫ ҚОРҒАУ,
МОЛЫҚТЫРУ МЕН ПАЙДАЛАНУ САЛАСЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТIК БАҚЫЛАУ
13.тарау. ИНСПЕКТОРЛЫҚ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТЕКСЕРУЛЕР

5.БӨЛIМ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ МОНИТОРИНГ ПЕН КАДАСТРЛАР

16.тарау. ҚОРШАҒАН ОРТА MEH ТАБИҒИ РЕСУРСТАР МОНИТОРИНГI
17.тарау. ҚОРШАҒАН ОPTAHЫҢ ЛАСТАНУ УЧАСКЕЛЕРIН МЕМЛЕКЕТТIК
ЕСЕПКЕ АЛУ
18.тарау. ТАБИҒИ РЕСУРСТАРДЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК КАДАСТРЛАРЫ
19.тарау. ӨНДIРIС ПЕН ТҰТЫНУ ҚАЛДЫҚТАРЫНЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК
КАДАСТРЫ
20.тарау. ЗИЯНДЫ 3ATTAPДЫ, РАДИОАКТИВТI ҚАЛДЫҚТАРДЫ КӨМУ
МЕН САРҚЫНДЫ СУЛАРДЫ ЖЕР ҚОЙНАУЫНА АҒЫЗУДЫҢ МЕМЛЕКЕТТIК
КАДАСТРЫ
21.тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ АҚПАРАТ
22.тарау. ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУШЫЛАРДЫ ЖӘНЕ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ
ЛАСТАУ КӨЗДЕРIН ЕСЕПКЕ АЛУ

6.БӨЛIМ. ТӨТЕНШЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗIЛЗАЛА
АЙМАҚТАРЫ
23.тарау. ЖЕКЕЛЕГЕН АУМАҚТАРДЫ ТӨТЕНШЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙ
НЕМЕСЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЗIЛЗАЛА АЙМАҚТАРЫ ДЕП ЖАРИЯЛАУ ҰҒЫМЫ ЖӘНЕ
ТӘРТIБI
24.тарау. ТӨТЕНШЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ЖАҒДАЙ ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ЗIЛЗАЛА АЙМАҚТАРЫНДАҒЫ ҚҰҚЫҚТЫҚ РЕТТЕУДІҢ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI

7.БӨЛIМ. ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ САЛАСЫНДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
БIЛIМ БЕРУ МЕН АҒАРТУ, ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕР ЖӘНЕ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ
ЫНТЫМАҚТАСТЫҚ
25.тарау ЭКОЛОГИЯЛЫҚ БІЛІМ БЕРУ МЕН АҒАРТУ, МАМАНДАРДЫҢ
БIЛIКТIЛIГIН АРТТЫРУ
26.тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҒЫЛЫМИ ЗЕРТТЕУЛЕР
27.тарау. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАНЫ ҚОРҒАУ
ЖӘНЕ ТАБИҒАТ ПАЙДАЛАНУ САЛАСЫНДАҒЫ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫ

ЕРЕКШЕ БӨЛIМ
8.БӨЛIМ. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТТI ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
28.тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР ТУРАЛЫ ЖАЛПЫ ЕРЕЖЕЛЕР
30.тарау. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТ ТҮРЛЕРI БОЙЫНША
ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
31.тарау. ЖЕРДI ПАЙДАЛАНУ КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
32.тарау. ЖЕР ҚОЙНАУЫН ПАЙДАЛАНУ КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ТАЛАПТАР
33.тарау. СУДЫ ПАЙДАЛАНУ КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
34.тарау. ОРМАНДАРДЫ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ӨСIМДIКТЕРДI ПАЙДАЛАНУ
КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
35.тарау. ЖАНУАРЛАР ДҮНИЕСIН ПАЙДАЛАНУ КЕЗIНДЕГI ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ТАЛАПТАР
36.тарау. ЖАНУАРЛАРДЫҢ СИРЕК КЕЗДЕСЕТІН ЖӘНЕ ҚҰРЫП КЕТУ
ҚАУПІ ТӨНГЕН ТҮРЛЕРІН ҚОРҒАУ, ӨСІМІН МОЛАЙТУ, ЕРІКСІЗ ЖӘНЕ
ЖАРТЫЛАЙ ЕРІКТІ ЖАҒДАЙДА ӨСІРІП.ӨНДІРУ, ШЕКТЕУЛІ
ШАРУАШЫЛЫҚ ТҰРҒЫДА ПАЙДАЛАНУ ЖӨНІНДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
37.тарау. ЕРЕКШЕ ҚОРҒАЛАТЫН ТАБИҒИ АУМАҚТАРДАҒЫ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ
ТАЛАПТАР
38.тарау. КАСПИЙ ТЕҢІЗІНІҢ СОЛТҮСТІК БӨЛІГІНДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК
ҚОРЫҚ АЙМАҒЫНДА ШАРУАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ ӨЗГЕ ДЕ ҚЫЗМЕТТІ ЖҮЗЕГЕ АСЫРУ
КЕЗІНДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
39.тарау. РАДИАЦИЯЛЫҚ МАТЕРИАЛДАРДЫ, АТОМ ЭНЕРГИЯСЫН
ПАЙДАЛАНУҒА ЖӘНЕ РАДИАЦИЯЛЫҚ ҚАУІПСІЗДІКТІ ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУГЕ
ҚОЙЫЛАТЫН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
40.тарау. ЫҚТИМАЛ ҚАУІПТІ ХИМИЯЛЫҚ ЖӘНЕ БИОЛОГИЯЛЫҚ ЗАТТАРДЫ,
ГЕНЕТИКАЛЫҚ ТҮРЛЕНДІРІЛГЕН ӨНІМДЕР МЕН ОРГАНИЗМДЕРДІ
ӨНДІРУ ЖӘНЕ ОЛАРДЫ ПАЙДАЛАНУ КЕЗІНДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
41.тарау. ӨНДІРІС ЖӘНЕ ТҰТЫНУ ҚАЛДЫҚТАРЫНА МЕНШІК ҚҰҚЫҒЫН
АНЫҚТАУ КЕЗІНДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
42.тарау. ӨНДІРІС ЖӘНЕ ТҰТЫНУ ҚАЛДЫҚТАРЫМЕН ЖҰМЫС ІСТЕУ
КЕЗІНДЕГІ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
43.тарау. ҚАЛДЫҚТАРДЫ КӨМУ ПОЛИГОНДАРЫНА ЖӘНЕ ҰЗАҚ МЕРЗІМДІ
САҚТАУ ҚОЙМАЛАРЫНА ҚОЙЫЛАТЫН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
44.тарау. РАДИОАКТИВТІ ҚАЛДЫҚТАРДЫ САҚТАУ ЖӘНЕ КӨМУ
ПУНКТТЕРІНЕ ҚОЙЫЛАТЫН ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ТАЛАПТАР
45.тарау. ПАРНИКТІК ГАЗДАР ШЫҒАРЫНДЫЛАРЫ МЕН ОЗОНДЫ БҰЗАТЫН ЗАТТАР САЛАСЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТТІ МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
9.БӨЛІМ. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДАУЛАРДЫ ШЕШУ
46.тарау. ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ҚҰҚЫҚ БҰЗУШЫЛЫҚТАР ҮШІН ЖАУАПКЕРШІЛІК
ЖӘНЕ ЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДАУЛАРДЫ ШЕШУ
47.тарау. ҚОРЫТЫНДЫ ЖӘНЕ ӨТПЕЛІ ЕРЕЖЕЛЕР
Қазақстан Республикасының Президенті

Экологиялық факторлар және олардың жіктелуі. Экологиялық тұрғыдан орта дегеніміз – табиғи денелер, тау-тас, орман-көл, өзен-мұхит және жаратылыста орын алатын құбылыстар. Кейбір өсімдіктер түрінің немесе жануарлардың тіршілігіне қажетті жағдайы бар ортаны сипаттау үшін мекендеу ортасы деген терминді қолданады. Қоршаған орта және қоршаған табиғи орта деген түсініктер кеңінен пайдаланылып жүр. Қоршаған орта объектімен немесе субъектімен тікелей байланыста болатын сыртқы ортамен бірдей орта.
Тіршілік иелерін қоршаған орта сан қилы құбылыстар мен әр түрлі элементтерден тұратын, уақыт және кеңістік бойынша үнемі өзгерісте болып, ықпал ететін факторлардан құралады. Экологиялық жағдайлар ұғымы фактор терминіне алмастырылған. Табиғи ортада жүретін процестерге қозғаушы күш ретінде ықпал тигізетін күштерді немесе жағдайларды фактор деп атайды. Табиғи жағдайда организм көптеген факторлардың ықпалына ұшырап отырады.
Экологиялық факторлар – тірі организмдерге оң немесе теріс әсерін тигізетін ортаның элементтері. Экологиялық факторлар организмдегі және экожүйелердегі процестердің жылдамдығы мен бағытын реттеп отырады. Факторлар оргнизмдерге жиынтық күйде әсер етеді. Оған организмдер әртүрлі жауап береді.
Экологиялық факторлар мынадай түрлерге бөлінеді: 1) абиоталық факторлар - тіршіліксіз орта факторлары; 2) биоталық факторлар - тіршілігі бар орта факторлары; 3) антропогендік фактор - адамның шаруашылық қызмет әрекетінен тікелей немесе жанама түрде туындайтын фактор.
Абиоталық факторлар – тірі организмдерге әсер ететін ортаның бейорганикалық элементтерінің жиынтығы. Ортаның абиоталық факторлары Жердегі тіршіліктің тұрақтылық шегін анықтайды, олардың табиғаты физикалық-химиялық факторларға жатады.
Абиотикалық факторлар климаттық, эдафиялық және гидрографиялық болып бөлінеді. Климаттық фактор деп Жердің бетіне күн энергиясының келу ерекшеліктерінен, ауа массаларының айналасынан, жылу мен ылғал теңдестігінен, атмосфералық қысымның динамикасынан және басқа да метеорологиялық элементтерден тұратын факторларды айтады. Климаттық факторларға температура, ылғалдық, жарықтық режим, қысым, атмосфералық жауын-шашын және т.б. жатады. Климаттық факторлардың ішінде өте маңызды рөлі бар фактор болып - күн сәулесі (радиация) саналады. Ол биосфераның термиялық режимі мен жылулық балансын анықтайтын энергияның негізгі көзі, барлық организмдердің морфологиясы мен физиологиясы, жалпы алғанда тіршілік осы факторға тікелей байланысты.
Жарық өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіне тікелей қатысты, әртүрлі рөл атқаратын экологиялық маңызды фактор. Жер шарында барлық тірі материяның пайда болуы жарыққа байланысты. Физикалық тұрғыдан қарайтын болсақ жарық энергия түрі, толқынды түрде сәулеленетін электромагниттік табиғаты бар фактор.
Өсімдіктер мұхиттардың түбінде, не 100-200 м-ден кейінгі тереңдікте, қараңғы үңгірлерде өспейді, себебі олардың организмдерінде жүретін, тіршіліктері үшін өте қажетті фотосинтез процесі жарықсыз жүрмейді. Биосфераның объектілерінде олардың таралуы да жарыққа байланысты. Өсімдіктер 380-нен 710 нанометр толқындар ұзындығы аралығындағы күн сәулесін қабылдайды. Сондай-ақ, жануарлар да осы аралықтағы сәулелену спектрін қабылдай алады. Оларға жарық энергия көзі ретінде емес, кеңістікте дұрыс бейімделуі мен бағыт алуына қажет.
Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік әрекетіне (фотосинтезге, зат алмасуға, қорек тұтынуға, көбеюге, т.б.) елеулі тікелей немесе жанама әсер тигізетін абиоталық факторлардың бірі температура. Көптеген организмдерге байланысты ақуыздардың қызмет атқаратын шегі 0 0С-ден 50 0С-ге дейін, 0 0С-ден төмен мағынада ұлпадағы су қатады, ал 50 0С жоғарыда ақуыз молекулаларының құрылысы бұзылады. Бірақ-та, ерекше төзімді ақуыздары бар түрлер де кездеседі, олар 60 – 90 0С шамасында активтігін жоймай сақтайды, мысалы бұларға кейбір көк-жасыл балдырларды, көгеретін саңырауқұлақтар мен бактериаларды жатқызуға болады. – 12 0С шамасында өсетін бактериялар да кездеседі. Сонымен, әртүрлі организмдердің тіршілік ету сипаты мен активтілігі тікелей Жердегі температура режиміне байланысты келетіні айқын.
Эдафикалық фактор – топырақ ерекшеліктерімен анықталатын фактор; сондықтан топырақтық фактор деп те аталады. Организм тіршілігінде топырақтық факторлар да маңызды рөл атқарады. Өсімдіктердің әр алуандығы мен түрлік құрамы топырақтың құрылымы мен және құрамымен, қасиетімен (қышқылдығы, құнарлығы, т.б.) анықталады. Мысалы, өсімдіктердің ағаш тектес тұқымдарының (қайың, балқарағай) тамыры көп жылдық тоңы бар аймақтарда аз тереңдікте оранласады және көлденең жайылады. Ал көп жылдық тоң жоқ жерлерде осы өсімдіктердің тамыры аздау жайылып, тереңге қарай бойлайды. Көптеген дала өсімдіктері тамырлары арқылы суды үлкен тереңдіктен ала алады, ал минералды қоректену элементтерін топырақтың қарашірінді қабатынан беттік тамырлармен сіңіріп отырады. Топырақтың әр түрлі қасиетіне байланысты өсімдіктерді бірнеше экологиялық топқа бөлуге болады. Мысалы, топырақтың қышқылдығына қарай: 1) ацидофильді түрлерге – олар сутектік көрсеткіші (рН) 6,7-ден төмен қышқылды топырақта өседі (шымтезекті ми батпақтағы өсімдіктер); 2) нейтрофильді – рН 6,7 – 7,0 топырақта өсетін өсімдіктер (мәдени өсімдіктердің көпшілігі); 3) базофильді – рН мәні 7-ден жоғары топырақтарда өсетіндер (ұлпа гүл); 4) индифферентті – рН-ы әр түрлі топырақта өсе алатындар (інжугүл). Құрамында нитраттары көп топырақта өсуге бейімделген, мол өнім беретін өсімдік түрлерін (бидай, зығыр, күнбағыс, қалақай, таңқурай, кейбір мүктер, балдырлар, саңырауқұлақтар) нитрофильді деп атайды. Тұзды жерге бейімделіп өсетін өсімдіктер тобы галофиттерге жатады.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 101 бет
Таңдаулыға:

Дара организамдер экологиясы – аутэкология.

Жоспары:
1. Экологиялық факторлар және олардың жіктелуі.
2. Экологиялық заңдар мен ережелер.

Экологиялық факторлар және олардың жіктелуі. Экологиялық тұрғыдан орта
дегеніміз – табиғи денелер, тау-тас, орман-көл, өзен-мұхит және жаратылыста
орын алатын құбылыстар. Кейбір өсімдіктер түрінің немесе жануарлардың
тіршілігіне қажетті жағдайы бар ортаны сипаттау үшін мекендеу ортасы деген
терминді қолданады. Қоршаған орта және қоршаған табиғи орта деген
түсініктер кеңінен пайдаланылып жүр. Қоршаған орта объектімен немесе
субъектімен тікелей байланыста болатын сыртқы ортамен бірдей орта.
Тіршілік иелерін қоршаған орта сан қилы құбылыстар мен әр түрлі
элементтерден тұратын, уақыт және кеңістік бойынша үнемі өзгерісте болып,
ықпал ететін факторлардан құралады. Экологиялық жағдайлар ұғымы фактор
терминіне алмастырылған. Табиғи ортада жүретін процестерге қозғаушы күш
ретінде ықпал тигізетін күштерді немесе жағдайларды фактор деп атайды.
Табиғи жағдайда организм көптеген факторлардың ықпалына ұшырап отырады.
Экологиялық факторлар – тірі организмдерге оң немесе теріс әсерін
тигізетін ортаның элементтері. Экологиялық факторлар организмдегі және
экожүйелердегі процестердің жылдамдығы мен бағытын реттеп отырады.
Факторлар оргнизмдерге жиынтық күйде әсер етеді. Оған организмдер әртүрлі
жауап береді.
Экологиялық факторлар мынадай түрлерге бөлінеді: 1) абиоталық факторлар
- тіршіліксіз орта факторлары; 2) биоталық факторлар - тіршілігі бар орта
факторлары; 3) антропогендік фактор - адамның шаруашылық қызмет әрекетінен
тікелей немесе жанама түрде туындайтын фактор.
Абиоталық факторлар – тірі организмдерге әсер ететін ортаның
бейорганикалық элементтерінің жиынтығы. Ортаның абиоталық факторлары
Жердегі тіршіліктің тұрақтылық шегін анықтайды, олардың табиғаты физикалық-
химиялық факторларға жатады.
Абиотикалық факторлар климаттық, эдафиялық және гидрографиялық болып
бөлінеді. Климаттық фактор деп Жердің бетіне күн энергиясының келу
ерекшеліктерінен, ауа массаларының айналасынан, жылу мен ылғал
теңдестігінен, атмосфералық қысымның динамикасынан және басқа да
метеорологиялық элементтерден тұратын факторларды айтады. Климаттық
факторларға температура, ылғалдық, жарықтық режим, қысым, атмосфералық
жауын-шашын және т.б. жатады. Климаттық факторлардың ішінде өте маңызды
рөлі бар фактор болып - күн сәулесі (радиация) саналады. Ол биосфераның
термиялық режимі мен жылулық балансын анықтайтын энергияның негізгі көзі,
барлық организмдердің морфологиясы мен физиологиясы, жалпы алғанда тіршілік
осы факторға тікелей байланысты.
Жарық өсімдіктер мен жануарлардың тіршілігіне тікелей қатысты, әртүрлі
рөл атқаратын экологиялық маңызды фактор. Жер шарында барлық тірі
материяның пайда болуы жарыққа байланысты. Физикалық тұрғыдан қарайтын
болсақ жарық энергия түрі, толқынды түрде сәулеленетін электромагниттік
табиғаты бар фактор.
Өсімдіктер мұхиттардың түбінде, не 100-200 м-ден кейінгі тереңдікте,
қараңғы үңгірлерде өспейді, себебі олардың организмдерінде жүретін,
тіршіліктері үшін өте қажетті фотосинтез процесі жарықсыз жүрмейді.
Биосфераның объектілерінде олардың таралуы да жарыққа байланысты.
Өсімдіктер 380-нен 710 нанометр толқындар ұзындығы аралығындағы күн
сәулесін қабылдайды. Сондай-ақ, жануарлар да осы аралықтағы сәулелену
спектрін қабылдай алады. Оларға жарық энергия көзі ретінде емес, кеңістікте
дұрыс бейімделуі мен бағыт алуына қажет.
Өсімдіктер мен жануарлардың тіршілік әрекетіне (фотосинтезге, зат
алмасуға, қорек тұтынуға, көбеюге, т.б.) елеулі тікелей немесе жанама әсер
тигізетін абиоталық факторлардың бірі температура. Көптеген организмдерге
байланысты ақуыздардың қызмет атқаратын шегі 0 0С-ден 50 0С-ге дейін, 0 0С-
ден төмен мағынада ұлпадағы су қатады, ал 50 0С жоғарыда ақуыз
молекулаларының құрылысы бұзылады. Бірақ-та, ерекше төзімді ақуыздары бар
түрлер де кездеседі, олар 60 – 90 0С шамасында активтігін жоймай сақтайды,
мысалы бұларға кейбір көк-жасыл балдырларды, көгеретін саңырауқұлақтар мен
бактериаларды жатқызуға болады. – 12 0С шамасында өсетін бактериялар да
кездеседі. Сонымен, әртүрлі организмдердің тіршілік ету сипаты мен
активтілігі тікелей Жердегі температура режиміне байланысты келетіні айқын.

Эдафикалық фактор – топырақ ерекшеліктерімен анықталатын фактор;
сондықтан топырақтық фактор деп те аталады. Организм тіршілігінде
топырақтық факторлар да маңызды рөл атқарады. Өсімдіктердің әр алуандығы
мен түрлік құрамы топырақтың құрылымы мен және құрамымен, қасиетімен
(қышқылдығы, құнарлығы, т.б.) анықталады. Мысалы, өсімдіктердің ағаш тектес
тұқымдарының (қайың, балқарағай) тамыры көп жылдық тоңы бар аймақтарда аз
тереңдікте оранласады және көлденең жайылады. Ал көп жылдық тоң жоқ
жерлерде осы өсімдіктердің тамыры аздау жайылып, тереңге қарай бойлайды.
Көптеген дала өсімдіктері тамырлары арқылы суды үлкен тереңдіктен ала
алады, ал минералды қоректену элементтерін топырақтың қарашірінді қабатынан
беттік тамырлармен сіңіріп отырады. Топырақтың әр түрлі қасиетіне
байланысты өсімдіктерді бірнеше экологиялық топқа бөлуге болады. Мысалы,
топырақтың қышқылдығына қарай: 1) ацидофильді түрлерге – олар сутектік
көрсеткіші (рН) 6,7-ден төмен қышқылды топырақта өседі (шымтезекті ми
батпақтағы өсімдіктер); 2) нейтрофильді – рН 6,7 – 7,0 топырақта өсетін
өсімдіктер (мәдени өсімдіктердің көпшілігі); 3) базофильді – рН мәні 7-ден
жоғары топырақтарда өсетіндер (ұлпа гүл); 4) индифферентті – рН-ы әр түрлі
топырақта өсе алатындар (інжугүл). Құрамында нитраттары көп топырақта өсуге
бейімделген, мол өнім беретін өсімдік түрлерін (бидай, зығыр, күнбағыс,
қалақай, таңқурай, кейбір мүктер, балдырлар, саңырауқұлақтар) нитрофильді
деп атайды. Тұзды жерге бейімделіп өсетін өсімдіктер тобы галофиттерге
жатады.
Гидрографиялық факторлар – су организмдерінің (гидробионаттардың)
тіршілігіне, таралуына әсер ететін судың физикалық (тығыздық, жарық режимі,
температура, ағыс жылдамдығы, қысым және т.б.) және химиялық (тұздылық,
қышқылдық, ластану, т.б.) қасиеттері. Мысал ретінде физикалық факторлардың
ішінде су тығыздығына тоқталайық. Су тығыздығы – суда тіршілік ететін
организмдердің жылжу жағдайын және әр шамадағы тереңдіктегі қысымды
анықтайтын фактор. Тазартылған судың +4 0С-та тығыздығы 1 гсм3-ке тең.
Еріген тұздары болатын табиғи сулардың тығыздығы жоғары, 1,35 гсм3-ге
дейін көтеріледі. Судағы қысым әр 10 м-ге төмендеген сайын орта есеппен
1·105 Па (1 атм) жоғарылап отырады. Организмнің кейбір түрлері бірнеше
жүздеген атмосфералық қысымды көтере алады. Мыс., көптеген балықтар
түрлері, омыртқасыз жануарлар, теңіз жұлдыздары, шаянтәрізділер 400-500
атмосфералық тығыздыққа тең қысымы бар үлкен тереңдікте кездеседі. Су
тығыздығы су қабатында көптеген гидробионаттардың жүзуіне жағдай туғызады.
Қалқыма, суда енжар жүзіп жүретін организмдерді ерекше экологиялық
гидробионаттар тобына біріктіріп, планктон деп атайды. Бұл организмдер үшін
тіршілік әрекетінде жүзуге бейімделу ең маңызды мәселе болып табылады. Олар
батып кетпеу үшін денелердің массасын азайтуға немесе үйкеліс күшін
арттыруға бейімделеді. Сондықтан фитопланктонда микроскоппен көрінетін
бірклеткалы балдырлар басым болады.
Бос күйдегі және топырақтағы суда болатын қышқылдар, сілтілер, тұздар
жануарлар дүниесі үшін қоршаған ортаның өте маңызды факторларына жатады.
Өте қышқылды суы бар суқоймаларда тіршілік кездеспейді. Жануарлар дүниесіне
ең бай сулары бар көздерге рН мәні бейтарап немесе шамалы сілтілі
суқоймалар жатады. Қышқылды немесе сілтілі рН ≥ 9 жағдайларда жануарлар
дүниесінің түрі мен саны күрт төмендейді.
Абиоталық факторларға физикалық өрістерді (гравитациялық, магниттік,
электромагниттік), иондаушы, өткіш радиацияны, орта қозғалыстарын
(акустикалық тербеліс, толқындар, жел, ағыс, тасу), табиғаттағы тәуліктік
және маусымдық өзгерістерді жатқызуға болады.
Биоталық факторлар – организмдердің бір-біріне әсерін тигізуі. Кез-
келген организм басқа организмнің өзіне тікелей немесе жанама әсерін
сезеді. Биоталық факторлар – бір организм тіршілігінің екінші организм
тіршілігіне, сондай-ақ өлі мекен ортасына тигізетін әсер-ықпалының
жиынтығы. Биотикалық факторларға зоогенді (жануарлар әсері), фитогенді
(өсімдіктер әсері), микробогенді (микроорганизмдердің әсері) факторлар
жатады. Мысалы, кейбір өсімдіктер (фитонцидтер) газ тәрізді (ұшпа) заттар
бөліп шығарады, ол микроорганизмдерге (бактериялар, саңырауқұлақтар) жойғыш
әсер етуімен қатар табиғи ортаны сауықтырады және тұрақтандырады. Ал, әр
түрлі вирустар мен микроорганизмдер өсімдіктердің жұқпалы ауруларын кең
таратады. Оған мысал ретінде астық дақылдарының тат кеселі мен қаракүйесін,
картоп фитофторозын, т.б. келтіруге болады. Сондай-ақ ауру малдар арқылы
жануарлар арасында да жұқпалы аурудың кенеттен тарайтын жағдайлары болады.
Организмдер арасындағы қарым-қатынас өте күрделі және алуан түрлі, оларды
шартты түрде тікелей және жанама деп бөлуге болады. Тікелей байланыс
қоректену жолымен анықталады: өзінің тіршілігіне энергияны кейбір жануарлар
өсімдіктерді немесе басқа жануарларды қорек ету арқылы алады. Өз кезегінде
олармен басқалар қоректенеді. Жанамалық қарым-қатынаста бір организмдер
екіншілерге орта түзушілік рөл атқарады. Мысалы, ормандарға жергілікті және
әлемдік орта түзуші функция тән, олар топырақты және суды қорғап отырады.
Сонымен қатар, орманда ағаштардың морфологиясына байланысты пайда болатын
ерекше микроклимат тікелей арнайы орман жануарларының, өсімдіктерінің,
мүктің өсіп-дамуына жағдай туғызып отырады. Суқоймаларда өсетін өсімдіктер
ортаға өте қажетті абиоталық фактор – оттектің негізгі көзі болып саналады.
Өсімдіктер басқа организмдердің тіршілік ортасына жатады. Мысалы,
ағаштардың қабығында, тамырында, жапырақтарында, жемістерінде, сабақтарында
көптеген құрт-құмырсқалардың түрлері мен омыртқасыздар тіршілік етеді, ал
ағаш қуыстары құстар мен сүтқоректі жануарлардың мекендейтін жері.
Антропогендік факторлар – қоршаған ортаға тигізетін адам баласы іс-
әрекетінің тікелей немесе жанама әсері. Адам қоғамының қоршаған ортаға
тигізетін әсері өте мол: қоршаған ауаның (атмосфераның) құрамы мен
қасиетіне, өзендерге, теңіздерге, мұхиттарға, сонымен қатар жер бетіндегі
топырақтарға, жай ластау емес, радиобелсенділігі бар заттармен ластау,
экожүйелердің құрамы мен құрылымын бүлдіру. Соның ішінде тіпті қоғамға
пайдалы көптеген жануарлар мен өсімдіктер дүниесінің жойылып кетуі. Мысалы,
зиянды көмірқышқыл газын жұтып, оттекті мол мөлшерде шығаратын тропиктік
ормандардың жойылуы, көптеген биоценоздардың қалыпты жүйесінің бұзылуы. Көп
жағдайларда әлі күнге дейін орман өрттері жиі орын алады, соңғы жылдарға
дейін әлемнің әр аймақтарында, соның ішінде Қазақстанда 40 жылдан астам
атом қаруын сынау полигондары.
Қазіргі кезде антропогендік факторлар әсерінің артуынан күрделі
экологиялық проблемалар: көшетхана эффектісі, қышқыл жаңбыр,
ормансыздандыру, ядролық қыс, озон қабатының жұқаруы мен тесілуі,
шөлейттену, т.б. туындады. Антропогендік факторларға өнеркәсіп
индустриясының барлық салалары, көлік, ауылшаруашылығы, орман шаруашылығы,
энергетика, атом қаруын сынау, мұнай, газ және тау-кен өндіріс салалары,
т.б. жатады.
Экологиялық факторларды, оның тірі организмдерге әсер ету заңдылықтарын
зерттейтін ғылым факторлық экология деп аталады.
Экологиялық заңдар мен ережелер. Оптимум ережесі. Кез-келген организм
үшін белгілі бір деңгейде өте қолайлы (оптимальды) диапазон шегі болады.
Мұнда организм тұрақты дамиды, көбейеді, тіршілік етеді. Оптимальды зона
шегінің сыртында организм дағдарысқа түседі.
Ю.Либихтың Минимум заңы - негізгі заң: кез-келген организм үшін
белгілі бір фактор шешуші рөл атқарады, сол фактордың ең төменгі шегі оның
жойылуына, өліміне әкеледі.
Ортаның кез-келген факторы папуляция санының өсуін шектейді. Егер
белгілі бір жағдайда фактор популяция санына әсер етсе, оны реттеуші деп
атайды. Реттеуші факторлар – ресурстар (жануарлардың қорегінің мөлшері,
өсімдік топырағындағы минералды тұздардың құрамы) және жағдайлар
(температура, ылғал) бола алады. Реттеуші биотикалық факторлар да бола
алады. Мысалы, популяцияға жыртқыштардың немесе паразиттердің әсері.
Реттеуші факторларды анықтау көптеген зерттеушілердің негізгі мақсаты.
Қандай фактор популяцияға күштірек әсер етеді және оның санын немесе
биомассасын, тіршілік ету қабілеттілігін анықтайды. Қалыпты көрсеткіштен
ауытқитын бұл фактор белгілі бір шекке жақындайды немесе бұл шектен шығады.
Популяцияға қатты әсер ететін бұл фактор шектеуші немесе лимитті деп
аталады.
Лимитті факторлар түсінігін 1840 жылы химик Ю.Либих (1803-1873)
енгізді. Топырақтағы әр түрлі химиялық зат мөлшерінің өсімдіктердің өсуіне
тигізетін әсерін зерттей келе, ол келесі принципті мазмұндаған: Түсім –
минималды мөлшерде кездесетін затпен басқарылады және сол зат түсімінің
көлемі мен уақыт бойындағы тұрақтылығын анықтайды. Басқаша атпен бұл
принцип шектеуші фактор заңы немесе минимум заңы деп аталады. Қазіргі кезде
Ю.Либихтің бұл заңы анағұрлым кең мағынаға ие болып мынадай анықтама
берілген: Факторлар жиынтығының ішінде қай фактор төзімділік шегіне
жақынырақ тұрса, соның ықпалы күштірек болады. Мысалы, топырақтағы азот
пен фосфордың мөлшері өсімдіктерге жеткілікті болса да темірдің, бордың
немесе калийдің жеткіліксіздігін толтыра алмайды. Егерде осы элементтердің
ең болмаса біреуі ғана қажетті мөлшерден топырақта аз болса, онда
өсімдіктің өсуі тежеледі немесе патологиялық ауытқуларға ұшырайды.
Минимум заңы тек өсімдіктерге ғана қатысты емес тірі организмдердің
бәріне қатысты, олардың ішіне адамдар да кіреді. Адам өз организміне
жетіспейтін элементтерді минералды суларды немесе витаминдерді пайдалану
арқылы толтырады.
Кейбір ғылыми еңбектерде ізденушілер минимум заңын келесі қағидамен
толықтырғылары келеді, яғни организмге жетпейтін затты белгілі бір дәрежеде
басқамен ауыстыруға болатынына немесе бір фактордың жеткіліксіздігін
функционалдық немесе физикалық түрде ұқсас басқамен толтыруға болады. Бірақ-
та қандай болса да бұндай мүмкіншіліктер өте шектеулі келеді. Мысалы,
емшектегі балалар үшін ана сүтін жасанды қоспалармен айырбастауға болатыны
белгілі, бірақ та өмірге келген бірінші күндері қолдан жасанды тамақ ішкен
балалар, әдетте, диатезбен, тыныс жолдарының қабынуымен ауырады, тағы басқа
аурулар түріне жиі шалдығады.
Шелфордтың төзімділік заңы (толеранттылық) – В.Шелфорд ашқан (1913) заң
және ол Либихтың минимум заңын толықтырады. Бұл заңға сәйкес өркендеуді
шектейтін экологиялық фактордың минимум және максимум шегі болады. Бұлардың
арасындағы ауқым организмнің тап сол факторға төзімділік шамасын анықтайды.

Организмдердің тіршілігіне қолайлы әсер тигізетін әр фактордың өзіне
тән белгілі шама аралығы болады. Оны оңтайлы белдем дейді. Осы өлшемнен
әсер күші не жоғарылап, не төмендеп ауытқыса организмнің тіршілік қабілеті
төмендейді (пессимум белдемі). Егер де фактор әсері түрдің максималдық
немесе минималдық тіршілік мүмкіншілігінен асып кетсе, онда организмдер
өледі. Факторлардың жоюға апаратын шамаларын аумалы күй нүктесі деп атайды.
Ал организмнің белгілі бір орта факторының жағымсыз әсер-ықпалына
төзімділік қабілетін шыдамдылық (толеранттық) дейді. Барлық организмдер
әсер-ықпал факторының экологиялық минимумымен және экологиялық максимумымен
сипатталады. Осы екі шаманың арасындағы ауқым шыдамдылықтың (төзімділіктің)
шектері болып табылады.
В.Шелфордтың шыдамдылық (төзімділік) заңын Ю.Одум (1975ж.) мынадай
қағидалармен толықтырды: 1) организмдер бір экологиялық фактор жөнінде кең
ауқымды және басқасы жөнінде тар ауқымды төзімділікте болуы мүмкін; 2)
төзімділігі кең ауқымды организмдер барлық экологиялық факторлар
жағдайында, әдетте, кең таралған; 3) егер түр үшін бір экологиялық фактор
бойынша жағдайлар оңтайлы болмаса, онда төзімділік ауқымы басқа факторлар
жөнінде таралуы мүмкін.
В.Шелфорд заңы ашылғаннан кейін көптеген зерттеу жұмыстары жүргізіліп,
өсімдіктер мен жануарлардың, сонымен қатар адамдардың да тіршілік ету
шектері анықталды. Тіршілік ортаның оптимумнан шамалы ғана ауытқуларына
төзе алатын организмдерді стенебионттар, ал бір-бірінен әр түрлі
айырмашылығы бар орталарда тіршілік ете алатын жануарлар мен өсімдіктерді
эврибионттар деп атайды. Мысалы, теңіздерде тіршілік ететін организмдердің
көпшілігі судың жоғары тұздылығына бейімделген, егер судағы тұздардың
мөлшерін сәл ғана төмендетсе, олар үшін апатты жағдай туады. Ал
тамыраяқтылар (эврибионттар) тұщы суда да, суы ащы теңіздерде де тіршілік
етеді. Өсімдіктерден қамыс пен қоғаны қарастыра алсақ, олар тұзды және тұзы
аз жерлерде өсе береді.
Эврибионтты организмдер стенебионтты түрлерге қарағанда жер бетінде көп
таралған және олардың кең таралуға мүмкіндігі мол. Стенебионттар шағын
аймақтарда ғана таралады.
Б.Комминердің экологиялық заңдары – Тұйық шеңбер атты еңбегінде осы
заңдарды айтып кеткен, қазіргі кезде бұл заңдар өте актуальды.
1 заңы. Табиғатта бәрі бір-бірімен байланысты.
2 заңы. Барлығы бәрібір жойылуы керек.
3 заңы. Табиғат бәрін біледі.
4 заңы. Табиғатта ештеңе тегін берілмейді.
Экологиялық корреляция заңы – экожүйеде барлық түрлер бір-біріне
сәйкестікте ғана өмір сүре алады. Ортаға бірдей талап қоятын екі түр бірге
тіршілік ете алмайды.
Аллен ережесі – жылықанды жануарлардың климат суыған сайын құлағы,
тұмсығы, құйрығы т.б. мүшелері қысқа бола береді, салмағы үлкейеді.
Бергман ережесі – белгілі бір түрге жататын жылықанды жануарлардың дене
тұрқы үлкен болып, суық облыстарда көп кездеседі.
Уоллес ережесі – солтүстіктен оңтүстікке қарай организмдердің түрлік
құрамы арта түседі.

3-лекция. Популяциялық экология – демэкология.

Жоспары:
1. Популяция туралы түсінік.
2. Популяцияның статистикалық, динамикалық көрсеткіштері.
3. Популяция санының ауытқулары мен реттелуі.

Популяция туралы түсінік. Популяция (лат. рорulus – халық) белгілі бір
жерде белгілі бір уақытта мекен ететін бір түрге жататын ағзалардың
(организмдердің) жиынтығы.
Популяция терминін 1903 жылы В.Иогансен енгізді. Ч.Дарвин
популяциядағы тұқымқуалайтын өзгергіштік пен бәсекелестікке сүйене отырып,
эволюция процесіндегі түрдің пайда болуын түсіндірді. Қазіргі заманғы
биологияда популяцияны қоршаған ортаның өзгерісіне генофондысының қайта
құрылуымен жауап беретін қасиеті бар микроэволюцияның бірлігі деп
қарастырады.
Популяцияларды зерттеудің маңызы зор, себебі бұл нәтижелер практикалық
қолданыс табуы мүмкін, мысалы, зиянкестерді зерттегенде, табиғатты қорғау
мәселелерін шешкенде т.б. жағдайларда. Папуляцияны зерттегенде олардың сол
уақыттағы санына ғана емес, ең алдымен олардың орта факторларына байланысты
өсуіне, сүйемелденуі мен кемуіне мән беріледі. Популяциялық экологияның бұл
тарауы популяция динамикасы деп аталады.
Популяцияның жыныстық, жастық, кеңістіктік және т.б. түрлері болады.
Егер популяция ішінде әр түрлі жастағы түрлердің сандары бірдей деңгейде
болса, онда бұл популяцияны қалыпты популяция деп атайды. Егер популяция
ішінде түрдің кәрі жастары көп болса, онда бұл популяцияны регрессивті
немесе өліп бара жатқан популяция деп атайды. Жас дарақтардың саны көп
популяциялар инвазиондық немесе өніп жатқан популяция деп аталады.
Популяцияның немесе жалпы түрдің тіршілік барысында кездесетін аймағын
таралу аймағы немесе ареал деп атаймыз.
Популяция түрден өзгеше өзіне тән белгілерімен ерекшеленеді.
Популяцияның статикалық және динамикалық көрсеткіштері бар. Статикалық
көрсеткіштер – популяцияның қазіргі кездегі ерекшеліктері. Оларды анықтау
үшін белгілі уақыт мерзімін күту қажет емес. Оларға популяцияның даралар
саны, тығыздығы сияқты көрсеткіштер жатады. Популяцияның динамикалық
көрсеткіштері – анықтау үшін белгілі уақытты қажет ететін ерекшеліктері.
Мысалы, популяцияның ішіндегі көбеюі, өлімі, өсімталдығы.
Популяцияның статикалық және динамикалық көрсеткіштері. Даралар саны
жыл бойы және маусым ішінде өзгеріп отырады. Ол түрдің биотикалық
потенциалынан және сыртқы орта жағдайларына байланысты. Ұзақ тіршілік
ететін және ұрпақ беретін түрлердің сандық мөлшері тұрақты болады. Ал
даралар саны неғұрлым аз болса, популяцияның солғұрлым өрт, су тасқыны
сияқты кездейсоқ себептерден саны азайып, жойылып кетуі мүмкін.
Тығыздық - кеңістіктің белгілі бір өлшем бірлігіне яғни, көлемінде
немесе ауданына сәйкес келетін даралардың орташа саны.
Әр популяцияның құрылымы бойынша да ерекшеленеді. Мысалы, оның
құрамындағы даралардың жасы мен жынысы, генотипі, көлемі және т.б.
Популяцияның жыныстық құрылымы – популяциядағы аталық және аналық
даралар санының арақатынасы. Бірінші реттік, екінші реттік және үшінші
реттік арақатынастар болады. Бірінші реттік қатынас - гаметалар түзілгенде
байқалатын арақатынас әдетте ол 1:1-ге тең. Екінші реттік қатынас - жаңа
туылған аталық және аналық даралар санының арақатынасы. Үшінші реттік
қатынас - жыныстық жетілген аталық және аналық даралар санының арасындағы
арақатынас.
Популяцияның жас құрылымы – популяциядағы түрлі жастағы даралар
арасындағы сандық арақатынас. Бұл көрсеткіш жыныстық жетілу мерзіміне,
көбею қарқындылығына, тіршілік ету ұзақтығына, популяциядағы өлімге тікелей
байланысты.
Популяцияның кеңістікті-этиологиялық құрылымы даралардың ареалдың
ішінде таралуын сипаттайды. Бұл көрсеткіш сыртқы орта жағдайларының
ерекшеліктеріне және түрдің этиологиясына (мінез-құлқына) байланысты.
Ареалда таралудың үш түрі бар. Біргелкі, біргелкі емес, кездейсоқ.
Популяциядағы көбею көрсеткіші (популяциядағы туу жылдамдығы) –
популяциядағы белгілі уақыт бірлігінде жаңа туылған даралар саны.
Популяциядағы өлім – популяциядағы белгілі бір уақыт бірлігінде
жыртқыштардан, аурулардан, кәріліктен және т.б. себептерден өлімге ұшыраған
даралар саны.
Популяцияның өсу ырғағы – белгілі бір уақыт бірлігінде популяциядағы
даралар санының өзгеруі. Популяцияның өсуі оң, нөлді немесе теріс болуы
мүмкін. Ол туылғандары мен өлгендердің арасындағы сандық айырмашылық,
миграция (иммиграция – көшіп келу, эмиграция – көшіп кету) көрсеткіштеріне
байланысты. Популяцияның өсуі тууға және даралардың иммиграциясына
байланысты. Ал популяциядағы даралар саны өлімнен және эмиграция салдарынан
азайып отырады.
Популяцияның гамеостазы – популяциядағы даралар санының
(тығыздығының) тұрақтылығы. Популяция санының өзгеруі абиотикалық,
биотикалық және антропогендік факторларға байланысты. Бірақ әрқашанда ең
үлкен әсер ететін бір басты фактор болады.
Бұл үрдістерді басқару үшін популяциядағы даралар санын реттеуші
себептерді түсіну өте маңызды. Адамның әрекеттері әдетте көптеген түрлердің
популяция санының азаюына әкеліп соғады. Бұның себептеріне шектен тыс аң
аулау, табиғатты ластау, ареалдың тарылуы, жануарларды көбею кезінде
мазалау және т.б. жатады. Табиғатта жақсы немесе жаман түрлер жоқ,
түрлердің әрқайсысының табиғатта ерекше орны бар. Қазіргі уақытта
биологиялық көптүрлілікті сақтау проблемасы тұр. Тірі табиғаттағы
генофондтың азаюының соңы өте қайғылы нәтижелер беруі мүмкін. 1948 жылдан
бері табиғатты және табиғи ресурстарды қорғаудың халықаралық одағы (МСОП)
дүние жүзінде сирек кездесетін және жойылып бара жатқан түрлер жайлы
деректер жинап, Қызыл кітап шығарады. Олар кітапта келесі топтарға
жіктелген: жойылып бара жатқан, сирек кездесетін, азайып бара жатқан,
тіршілігі толық зерттелмеген, саны қалпына келтірілген және жойылып кеткен.
Түрлерді сақтап қалу үшін адам әртүрлі популяция санын реттеуші
жағдайларды қолданады. Олар: аң аулау, балық аулау шаруашылығын дұрыс
жүргізу, кейбір түрлерді аулауға тиым салыну, орманда ағаш кесуді реттеу,
арнайы қорықтар ұйымдастыру.
Сонымен қатар, адамның іс-әркеттері кейбір түрлердің пайда болуына
немесе бұрынғы түрлердің дамуына әкеледі.
Папуляцияның көлемі ұрықтанудың немесе өлім-жітімнің өзгеруінің, ал
кейде екеуінің де нәтижесінде тұрақсыз болуы мүмкін. Популяциялардың
көлемдерін және олардың өзгерістерін зерттегенде әдетте негізгі факторды,
яғни ұрпақтар ауысқанда өтетін байқалған өзгерістердің басым бөлігі үшін
жауапты факторды табуға тырысады. Зерттелген жағдайлардың көпшілігінде бұл
өлім-жітімге ықпал етуші фактор болып табылады.
Популяциялар көлемінің ауытқуы таза кездейсоқ сипатта болады деп
күтуге болса да ақиқатында популяция көлемін кейбір шектеулерде ұстайтын
бірқатар факторлар бар. Бұлар өлім-жітімнің көбеюіне немесе ұрықтанудың
кемуіне ықпал ету арқылы санды азайтатын факторлар. Олар популяцияның
тығыздығы артқанда аса күшті әрекет етеді, яғни бұл тығыздыққа байланысты
болатын факторлар. Кейде мұндай факторларға қоректің жетіспеуі немесе
жауларының көбеюі де жатады. Олардың өлімге тікелей ықпал ететіндігі айқын.
Ұрықтануға ықпал ететін, жақсы зерттелген реттеуші екі механизмге
ағзалардың тығыз қоныстануының физикалық салдары және аумақтық әрекеттері
жатады.
Аумақтық әрекет немесе аумақтылық көптеген жануарлардың ортасында,
сонымен қатар кейбір балықтарда, құстарда, сүт қоректілер мен басқа
жәндіктерде ұшырасады. Бұл құбылыс әсіресе құстарда жақсы зерттелген. Бір
аталық немесе аталық пен аналық жұп құрып, өздеріне ұялық аумақ белгілеп
алып, оны сол түрдің басқа дарақтарының басып кіруінен қорғай алады.
Дауыспен, ал кейде көзбен қыр көрсетудің көмегімен (мысалы, таңшымшықтың
қызыл кеудесі сол үшін керек) құс өзінің аумақтың иесі екенін көрсетеді,
әдетте мұндайда шақырылмаған қонақтар, кейде бәсекелестер бір-біріне
айтарлықтай залал келтірмейтін шағын жоралық шайқастан соң кетіп қалады.
Бірақ бұл түрдің көршілес аумақтары олар үшін мүлдем дерлік жабылып
қалмайды, бұл жерлер әдетте ата-аналық құстар мен олардың балапандарын
қорекпен жеткілікті мөлшерде қамтамасыз етеді. Популяция өскенде жеке
аймақтар көлемі кішірейе бастап, оларда жаңа құстардың аз ғана саны мекен
ете алады, сондықтан олардың саны көбеймейді. Сонда мұндағы реттілік
кеңістіктің шектелуімен байланысты болып тұр.
Ағзалардың артық мекендеуі. Санды реттеудегі кеңістіктің үлкен роль
атқаратын тағы бір формасы – бұл артық мекендеу әрекеттілігі.
Егеуқұйрықтармен жүргізілген зертханалық тәжірибелер көрсеткендей,
популяцияның артық мекендеуі белгілі бір мөлшерге жеткенде, тіпті қоректің
жетіспеушілігі болмаса да, жануарлардың ұрықтануы кемиді. Жыныстық мінез-
құлықтарға әсер ететін түрлі гармондық өзгерістер жүреді: шағылысуға
қабілетсіздік, ұрықсыздық, түсіктер, ата-аналарының өз ұрпақтарын жеп қоюы
жиі кездеседі. Ата-аналарының ұрпақтарына қамқорлығы кемиді де, төлдері
ұяны тым жас кезінде тастап шығады, бұл олардың тірі қалу мүмкіншіліктерін
төмендетеді. Жануарлардың агрессивтілігі өседі. Мұндай өзгерістер бірқатар
сүтқоректілерге тән және ол зертханадан тыс, табиғи жағдайларда, мысалы,
далалық табиғи популяцияларда өте алады.
Популяциялар арасындағы өзара әрекеттестік. Тек бір ғана түрдің
популяциялық динамикасын сирек зерттейді. Алуан түрлердің популяцияларының
арасындағы өзара әрекеттестіктердің жақсы зерттелген бірқатар типтері бар
(түраралық өзара әрекеттестік). Берілген нәрлену деңгейінде бұл түраралық
бәсекелестік, яғни алуан түрлер дарақтарының арасындағы ең жақсы ресурстар
үшін, мысалы, қорек пен бос жер үшін бәсекелестік болуы мүмкін. Сондықтан
да қауымдастықтар экологиясы үшін орталарды зерттеу маңызды.
4-лекция. Қауымдастық экологиясы – синэкология.

Жоспары:
1. Биоценоз, биогеоценоз, экожүйе туралы түсінік.
2. Экожүйедегі түраралық байланыстардың негізгі формалары.
3. Энергия ағыны және қорек тізбектері.
4. Бірлестіктер алмасуы – сукцессия.

Биоценоз – қоршаған ортаның бірдей жағдайында бірге тіршілік ететін
өсімдіктер, жануарлар мен микроорганизмдер популяцияларының жиынтығы.
Биоценоз ұғымын алғаш ұсынған неміс зоологы К.Мебиус (1877 ж.), латын
тілінен аударғанда биос - өмір, тіршілік, ценоз - жалпы деген мағынаны
білдіреді. Биоценоз құрамындағы организмдердің бір-бірімен қарым-қатынасын
биоценологиялық тұрғыда қарастыру қажет. Кез-келген биоценоз абиотикалық
параметрлердің айқын үйлесімімен сипатталатын бейорганикалық субстратта
дамиды. Яғни, биотоп – оргнизмдердің тіршілік ортасы. Биоценоз бен биотоп
бірігіп жоғары рангідегі макрожүйе – биогеоценозды құрайды. Алғаш рет бұл
терминді ғылымға орыс ғалымы В.Н.Сукачев (1942 ж.) енгізген. Сонымен
биогеоценоз дегеніміз биоценоз + биотоптың (экотоп) динамикалық бірлестіні.
Сукачев бойынша биогеоценоздың құрылымы 2 блоктан: биоценоз және биотоптан,
6 звенодан тұрады: зооценоз – жануарлар популяциясы, фитоценоз – өсімдіктер
популяциясы, микроценоз – микроорганизмдер, гидротоп – су ортасы, климатоп
– әуе ортасы және эдафотоп – топырақ тіршілік ортасы.
Сукачев бойынша биогеоценоздың құрылымы.

Ғылымда биогеценоз ұғымының баламасы ретінде экожүйе термині
қолданылады. Экожүйе (грекше оіkos – мекен, жай және systems – бірігу) бір-
бірімен белгілі байланыста болатын және бірлескен биотикалық және
абиотикалық құбылыстар мен процестер жүйесін түзетін тіршілік ортасы және
орта жағдайлары организмдердің жиынтығын құрайтын экологиялық жүйе. Бұл
терминді ғылымға ағылшын ғалымы А.Тенсли 1935 жылы енгізген. Шын мәнінде,
екі ұғым да бірдей мағынаны білдіреді, әрі бірін-бірі толықтыра түседі,
бірақ өзіндік айырмашылықтары бар.
Биогеоценоз бен экожүйенің айырмашылығы:
1. Биогеоценоз жоғарыда аталған 2 блок (биоцено бен экотоп), 6 звенодан
(зооценоз, фитоценоз, микроценоз, гидротоп, климатоп, және эдафотоп)
тұрады.
1. Экожүйеде осы аталғандардың бәрі бола бермейді, мысалы: жануарлардың
өлексесі – мұнда фитоценоз жоқ, шіріген ағаш діңі – эдафотоп жоқ.
2. Биогеоценоз энергиялық жағынан - мәңгілік жүйе, яғни күн сәулесі
мәңгілік таусылмайтын энергия көзі болып табылады.
2. Экожүйе керісінше зат пен энергия айналымы тоқтаса, ол да жойылады.
3. Биогеоценоз тек қана табиғи жолмен ғана пайда болады.
3. Экожүйе жасанды жолмен де пайда болады. Мысалы: аквариум, су қоймасы.
4. Биогеоценоздың белгілі бір шекарасы болады және ол құрылықтың немесе
судың бөлігі болуы мүмкін.
4. Экожүйе керісінше кез-келген кеңістікті қамти алады, шекарасы болмайды.
Сондықтан кез-келген биогеоценоз экожүйе бола алады, ал барлық
экожүйе биогеоценоз деген рангіге жатпайды. Экожүйе бұл – зат айналымы
жүретін кез-келген организм мен абиотикалық компоненттердің бірлестігі.
Биогеоценоздың (экожүйенің) тірі құрауыштарына – продуценттер,
консументтер мен редуценттер, ал өлілерге күн энергиясы, ауа, су, субстрат
(құрылықта - топырақ, суаттар түбінде - грунд) жатады.
Продуценттер (өндіріушілер) – өздерінің денелерін бейорганикалық
қосылыстар есебінен құратын автотрофтық организмдер. Олар өздерінің
тіршілік етуіне қажетті органикалық заттарды Күн энергиясын пайдаланып,
бейорганикалық заттардан немесе бейорганикалық заттардың тотығуынан
өздігінен өндіре алатын тірі организмдер. Автотрофты организмдерге
фотосинтезге қабілетті жасыл өсімдіктер, балдырлар мен фототрофты
бактериялар жатады.
Консументтер (тұтынушылар) – гетеротрофты организмдер, продуценттер
немесе басқа консументтер өндірген органикалық заттарды қорек (азық) көзі
ретінде пайдаланатын немесе оларды жаңа түрге трансформациялайтын
организмдер. Бұларға барлық жануарлар (адамды қоса), саңырауқұлақтар мен
микроорганизмдердің көбі, паразиттік және жәндікқоректі өсімдіктер жатады.
Консументтер бірінші және екінші реттік болып бөлінеді:
• бірінші реттік консументтер (фитофагтар) – тек қана өсімдіктекті
корекпен тіршілік ететін жануарлар, көптеген жәндіктер (бұғы, піл, қой,
қаз, көк шегіртке, өсімдік биті);
• екінші реттік консументтер (зоофагтар) – жануарлармен қоректенетін
организмдер, жыртқыштар.
Консументтердің тағы бір маңызды тобына детритофагтар, немесе
сапрофагтар - өлі органикалық заттармен – өсімдіктермен жануарлардың
тіршілігінен пайда болған қалдықтармен, өнімдермен қоректенетін жануарлар
(әр түрлі құрттар, буынаяқтылар) жатады. Олар экожүйеде тазалау функциясын
атқарады және топырақтың, жертезектің, суқоймалардың түбіндегі шөгінділерді
түзуге қатысады. Жалпы консументтер экожүйенің қоректік тізбегінде
тұтынушылар тобын кұрайды.
Редуценттер (ыдыраушылар, жоюшылар) – өлі органикалық заттармен
(негізінде өліктер мен экскременттермен) қоректенетін, оларды ыдыратып
қайтадан бейорганикалық қосылыстарға айналдыратын микроорганизмдер
(бактериялар, ашытқы микроорганизмдері, саңырауқұлақтар – сапрофиттер).
Саңырауқұлақтар негізінде өсімдіктердің жасушаларын, ал бактериялар
жануарлар өлімтіктерін ыдыратуға қатысады. Микроорганизмдер басқа да
функцияларды атқарады, олар ингибиторлар (мысалы, антибиотиктер) немесе
керісінше, жылдамдатқыш – заттар (мысалы, кейбір дәрумендер) түзеді.
Олардың экологиялық маңызы өте жоғары, бірақ ол толық зерттелген жоқ.
Редуценттер арқылы экожүйе ортасына молекулалық азот, минералды элементтер
және көмірқышқыл газы қайтарылып отырады.
Экожүйедегі түраралық байланыстардың негізгі формалары. Кез-келген
организм басқа басқа организмнің өзіне тікелей немесе жанама әсерін
тигізеді. Бұл өте күрледі процесс. Аталған қарым-қатынас өсімдік пен
өсімдік, жануар мен жануар, өсімдік пен жануар арасында жүреді. Жалпы
табиғатта әртүрлі биотикалық қарым-қатынастар бар солардың негізгілері:
а) Симбиоз (селбесу), мутуализм – екі түрге жататын организмдердің
кеңістікте бір-біріне ешбір зиянын тигізбей, керісінше селбесіп тіршілік
етуі.
ә) Жыртқыштық – түрлер арасында болатын қатынастардың ең жоғарғы формасы,
ол түрдің қорек, тұрақ және тағы басқа ресурстардың жетіспеушілігіне
байланысты бірін-бірі қуу, өлтіру, жеу арқылы көрінеді.
б) Паразиттік – бір түр өкілінің екінші түр өкілін қорек немесе тіршілік
ортасы ретінде пайдалауны. Паразиттер 2-ге бөлінеді: эндопаразиттер –
иесінің ішінде, эктопаразиттер – иесінің сыртында жабысып өмір сүретіндер.
в) Комменсализм – арамтамақтық құбылыс, бір түрдің қоректік қалдығымен
қоректене отырып, оған еш зиян келтірмеу.
г) Аменсализм – бірге тіршілік ететін түрлердің бір-біріне теріс ықпалын
тигізуі.
д) Бәсекелестік – бір немесе бірнеше түрге жататын организмдердің өзара
қорек, тұрағы, т.б. ресурстардың жетіспеушілік жағдайындағы қарым-
қатынасының көрінісі.
Энергия ағыны және қорек тізбектері. Қоректің, судың, оттегінің тірі
организмдерге енуі – бұл қоршаған ортадан келетін энергия ағындары.
Қоректе жасушалар мен мүшелер жұмысына қажетті энергия бар. Өсімдіктер
тікелей күн энергиясын сіңіреді, оларды органикалық қосылыстардың химиялық
байланыстарында жинайды, кейін биоценоздағы қоректік қатынастар арасында
таралады.
Бір-бірімен тізбектеліп қоректенетін организмдердің тізбегі қоректік
тізбек деп, ал оның әр звеносы – трофикалық деңгей деп аталады. Мысалы, бір
клеткалы планктонды балдырлармен фильтраторлы жануарлар қоректенеді,
бұтақмұртты шаяндар. Олармен хаоборус масаның жыртқыш личинкалары
қоректенеді. Бұл личинкалармен майда балықтар қоректенеді, ал олар шортанға
қорек. Бұл тізбекті құрайтын популяциялар әр түрлі трофикалық деңгейге
жатады.
Бірінші тропикалық деңгей – продуценттер; екінші – продуценттермен
қоректенетін консументтер, оларды І-реттік консументтер деп атайды, олармен
2-реттік консументтер қоректенеді және т.б.
Тізбектелген тропикалық деңгейге жататын популяциялар саны,
биомассасы және өнімі (энергия ағыны) экологиялық пирамида деп аталады.
Экологиялық пирамиданы диаграмма арқылы көрсетеді. Сандық пирамидалар алуан
түрлі. Планктон бірлестігінде продуценттер саны он және жүз есе
консументтер санынан көп, ал орманда мыңдаған консументтер (жәндіктер,
кенелер, нематодтар) бір ғана ағаш – продуцентімен қоректене алады.
Продуценттер биомассасы көптеген жағдайда мол, ал келесі трофикалық
деңгейдің организмдер биомассасы алдыңғыға қарағанда көп болады. Бірақ
кейбір бірлестіктерде І-реттік консументтер биомассасы продуценттер
биомассасына қарағанда көп болады.
Энергия ағынының пирамидалары еш уақытта төңкерілген емес: келесі
трофикалық деңгей алдыңғы деңгей қабылдаған энергияның бір бөлігін ғана
(өзінен өткізуі мүмкін.
Торфикалық тізбектер және трофикалық торлар. Кез-келген бірлестікте
биомассамен қоректенетін консументтерден басқа, детритпен қоректенетін –
детритофаг-жануарлар, бактериялар, саңырауқұлақтар бар. Өлі органикамен
қоректенетін қоректену тізбегін – детритті, ал қорек ретінде тірі
органиканы қолданатын тізбекті – жайылмалы деп атайды.
Детритті қоректік тізбек бірлестікте үлкен рөл атқарады. Мысалы,
орманда топырақтың биомассасы мен өнімділігі жануар топырақ тізбекті
қабатына қарағанда 10 есе жоғары. Қазіргі есептеулер бойынша, құрылықтағы
бірлестіктерде екінші ретті өнімнің 98%-ын редуцент-микроорганизмдер
жасайды. Жер бетінің барлық бірлестіктерінде редуценттер еншісіне екінші
ретті өнімнің жартысынан көбі келеді.
Детритті қоректік тізбектер ұзын болады. Жануарлар детритті ішегінен
өткізе отырып, оларды майдалайды; олардың экскременттері бактерия және
саңырауқұлақтар үшін қолайлы орта болып табылады. Көптеген детритофаг-
жануарлар тек қана өлі органикамен емес, оның ішінде өмір сүретін
бактериялар және саңырауқұлақтармен қоректенеді. Детритті тізбекке
жыртқыштар кіреді. Мысалы: өсімдіктің өлі ұлпалары – саңырауқұлақтар –
көпаяқтылар – олардың экскременттері – саңырауқұлақтар – құйрықаяқтылар –
жыртқыш кенелер – жыртқыш көпаяқтылар – олардың өлекселері – бактериялар.
Табиғатта популяциялары бірнеше трофикалық деңгейге жататын трофикалық
тізбектер кездеседі. Бір организм өсімдікпен же жануармен де қоректенеді;
көптеген жануарлар тірі және өлі өсімдіктермен қоректенеді, жыртқыштар І-
реттік және 2-реттік консументтермен қоректенуі мүмкін.
Трофикалық байланыстың күрделілігіне байланысты бір түрдің түсіп қалуы
бірлестікке әсер етепейді. Жойылған түрдің қорегімен басқа пайдаланушылар
қоректене бастайды, олармен қоректенетіндер басқа қоректі табады
нәтижесінде бірлестікте тепе-теңдік сақталады.
Бірлестіктер алмасуы – сукцессия. Бір биоценоздың (бірлестіктің) басқа
биоценозбен ауысып отыруын экологияльқ сукцессия деп атайды. Экологиялық
сукцессия қауымдастықтың, яғни экожүйенің биоталык құрауыштарының ықпалымен
жүреді. Экологиялық сукцессия биоталық қауымдастық пен физикалық орта
арасында тепе-теңдік орнайтын, экожүйенің реттелген дамуы, оны болжауға
болады. Экологиялык сукцессия бірнеше кезеңдерден өтеді, солардың барысында
биоталық қауымдастықтар бірінен соң бірі алмасып жатады. Сукцессия кезінде
түрлердің алмасуының себебі, популяциялар қоршаған ортаны өзгертуге ұмтыла
отырып, өзге популяция үшін қолайлы жағдайлар жасайды. Экологиялық
сукцессия барысында организмдердің түрлік популяциялары және олардың
арасындағы функциялық байланыстардың түрлері бірін-бірі белгілі заңдылыққа
сәйкес кезеңді түрде және қайталанып алмастырып отырады. Сукцессия өсу,
тұрақтану, климакс сатыларынан тұрады. Сукцессия алмасудың екі типке
бөлінетіндігін айтуға болады:
1) автотрофтық және гетеротроптық ағзалардың қатысуы арқылы алмасу
типі;
2) тек қана гетеротрофтық ағзаның қатысуы арқылы болатын алмасу типі.
Сукцессияның екінші типі, тек осы биоценозда органикалық заттардың
алдын-ала қоры жиналғанда немесе оның тұрақты келіп отырған жағдайында ғана
пайда болады. Мысалы, кейде су қоймалары, өзендер мен көлдер, тоғандар
көптеген органикалық заттармен ластанғанда, қилардың орналасқан жерлерінде
пайда болатын сукцессия типін атап айтуға болады.
Өсімдіктердің ауысуына байланысты сукцессияны бірінші реттік және
екінші реттік деп атауға болады.
Бірінші реттік сукцессия – көбінесе тіршілік белгісі жоқ мекендерде,
тастардың бетінде, су тасқынынан пайда болған өзендердегі үйінділерде,
жалаңаштанған тау жынысында немесе топырағы құрыған басқа да үстіңгі
қабаттарда пайда болады.
Осындай жерлерді тірі ағзалар мекендеп, басқа орынға ауыспай, бір-бірін
ауыстырып отырады. Сондықтан бұл жерде негізгі рөл өсімдіктердің
шірінділерінің жиналуына және органикалық өнімдердің ыдырауына әсіресе –
жануарлардың, саңырауқұлақтар мен басқа да микроорганизмдердің құрамына,
атқаратын қызметіне байланысты. Сонымен осы ортада топырақтың гидрологиялық
режимі өзгеріп, микроклимат бар жаңа орта пайда болады. Осындай сукцессияны
геоботаникада экогенетикалық сукцессия деп атайды.
Екінші реттік сукцессия – бұрынғы қалпына келу. Мысалы, ағаштары
кесілген орман орны, өртенген алаңқайлар ауылшаруашылығында пайдаланып
тасталған жерлер. Мұндағы топырақта вегатативті көбеюдің тұқымдары,
споралары мен мүшелері, мысалы, тамыр сабағы сақталып қалуы мүмкін, олар
сукцессияға әсер етеді. Бұрынғы биоценоздың әр түрлі сыртқы ортаның
әсерінен бұзылып, қалпына келуін демутация деп атайды. Бұндай
сукцессиялардың бұрынғы қалпына келу процесі өте жеңіл және тез жүреді.
Сукцессия процесі бірнеше кезеңнен тұрады:
1) тіршілік нышаны жоқ ортаның пайда болуы;
2) осы ортаға әртүрлі ағзалардың немесе ұрықтарының келіп түсуі;
3) осы ортаға үйрену;
4) ағза арасында (конкуренция) бәсекелестік пайда болып бір-бірін осы
ортадан ығыстырып шығаруы;
5) тірі ағзалардың арқасында ортаның қайта өзгеруі және ортадағы
әртүрлі жағдайлардың қалыптасуы немесе тұрақты бір қалыпқа келуі.

5-лекция. Биосфера және оның тұрақтылығы.

Жоспары:
1. В.И.Вернадскийдің биосфера және ноосфера туралы ілімі.
2. Тірі зат тұжырымдамасы.
3. Биосферадағы заттар айналымы.

В.И.Вернадскийдің биосфера және ноосфера туралы ілімі. Қазіргі ұғым
бойынша, биосфера деп барлық тірі организмдердің жиынтығын және сол
организмдер арасында үнемі үздіксіз зат пен энергия алмасуы болатын
планетамыздың өзіне тән басқа заттары бар жер аймағын айтамыз. Биосфера
грек сөзінен аударғанда биос-өмір, тіршілік; сфера-қабат, аймақ деген
мағынаны береді.
Биосфера – тірі организмдер өмір сүретін жер қабаты. Жер бетінен 10-
15 км биікке көтерілгенге дейінгі және 2-3 км құрғақтан немесе мұхиттардың
10 км түбіне дейінгі жерде организмдер тіршілік етеді. Бұл терминді 1975
жылы бірінші рет Аустрияның атақты геологы Э.Зюсс ғылымға енгізді. Бірақ
биосфера және оның жер бетінде жүріп жатқан процестері туралы ілімнің
негізін салған академик В.И.Вернадский (1863-1945) болды. Осы ілім бойынша,
биосфера +500-тан -500-қа дейін температурасы болатын термодинамикалық
қабат болып саналады.
В.И.Вернадскийдің биосфера туралы негізгі ғылыми ой-пікірлері 1926
жылы жарық көрген Биосфера атты құнды еңбегінде жан-жақты айтылған.
Биосферадағы тіршіліктің негізгі қозғаушы күші күн энергиясы мен химиялық
элементтердің айналымы жүретін, организмдердің көбеюі мен дамуы - деп
тұжырымдайды.
Биосфера негізінен үш қабаттан құрылады. Олар: атмосфера (газ
күйіндегі), гидросфера (су), литосфера (қатты) қабаттар.
Биосфераның құрамы. В.И.Вернадский биосфераны құрайтын заттарға ерекше
мән берді. Оның тұжырымы бойынша, биосфера 7 түрлі құрамдас заттардың
жиынтығынан тұрады. Оның ішінде биосферадағы тіршілік атаулының негізі:
1) тірі заттар мен өлі заттар. Тірі заттар деп ол, жер бетіндегі
кеңінен таралған тірі организмдердің (өсімдіктер мен жануарлар,
микроорганизмдер) жиынтығын айтады. Биосфера эволюциясында да және тіршілік
үшін де тірі организмдер шешуші рөл атқарады. Өйткені биосферадағы
заттардың және энергияның алмасуы тікелей тірі организмдердің тіршілік
әрекеті негізінде жүреді. Тіпті биосфераның қазіргі қалыпқа келуінде де
тірі организмдер басты рөл атқарады.
В.И.Вернадскийдің ілімі бойынша тірі организмдердің тіршілік етуі үшін
оларды қоршаған өлі заттардың болуы шарт. Ол өлі заттар деп тау
жыныстары мен шөгінді жыныстарды айтады. Қазіргі кезде оның орнына
айналадағы орта деген термин көбірек қолданылады.
Биосфераның құрамына бұл айтылғандардан басқа:
2) биогендік заттар тірі организмдердің тіршілігінің нәтижесінде
пайда болған заттар (азот, фосфор сияқты), жанғыш қазбалар – көмір, мұнай,
шымтезек т.б.
3) биоқиғаш заттар олар қасиеттері тірі заттардың тіршілігі арқылы
анықталатын – топырақ, ауа, табиғи су қоймалары т.б.
4) қиғаш заттар оның пайда болуында тірі организмдер мүлдем
қатыспайды.
Сонымен бірге биосфераның құрамына табиғи түрде кездесетін:
5) радиоактивті заттар
6) шашыранды түрде таралған атомдар
7) космос кеңістігінде болатын шаң-тозаңдар мен метеориттер жатады.
Биосфераны құрайтын бұл аталған заттардың бәрі бір-бірімен өзара тығыз
байланысты, әрі бір-біріне тәуелді.
В.И.Вернадский табиғаттағы зат айналымдарының тұрақты даму процесіндегі
адамның рөліне ерекше мән берді. Тіптен, оның дәлелдеуінше адам баласы
теңдесі жоқ биосферадағы ең қуатты геологиялық күш деп бағалады. Яғни,
болашақтағы биосфераның тағдыры адамзаттың санасының, ақыл-ойының деңгейіне
байланысты екендігін болжап, ноосфера туралы пікір айта бастады. Ноосфера
термині ғылымға француз математиктері Э.Леруа және Т.Шарденнің ұсынуымен
енгізілген болатын. 1944 жылғы В.И.Вернадский өз еңбегінде Болашақ
планетаның ұсқыны мен тіршілігі адам баласының ақыл-ойы мен парасатына
байланысты дамиды және тәуелді болады. Ең бастысы адамзаттың санасыз ақыл-
ойының нәтижесіне байланысты биосфера тағдыры шешіледі - деген.
Тірі зат тұжырымдамасы. Тірі зат деген ұғымды алғаш қолданған
В.И.Вернадский. Биосфераның тірі заттарының жалпы массасы 1012. құрлық
биомассасының негізгі бөлігін жасыл өсімдіктер (99,2%), ал мұхитта –
жануарлар мен микроорганизмдер (93,7%) құрайды. Қазіргі кезде жер бетінде
тірі организмнің 2 млн-нан астам түрі белгілі. Олардың 1,5 млн-нан астамы
жануарлардың, 500 мыңға жуығы өсімдіктердің түрлері болып табылады.
Тірі заттың негізгі қасиеттері:
1. Бос кеңістікті өте тез жылдамдықпен жаулап алу қасиеті. Мысалы: 1 га
өсетін өсімдіктердің жапырақтары және тамыр жүйесінің көлемі 8-га тең.
2. Қозғалыстың пассивтілігі (гравитациялық және салмақ күшіне) және
активтілігі (мысалы: су ағысына қарсы, ауа ағыстарына қарсы, т.б.).
3. Тіршілік ету барысында тұрақты болуы, ал тіршілігі тоқтағаннан кейін тез
ыдырап, өзінің жоғары физика-химиялық активтілігін сақтап, айналымға түсуі.
4. Әртүрлі табиғат жағдайларына тез бейімделгіштік қасиеті. Тіршілікке
қолайлы орталарда: құрлық-әуе, топырақ, су және организмнің өзі, өте
қауіпті экстремальды ортаға да бейімделе алады (мысалы: +140 С, -273 С
температурада анаэробты жағдайда тіршілік ететін организмдер бар).
5. Реакциялардың өте тез жылдамдықпен жүруі.
6. Тірі заттардың өте жоғары жылдамдықпен жаңаруы. (Биосфера үшін 8 жыл,
құрлық 14 жыл, мұхиттар үшін 33 жыл).
7. Олар химиялық элементтердің толықтай жаңарып отыруын қамтамасыз етеді.
Мысалы: планетадағы барлық оттегі 2 мың жылда, ал көмірқышқыл газы 300
жылда.
Тірі заттардың атқаратын қызметтері:
Биосферадағы химиялық элементтердің миграциясы тірі ағзалардың
тіршілік әрекетіне тікелей байланысты. Олар тау жыныстарының және
минералдардың пайда болуына қатынасып, ерекше геохимиялық қызметтерді
атқарады:
1) Энергетикалық қызметі – бұл фотоцинтез барысында энергия қорының
жиналып, қоректік тізбек арқылы берілуімен байланысты. Тірі ағзалар күн
энергиясын (аккумуляция) өз денесінен өткізіп оны басқа энергия түрлеріне
айналдыра алады (химиялық, жылу).
2) Газдық функциясы – тіршілік ортасының белгілі химиялық газдық құрамын
тұрақты ұстау немесе оны өзгерте алу. Газдардың тасымалдануы және олардың
біркүйден екінші ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.