«Қозы көрпеш-Баян сұлу» жырындағы Баян образының жасалуы

«Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» жырының тарихымыздың қай дәуірінде пайда болғандығы жөнінде ғалымдар әр тарау пікір айтады.
Ғалымдардың бір тобы жырдың пайда болу кезеңін Жошы дәуіріне тіресе, енді бір тобы Ноғайлы дәуіріне телиді. Үшінші топтағы ғалымдар қазақ хандығымен байланыстырады.
Қалай десек те, қазақ елі 2002 жылы фольклорлық мұраның 1500 жылдық тарихын атап өтті.
«Қозы Көрпеш-Баян Сұлу» дастанының кейбір деректерде 33 нұсқасының бары көрсетіледі [1,11] Қазақ арасында әріден келе жатқан бұл жырды Сыбанбай, Бекбау, Жанақ, Шөже, Арыстанбай, т.б ақындар өздерінше жырлаған. Ең көп тарағаны әрі толымдысы Жанақ нұсқасы. Туыстас түркі тілдерінде де жырдың мазмұндас-сарындас түрлері сақталған.
Осыншама ұланғайыр дүниені жинап, жариялауда, зерттеуде халқымыздың төл перзенттері Ш.Уәлихановтан бастап Мәшһүр Жүсіп Көпеев, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, Ә: Қоңыратбаев, Ы.Дүйсенбаев, Е.Жұбанов, Р.Бердібай өлшеусіз зор еңбек сіңірді.
“Қозы Көрпеш-Баян Сұлу” жыры-халқымыздың көне тарихынан жеткен асыл мұра, әлемдік мәдени-тарихи құбылыс. Жыр тақырыбы- халқының әдебиеті, мәдениеті, тұтастай алғанда, руханияты төңірегінде тынымсыз ізденістерге бастайтын аса маңызды, мәңгі ескірмейтін тақырып.
Поэманың тақырыбы- екі жастың бір- біріне деген адал сүйіспеншілігі. Сезімнің жоғарғы шыңы- махаббаттың жолындағы бөгет көбіне дәрменсіз екендігі өмір шындығы. Шығарманың негізгі кейіпкерлері Қозы мен Баян заманның қаталдығын, озбырлығын, мейірімсіздігін жеңіп, кездесті, азғантай уақыт болса да ойнап- күліп бақытты өмір сүрді.
Поэмадағы бас қаһарман Қозы жастайынан мейірімді де ақылды, ізгі ниетті адамдар арасында еркін өсіп, жан- жақты тәрбие көрген адал, ісі әділ, қайырымды, қайратты, намысқой, адал махаббат иесі ретінде ауыз әдебиетіндегі ескі варианттар ізінен бұрылып, келешек ұрпаққа үлгі боларлық тәлімі бар, қимылы, ісі нанымды бейне ретінде, қарапайым адам қалпында, шындық болмысқа сай алғыр азамат ретінде суреттелген.
Оның бойында әкеден жалғасқан намысшылдықтың, игі дәстүрдің арнасы бар. Әкесінің бастаған ісін аяқтау, әкесі өлгеннен кейін бұзылған заңдылықты қалпына келтіруді өзіне перзенттік парыз санаған Қозының бейнесі жырда сұлу Баянмен толыға түседі.
Баян Қозыға ғашық болып, оны өзіне жар тұтады. Халықтық салт аясында өскен Баян Қозының жеке басын қадірлейді. Оқырман қауымға кеңінен таңылған Жанақ ақын жырлаған вариантындада кейіпкерлердің ерекше жағдайда дүниеге келу мотиві ұшырасады. Жырда:
Қодар қыз әкесі Қарабайдың өз аузынан:
Сен шөлдетпей малымды алып өтсең,
Ақ Баянды беремін, саған Қодар,- деген уәдесін алады.

1. С. А. Қасқабасов. “Қозы Көрпеш- Баян Сұлу ” жыры және түркі эпостық дәстүрі (мақала).
“Қозы Көрпеш- Баян Сұлу” эпосы және түркі әлемі”
“Қозы Көрпеш- Баян Сұлу” жырының 1500 жылдығына арналған халықаралық ғылыми- теориялық конференция материалдары. /11- бет/ Алматы “Интерпринт” 2003.
2. Қазақ фольклористикасының тарихы /42 бет.
3. Қозы Көрпеш- Баян Сұлу Алматы “Жалын 1985”