Қобыланды батыр жайлы
Қазақ халқының эпосында батырлар жыры – ең бір мол сала. Бұл дастандар көбінесе сонау бір бағы заманда Орта Азияны, Қырым мен Еділ бойын жайлаған көшпелі тайпалар бастан кешірген нақтылы тарихи оқиғалардың поэтикалық көрінісі болып табылады. Батырлар жырының кейіпкерлері – Қобыланды, Қамбар, Тарғын сияқты аға батырлар мен Алпамыс, Сайын тәрізді іні батырлардың есімдері тарихи оқиғаларға байланысты. Ондай оқиғалар – ХҮІ ғасырларда Қазан хандығының құлдырауы («Қобыланды жыры»), ХҮ-ХҮІ ғасырларда Қырым хандығында рулық соғыстар («Ер Тарғын» жыры), қазақтар мен ноғайлының ХҮІ ғасырда бірлесіп жасаған жорықтары («Ер Сайын», «Алпамыс» жырлары), қазақтар мен өзбектердің жорығы («Қамбар» жыры).
Батырлар жырының қаһармандары қазақ деп аталмайды. Ноғайлы нәсілінен делінеді. Өйткені, негізінде бұл жырлар қазақтың дербес саяси одағы құрылмаған кездегі дәуірді сипаттайды. Кейінірек қазақ халқының эпикалық негізін құраған рулар ол кезде Алтын Орда, Қырым, Қазан хандықтарының және Орта Азия хандықтары саяси одақтарының құрамында болатын. Солардың бәрінің жалпы аты «Ноғайлы» болып келетін. Бұл жырлардың желісін ол баста кім шығарғанын табу мүлде мүмкін емес. Барлық жырдың да оны шығарған жыршының аты аталмайды. Тіпті орыс эпосындағы «Әулие Баян» деген тәрізді атау да жоқ. Беймағлұм жыршының атынан баяндалатын эпикалық жырдың стилі ғасырлар бойына өзгермеген. Өткен ғасырда өмір сүрген, «Қобыланды» мен «Тарғынның» үздік көркем варианттарын айтып жаздырған атақты жыршы Марабай да осы дәстүрді бұзбаған. Сол варианттарды өңдеуге, сұрыптауға Марабайдың қатысыболғанын оны тыңдаған замандастары ғана айтқан. Ал Марабай дастанның еш жерінде өз есімін атамайды. Сол сияқты, басқа жырлардың кейінгі айтушыларының да есімі беймағұлым.
Батырлар жырының қаһармандары қазақ деп аталмайды. Ноғайлы нәсілінен делінеді. Өйткені, негізінде бұл жырлар қазақтың дербес саяси одағы құрылмаған кездегі дәуірді сипаттайды. Кейінірек қазақ халқының эпикалық негізін құраған рулар ол кезде Алтын Орда, Қырым, Қазан хандықтарының және Орта Азия хандықтары саяси одақтарының құрамында болатын. Солардың бәрінің жалпы аты «Ноғайлы» болып келетін. Бұл жырлардың желісін ол баста кім шығарғанын табу мүлде мүмкін емес. Барлық жырдың да оны шығарған жыршының аты аталмайды. Тіпті орыс эпосындағы «Әулие Баян» деген тәрізді атау да жоқ. Беймағлұм жыршының атынан баяндалатын эпикалық жырдың стилі ғасырлар бойына өзгермеген. Өткен ғасырда өмір сүрген, «Қобыланды» мен «Тарғынның» үздік көркем варианттарын айтып жаздырған атақты жыршы Марабай да осы дәстүрді бұзбаған. Сол варианттарды өңдеуге, сұрыптауға Марабайдың қатысыболғанын оны тыңдаған замандастары ғана айтқан. Ал Марабай дастанның еш жерінде өз есімін атамайды. Сол сияқты, басқа жырлардың кейінгі айтушыларының да есімі беймағұлым.
ҚОБЫЛАНДЫ БАТЫР
Мұхтар Әуезов
Қазақ халқының эпосында батырлар жыры – ең бір мол сала. Бұл дастандар
көбінесе сонау бір бағы заманда Орта Азияны, Қырым мен Еділ бойын жайлаған
көшпелі тайпалар бастан кешірген нақтылы тарихи оқиғалардың поэтикалық
көрінісі болып табылады. Батырлар жырының кейіпкерлері – Қобыланды, Қамбар,
Тарғын сияқты аға батырлар мен Алпамыс, Сайын тәрізді іні батырлардың
есімдері тарихи оқиғаларға байланысты. Ондай оқиғалар – ХҮІ ғасырларда
Қазан хандығының құлдырауы (Қобыланды жыры), ХҮ-ХҮІ ғасырларда Қырым
хандығында рулық соғыстар (Ер Тарғын жыры), қазақтар мен ноғайлының ХҮІ
ғасырда бірлесіп жасаған жорықтары (Ер Сайын, Алпамыс жырлары),
қазақтар мен өзбектердің жорығы (Қамбар жыры).
Батырлар жырының қаһармандары қазақ деп аталмайды. Ноғайлы нәсілінен
делінеді. Өйткені, негізінде бұл жырлар қазақтың дербес саяси одағы
құрылмаған кездегі дәуірді сипаттайды. Кейінірек қазақ халқының эпикалық
негізін құраған рулар ол кезде Алтын Орда, Қырым, Қазан хандықтарының және
Орта Азия хандықтары саяси одақтарының құрамында болатын. Солардың бәрінің
жалпы аты Ноғайлы болып келетін. Бұл жырлардың желісін ол баста кім
шығарғанын табу мүлде мүмкін емес. Барлық жырдың да оны шығарған жыршының
аты аталмайды. Тіпті орыс эпосындағы Әулие Баян деген тәрізді атау да
жоқ. Беймағлұм жыршының атынан баяндалатын эпикалық жырдың стилі ғасырлар
бойына өзгермеген. Өткен ғасырда өмір сүрген, Қобыланды мен Тарғынның
үздік көркем варианттарын айтып жаздырған атақты жыршы Марабай да осы
дәстүрді бұзбаған. Сол варианттарды өңдеуге, сұрыптауға Марабайдың
қатысыболғанын оны тыңдаған замандастары ғана айтқан. Ал Марабай дастанның
еш жерінде өз есімін атамайды. Сол сияқты, басқа жырлардың кейінгі
айтушыларының да есімі беймағұлым.
Сөйтсе де, талай буын жыршылар айтып таратса да осы жырлардың стиль
тұтастығы бұзылмаған. Ол жырлырдың барлық нұсқасы да асқақ, көтеріңкі күйге
толы, образдық құрылысы өзгеше әсем.
Бірақ негізгі сюжеттік желісін ежелгі қалпында сақтағанымен, сол
жырларға әр дәуірдің, әралуан әлеуметтік топтардың әсер етпеуі де мүмкін
емес еді. Жырдың алғашқы кездегі халықтық негізіне керіағар кейін қосылған
жамаулар – рулық ақсүйектік идеологиясы таңған белгі-бедерлер ұшырасатыны
да осыдан. Көп жырларда дін иелерінің жүретіні – бұған дәлел. Бұл кейінгі
кездегі – қоспасы. Өйткені ол жырлар қазақ ислам дінін қабылдамай тұрған
кезде шығарылған.
Аға батырлар жайындағы жырларда жеке бастың қамынан гөрі әлеуметтік
сарын басым. Мұнда рулық коллективтің қуат-күші батырдың бірегей, тұтас
образы арқылы бейнеленеді, ол өзінің қайрат – жігерін сыртқы жауларға ғана
қарсы көрсетеді. Ол бірде ел шетіне тиген жауға қарсы шықса, енді бірде өш
руға қарсы кек алуға өзі аттанады. Барлық жағдайда да батыр - өз руын
бастап шығушы әрі соның қайтпас қажырының көрінісі. Олар жорыққа жеке
бастың намысын іздеп шықпайды. Ал Сайын, Алпамыс сияқты іні батырлар өздері
үшін жорыққа аттанады, не кегін қуады, не қалыңдық үшін аттанады. Олардың
туған ауылна жорық жасаған немесе қалыңдыққа таласқан бақастары да –
солардың өздері сияқты іні батырлар.
Қазақтың батырлыр жыры соңғы кезде, яғни өткен ғасырдың аяғынан бері
жазылып алына бастады. Бұл жұмыс қазір де жүргізілуде, жаңа жырлар да
табылуда.
Эпостық дастандардың шығу тегі сөз болғанда олар тұрмыс - салт
жырларының негізінде туды деп айтуға кәміл болады.
Батырлар жорыққа аттанғанда айтылатын Қоштасу жыры, ол қалыңдық
әкелгенде айтылатын үйлену салт-жыры, ол өлгенде жанкүйерлері жылап- сықтап
айтатын жоқтау жыры сол батыр жайында эпостық жырдың негізін құрамауы
мүмкін емес. Мәселен, бір кезде болған Сайын деген батырдың жайына
байланысты туған қоштасу жыры, ол өлгенде туған естірту жыры, әйелінің
жоқтау жыры кейін бір тұңғыш нұсқасын жасауы ықтимал. Басқа ақындар оған
тағы да қоса түскен. Ер Сайын жырында Сайынның өлер алдында қырық
жігітпен бақылдасқан қоштасуы да, қырық жігіттің Аюбикештің жоқтауы да
бар.
Эпостық дастан осылай тумақ керек деген жорамал басқа батырлық
жырларда да тұрмыс- салт жырлары бар болуына байланысты айқындала түседі.
Мәселен, Қобыланды батыр жырындағы Қобыландының жауға аттанар алдындағы
үй ішімен қоштасуы, Алшағыр шауып әкеткеннен кейін бұғауға түскен батырдың
ата-анасының жоқтауы, Ер Тарғын жырындағы Тарғынның ел-жұртымен қоштасуы
осындай. Ал Қыз Жібек дастанында қоштасу да, жоқтау да, естірту де
бар.
Қозы Көрпеш –Баян сұлу дастанын алсақ, онда тек жоқтау, қоштасу,
естірту, көңіл айту, жар-жар, сыңсу ғана емес, эпоста аса сирек
ұшырасатын сүйінші жыры да, яғни тұрмыс-салт жырларының түр-түрінің бәрі
бар. Халық творчествосының кіші формаларының ірі формаға ауысуын, ұлан-
ғайыр эпос қалай туатындығын қазақтың ең көне, ең ескі дастанын анық
көреміз.
Тұрмыс-салт жырлары болашақ эпостық дастанның алғашқы өзегін қалай
құрайтындығын байқау қиын емес. Сөйтіп, бір жағынан ақындар ұрпақтан
ұрпаққа айтып таратып келе жатқан, бірақ дербес дастанға айналып дамымаған
кәдімгі талай-талай жоқтау барын, екіншіден, тарихта аты мәлім ақындар
шығарған әрі о бастағы тексті сақталған тарихи дастандардың әралуан
нұсқалары арқылы сол ... жалғасы
Мұхтар Әуезов
Қазақ халқының эпосында батырлар жыры – ең бір мол сала. Бұл дастандар
көбінесе сонау бір бағы заманда Орта Азияны, Қырым мен Еділ бойын жайлаған
көшпелі тайпалар бастан кешірген нақтылы тарихи оқиғалардың поэтикалық
көрінісі болып табылады. Батырлар жырының кейіпкерлері – Қобыланды, Қамбар,
Тарғын сияқты аға батырлар мен Алпамыс, Сайын тәрізді іні батырлардың
есімдері тарихи оқиғаларға байланысты. Ондай оқиғалар – ХҮІ ғасырларда
Қазан хандығының құлдырауы (Қобыланды жыры), ХҮ-ХҮІ ғасырларда Қырым
хандығында рулық соғыстар (Ер Тарғын жыры), қазақтар мен ноғайлының ХҮІ
ғасырда бірлесіп жасаған жорықтары (Ер Сайын, Алпамыс жырлары),
қазақтар мен өзбектердің жорығы (Қамбар жыры).
Батырлар жырының қаһармандары қазақ деп аталмайды. Ноғайлы нәсілінен
делінеді. Өйткені, негізінде бұл жырлар қазақтың дербес саяси одағы
құрылмаған кездегі дәуірді сипаттайды. Кейінірек қазақ халқының эпикалық
негізін құраған рулар ол кезде Алтын Орда, Қырым, Қазан хандықтарының және
Орта Азия хандықтары саяси одақтарының құрамында болатын. Солардың бәрінің
жалпы аты Ноғайлы болып келетін. Бұл жырлардың желісін ол баста кім
шығарғанын табу мүлде мүмкін емес. Барлық жырдың да оны шығарған жыршының
аты аталмайды. Тіпті орыс эпосындағы Әулие Баян деген тәрізді атау да
жоқ. Беймағлұм жыршының атынан баяндалатын эпикалық жырдың стилі ғасырлар
бойына өзгермеген. Өткен ғасырда өмір сүрген, Қобыланды мен Тарғынның
үздік көркем варианттарын айтып жаздырған атақты жыршы Марабай да осы
дәстүрді бұзбаған. Сол варианттарды өңдеуге, сұрыптауға Марабайдың
қатысыболғанын оны тыңдаған замандастары ғана айтқан. Ал Марабай дастанның
еш жерінде өз есімін атамайды. Сол сияқты, басқа жырлардың кейінгі
айтушыларының да есімі беймағұлым.
Сөйтсе де, талай буын жыршылар айтып таратса да осы жырлардың стиль
тұтастығы бұзылмаған. Ол жырлырдың барлық нұсқасы да асқақ, көтеріңкі күйге
толы, образдық құрылысы өзгеше әсем.
Бірақ негізгі сюжеттік желісін ежелгі қалпында сақтағанымен, сол
жырларға әр дәуірдің, әралуан әлеуметтік топтардың әсер етпеуі де мүмкін
емес еді. Жырдың алғашқы кездегі халықтық негізіне керіағар кейін қосылған
жамаулар – рулық ақсүйектік идеологиясы таңған белгі-бедерлер ұшырасатыны
да осыдан. Көп жырларда дін иелерінің жүретіні – бұған дәлел. Бұл кейінгі
кездегі – қоспасы. Өйткені ол жырлар қазақ ислам дінін қабылдамай тұрған
кезде шығарылған.
Аға батырлар жайындағы жырларда жеке бастың қамынан гөрі әлеуметтік
сарын басым. Мұнда рулық коллективтің қуат-күші батырдың бірегей, тұтас
образы арқылы бейнеленеді, ол өзінің қайрат – жігерін сыртқы жауларға ғана
қарсы көрсетеді. Ол бірде ел шетіне тиген жауға қарсы шықса, енді бірде өш
руға қарсы кек алуға өзі аттанады. Барлық жағдайда да батыр - өз руын
бастап шығушы әрі соның қайтпас қажырының көрінісі. Олар жорыққа жеке
бастың намысын іздеп шықпайды. Ал Сайын, Алпамыс сияқты іні батырлар өздері
үшін жорыққа аттанады, не кегін қуады, не қалыңдық үшін аттанады. Олардың
туған ауылна жорық жасаған немесе қалыңдыққа таласқан бақастары да –
солардың өздері сияқты іні батырлар.
Қазақтың батырлыр жыры соңғы кезде, яғни өткен ғасырдың аяғынан бері
жазылып алына бастады. Бұл жұмыс қазір де жүргізілуде, жаңа жырлар да
табылуда.
Эпостық дастандардың шығу тегі сөз болғанда олар тұрмыс - салт
жырларының негізінде туды деп айтуға кәміл болады.
Батырлар жорыққа аттанғанда айтылатын Қоштасу жыры, ол қалыңдық
әкелгенде айтылатын үйлену салт-жыры, ол өлгенде жанкүйерлері жылап- сықтап
айтатын жоқтау жыры сол батыр жайында эпостық жырдың негізін құрамауы
мүмкін емес. Мәселен, бір кезде болған Сайын деген батырдың жайына
байланысты туған қоштасу жыры, ол өлгенде туған естірту жыры, әйелінің
жоқтау жыры кейін бір тұңғыш нұсқасын жасауы ықтимал. Басқа ақындар оған
тағы да қоса түскен. Ер Сайын жырында Сайынның өлер алдында қырық
жігітпен бақылдасқан қоштасуы да, қырық жігіттің Аюбикештің жоқтауы да
бар.
Эпостық дастан осылай тумақ керек деген жорамал басқа батырлық
жырларда да тұрмыс- салт жырлары бар болуына байланысты айқындала түседі.
Мәселен, Қобыланды батыр жырындағы Қобыландының жауға аттанар алдындағы
үй ішімен қоштасуы, Алшағыр шауып әкеткеннен кейін бұғауға түскен батырдың
ата-анасының жоқтауы, Ер Тарғын жырындағы Тарғынның ел-жұртымен қоштасуы
осындай. Ал Қыз Жібек дастанында қоштасу да, жоқтау да, естірту де
бар.
Қозы Көрпеш –Баян сұлу дастанын алсақ, онда тек жоқтау, қоштасу,
естірту, көңіл айту, жар-жар, сыңсу ғана емес, эпоста аса сирек
ұшырасатын сүйінші жыры да, яғни тұрмыс-салт жырларының түр-түрінің бәрі
бар. Халық творчествосының кіші формаларының ірі формаға ауысуын, ұлан-
ғайыр эпос қалай туатындығын қазақтың ең көне, ең ескі дастанын анық
көреміз.
Тұрмыс-салт жырлары болашақ эпостық дастанның алғашқы өзегін қалай
құрайтындығын байқау қиын емес. Сөйтіп, бір жағынан ақындар ұрпақтан
ұрпаққа айтып таратып келе жатқан, бірақ дербес дастанға айналып дамымаған
кәдімгі талай-талай жоқтау барын, екіншіден, тарихта аты мәлім ақындар
шығарған әрі о бастағы тексті сақталған тарихи дастандардың әралуан
нұсқалары арқылы сол ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz