Ерлер мен пірлер: «Төрт батырға» тағы бір үңілгенде

Күні кешеге дейін кез-келген дерлік қазақ азаматы баласының батыр болғанын қалап, тілеп келді. Тіпті Кеңестің тұсында да балам өскенде бай болсыншы деген ата-ана некен-саяқ болған шығар. Әрине, ешкім ұл-қызының мұқтаждықпен күн кешкенін қаламайды, бірақ та құндылықтар шкаласында құрметті орын матери игіліктерге тек соңғы кезде ғана тие бастады.
«Байлық – бақыт кепілі» деген ұстаным ұлтымыздың етіне енді-енді сіңе бастағанда жаһандық дағдарыс келіп байлыққа қатысты біршама стереотиптерді шайқалтып кетті. Ағыл-тегіл ақша басқасын-басқа қаржылық қауіпсіздікті, яғни қара басының қауіпсіздігін қамтамасыз ете алмайтыны әшкере болып қалды. Бұл әуелі және әсіресе алпауыт Америкада білініп, «естиярымыздың» өзін есеңгіретіп тастағаннан кейін ол түшкірсе «жәрекімалла» деп, етегінен ұстап үйреніп қалған бүкіл ел амал жоқ өз бетінше тырбанып жол іздеуге кірісті. Басқаны қайдам, бізде жол – біреу және ол жолға түскеніміздің күмәнсіз көрсеткіштерінің бірі мен бірегейі – «балам батыр болсыншы» деп тілеу. Бұл батырлық пен байлықты бір-біріне қарама-қайшы қою емес, мәселе, – күн туа қалғанда қайсысы қайсысының садағасы екенінде ғана. Сонымен, қалай батыр боламыз? Тәтті тамақ жегіміз келсе «Аспаздық кітапқа» үңілетініміз сияқты, батыр боламыз десек, «Батырлар жырына» жүгінейік. «Ал кеттік» деп қойып кеткенмен көп ұзамай қаптаған қалың батырдың қайсысынан үлгі аларымызды білмей сілейіп тұрып қалуымыз мүмкін. Дегенмен, қиындықта қияннан жол табатын қазақтың баласы емеспіз бе, жұмбақтың жауабын тапқандай болдық, – хисадағы хас батырлардың бәріне ортақ қасиеттерін анықтап, соны бойымызға сіңіре алсақ, батыр болмағанда неміз қалады?!
Бүкіл батырлар жырына қатар құлаш ұруға шама-шарқымның жетпейтінін біліп, аталған сараптамамды негізінен Алпамыс пен Қобыланды батырдың ортақ тұстарын іздеу арқылы жүргізейін. Бір қарағанда ондай көп қиындығы жоқ сияқты: екеуі де батыр, жау да баяғы – қалмақ, аттары – арғымақ, әйелдері де әйбат, тағысын-тағы. …Бір нәрсе, бір болғанда да ірі нәрсе жетіспейтінін өзіңіз де байқап тұрсыз. Әңгімені сәл әріден бастайық: екі эпоста да ішінде «осы қалайы жоқ» қазақ пен қалмақтың батырлары өріп жүр. Бірақ жыр «қолындағы қылышы отыз батпан алмас, қаһарланып сілтесе тау болса да қалмас» Таймас батырдың не «Айдынды Орақ, айлы Орақ, айбалтасы қанды Орақтың» есімімен аталмады. Неге? Себебі Алпамыс пен Қобыландының аруағы ерекше басым, рухы биік. Оларды өзге батырларда жоқ (бұл оларды кемсіткенім емес) «Ғайып ерен, қырық шілтен қанатын жайып қолдаған». Міне!
Енді бізге бар болғаны пірлердің қолдауына қалай ие болуды анықтау ғана қалды. Басқаша айтқанда кім және не арқылы аруақты батырлар, мысалы Алпамыс пірлердің қанатының астында бола алды. Жырды мұқият оқып, зерделеп қарағанда жоғарыдай дәрежеге жетудің орасан көп, қиын да күрделі шарттары бар екенін байқауға болады. Оның іргетасы болашақ батырдың ата-анасымен қаланады. Байбөрі мен Тоқтарбай Аналықтарымен қосақтасып «әулие қоймай қыдырып, етегін шеңгел сыдырып» «бір ұл бер деп сұрады», «бір жаратқан Құданың тура өзіне жылады. Жаратушы жалғыз Хақ деңгейіне ұнады. Ұнағанын содан біл, – бір қыз қосып сыйлады. Сексен сегіз серулер, тоқсан тоғыз машайық, – бәрінің көңілін қимады». Демек, Жаратушы жалғыз-Хақтың басқаға емес, Байекеңдерге ықыласы түскен себебі – олар сұрады, және қалай сұрады?! Сексен жасына дейін сабыр қылды, бала асырап адам қылмаққа талпынды, ол оқсамағасын әулиелер басына зиярат қылардан бұрын алтын-күмістен жарлы-жақыбайға садақа таратты… Осындай өлі-тіріні ризаламақ болып тырбаңдаған, сол үшін міндетсімей «Әзіреті сұлтанға екеуміз де баралық. Әулие қылса керемет болар ма екен жаңалық. Болмаса Құдай не шара, далада өліп қалалық деп» сынықтық танытқан, өлі-тіріні разылауға тырысқан пендесіне Алла Тағала неге бермесін?!