Инвестицияның теориялық негізі және инвестицияларды тартудағы әлемдік тәжірибе
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1. ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ
1.1. Инвестицияның әлеуметтік.экономикалық мәні, құрылымы, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Дамыған елдердің инвестициялық саясатының ерекшеліктері ...
1.3. Дамушы елдердің капитал тарту саясаты ... ... ... ... ... ... ... ..
2. БАНКТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ
2.1. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан үшін маңызы ... ..
2.2. Ел экономикасына инвестиция тартудағы кедергілер. ... ... ... ... .
2.3. Қазақстан Республикасы инвестициялық климатының мәні және негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ АХУАЛ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ШАРАЛАР
3.1. Қазақстандағы инвестициялық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Қазақстан Республикасында тікелей шетел инвестициясын салалық және аймақтық қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Тікелей шетел инвестициясының Қазақстан Республикасына тартудың ұйымдық нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .
1. ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУДАҒЫ ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ
1.1. Инвестицияның әлеуметтік.экономикалық мәні, құрылымы, түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Дамыған елдердің инвестициялық саясатының ерекшеліктері ...
1.3. Дамушы елдердің капитал тарту саясаты ... ... ... ... ... ... ... ..
2. БАНКТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ
2.1. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан үшін маңызы ... ..
2.2. Ел экономикасына инвестиция тартудағы кедергілер. ... ... ... ... .
2.3. Қазақстан Республикасы инвестициялық климатының мәні және негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ АХУАЛ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУДЕГІ МЕМЛЕКЕТТІК ШАРАЛАР
3.1. Қазақстандағы инвестициялық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2. Қазақстан Республикасында тікелей шетел инвестициясын салалық және аймақтық қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3.3. Тікелей шетел инвестициясының Қазақстан Республикасына тартудың ұйымдық нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақстан Республикасының экономикасын реформалау күрделі мәселелермен жүргізілуде. Шаруашылықтың тоқырауы көптеген кәсіпорындардың жұмысын тоқтатуға немесе бонкротқа алып келді. Жекешелендіру жүргізілсе де өндірістің өсуіне әсерін тигізбей отыр.
Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдік капиталды тарту негізгі мәселе болу да, себебі инвестиция қазіргі таңда тоқыраудан шығудан жалғыз шынайы ұтқы болып отыр.
Инвестиция саясаты экономикалық стратегияның негізгі элементі, ол оның нысаны мен мақсатын анықтайды. Шетелдік капиталы мен инвестицияны тарту мемлекеттік саясат, бұл логикалық экономиканың рефомасынан шығады. Бұл өндірісті қайта құру және жоғары инфляция мен күресу үшін керек. Сонымен қатар нарықтық жаңаруды дамыту мен мемлекеттік инвестицияның өсуі және жеке инвесторларды көбейту мәселесін қарастырады.
Батыс эксперттерінің айтуы бойынша: Қазақстандағы инвестиция жағдайы қазіргі кезде жақсы деңгейде. Бірақ бұл үлкен бюрократиялық шектеулерге шектелуде, сонымен қатар қаржылық тәуекелділік пен салықтық заңдардың жетіспеушілігі және сақтандыру сферасындағы заңдардың жетіспеушілігінен туындап отыр. Осының бәрі шетелдік капиталды экономикаға тартудағы негізгі мәселе болды. Қазіргі таңда осы шетелдік капитал экономиканың өсуіне бірден бір әсерін тигізді. Шетелдік капитал мен инвестицияны тарту мемлекеттік деңгейде қалмауда. Шетелдік капиталды тарту және оны пайдалану жеке түрде жүргізілуде және «берсе - ал» деген саясат пен жүргізіледі.
Сонымен қатар шетелдік елдердің тәжірибесі бойынша шетелдік капитал мемлекеттің экономикасына кері әсер тигізеді. Оны айтатын болсақ, ол мемлекетті қарыз дағдарысына алып келеді. Қазақстан капиталды – Латын Америка, Шығыс европа, Қытай, Оңтүстік шығыс Азия елдеріне қарағанда өте аз мөлшерде тартуда.
Дегенмен қазіргі кезде Қазақстан экономикасының дамуы тартылған инвестиция деңгейі мен оны рационалды қолдануына тәуелді. Сондықтан таңдап алынған диплом жұмысының тақырыбы қазіргі кезеңде өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты – инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәнін, құрылымын, түрлерін және инвестицияларды тартудағы әлемдік тәжірибені зерттей отырып, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жағдайға талдау жасау, сондай-ақ инвестицияларды тартуды жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады.
Мақсатқа жету келесідей міндеттерді шешуді қажет етеді:
Инвестицияны тартудың әлемдік тәжірибесін зерттеп, олардың тиімді жақтарын ұсыну;
Қазіргі инвестициялық саясаттың ерекшеліктерін зерттеу;
Инвестицияны тартудағы кедергілерді айқындау;
Қазақстан Республикасына инвестицияны тартуды жетілдіру жолдарын анықтау және олардың тиімділігін бағалау.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда инвестицияның теориялық негіздері және инвестицияны тартудағы шетел тәжірибесі қарастырылған.
Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдік капиталды тарту негізгі мәселе болу да, себебі инвестиция қазіргі таңда тоқыраудан шығудан жалғыз шынайы ұтқы болып отыр.
Инвестиция саясаты экономикалық стратегияның негізгі элементі, ол оның нысаны мен мақсатын анықтайды. Шетелдік капиталы мен инвестицияны тарту мемлекеттік саясат, бұл логикалық экономиканың рефомасынан шығады. Бұл өндірісті қайта құру және жоғары инфляция мен күресу үшін керек. Сонымен қатар нарықтық жаңаруды дамыту мен мемлекеттік инвестицияның өсуі және жеке инвесторларды көбейту мәселесін қарастырады.
Батыс эксперттерінің айтуы бойынша: Қазақстандағы инвестиция жағдайы қазіргі кезде жақсы деңгейде. Бірақ бұл үлкен бюрократиялық шектеулерге шектелуде, сонымен қатар қаржылық тәуекелділік пен салықтық заңдардың жетіспеушілігі және сақтандыру сферасындағы заңдардың жетіспеушілігінен туындап отыр. Осының бәрі шетелдік капиталды экономикаға тартудағы негізгі мәселе болды. Қазіргі таңда осы шетелдік капитал экономиканың өсуіне бірден бір әсерін тигізді. Шетелдік капитал мен инвестицияны тарту мемлекеттік деңгейде қалмауда. Шетелдік капиталды тарту және оны пайдалану жеке түрде жүргізілуде және «берсе - ал» деген саясат пен жүргізіледі.
Сонымен қатар шетелдік елдердің тәжірибесі бойынша шетелдік капитал мемлекеттің экономикасына кері әсер тигізеді. Оны айтатын болсақ, ол мемлекетті қарыз дағдарысына алып келеді. Қазақстан капиталды – Латын Америка, Шығыс европа, Қытай, Оңтүстік шығыс Азия елдеріне қарағанда өте аз мөлшерде тартуда.
Дегенмен қазіргі кезде Қазақстан экономикасының дамуы тартылған инвестиция деңгейі мен оны рационалды қолдануына тәуелді. Сондықтан таңдап алынған диплом жұмысының тақырыбы қазіргі кезеңде өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты – инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәнін, құрылымын, түрлерін және инвестицияларды тартудағы әлемдік тәжірибені зерттей отырып, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жағдайға талдау жасау, сондай-ақ инвестицияларды тартуды жетілдіру жолдарын іздестіру болып табылады.
Мақсатқа жету келесідей міндеттерді шешуді қажет етеді:
Инвестицияны тартудың әлемдік тәжірибесін зерттеп, олардың тиімді жақтарын ұсыну;
Қазіргі инвестициялық саясаттың ерекшеліктерін зерттеу;
Инвестицияны тартудағы кедергілерді айқындау;
Қазақстан Республикасына инвестицияны тартуды жетілдіру жолдарын анықтау және олардың тиімділігін бағалау.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда инвестицияның теориялық негіздері және инвестицияны тартудағы шетел тәжірибесі қарастырылған.
1. Н.А.Назарбаев Казахстан 2030 Процветание, безопасность и улучение благостояния всех казахстанцев – Алматы Білім – 171 стр.
2. Статистический пресс-бюллетень Агенства РК по статистическе Алматы. 2000 №1- 175 стр.
3. Статистическое обозрение Казахстана 2001 г. Инвестиций в Казахстан // Транзитная экономика 1999-№4. 102-104стр.
4. Оспанов М.Т , Муханбетов Т.И. Иностранный капитал и инвестиции: Вопрос теории , практики привлечения и использования. – Алматы: Фиксинфром, 1997 г. 292стр.
5. Балахметова Г.Л. “Привлечение прямых иностранных инвестици в экономику Казахстана ”. Алматы 2001г. Дисс. Канд. Эконом. Наук. 48-65 стр.
6. Қазақстан Республикасының “Шетел инвестициясы туралы” заңы №266-ХII 1994 жыл 27 желтоқсан.
7. Правовое регулирование внешноэкономической деятельности – Алматы. Институт Междунородного права и жеждународного бизнеса “Дәнекер” Ғылым 1997- 257 стр.
8. Рахимбекова Д.С. Государственное регулирование процеса привличения иностранного капитала в Респулику Казахстан. Дис. Кан. Эконом. Наук. Алматы 2001 г /133стр.
9. Статистическое обозрение Казахстана 2001 г. инвестици в Казахстан // Транзитное экономика 1999-№4 56-58 стр.
Веншноэкономическая деятельность РК по статистике, 2000 г. 388 стр.
10. Бектаев Е., Мейрамов К. “Купить акцию: остаться в убытке. Инвестиционный климат в Казахстане. Стратегия и тактика”// Казахстанская правда , от 5 июля 2002 г.
11. Иностранный капитал в экономике Казахстана. Алматы , Центр статистических иследовании , 1993 г. стр.101
12. Статистический пресс-бюллетень Агентства РК по статистическое. Алматы, 2000 №1 105-107стр
13. Статистическое обозрение Казахстан 2001 г. инвестиций в Казахстан // Транзитная экономика1999г.№4. 55-57 стр.
14. Джандосов У. Инвестиционные возможности Казахстан // нефтегазовая вертикаль 2001г. №14 стр. 59-61
15. Кусайнов А. Привлечение иностранных инвестици в Казахстан // Транзитная экономика 1999г.№4 стр 102-104.
16. Бегова М. “инвестиционная активность: был бы стимул, ресурсы найдутся” // экономика и жизнь, 20 октября 1996 г.
17. Бритиш газ и РК: совместное усилия создают серьёзные инвестиций // petroleum – 2001 г. №4 48-50 стр.
18. Достяров А. /Иностранные инвестиций в РК. Анализ форм и необходимость привлечение на современном этапе // Вестник КазГУ сер. Экнонмическая 1998г.№1-2. Стр 49-60
19. Айсагалиева С. Анализ инвестиционной деятельности в РК. Алматы Жеті Жарғы. 1998г стр. 286
20. Право и собственность в РК по инвестициям от 7 августа 1998 г. №131 о совершенствовании процедуры представление налоговых льгот // Вестник по налогам и инвестициям. 1998г. №7-8. Стр. 8-13.
21. Президент РК Назарбаев Н.А об утверждении перечня приоритетных секторов экономики РК для привлечение отечественных и иностранных инвестиции: Указ от 5 апреля 1997 г. №3444 // собрание актов президента РК и правительства РК. 1997 г. №14. Стр 47.
22. Дауылбаев К.Б ҚР шетел инвестициялр іс-әрекеттері, проблемалары және болашағы. Дис . экнонм. Ғылым. Кан. Алматы 1999 жыл 25-33 беттер.
23. Правила регистраций валютных операции, связанных с денежным капиталом: Постановление Правление Национального банка РК 2001г. №14. 34-56 стр.
24. Тойганбаев А.Е Повышение эффективности использование иностранных инвестиции трансформации переходной экономики (на материалах РК )
25. Иностранные инвестиции в России // Международные отношение , №5 1995 г.
26. Дорошин И. Основные направление инвестиционной деятельности // экономические науки №2. 1996 стр 30.
Транзитная экономика №3 2002 г 23 стр.
27. Сагындыкова С. “Иностранные инвестици в Республике Казахстан”, Алматы 1995 г.
28. Арынов А.М. “Иностранный капитал в Республике Казахстан” Алматы 1995 г.
29. Дагаев А. “инвестиционная и налоговая политика ”// экономист. №10 60-66.
30. Постановление о порядке введения в действие Закона РК “Об иностранных инвестициях” // Ведомости 1994г. №23 24-48 стр. Советы Казахстана 1995г №8 – 20 января.
31. Таттибаев К. Как привлечь иностранные инвестиции.// экономика и жизнь 1998г. №4 стр. 73-75.
32. Холл П. Витт А. Инвестиционный климат в РК // Финансовый информационный бюллетень – 2001г №6 38-44 стр.
33. Рахимбеков Д.С. Государственное регулирование процесса привлечения иностранного капитала в РК: Автореферат на соиск. Ученой степени канд. Эконом. Наук. – Алматы 2001г. 22-стр.
34. Ташенова Р. Чем привлечь инвесторов? // Казахстан экономика и жизнь – 1999г – 22 стр.
35. Белгибаева К. Мобилизуюшая роль инвестиции // Казахстан экономика и жизнь – 1999 г №2 стр. 35-41.
2. Статистический пресс-бюллетень Агенства РК по статистическе Алматы. 2000 №1- 175 стр.
3. Статистическое обозрение Казахстана 2001 г. Инвестиций в Казахстан // Транзитная экономика 1999-№4. 102-104стр.
4. Оспанов М.Т , Муханбетов Т.И. Иностранный капитал и инвестиции: Вопрос теории , практики привлечения и использования. – Алматы: Фиксинфром, 1997 г. 292стр.
5. Балахметова Г.Л. “Привлечение прямых иностранных инвестици в экономику Казахстана ”. Алматы 2001г. Дисс. Канд. Эконом. Наук. 48-65 стр.
6. Қазақстан Республикасының “Шетел инвестициясы туралы” заңы №266-ХII 1994 жыл 27 желтоқсан.
7. Правовое регулирование внешноэкономической деятельности – Алматы. Институт Междунородного права и жеждународного бизнеса “Дәнекер” Ғылым 1997- 257 стр.
8. Рахимбекова Д.С. Государственное регулирование процеса привличения иностранного капитала в Респулику Казахстан. Дис. Кан. Эконом. Наук. Алматы 2001 г /133стр.
9. Статистическое обозрение Казахстана 2001 г. инвестици в Казахстан // Транзитное экономика 1999-№4 56-58 стр.
Веншноэкономическая деятельность РК по статистике, 2000 г. 388 стр.
10. Бектаев Е., Мейрамов К. “Купить акцию: остаться в убытке. Инвестиционный климат в Казахстане. Стратегия и тактика”// Казахстанская правда , от 5 июля 2002 г.
11. Иностранный капитал в экономике Казахстана. Алматы , Центр статистических иследовании , 1993 г. стр.101
12. Статистический пресс-бюллетень Агентства РК по статистическое. Алматы, 2000 №1 105-107стр
13. Статистическое обозрение Казахстан 2001 г. инвестиций в Казахстан // Транзитная экономика1999г.№4. 55-57 стр.
14. Джандосов У. Инвестиционные возможности Казахстан // нефтегазовая вертикаль 2001г. №14 стр. 59-61
15. Кусайнов А. Привлечение иностранных инвестици в Казахстан // Транзитная экономика 1999г.№4 стр 102-104.
16. Бегова М. “инвестиционная активность: был бы стимул, ресурсы найдутся” // экономика и жизнь, 20 октября 1996 г.
17. Бритиш газ и РК: совместное усилия создают серьёзные инвестиций // petroleum – 2001 г. №4 48-50 стр.
18. Достяров А. /Иностранные инвестиций в РК. Анализ форм и необходимость привлечение на современном этапе // Вестник КазГУ сер. Экнонмическая 1998г.№1-2. Стр 49-60
19. Айсагалиева С. Анализ инвестиционной деятельности в РК. Алматы Жеті Жарғы. 1998г стр. 286
20. Право и собственность в РК по инвестициям от 7 августа 1998 г. №131 о совершенствовании процедуры представление налоговых льгот // Вестник по налогам и инвестициям. 1998г. №7-8. Стр. 8-13.
21. Президент РК Назарбаев Н.А об утверждении перечня приоритетных секторов экономики РК для привлечение отечественных и иностранных инвестиции: Указ от 5 апреля 1997 г. №3444 // собрание актов президента РК и правительства РК. 1997 г. №14. Стр 47.
22. Дауылбаев К.Б ҚР шетел инвестициялр іс-әрекеттері, проблемалары және болашағы. Дис . экнонм. Ғылым. Кан. Алматы 1999 жыл 25-33 беттер.
23. Правила регистраций валютных операции, связанных с денежным капиталом: Постановление Правление Национального банка РК 2001г. №14. 34-56 стр.
24. Тойганбаев А.Е Повышение эффективности использование иностранных инвестиции трансформации переходной экономики (на материалах РК )
25. Иностранные инвестиции в России // Международные отношение , №5 1995 г.
26. Дорошин И. Основные направление инвестиционной деятельности // экономические науки №2. 1996 стр 30.
Транзитная экономика №3 2002 г 23 стр.
27. Сагындыкова С. “Иностранные инвестици в Республике Казахстан”, Алматы 1995 г.
28. Арынов А.М. “Иностранный капитал в Республике Казахстан” Алматы 1995 г.
29. Дагаев А. “инвестиционная и налоговая политика ”// экономист. №10 60-66.
30. Постановление о порядке введения в действие Закона РК “Об иностранных инвестициях” // Ведомости 1994г. №23 24-48 стр. Советы Казахстана 1995г №8 – 20 января.
31. Таттибаев К. Как привлечь иностранные инвестиции.// экономика и жизнь 1998г. №4 стр. 73-75.
32. Холл П. Витт А. Инвестиционный климат в РК // Финансовый информационный бюллетень – 2001г №6 38-44 стр.
33. Рахимбеков Д.С. Государственное регулирование процесса привлечения иностранного капитала в РК: Автореферат на соиск. Ученой степени канд. Эконом. Наук. – Алматы 2001г. 22-стр.
34. Ташенова Р. Чем привлечь инвесторов? // Казахстан экономика и жизнь – 1999г – 22 стр.
35. Белгибаева К. Мобилизуюшая роль инвестиции // Казахстан экономика и жизнь – 1999 г №2 стр. 35-41.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУДАҒЫ
ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ
Инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәні, құрылымы,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Дамыған елдердің инвестициялық саясатының ерекшеліктері ... 7
Дамушы елдердің капитал тарту саясаты ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2. БАНКТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ
2.1. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан үшін маңызы ... .. 22
2.2. Ел экономикасына инвестиция тартудағы кедергілер. ... ... ... ... . 37
2.3. Қазақстан Республикасы инвестициялық климатының мәні және
негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ АХУАЛ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУДЕГІ
МЕМЛЕКЕТТІК ШАРАЛАР
3.1. Қазақстандағы инвестициялық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2. Қазақстан Республикасында тікелей шетел инвестициясын салалық
және аймақтық қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
3.3. Тікелей шетел инвестициясының Қазақстан Республикасына
тартудың ұйымдық нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . 79
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының экономикасын реформалау күрделі мәселелермен
жүргізілуде. Шаруашылықтың тоқырауы көптеген кәсіпорындардың жұмысын
тоқтатуға немесе бонкротқа алып келді. Жекешелендіру жүргізілсе де
өндірістің өсуіне әсерін тигізбей отыр.
Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдік капиталды тарту
негізгі мәселе болу да, себебі инвестиция қазіргі таңда тоқыраудан шығудан
жалғыз шынайы ұтқы болып отыр.
Инвестиция саясаты экономикалық стратегияның негізгі элементі, ол оның
нысаны мен мақсатын анықтайды. Шетелдік капиталы мен инвестицияны тарту
мемлекеттік саясат, бұл логикалық экономиканың рефомасынан шығады. Бұл
өндірісті қайта құру және жоғары инфляция мен күресу үшін керек. Сонымен
қатар нарықтық жаңаруды дамыту мен мемлекеттік инвестицияның өсуі және жеке
инвесторларды көбейту мәселесін қарастырады.
Батыс эксперттерінің айтуы бойынша: Қазақстандағы инвестиция жағдайы
қазіргі кезде жақсы деңгейде. Бірақ бұл үлкен бюрократиялық шектеулерге
шектелуде, сонымен қатар қаржылық тәуекелділік пен салықтық заңдардың
жетіспеушілігі және сақтандыру сферасындағы заңдардың жетіспеушілігінен
туындап отыр. Осының бәрі шетелдік капиталды экономикаға тартудағы негізгі
мәселе болды. Қазіргі таңда осы шетелдік капитал экономиканың өсуіне бірден
бір әсерін тигізді. Шетелдік капитал мен инвестицияны тарту мемлекеттік
деңгейде қалмауда. Шетелдік капиталды тарту және оны пайдалану жеке түрде
жүргізілуде және берсе - ал деген саясат пен жүргізіледі.
Сонымен қатар шетелдік елдердің тәжірибесі бойынша шетелдік капитал
мемлекеттің экономикасына кері әсер тигізеді. Оны айтатын болсақ, ол
мемлекетті қарыз дағдарысына алып келеді. Қазақстан капиталды – Латын
Америка, Шығыс европа, Қытай, Оңтүстік шығыс Азия елдеріне қарағанда өте аз
мөлшерде тартуда.
Дегенмен қазіргі кезде Қазақстан экономикасының дамуы тартылған
инвестиция деңгейі мен оны рационалды қолдануына тәуелді. Сондықтан таңдап
алынған диплом жұмысының тақырыбы қазіргі кезеңде өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты – инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәнін,
құрылымын, түрлерін және инвестицияларды тартудағы әлемдік тәжірибені
зерттей отырып, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жағдайға талдау
жасау, сондай-ақ инвестицияларды тартуды жетілдіру жолдарын іздестіру болып
табылады.
Мақсатқа жету келесідей міндеттерді шешуді қажет етеді:
✓ Инвестицияны тартудың әлемдік тәжірибесін зерттеп, олардың тиімді
жақтарын ұсыну;
✓ Қазіргі инвестициялық саясаттың ерекшеліктерін зерттеу;
✓ Инвестицияны тартудағы кедергілерді айқындау;
✓ Қазақстан Республикасына инвестицияны тартуды жетілдіру жолдарын
анықтау және олардың тиімділігін бағалау.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда инвестицияның теориялық негіздері және инвестицияны
тартудағы шетел тәжірибесі қарастырылған.
Екінші тарау Қазақстанның инвестициялық саясатына арналған.
Үшінші тарауда Қазақстандағы инвестициялық ахуал және оны
жетілдірудегі мемлекеттік шаралар қарастырылған.
Қорытындыда диплом жұмысы бойынша жалпы қорытындылар мен ұсыныстар
жасалған.
Мемлекеттің инвестициялық жағдайы оның таңдаған инвестициялық
саясатына байланысты болады. Сондықтан, мен Қазақстан Республикасының
қазіргі кездегі инвестициялық жағдайына талдау жасалды, қандай заң
негіздерінде қызметтер атқырылып жатыр, инвестицияларды мемлекетке тарту
үшін қандай шаралар атқарылып жатыр және де қаржылық тұрақсыздық жағдайдағы
жақсарту үшін қандай инновациялық құралдар қолданып жатқандығы
қарастырылды.
Кез-келген істі бастау үшін немесе кәсіпкерліктің жұмысын ары қарай
дамыту үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың
көздерін анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де
Қазақстан Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың,
кәсіпкерліктердің, ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің
басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді
ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
1 тарау. Инвестицияның теориялық негізі және инвестицияларды тартудағы
шетел тәжірибесі
1. . Инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәні, құрылымы, түрлері
“Инвестициялар” түсінігі – көп қырлы құбылыс, оның бірнеше мағыналық
анықтамасы бар:
➢ ең алдымен, инвестициялау жөнінде сөз еткенде, құрал-жабдық,
технологиялар жөнінде айтылады. Оларды енгізу арқылы өндірістік процесс
жүзеге асырылады;
➢ соңғы кездері бағалы қағаздарды, акцияларды сатып алу жөнінде сөз
болады;
➢ мұндай анықтама бірнеше шектеуші сипатта болады, өйткені кең мағынада
алғанда, ол әр алуан текті операциялардың тізбектеп орындалуы бар белгілі
бір процесс болып табылады;
➢ осы процестің әлеуметтік-экномикалық салдары бойынша оны экономиканың
дамуын қамтамасыз ететін белгілі бір механизм ретінде бағалауға болады.
Экономикада “капитал” түсінігі синоним ретінде қолданылады. Бұл
мағынада, халықаралық экономикалық қатынастардың формасы ретінде
халықаралық капитал қозғалысы динамикалық категория қызметін атқарады.
Халықаралық капитал өз қозғалысында әр түрлі факторлармен және себептермен
байланысты, әр түрлі мақсаттарды көздейді. Бұлардың ішінде жоғары пайда алу
ерекше орын алады, ол әр алуан формада болуы мүмкін: өнеркәсіптік, банктік,
ссудалық займдар бойынша проценттер, жер өсімі және т.б.
Әлемдік аренада капитал әр түрлі институционалдық инвесторлар арқылы
екі формада болады:
➢ кәсіпкерлік капитал;
➢ ссудалық капитал.
Кәсіпкерлік капиталдың өзі халық шаруашылығының кез-келген саласына
салынуы мүмкін, ол мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады: бағалы
қағаздарды немесе қор құндылықтарын сатып алу және сату; шетелдерде
өздерінің кәсіпорындарын сату, төл компаниялар мен филиалдарды құру, аралас
типтегі кәсіпорындарды құру және басқалар.
Салу формалары бағалы қағаздарды немесе мүлікті меншіктену құқығының
болуына байланысты ерекшеленеді. Барлық жағдайларда инвестицияланған
капиталдың қолданылуына бақылау жүргізудің белгілі дәрежесі айқындалған.
Бақылау қызметін жүзеге асырудың толықтығы дәрежесіне байланысты ол
екіге бөлінеді: тікелей немесе жанама (портфельдік) инвестициялар. Тікелей
инвестициялар шетелдік кәсіпорындарды тікелей басқаруға құқық береді және
инвестор өндірісті басқару процесіне тікелей қатысады.
Екінші жағдайда, шетелдік кәсіпорындарды бақылау құқығы едәуір
тарылады және оның айрықша құзыреті – пайданың белгілі бөлігін алумен
шектеледі. Тікелей және портфельдік шетел инвестицияларын шектеудің маңызды
әдістемелік мәні бар, алайда олардың арасындағы шекаралар шартты түрде
белгіленген.
Дегенмен, маңызды айырмашылық төмендегі белгілерде айқын көрініс
тапқан: қолданылу мерзімі бойынша портфельдік инвестициялар уақытша болып
есептеледі және алып-сатушылық сипатта болады. Ал тікелей инвестициялар
экономиканың дамуын қаржыландыруға ұзақ мерзімде әсер етеді.
Табыс алу ауқымы бойынша, портфельдік инвестициялар банктік проценттен
артық болатын, капиталдың тұрақты табысын алу мақсатын көздейді. Тікелей
инвестициялар инвесторға табыс алуға мүмкіндік береді. Олар: капиталға
кіретін табыс, толық кәсіпкерлік пайда, қызметтердің барлық бағыттары
бойынша фирманы бақылаумен қамтамасыз етілетін барлық пайдалар (сауда,
инвестициялау, қаржыландыру, кооперация, ғылыми-техникалық қызмет көрсету
және т.б.).
Пайданы алу ауқымы мен оның тиімділігі бойынша тікелей инвестициялар
жанама инвестициялармен салыстырғанда жоғары тиімділікке қол жеткізумен
ерекшеленеді.
Инвестициялардың экономикадағы рөлі мен орны бойынша тікелей
инвестициялар ішкі нарық жағдайына тікелей түрде әсер етеді, жаңа жұмыс
орындарын қалыптастырады, басқару мен маркетингтің жаңа формаларының жедел
түрде енуін және т.б., сонымен бірге ұлттық экономиканың құрылымын
өзгертеді.
Елдің ұлттық қауіпсіздігіне төнетін қауіп бойынша ұлттық меншік
шетелдік инвестор полюсіне қарай ығысуын туындатады. Дүниежүзілік
шаруашылықтың дамуындағы түбегейлі өзгерістер 80-жылдар аяғында болды.
Зерттеулер көрсетіп отырғанындай, инвестициялық ресурстардың ағымын
екі себеп ынталандырады: жекелеген елдердің дамуының біркелкі еместігі және
индустриалдық елдердің жедел өсуі. Капитал импортының жоғары деңгейі
өндірістік саламен салыстырғанда әлемдік сауданың жедел өсуіне ықпал етті.
1.2. Дамыған елдердің инвестициялық саясатының ерекшеліктері
Ғылыми-техникалық революция жағдайында инвестициялық ағымдардың өсуіне
ықпал етуші факторларды дамыту белсенді түрде жүргізілуде. 60-80 жылдары
өндіріс пен сыртқы саудаға қарағанда капитал ағымы өте жоғары қарқынмен
дамыды.
Мысалы, егер 1960 жылы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі 66 млрд.
$ болса, онда 80-жылдары олар 8 есеге өсті. Бұл жиырма жылдық кезең дамыған
елдер экономикасын инвестициялауға дамушы елдер экономикасынан шығатын
шетел капиталының қозғалу векторларын түбегейлі өзгертті.
Бұл бәсекелестік күресті қатаң жүргізудің негізі болып табылады. Осы
мезетте жаңа халықаралық экономикалық жағдайды қалыптастыру бойынша іс-
қимылдар белсенді түрде жүріп жатты. Бұл құбылыс сөзсіз, үйлестіру
императивтерін, экономикалық және саяси ынтымақтастықтың жаңа
мүмкіндіктерін туындатты.
Халықаралық капитал қозғалысының тарихында аталған кезең былайда
ерекшеленеді, яғни капиталды шетке шығарудағы күштердің өзгерісі де
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Салыстыру үшін төмендегідей мысал келтіруге
болады:
Екінші дүниежүзілік соғыстың алдында Ұлыбритания капиталының ірі
экспортері болды, оның үлесінде жалпы көлемнің 40%-тен астамы болды, ал АҚШ
үлесі 20% және 55% болды.
АҚШ-тың алдыңғы қатарлы рөлі 60-жылдардың ортасына дейін байқалды,
бірақ та осы уақытқа дейін АҚШ-тағы шетел активтерінің барлық түрлері
едәуір көп болды.
Сонымен бірге, соғыстан кейінгі жылдары АҚШ-тың инвестицияландыруының
басты формасы ретінде мемлекеттік және жеке меншік саудалық капитал
экспортында АҚШ елеулі үлес алады және олар көп жағдайда дамушы мемлекеттер
әлеміне бағытталады. Бұл жердегі мақсат – сол елдерде американдық ықпал ету
орбитасын енгізу.
Сөзсіз түрде мынаны атап өту керек, яғни шетелдік жеке меншік
инвестициялардың ірі формаларының бірі ретінде тікелей шетел инвестициялары
қарастырылды. Бұл кезде статистикалық мәліметтер көрсеткендей, кәсіпорындар
мен объектілердің акцияларының басым көпшілігі американдық капиталдық толық
меншігінде болады.
Бұл американдық корпорацияларға, бәсекелестерге қарағанда өте жоғары
көрсеткіштерге ие болуға мүмкіндік береді, ал алынатын пайдалардың басым
көпшілігі елдің төлем балансындағы пассивтің белгілі бір үлесінің орнын
толтырады және шетел экспансиясын қаржыландыруға арналған ресурстарды
толықтырады.
Енгізілген американдық капитал дамушы елдердің жұмысшылары мен
қызметкерлерінің мынандай санын тұтынады, яғни оның шамасы АҚШ-тағы өңдеу
салаларының жартысына жуығын құрайды.
АҚШ капиталды шетке шығарудан мынандай экономикалық тиімділік алады,
яғни АҚШ-тан шығатын капитал көлемімен салыстырғанда әлемдік нарықтағы
тауарлар қозғалысы 5 есеге көп болады.
Біздің ойымызша, шетелдегі американдық кәсіпорындар кешенін АҚШ-тың
екінші экономикасы деп есептеу өте дұрыс. Елдердің қаржылық ресурстарын
капиталды тартушы елдер үкіметінің басқару және ынталандыру тәжірибесінің
жеткіліксіздігі ықпал етеді.
Импорттық капиталды қабылдау, сонымен бірге оларды тарту стратегиясына
деген мемлекеттердің позитивтік қатынастары мынаған ықпал етті, яғни
американдық капитал халық шаруашылығының жетекші салаларының 25%-нен
астамын құрайды.
Сонымен бірге, Батыс Еуропадағы АҚШ-тың тікелей инвестицияларының
аймақтық кесіндісі барлық инвестициялардың 40%-не жуық болады. Осы кезде
олар дамыған өндірістік инфрақұрылымы бар, өнеркәсіптік өндірістің жоғары
деңгейі бар және қолайлы инвестициялық климаты бар өнімді өткізудің сыйымды
нарықтарын іздестіреді.
Американдық капиталды қолдану жүйесінің салалық палитрасы сан қырлы:
коммуникация, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, химия, дәрі-дәрмек, мұнай
химиясы, әскери өнеркәсіптік салалары.
Әлемдік аренада 60-жылдардың соңында күштерді орналастыру күрт
өзгерді, ол төмендегі сәттермен анықталды.
Көптеген дамыған елдерде энергия ресурстары болмады да, белгілі бір
шикізаттық тәуелділікте болды. Сонымен бірге 60-жылдары доллар бағамының
төмендеуі орын алды, батыс-еуропалық және жапондық кәсіпорындардың
мүмкіндігін арттыру жеделдетілді, ол әлемдік аренада американдық капиталдың
жағдайының нашарлауына әкеп соқты.
70-жылдардың басына қарай көптеген аметикандық өндірістер Батыс
Еуропадағы өз қызметін тапты және 80-жылдардың ортасына қарай АҚШ-тың
тікелей инвестицияларының өсу қарқыны батыс-еуропалық және жапондық
капиталдар ағымынан артта қалды.
Сонымен бірге айта кететін жайт, американдық капитал негізінде
құрылған көптеген дамушы елдер экономикасы ЖИЕ және мұнайды экспорттаушы
мемлекеттер тобын туындатты, олардың өз елдерінен капиталды шығарудың
маңызды себептері бар.
Капиталдың күшті экспортерлерінің бірі ретінде Жапония ерекше орын
алады, ол әлемде бұрын болмаған ұзақ мерзімдік салымдар құнын жинақтады.
Егер 60-жылдары тікелей инвестициялардағы Жапонияның үлесі 0,5%-ті құраса,
1985 жылы ол 10-11%-ке жетті.
Соның арасында, Жапонияның өз капиталын орналастырудың негізгі
аймақтары – бірінші ретте дамушы елдер, соның ішінде ЖИЕ болып табылды.
Бірақ, дамыған әлемдегі оның үлесінің кеңейгендігін атап өтпеуге болмайды.
1985 жылы Жапония мен АҚШ-тың тікелей инвестициялары 10 млрд.
доллардан асты, ол жалпы көлемне тең, Жапон капиталының шетке шығарылуының
мұндай қарқыны АҚШ – Жапония – Батыс Еуропаң үшбұрышында өткір
қақтығыстарды туындатты.
70-жылдардың басына қарай тікелей инвестициялар 725 млрд. $-ға жетті,
қазіргі кезде Жапония капиталдың өте белсенді экспортеры бола отырып, шетел
тауарларына ашық есіктерң саясатын жүргізбей отыр. Өйткені, соғыстан
кейінгі Жапония өзінің даму моделіне АҚШ-қа әскери тәуелділігі жағдайында
жетті, АҚШ пен Батыс Еуропаның ықпалы әсерінен Жапония капитал импортын
ырықтандыруға тырысуда.
1980 жылғы жапондық мысал, ауыл шаруашылығы, мұнай және газ
өнеркәсібіне шетел инвестицияларын енгізуге толық тыйым салуды көрсетіп
отыр. Экспансия құралдарының күрделі байланысуында ТҰК өзінің енгізілу
аймағын едәуір кеңейтті. Бұл тікелей американдық инвестициялардың
интенсивті өсуін көрсетеді.
Шетелдерден капиталдың ағылып келуіндегі түбегейлі өзгеріс 1984 жылы
болды, яғни осы кезде АҚШ-тың күшті ықпалымен шетелдің қаржылық ұйымдарының
енуі үшін жағдайлар жасады. Осылайша, қысқа мерзімдік капиталдың импорты
және ұзақ мерзімдік капиталдың экспорты ырықтандырылды.
Капиталдың әлемдік экспортына Батыс Еуропа ерекше орынды алған және
алып отыр, оған үш масштабты фактор ықпал етті:
➢ екінші дүниежүзілік соғысты қаржыландыру:
➢ Ұлыбритания, Франция, Голландия және Бельгия капиталы ұмтылатын Азия мен
Африка территориясында отарлау режимінің болуы;
➢ Батыс Еуропа интеграциясының күшеюі.
Соғыстың аяқталуы және ықпал ету сферасы батыс-еуропалық капиталдың
инвестициялық байланыстарындағы күрделі өзгерістерді туындатты.
Еуропалық Одақ елдеріндегі сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру
процесі еуропалық компаниялардың елеулі қаржылық ресурстарының, сонымен
бірге долларлық
резервтердің үлкен сомаларының жинақталу жағдайларында жүрді.
70-жылдардың ортасынан бастап Еуропаның өнеркәсіптік саясаты бірқатар
құрылымдық проблемаларды шешуге мүмкіндік берді. Олар өнімнің техникалық
деңгейі, ғылыми салаларының өсуі негізінде капитал экспортын
интенсификациялауға мүмкіндік береді.
АҚШ-тың, сонымен бірге Жапонияның экономикасы басымды бағыт болып
табылады. Дегенмен, Еуропа терең энергетикалық және шикізаттық тәуелділікте
бола отырып, өз мүдделерінің сферасында үшінші дүние елдерінің қазба
өнеркәсібін сақтауы тиіс.
Соғыстан кейінгі Еуропада елдердің дамуы әр түрлі жылдамдықтарында
болды. Бұрын топ жарып, алда жүретін Ұлыбритания, Франция, Бельгия сияқты
елдер дамудың жоғары қарқыны бар елдерге, соның ішінде Германияға өз
позициясын ұсынуға мәжбүр болды.
Соғыстан кейін, күйреген Германияға 1948 жылы дамыған мемлекеттердің
қатарына кіру үшін 10 жылдай уақыт қажет болды. Германдық капиталды
талқылау нәтижесі, егер 1946 жылы оның бастапқы деңгейі нөлдік капиталмен
анықталса, ал 1985 жылы тікелей инвестициялар бойынша ол ірі экспортерлер
арасында 4-орынға көтерілгенін көрсетті.
Капиталдың салынған жері бойынша Швейцария мен Голландия едәуір
өзгерістерді жүзеге асырды.
80-90 жылдарда Канада елеулі инвестор болып отыр, ол шетел
инвестициялары ағымының масштабы мен географиясын арттырды. Оның айрықша
белгілерінің бірі мынау: шетелдердегі канадалық банктер өз кәсіпорындарына
және капиталды қабылдайтын елдер кәсіпорындарына несиелік қызмет көрсетеді.
Көптеген шетел фирмаларының жарғылық қорларына канадалық капиталдың
қатысуы айқын көрсетілген.
Осылайша, әлемнің саяси картасының басым бөлігі Жапония, Батыс Еуропа
және Солтүстік Америка банктерінің қатаң бәсекелестіктерімен толықтырылған.
Осы елдердің банктік жүйелері шетелдегі тармақталған жүйені тормен орап
тастады. Тармақталған жүйенің едәуір бөлігі халықаралық валюталық-қаржылық
орталықтарға негізделген.
Олардың дамуының қазіргі таңдағы кезеңінің ерекшелігі мынада: яғни
банктік институттар шетелдегі белгілі бір банктерді сатып алуда. Бұл
құбылыста араб елдерінің қаржы институттары ерекше рөлде.
Бәсекедегі маңызды рөлді 1978 жылғы АҚШ-тың федералдық заңы ойнады.
Мынаны зор сенімділікпен атап өтуге болады, яғни осы заңды қабылдау –
барлық шетел банктерінің ынтымақтастығы тенденциясын күшейте отырып,
бәсекелестік күреске жаңа импульс берді.
1.3. Дамушы елдердің капитал тарту саясаты
70-жылдардың басында-ақ көптеген экономистер Чили өнеркәсібінің
әлемдік деңгейден артта қалғандығын анықтады. Чилидің экономикалық
саясатындағы күрт өзгерістер елеулі болды және жоспарлық модельдің орнына
реттелетін модельдер қолданылды.
Осылайша, Чилидегі реформалардың бірінші кезеңі сыртқы саудамен
салыстырғанда капитал нарығын қажетті ырықтандырумен қамтамасыз етпеді.
Мұның дәлелі ретінде мыналар қарастырылады, 70-жылдары ұсақ кәсіпкерлерге,
инвесторларға, фермерлерге бұрын-соңды жеңілдікпен берілген қарыздар
(преференциалдық заемдар) жүйесі едәуір тарылды.
Дегенмен, капитал нарығын ырықтандыру жолындағы кейбір қадамдардың
болып жатқандығын атап өту керек. Оған елдегі масштабты жекешелендіру ықпал
етті, ол коммерциялық банктердің кезеңдік жекешелендірілуіне өз әсерін
тигізді.
Проценттік мөлшерлемелер, банктік депозиттердің шарттары мемлекеттік
бақылау шеңберінен шыға бастады, ал елде туындап жатқан жаңа қаржылық
институттар іскерлік белсенділікті күшейтуге мүмкіндік алады.
Шетелдік банктер белгілі бір жеңілдетілген шарттарға ие болды және
шектеулер тізімі едәуір қысқарды. Осы кезде мемлекет ауыл шаруашылығының
кейбір дәстүрлі салаларына іріктелген қолдау жасады. Бірақ бұл кезең елге
келіп жатқан инвестициялық ағым 60-жылдар деңгейіне жетпей тұрды.
Саудалық ырықтандыру бірқатар жағдайлар жасағаннан кейін, реформаның
екінші кезеңінде инвестициялар деңгейінде біртіндеп даму (өсу) байқалды.
Өзіміз білетіндей, бюджеттік тапшылық белгілі бір деңгейде тұрды, ал
инфляция қарқындары бақылау аймағында болды, инвестиция көлемі маңызды
фактор болып табылды.
Бірақ өсіп бара жатқан қарыздық міндеттемелер реформалардың осы
кезеңінде жылына 1 млрд. $-ға жетті және 1989 жылы жиынтық қарыз ағымдағы
жылдың жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) 80%-не жуық болды.
Бұрын айтылғандай, Чилиде елеулі күрделі салымдарды талап етпейтін
модель қолданылған еді және тиісінше, шетел капиталы ағымын белсенді
жүргізу 80-жылдардың аяғында дами бастады.
Елдің экспорттық саясаты күрделі салымдар қажеттілігінің белгілі
құрылымын алдын ала анықтады және экспортқа бағытталған өндіріс саласында
жұмыс істейтін инвесторларды марапаттау (қолдау) жүйесін, яғни қосымша
жеңілдіктер мен кепілдемелер беру жүйесін енгізу қажеттілігіне бағыттады.
Шетел инвесторларды өз капиталын экономиканың кез-келген саласына
енгізу мүмкіндігін алды, ал пайданы шетелге аудару белгілі бір дәрежеде
шектелді. Инвесторлар құрылып жатқан валюталық нарықтық толық құқылы
субъектісі болуға мүмкіндік алды, сонымен бірге 10 жыл ішінде кепілденген
тұрақты салық салу жүйесіне ие болды.
Ол елге келетін инвестициялар көлемінің белгілі бір дәрежеде өсуіне
мүмкіндік берді, олар реформаның бірінші кезеңімен салыстырғанда 2 есеге
ұлғайды. Тікелей инвестициялармен қатар шетел бағалы қағаздар нарығы да
жұмыс істеуге мүмкіндік алды және олардың 1994 жылғы арақатынасы 2,6-2,0
млрд. дол. болды.
Жаңа индустриялық елдер (ЖИЕ) экономикасындағы шетел инвестициялары.
Азия елдерінің өнеркәсібін гүлденген елдерге айналдырған факторлардың бірі
– оларға шетел капиталының құйылуы. ЖИЕ-нің индустрияландыру процесі үш
кезеңге бөлінеді және оның өзіндік ерекшеліктері бар.
➢ импортты алмастыратын стратегияны дамыту;
➢ экспорттық потенциал мен базалық салаларды құру;
➢ ғылыми салаларды дамыту;
Импортты алмастыратын салалардың даму саясатын жүзеге асыру (50-
жылдардың ортасы мен аяғы) валюталық қаржыларды үнемдеу және ішкі рынокты
тұтыну тауарларымен толтыруды көздейді.
Индустрияландырудың келесі кезеңі (60-жылдар аяғы) халықаралық еңбек
бөлінісіндегі өзгерістермен және дамыған елдер экономикасындағы құрылымдық
қайта құрулармен сәйкес келеді. Осы кезеңдегі дамушы елдердің саясаты
жаппай тұтыну өнімдерін шығаратын салаларды дамытуға бағытталған. Бұл
саясат қазіргі таңда халықаралық еңбек бөлінісінде елдердің мамандануын
анықтайтын салаларды құруға мүмкіндік береді.
ЖИЕ-ге дамыған елдердің нарықтарын толтыруға арналған жаппай өнімді
өндіруші рөлін бекіту – 70-жылдардың аяғында және 80-жылдардың басында
ғылымды қажет ететін салаларды дамыту мен өзіндік ғылыми-техникалық базаны
құру ісіне өтуді туындатты. Бұл кезеңнің негізгі қасиеті - ғылыми-зерттеу
және тәжірибелік-құрылыстық жұмыстардың дамуына мемлекеттік және жекеменшік
салымдардың өсуі.
1980-1987 жылдар кезеңінде ҒЗТКЖ-ға қажетті шығындар ЖҰӨ-де 0,6%-тен
2,2%-ке өсті, 1991 жылы олар 3%-ке тең болды, ал 2001 жылы оларды ЖҰӨ-де 5%-
ке дейін жеткізу жоспарланады.
Осы кезеңде электрондық және электротехникалық өнеркәсіп, металл
өңдеу, автомобильдік, химиялық, авиациялық және аэрокосмостық өнеркәсіптер
өте жедел қарқынмен дамыды. Жоғары технологиялық тауарларды өндіруге қайта
бағдарлану жүріп жатыр.
Бұл қайта бағдарлану ЖҰӨ-нің даму қарқынын төмендегі деңгейге
жеткізуге мүмкіндік берді: Малайзия – 9,94%, Таиланд - 10%.
1990 жылы Корея, Сингапур, Гонконг, Тайвань сияқты “төрт айдаһардың”
жиынтық ЖҰӨ-і 505 млрд. дол. тең болды.
1960 жылдарға дейін оңтүстік Корея, АҚШ көмегі есебінен өмір сүрді,
оның көлемі 50-жылдарды ЖҰӨ-нің 6%-нен 14%-не дейін өзгеріп отырды. Бұл
кезеңде өнеркәсіптің дамуы импорт алмастырушы сипатта болды.
60-жылдардың басынан бастап Оңтүстік Корея дамудың экспортқа
бағытталған стратегиясын жүзеге асыруға кірісті. Мөлшерлеме дайын
өнеркәсіптік өнімнің экспортына жасалды, бұл күрделі ресурстары жоқ және
ауыл шаруашылығы бар елдерге тән құбылыс. Шетел капиталын тарту кезінде
экспорттық өндірісті құру көзделеді.
Шетел капиталын нысаналы және тиімді қолдану “сеулдық экономикалық
ғажайып құпияларының бірі” болып табылады.
Кредиторлық кең пейілділігі стратегиялық ойлармен және еңбек ақының
аздаған шығындарымен түсіндіріледі.
1963-1969 жылдар аралығында шетел капиталы ішкі күрделі салымдардың
44%-ін қамтамасыз етті. 1972-1976 жылдары Оңтүстік Кореядағы мемлекеттік
қарыздар үлесі 3 есе, ал жеке меншік несиелер 2,5 есе ұлғайды. АҚШ пен
Жапониядан алынатын мемлекеттік қарыздар өте тиімді жағдайларда ұсынылды: 1-
3% және жеңілдік мерзімі 9 жылдан жоғары. Жапондық қарыздардың өте
тартымдылығы арқасында, 1967-1978 жылдары Жапонияның Оңтүстік Кореяға
ұсынатын қарыздық қаржыларының жалпы сомасындағы мемлекеттік қарыздар 21%-
ке және жеке меншік күрделі қаржылар 21,5%-ке тең үлесті алды.
Уақыт өте шетел капиталының келіп түсуінің белгілі бір формалары
өзгеріп отырады. 80-жылдардың ортасында Жапония, АҚШ және бірқатар қаржы
ұйымдарынан (Даму мен қайта құрудың халықаралық банкі, Дамудың Азиялық
банкі, ХВҚ) алынған мемлекеттік қарыздар 13 млрд. дол. жуық болды, олардың
70%-і инфрақұрылымды қаржыландыруға жұмсалады. Жеке меншік несиелер өте
қысқа мерзімге және қатаң шарттар негізінде берілді, олар өндірісті
кеңейтуге және ағымдағы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге бағытталды.
Несиелік капиталдың экспорт өте маңызды болды және ол күрделі
қаржылардың негізгі формасы болды.
1980-1985 жылдар аралығында қаржылық құралдардың жалпы ағымы 100 млрд.
дол. жуық болды.
Жинақталудың қайнар көзі ретіндегі тікелей инвестициялар шетелдік
қарыздармен салыстырғанда өте қарапайым орынды алып тұрды. Осылайша, 1981
жылы шетел қарыздары 32,500 млн. дол. жуық, ал тікелей инвестициялар көлемі
– 1758 млн. дол. тең болды.
1981 жылға дейін тікелей жапондық инвестициялардың жалпы санының 55%-і
Оңтүстік Кореяның үлесінде болды.
1981 жылдың аяғына таман тікелей шетел инвестицияларының жалпы санының
1%-і қазба өнеркәсібіне, 75%-і өңдеуші өнеркәсіпке және 24%-і қызмет
көрсету саласына салынды.
Бұл “сеулдық ғажайыптың” құраушылары инвестициялық саясат
ерекшеліктерінен туындап отыр:
- елдің материалдық құндылықтарының 70%-і сыртқы айырбас арналарына
тартылды, іс жүзінде ол Тайвань мен Нидерландыдан кейінгі үшінші орынды
қамтамасыз етеді;
- Оңтүстік Кореядағы өндіріс Батыс технологиясы мен менеджментіне
негізделеді, оның өзі американдық және жапондық фирмалардың тікелей
бақылауында болды. 30 жыл ішінде Корея экономикасына 10000-ға жуық
шетел технологиясы импортталды, ал өнімнің кореялық үлгілерін жасау
шетелдік “ноу-хауды” және тікелей санкцияланған қарыз алуды қолдану
арқылы ақыл-ой потенциалын тартуды талап етті.
- Оңтүстік Кореяның инвестициялық саясаты экономиканың өте жабық типін
қалыптастырды, жалпы активтегі шетел капиталы бар біріккен кәсіпорынның
үлесі 2% көлемінде тербеліп отырды, осы көрсеткіш Сингапурда - 25%-ке,
ал Гонконгте – 15%-ке тең болды.
Оңтүстік Кореяға шетелдік салымдардың өте қатаң және шатысқан
регламенттеуі тән.
Тізім саны 100-ден асатын ауыл және орман шаруашылығы, қаржы сферасы,
сақтандыру, көтерме сауда байланыс және тағы басқалар сияқты салалар өз
күшін сақтап қалды.
1997 жылғы экономиканы ырықтандыру процесіне Сыртқы сауда ұйымының
араласуы салдарынан 67 сала жабық күйінде қалды. Шетел инвесторлары үшін
кореялық компаниялар акцияларының үлесі (сатып алуға арналған) 15%-тен
аспайды.
Оңтүстік Кореядағы сияқты барлық азиялық ЖИЕ-нің несиелік капиталдың
экспорты мемлекеттік немесе жеке меншік жолдар бойынша жеңілдетілген және
коммерциялық шарттар негізінде жүзеге асырылды. ЖИЕ үшін несиелік
капиталдың ірі доноры – АҚШ пен Жапония болды.
Оңтүстік Кореяда-Американдық көмектің 51%-і, ал Тайваньда – 23%-і
шоғырланған.
Барлық жапондық несиелер мен қарыздардың 85%-ке жуығы ЖИЕ-дің
үлесінде, соның ішінде: Таиланд – 44%, Малайзия – 21%, Оңтүстік Корея –
18%.
1986 жылы азиялық ЖИЕ Ұлыбританиядан жалпы сомасы 166 млн. дол. қарыз
бен несие алды, олардың 91%-і Малайзияның үлесінде болды.
1986 жылғы халықаралық ұйымдар тарапынан Оңтүстік Корея 8,9 млрд.
дол., Таиланд – 6,2 млрд. дол., Малайзия – 3,3 млрд. дол. болатын несие мен
қарыз алды.
ЖИЕ экономикасына кәсіпкерлік капитал салатын жетекші инвестор – АҚШ
болып табылады.
Қазба өнеркәсібі (негізінен мұнай шығару), өңдеуші өнеркәсіп және
қызметтер саласы – американдық капиталды салудың басымды салалары болып
табылады.
1981 жылдың аяғына таман барлық ЖИЕ-дегі күрделі қаржылар көлемі 26,5
млрд. дол. тең болды, олардың 36,2%-і азиялық ЖИЕ-дің үлесінде болды.
Кәсіпкерлік капиталды шығарудың екінші орнын Жапония алды.
1987 жылдың басында ЖИЕ-ге салынған күрделі қаржылар көлемі 11,3 млрд.
дол. тең болды.
Өңдеуші және шикізат өнеркәсіптері – жапондық трансұлттық
корпорациялар үшін басым салалар болып табылады.
Тікелей инвестициялар көлемі бойынша Ұлыбритания үшінші орынды алады.
80-жылдардың ортасында күрделі қаржылар 5,3 млрд-қа тең болды, ағылшын
ТҰК-ның күрделі қаржыларының көп бөлігі (52%) өңдеуші өнеркәсіпке
бағытталған.
1987 жылдың аяғында азиялық ЖИЕ экономикасындағы тікелей инвестициялар
көлемі 29,3 млрд. дол. құрады.
Оңтүстік шығыс азиядағы (ОША) Қытай капиталының рөлін ерекше атап өту
керек. Капитал салу үшін жедел және тиімді қайтарымдылықты беретін
салаларды мұқият таңдай отырып, ОШАМА елдерінде ЖҰӨ-нің 60%-ке жуығын Қытай
кәсіпкерлері өндіреді.
Бұл кездегі экономикалық дамудың айрықша құбылыстарының бірі -
қытайлық үш этникалық ошақтарының (Гонконг, Сингапур, Тайвань) атқарған
рөлі, сонымен бірге, осы ошақтардан тыс жерлерде өмір сүретін Қытай
диаспорасы болып табылады.
Ұлттық экономиканың қытайлыққа қарсы бағытталуына жауап бере отырып,
жеке меншік фирмаларды, акционерлік компанияларды қолдануға мөлшерлеме
жасайды.
Қытайларға тән ерекше қасиет (үнемділік, ұқыптылық, есептілік) Қытай
капиталының орасан ұдайы өндірісін дамытты, ол елдердің бүтіндей өнеркәсіп
салаларын өзіне бағындырды.
Көптеген қытай зерттеушілерінің айтуынша, жетекшілер экономиканы
саясаттан жоғары етіп қойған, ал идеология саясат мүддесіне тәуелді болып
келеді.
Қытайлық бизнестің дәстүрлі белгісі - Қытай қауымының өзі. Халықтық
нығаюдың жоғары деңгейі, қауым ішіндегі байланыстар және іскерлік
мүдделердің тоғысуы рулық қауымнан тыс жерлерге таралады. Салынған елдегі
Қытайлық капиталдың қызметіндегі маңызды бағыттардың бірі – жергілікті,
қытайлық емес биліктің іскерлік белсенділігіне әсер ету немесе бағындыру
ниеті (мақсаты) болып табылады.
Тәжірибе көрсеткендей, салынған елдегі қытайлық капитал, мысалы,
Индонезияда үкімет шараларын ашық түрде менсінбейді.
Өйткені капиталдың қызметі бір орталықтың біртұтас басқаруымен
жеңілдетіледі, ол қызметті сауда өнеркәсіптік палаталар табысты орындайды.
70-жылдардың ортасында олардың саны Малайзияда – 479, Филиппинде –
368, Сингапурда – 179, Таиландта – 59.
Оңтүстік-шығыс Азия нарығындағы өз позициясын нығайту мақсатында
қытайлық компаниялар тікелей мемлекеттік құрылымдармен және жергілікті
капиталмен ынтымақтасады.
Шығыс Еуропа елдерінің дамудың жаңа моделіне көшу тұжырымдамасы өз
күштеріне сену және шетел капиталын белсенді тарту идеяларына сүйену еді.
Соңғы онжылдық тәжірибесі көрсеткендей, оны енгізудің әлеуметтік-
экономикалық салдары сан алуан болып келеді.
Оның позитивті аспектілеріне мыналар жатады:
- экономикалық дамуына ықпал ету;
- жұмыспен қамтамасыз ету;
- жаңа технологиялар базасына көшу;
- білікті мамандарды дайындау.
Өз ресурстарының жеткіліксіздігі әсерінен бүкіл экономиканы реформалау
үшін Шығыс Еуропа мемлекеттері шетел капиталын импорттап алуға мәжбүр
болды. Капиталдың өсуінің жоғары қарқындары 90-жылдардан бастап белгіленді,
1990 жылға қатысты келесі 5 жылға қойылған инвестициялар көлемі 43 есеге
ұлғайды және бірнеше млрд. дол. жетті.
Инвесторлардың өз капиталын салу мынандай себептерге байланысты болды:
- тауарлар мен қызметтер нарығының толығуы;
- білікті жұмысшы күші, шикізат пен энергия ресурстарының төменгі құны.
Бұл шетел инвесторларына инвестициялар мен тұтыну тауарларын өткізуді
кеңейтуге мүмкіндік берді, аймақтың ыңғайлы географиялық жағдайы елеулі
түрде оның ұйымдастырылуы мен техникасын жеңілдетті.
Дамыған елдер халқының қоршаған ортаны қорғау нормаларын қатаңдатуға
қатысты ұлғайып бара жатқан белсенділігін ескере отырып, дамушы елдер
территориясындағы бірінші реттік қайта жасау өндірістерінің көбін қайта
орналастыру қажет болып отыр.
Қабылдаушы жақтың шарттары есебінен пайданы жоғарылатудың және
технологиялық өндірістер құрылымын үйлестірудің қолайлы мүмкіндіктері
жасалды.
Бірақ шетел инвестицияларының барлық формаларының ішінде Шығыс Еуропа
капиталын тікелей салынуына көңіл аударды. Өйткені, бұл форма бағалы
қағаздар нарығындағы тәуекелділікті жойды, қаржыландыру шарасын жеңілдетті
және капиталды тарту мен пайдалану шығындарын төмендетті. Сонымен бірге
Шығыс Еуропаға тартылған барлық тікелей инвестицияның 90%-ке жуығы Венгрия,
Польша мен Чехияның үлесінде, бұл жерлерде бір тұрғынға шаққанда
инвестицияланатын капитал сомасы тиісінше 692$, 342$, 142$ болды. Басқа
мемлекеттерде бұл көрсеткіш бірнеше ондаған долларды ғана құрайды.
Капиталды тартудың мұндай сандық параметрлері төмендегідей:
- әлеуметтік және саяси жағдайдың тұрақтылығы;
- жекешелендіру процесінің үлкен демократиялығы;
- “ашық есік” саясатын ертерек қолдану.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, жекешелендіру қарқыны төмен, экономика
мен саяси жағдайдың тұрақсыздығын туындататын тәуелділіктердің болуы бар
елдерде (Болгария, Словакия, Румыния) капиталдың динамикалық ағымының болуы
мүмкін емес.
Шетел капиталы ағымының елдік векторы ең алдымен Батыс Еуропа елдеріне
сүйенеді, ал олардың 13-і ғана АҚШ-тың үлесінде.
Шығыс және Орталық Еуропа, Ресей бұл кезде елеусіз параметрлерге ие.
Шетел капиталын басқарудың институционалдық құрылымы көп қырлы және
онда маңызды рөлді халықаралық қаржылық ұйымдар атқарады.
Сонымен бірге, Шығыс Еуропадағы капитал ағымының барлық көлемін елдер
бойынша бөлудің маңызды ерекшеліктері бар.
Мысалы, Венгрияда – АҚШ капиталы, ал Чехия мен Болгарияда – Германия
капиталының үлесі мол.
Еуропадағы шетел капиталын тартудың төмендегідей ерекшеліктері бар:
- салалық құрылым бойынша шетелдік салымдарды пайдалану палитрасы әр
алуан;
- алғашқы жылдары қаржылар өнеркәсіптің дәстүрлі салаларына салынды;
- өңдеуші өнеркәсіп сферасына капиталды орналастырудың жоғары үлес
салмағы;
- халық шаруашылығының жоғары технологиялық салаларына тікелей шетел
инвестицияларын арттыру тенденциясы;
- өңдеуші өнеркәсіптегі капиталдың жоғары үлесі, көлік өндірісінің
(жеңіл, жүк, көліктері, автобустар), сонымен бірге телебайланыс, сауда
және қаржылық секторы;
- жердің сауда айналымына кіру проблемасы, сонымен бірге оны алу шарасы
ауыл шаруашылығы сияқты салаға мұқият көңіл аударудан алыстатты.
Өзіміз білетіндей, шетел капиталы белгілі бір елге әр түрлі жолмен
тартылады, бірақ Еуропада бірлескен кәсіпорын (БК) құру сияқты жол кеңінен
таралған.
Өйткені, жаңа бизнес инвесторға маңызды қосымша шығындарсыз өндірісті
жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Мұнда жинақталған тәжірибе мен серіктестік
іскерлік байланыстарда негізгі құралдар болып табылады.
Бірақ бірлескен кәсіпорындардың 50%-тен астамы шетел капиталын 100%-
тік тарту объектісі (үлесті сатып алу есебінен толық меншіктеу) болып
табылады.
Әсіресе соңғы формалар Болгария, Венгрия және Румыния сияқты елдерде
кеңінен таралған.
Салыстырмалы түрдегі аз уақытқа қарамастан, капиталды тарту процесі
ұлттық экономика параметрлерінде маңызды түрде көрініс тапты:
- жекешелендіру процесін жеңілдетті;
- бәсекелестік ортаны қалыптастырды;
- өндірістердің халықаралық бірлесуіне елдердің қатысу дәрежесін
арттырды;
Осылайша, тарихи қысқа мерзімдерде автомобиль, компьютерлік жүйелер
өндірісі және тағы басқалар едәуір өсті:
- банктік және сақтандыру жүйелерін реформалау белсенді түрде жүрді;
- көптеген елдер шетелдерде тауар шығаруда өз орнын кеңейтті.
Шетел капиталдарын тарту салдарынан туындайтын негативті параметрлер
санынан мыналарды атап өту керек:
- елдің экспорттық саясатын инвестор елдің ішкі нарығындағы мақсаттарға
бұру;
- Шығыс Еуропа елдері территориясындағы жоғары рентабельсіз, прогрессивті
емес дәстүрлі салаларды қайта орналастыру;
- елдің сауда балансындағы пассивтің ұлғаюы;
- экономикалық өсу қарқыны – тікелей шетел инвесторларын тартуға тура
байланысты болмайды.
2. БАНКТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ
2.1. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан үшін маңызы
Республикаға шетелдік инвестиция өте қажет, өйткені оның қаржы
ынтымақтастығының басқа түрлерінен артықшылығы қазіргі кезеңде даусыз.
Бірақ инвестициялық үстемдікке ие түрлерін таңлап алу барысында қазір дүние
жүзінде күрделі қаржыны сыртқа шығаруда қалыптасқан негізгі бағыттарды
(тенденцияларды) ескеру қажет.
Әлемдік рынокта инвестициялық күрделі қаржыға деген сұраныс пен ұсыныс
кернеуінің тепе-теңдігі жеткілікті дәрежеде болып отырған жағдайда,
Қазақстан мен ТМД-ның өзге елдері ұстаған бағыты өте әлсіз сияқты көрінеді,
оларға халықаралық ұйымдардың ресми несиелері мен үкімет кепілдіктерімен
қамтамасыз етілген банк несиелері үшін Әлемдік күрделі қаржы рыногының
шеңберінің аясы өте тар кесінділерінде бәсекелесу қалады. Тура және
портфельді инвестицияға келгенде, олардың бұл саладағы мүмкіндіктері
экономиканың өзгермелі құрылымдық проблемаларымен, ішкі қаржы рыногының
дамымағандылығымен және елеулі мөлшерде сыртқы қарыз болумен шектелген.
Бұл мемлекеттерге шетел капиталы құйылуының болашағын бағалай отырып,
шетел сарапшылары оның 60-70 процентін батыс елдері үкіметтерінің ресми
несиелері және кепілдіктер, сонымен қатар халықаралық ұйымдар несиелері
арқылы бой көрсетеді деп пайымдайды.
Бұл жағдайда Халықаралық валюта қоры мен МБРР олардың экономикалық
саясаты бұл елдер экономиканы құрылымдық жағынан өзгертуді, рыноктық
реформаларды қарқындырақ жүргізуге және жеке капиталдың келуіне
жәрдемдесуге ұмтылдыру мақсатындағы қысым жасайтын рычаг ретіндегі рөлі
артады.
Қазақстан инвестициялық несиелерге мұқтаж, сондықтан шетелдік
кәсіпкерлік капиталды тікелей инвестициялау ең тартымды түрі болып
табылады. Ол біріккен толық шетелдік кәсіпорындар құру, мемлекет пен
шетелдік инвестициялаушы арасында концессиялық келісім жасаушы, келісім-
шарттық кәсіпорындар құру түрінде жүзеге асуы мүмкін.
Тікелей инвестиция түріндегі шетелдік инвестициялаудың артықшылыққа ие
түрін таңдау республикаға мәселенің екі: саяси және экономикалық
аспектілерін араластырып жібермеу маңызды екенімен байланысты. Тікелей жеке
меншік шетел инвестицияларына сақтықпен қарайтын дамушы елдер бұдан гөрі
мемлекеттік қарыздарды артық көріп келеді. Бұл экономикалық зақымдану
жүйесінде қалуының себептерінің бірі болады. Ұлттық экономиканың қарыздарға
тым қатты орануынан қашуға және жекешелендірген кәсіпорындарға,
кооперативтерге, жеке меншік кәсіпорындарға шетелдік инвестицияларды тарта
отырып, өндіріс тиімділігін арттырудың жолдары қалай болатынын өз бетінше
шешуі үшін кең мүмкіндіктер беруге ұмтылу қажет.
Шетелдік кәсіпкерлік капиталды Қазақстан экономикасына тікелей
инвестициялаудың, мемлекеттік шетелдік несиелермен салыстырғанда, басқа да
елеулі артықшылықтары бар. Тікелей инвестицияны жүзеге асыра отырып,
шетелдік кәсіпкердің өзі салып отырған капиталды тиімді қолдануға тырысады,
осыған орай машиналар, жабдықтар беру мерзімін қарастырады, жаңа өндірістік
технологияны жасауға, өндірісті ұйымдастыруға және жалға қоюға белсене
қатысады және тауарларды өзінің сенімді арналары арқылы өткізудің тиімді
тәсілдерін табады.
Республикаға шетел инвестициясын тартудың негізгі түрлеріне біріккен
кәсіпорын (БК) құруға қатысуы толық шетелдік инвестиция салушылар
иелігіндегі шетелдік кәсіпорындар (ШК) құру:
• портфельдік инвестиция;
• аренда немесе концессиялар жатады.
Олардың барлығында өз құндылықтары мен жеткіліксіздіктері бар, бірақ
әрбір нақты жағдайда біздіңше, серіктестіктер өз мүдделері мен
мүмкіндіктерінің ыңғвйына қарай бірлесіп жұмыс істейтін түрлерін еркін
таңдап алуы керек.
Портфельдік инвестицияларды шетелдік инвестицияшылар жарналар,
акциялар немесе жергілікті меншікке – капитал салу объектісіне ие ететін
өзге құнды қағаздар сатып алу жолымен жүзеге асырылады. Осы көп емес
бірсыпыра елдерге кәсіпорындарында ТҰК акционерлік меншігіндегі үлесін
әжептәуір азайтуға қол жеткізген. Латынамерикасының бірнеше елдері жатады.
Сондықтан Қазақстан үшін де тек шетелдік инвестицияны тарту ғана емес,
сонымен қатар оны ұтымды , жүйелі пайдалану да маңызды.
Бұрынғы Кеңес үкіметі заңдарына сәйкес КСРО-да, соның ішінде Қазақстан
да, біріккен кәсіпорын ашу шетелдік инвестицияның негізгі формасы болды.
Бірақ та тура шетелдік инвестиция мен біріккен кәсіпорын ашудан басқа,
Республикаға шетелдік капитал құйылуының басқа да түрлері бар, ол біріккен
және шетелдік банк ашу арқылы жүзеге асады. Қазіргі кезеңде бұндай банктер
Мемлекеттік Ұлттық банкте тіркелуден өтуде.
Әлемдік тәжірибеде инвестициялаудың басқа да формалары бар. Соның
ішінде соңғы онжылдықта дәйекті дамып отырған “өнеркәсіптік инвестицияның
жаңа формасы”. Оның қатарына: лицензиялау арнаулы (тек бірыңғай егер фирма
ноу-хауды бір ғана шетелдік рұқсат алушыға сатса, бірыңғай емес, егер фирма
“ноу-хауды шетелдік” бірнеше серіктестерге сатса), лизинг (мамандандырылған
қаржы компаниясының қатысуымен машиналар, жабдықтар, қозғалатын мүліктер
негізгі ерекше формасы), франчизинг (біріккен өндіріс, мердігерлікті
қаржыландыру) жатады.
Болашаққа ұзақ мерзімді қарым-қатынасты жүзеге асыруда фирма нақты
жағдайға тиімді, ыңғайлы түрін таңдайды. Қазіргі кезеңде батыс инвесторлары
өнеркәсіптік инвестицияның жаңа түрін қарастыруда, оны бұрынғы КСРО
республикалырына қолданған біріккен кәсіпорын ашу әдісін негізге алуда,
себебі капитал салудың сенімділігін арттырады және шетелдік инвесторларды
көптеген үстемдікпен қамтамасыз етеді. Жалпы алғанда біріккен кәсіпорын
сипаты мен ұйымдастыруда екі негізгі түрін бөліп қарауға болады, олар
капиталын бірігіп иеленген акционерлік кәсіпорын және келісім-шарт
негізінде құрылған біріккен кәсіпорын.
Біріншісі екі және одан да көп серіктестіктер жаңа фирма құруға
қатысады. Мұндай әрбір серік акционерлік капиталда өз үлесіне иелік етеді
немесе жұмыс атқарып жатқан кәсіпорын акциясын бөлуге қатысады. Бұл форма
ең көп тараған.
Келісім-шарт бойынша Біріккен кәсіпорында (БК) екі жақ бірігіп
иеленетін кәсіпорын құрмайды. Екі жақтың қатынасы келісім шарт негізінде
реттеледі.
Қазір де және болашақта да ұлттық экономикаға тура шетелдік
инвестицияны ынталандыру үшін сенімді кепілдікпен қамтамасыз ету маңызды.
Сонымен бірге көп жағдайларда табыс объектісінің байланысты құны көп
болады. Портфельдік инвестиция Қазақстанда негізінен шетелдік капиталдың
қатысуы арқылы әкелінеді. Ұлттық экономиканың 143 объектісі жеке жобалар
арқылы жекешелендіру аясына тартылды, бірақ шетелдік капиталдың қатысуы
арқылы тек 4-еуі ғана жекешелендірілді: Филипп Морис компаниясы сатып алған
Алматы темекі комбинаты, Алматы және Қарағанды маргарин зауыттары, Шымкент
кондитер фабрикасы.
Шетел инвестициясын тікелей тартудың басқа бір түрі жалға беру немесе
концессия, яғни шетел кәсіпкеріне ұзақ мерзімді жалдау жағдайында әр текті
шаруашылық қызметін жүзеге асыру құқығын беру. Мемлекет меншігіне жататын
жаңғырып тұратын немесе жаңғырмайтын табиғат ресурстарын пайдалану және
игеру, мемлекет монополиясына жататын басқа да қызметтерді жүзеге асыру
құқығын беру елдің қолданылып жүрген заңдарға сәйкес арнайы мерзімдер
негізінде іске асырылады.
Шетелдік кәсіпкерлік капиталды пайдалану (қолдану) ішкі рынокта
монополиялық үстемдікке қарсы күресудің тиімді құралы және бәсекені
дамытуға болады. Оны пайдалану елге тек жетпей жатқан инвестиция ресурсын
алу ғана емес, сонымен қатар оның көмегімен ұлттық өндіргіш күштерді
пайдаланудың тиімділігін арттырады. Тура шетелдік инвестицияны дұрыс сапалы
пайдалану арқылы, шетелге тауар шығаруға арналған өнімдер мен қызметтер
түрлері мен атауларының санын көбейтуге әсер етеді, шетелдік несиемен
салыстырғанда қосымша жұмыс орнын ашуға, елдің қарызын көбейтуге, сол
арқылы сырт елге валютаның ағылуын азайтады.
Экономикалық аймақтарға шетел инвестициясын тартуды ынталандырудың
басты шарты болып Қазақстан Республикасының егеменді мемлекет ретінде
тәуелсіздігінде жатыр. Бұл мемлекеттің нарықтық қатынастарға өтуге
бағытталған әлеуметтік, экономикалық, инвестициялық және сыртқы
экономикалық саясатты дербес өңдеуге мүмкіндік береді. Ұлттық нарықтық
қатынастарды құрған кезде алдыңғы әкімшілік-әміршіл экономиканы
реформалаудың тәжірибесін есепке ала отырып, экономикалық мемлекетті
басқаруда мемлекеттің рөлін күшейту үшін қажетті шарттарды жүзеге асырды.
Жинақталған тәжірибеде өтпелі экономика жағдайында Қазақстанның халық
шаруашылығын және оның аймақтарын дамытудың индикативті жоспарын өңдеп іске
асыру негізінде аймақтарды басқаруды ұйымдастыру мүмкіндігін берді.
Индикативті жоспарлау салалық және теориялық пропорциялармен қатар
экономикалық аймақтар байланысында мемлекеттік реттеуді күшейту салдарынан
мемлекеттің тұтас экономикасы шеңберінде аймақтардың өзара даму қатынасы
мен комплекстік принципінің жүзеге асу мүмкіндігін берді. Бұл қоғамда
әлеуметтік-саяси және экономикалық тұрақтыққа жетуге мүмкіндік туғызады.
Экономикалық аймаққа шетел инвестициясын тартуды ынталандырудың маңызды
жағдайларына келесілер кіреді:
• Республикамыздың ұзақ мерзімді “Қазақстан – 2030” даму стратегиясы;
• Экономиканың жан-жақты тәртіптері мен оның аймақтық секторлары және де
оның дамуындағы маңызды бағыттарының негіздері;
• Экономиканың либерализациялануы мен экономикалық реформалаудың тереңдеуі;
• Қазақстан Республикасының экономикалық өсу факторының негізінде
инвестиция рөлінің әсіресе шетел инвестициясының өсуі.
Ұзақ мерзімді “Қазақстан - 2030” даму стратегиясында экономикалық
реформалаудың өткізілу ауыртпалығы мен іске асуы экономикалық аймақтарға
жүктеліп, олардың рөлі мен орны анықталған. Экономикалық реформалаудың
нәтижелілігі мен салдары көбінесе аймақтар орнында құрылымдық,
инвестициялық және ғылыми-техникалық шаралардың оңды шешілуіне байланысты
болады. Аймақтардағы инвестициялық қызметті активтендірілуі мәселесі
қазірге шешіле қойған жоқ, соның салдарынан аймақтық, инвестициялық
саясаттың өңделіп жүзеге асуы жөнінде жинақталған тәжірибені қорыту қажет.
Аймақтардың экономикалық ерекшелігі болып инвестициялық ресурстардың
жетіспеушілігі саналады. Сонымен бірге аймақтардағы инвестиция нарығы
әзірге әлсіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1. ИНВЕСТИЦИЯНЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗІ ЖӘНЕ ИНВЕСТИЦИЯЛАРДЫ ТАРТУДАҒЫ
ӘЛЕМДІК ТӘЖІРИБЕ
Инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәні, құрылымы,
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Дамыған елдердің инвестициялық саясатының ерекшеліктері ... 7
Дамушы елдердің капитал тарту саясаты ... ... ... ... ... ... ... .. 12
2. БАНКТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ
2.1. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан үшін маңызы ... .. 22
2.2. Ел экономикасына инвестиция тартудағы кедергілер. ... ... ... ... . 37
2.3. Қазақстан Республикасы инвестициялық климатының мәні және
негізгі факторлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 41
3. ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ АХУАЛ ЖӘНЕ ОНЫ ЖЕТІЛДІРУДЕГІ
МЕМЛЕКЕТТІК ШАРАЛАР
3.1. Қазақстандағы инвестициялық ахуал ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2. Қазақстан Республикасында тікелей шетел инвестициясын салалық
және аймақтық қолдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 58
3.3. Тікелей шетел инвестициясының Қазақстан Республикасына
тартудың ұйымдық нысаны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 75
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . 79
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының экономикасын реформалау күрделі мәселелермен
жүргізілуде. Шаруашылықтың тоқырауы көптеген кәсіпорындардың жұмысын
тоқтатуға немесе бонкротқа алып келді. Жекешелендіру жүргізілсе де
өндірістің өсуіне әсерін тигізбей отыр.
Қазақстан Республикасының экономикасына шетелдік капиталды тарту
негізгі мәселе болу да, себебі инвестиция қазіргі таңда тоқыраудан шығудан
жалғыз шынайы ұтқы болып отыр.
Инвестиция саясаты экономикалық стратегияның негізгі элементі, ол оның
нысаны мен мақсатын анықтайды. Шетелдік капиталы мен инвестицияны тарту
мемлекеттік саясат, бұл логикалық экономиканың рефомасынан шығады. Бұл
өндірісті қайта құру және жоғары инфляция мен күресу үшін керек. Сонымен
қатар нарықтық жаңаруды дамыту мен мемлекеттік инвестицияның өсуі және жеке
инвесторларды көбейту мәселесін қарастырады.
Батыс эксперттерінің айтуы бойынша: Қазақстандағы инвестиция жағдайы
қазіргі кезде жақсы деңгейде. Бірақ бұл үлкен бюрократиялық шектеулерге
шектелуде, сонымен қатар қаржылық тәуекелділік пен салықтық заңдардың
жетіспеушілігі және сақтандыру сферасындағы заңдардың жетіспеушілігінен
туындап отыр. Осының бәрі шетелдік капиталды экономикаға тартудағы негізгі
мәселе болды. Қазіргі таңда осы шетелдік капитал экономиканың өсуіне бірден
бір әсерін тигізді. Шетелдік капитал мен инвестицияны тарту мемлекеттік
деңгейде қалмауда. Шетелдік капиталды тарту және оны пайдалану жеке түрде
жүргізілуде және берсе - ал деген саясат пен жүргізіледі.
Сонымен қатар шетелдік елдердің тәжірибесі бойынша шетелдік капитал
мемлекеттің экономикасына кері әсер тигізеді. Оны айтатын болсақ, ол
мемлекетті қарыз дағдарысына алып келеді. Қазақстан капиталды – Латын
Америка, Шығыс европа, Қытай, Оңтүстік шығыс Азия елдеріне қарағанда өте аз
мөлшерде тартуда.
Дегенмен қазіргі кезде Қазақстан экономикасының дамуы тартылған
инвестиция деңгейі мен оны рационалды қолдануына тәуелді. Сондықтан таңдап
алынған диплом жұмысының тақырыбы қазіргі кезеңде өзекті болып табылады.
Диплом жұмысының мақсаты – инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәнін,
құрылымын, түрлерін және инвестицияларды тартудағы әлемдік тәжірибені
зерттей отырып, Қазақстан Республикасындағы инвестициялық жағдайға талдау
жасау, сондай-ақ инвестицияларды тартуды жетілдіру жолдарын іздестіру болып
табылады.
Мақсатқа жету келесідей міндеттерді шешуді қажет етеді:
✓ Инвестицияны тартудың әлемдік тәжірибесін зерттеп, олардың тиімді
жақтарын ұсыну;
✓ Қазіргі инвестициялық саясаттың ерекшеліктерін зерттеу;
✓ Инвестицияны тартудағы кедергілерді айқындау;
✓ Қазақстан Республикасына инвестицияны тартуды жетілдіру жолдарын
анықтау және олардың тиімділігін бағалау.
Диплом жұмысы кіріспеден, үш тараудан, қорытындыдан және қолданылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Бірінші тарауда инвестицияның теориялық негіздері және инвестицияны
тартудағы шетел тәжірибесі қарастырылған.
Екінші тарау Қазақстанның инвестициялық саясатына арналған.
Үшінші тарауда Қазақстандағы инвестициялық ахуал және оны
жетілдірудегі мемлекеттік шаралар қарастырылған.
Қорытындыда диплом жұмысы бойынша жалпы қорытындылар мен ұсыныстар
жасалған.
Мемлекеттің инвестициялық жағдайы оның таңдаған инвестициялық
саясатына байланысты болады. Сондықтан, мен Қазақстан Республикасының
қазіргі кездегі инвестициялық жағдайына талдау жасалды, қандай заң
негіздерінде қызметтер атқырылып жатыр, инвестицияларды мемлекетке тарту
үшін қандай шаралар атқарылып жатыр және де қаржылық тұрақсыздық жағдайдағы
жақсарту үшін қандай инновациялық құралдар қолданып жатқандығы
қарастырылды.
Кез-келген істі бастау үшін немесе кәсіпкерліктің жұмысын ары қарай
дамыту үшін міндетті түрде қаражат керек. Сондықтан қаржыландырудың
көздерін анықтап және оларды қалай басқарудың амалдарын саралап және де
Қазақстан Республикасындағы банктердің, қаржылық институттардың,
кәсіпкерліктердің, ұйымдардың ұзақ мерзімді қаржыландыру көздерінің
басқарылуын жан-жақты талдап, зерттеп білу. Онда кездесетін кемшіліктерді
ескеріп, оңтайландыру шаралары мен бағыттарын ұсыну.
1 тарау. Инвестицияның теориялық негізі және инвестицияларды тартудағы
шетел тәжірибесі
1. . Инвестицияның әлеуметтік-экономикалық мәні, құрылымы, түрлері
“Инвестициялар” түсінігі – көп қырлы құбылыс, оның бірнеше мағыналық
анықтамасы бар:
➢ ең алдымен, инвестициялау жөнінде сөз еткенде, құрал-жабдық,
технологиялар жөнінде айтылады. Оларды енгізу арқылы өндірістік процесс
жүзеге асырылады;
➢ соңғы кездері бағалы қағаздарды, акцияларды сатып алу жөнінде сөз
болады;
➢ мұндай анықтама бірнеше шектеуші сипатта болады, өйткені кең мағынада
алғанда, ол әр алуан текті операциялардың тізбектеп орындалуы бар белгілі
бір процесс болып табылады;
➢ осы процестің әлеуметтік-экномикалық салдары бойынша оны экономиканың
дамуын қамтамасыз ететін белгілі бір механизм ретінде бағалауға болады.
Экономикада “капитал” түсінігі синоним ретінде қолданылады. Бұл
мағынада, халықаралық экономикалық қатынастардың формасы ретінде
халықаралық капитал қозғалысы динамикалық категория қызметін атқарады.
Халықаралық капитал өз қозғалысында әр түрлі факторлармен және себептермен
байланысты, әр түрлі мақсаттарды көздейді. Бұлардың ішінде жоғары пайда алу
ерекше орын алады, ол әр алуан формада болуы мүмкін: өнеркәсіптік, банктік,
ссудалық займдар бойынша проценттер, жер өсімі және т.б.
Әлемдік аренада капитал әр түрлі институционалдық инвесторлар арқылы
екі формада болады:
➢ кәсіпкерлік капитал;
➢ ссудалық капитал.
Кәсіпкерлік капиталдың өзі халық шаруашылығының кез-келген саласына
салынуы мүмкін, ол мына бағыттар бойынша жүзеге асырылады: бағалы
қағаздарды немесе қор құндылықтарын сатып алу және сату; шетелдерде
өздерінің кәсіпорындарын сату, төл компаниялар мен филиалдарды құру, аралас
типтегі кәсіпорындарды құру және басқалар.
Салу формалары бағалы қағаздарды немесе мүлікті меншіктену құқығының
болуына байланысты ерекшеленеді. Барлық жағдайларда инвестицияланған
капиталдың қолданылуына бақылау жүргізудің белгілі дәрежесі айқындалған.
Бақылау қызметін жүзеге асырудың толықтығы дәрежесіне байланысты ол
екіге бөлінеді: тікелей немесе жанама (портфельдік) инвестициялар. Тікелей
инвестициялар шетелдік кәсіпорындарды тікелей басқаруға құқық береді және
инвестор өндірісті басқару процесіне тікелей қатысады.
Екінші жағдайда, шетелдік кәсіпорындарды бақылау құқығы едәуір
тарылады және оның айрықша құзыреті – пайданың белгілі бөлігін алумен
шектеледі. Тікелей және портфельдік шетел инвестицияларын шектеудің маңызды
әдістемелік мәні бар, алайда олардың арасындағы шекаралар шартты түрде
белгіленген.
Дегенмен, маңызды айырмашылық төмендегі белгілерде айқын көрініс
тапқан: қолданылу мерзімі бойынша портфельдік инвестициялар уақытша болып
есептеледі және алып-сатушылық сипатта болады. Ал тікелей инвестициялар
экономиканың дамуын қаржыландыруға ұзақ мерзімде әсер етеді.
Табыс алу ауқымы бойынша, портфельдік инвестициялар банктік проценттен
артық болатын, капиталдың тұрақты табысын алу мақсатын көздейді. Тікелей
инвестициялар инвесторға табыс алуға мүмкіндік береді. Олар: капиталға
кіретін табыс, толық кәсіпкерлік пайда, қызметтердің барлық бағыттары
бойынша фирманы бақылаумен қамтамасыз етілетін барлық пайдалар (сауда,
инвестициялау, қаржыландыру, кооперация, ғылыми-техникалық қызмет көрсету
және т.б.).
Пайданы алу ауқымы мен оның тиімділігі бойынша тікелей инвестициялар
жанама инвестициялармен салыстырғанда жоғары тиімділікке қол жеткізумен
ерекшеленеді.
Инвестициялардың экономикадағы рөлі мен орны бойынша тікелей
инвестициялар ішкі нарық жағдайына тікелей түрде әсер етеді, жаңа жұмыс
орындарын қалыптастырады, басқару мен маркетингтің жаңа формаларының жедел
түрде енуін және т.б., сонымен бірге ұлттық экономиканың құрылымын
өзгертеді.
Елдің ұлттық қауіпсіздігіне төнетін қауіп бойынша ұлттық меншік
шетелдік инвестор полюсіне қарай ығысуын туындатады. Дүниежүзілік
шаруашылықтың дамуындағы түбегейлі өзгерістер 80-жылдар аяғында болды.
Зерттеулер көрсетіп отырғанындай, инвестициялық ресурстардың ағымын
екі себеп ынталандырады: жекелеген елдердің дамуының біркелкі еместігі және
индустриалдық елдердің жедел өсуі. Капитал импортының жоғары деңгейі
өндірістік саламен салыстырғанда әлемдік сауданың жедел өсуіне ықпал етті.
1.2. Дамыған елдердің инвестициялық саясатының ерекшеліктері
Ғылыми-техникалық революция жағдайында инвестициялық ағымдардың өсуіне
ықпал етуші факторларды дамыту белсенді түрде жүргізілуде. 60-80 жылдары
өндіріс пен сыртқы саудаға қарағанда капитал ағымы өте жоғары қарқынмен
дамыды.
Мысалы, егер 1960 жылы тікелей шетелдік инвестициялар көлемі 66 млрд.
$ болса, онда 80-жылдары олар 8 есеге өсті. Бұл жиырма жылдық кезең дамыған
елдер экономикасын инвестициялауға дамушы елдер экономикасынан шығатын
шетел капиталының қозғалу векторларын түбегейлі өзгертті.
Бұл бәсекелестік күресті қатаң жүргізудің негізі болып табылады. Осы
мезетте жаңа халықаралық экономикалық жағдайды қалыптастыру бойынша іс-
қимылдар белсенді түрде жүріп жатты. Бұл құбылыс сөзсіз, үйлестіру
императивтерін, экономикалық және саяси ынтымақтастықтың жаңа
мүмкіндіктерін туындатты.
Халықаралық капитал қозғалысының тарихында аталған кезең былайда
ерекшеленеді, яғни капиталды шетке шығарудағы күштердің өзгерісі де
түбегейлі өзгерістерге ұшырады. Салыстыру үшін төмендегідей мысал келтіруге
болады:
Екінші дүниежүзілік соғыстың алдында Ұлыбритания капиталының ірі
экспортері болды, оның үлесінде жалпы көлемнің 40%-тен астамы болды, ал АҚШ
үлесі 20% және 55% болды.
АҚШ-тың алдыңғы қатарлы рөлі 60-жылдардың ортасына дейін байқалды,
бірақ та осы уақытқа дейін АҚШ-тағы шетел активтерінің барлық түрлері
едәуір көп болды.
Сонымен бірге, соғыстан кейінгі жылдары АҚШ-тың инвестицияландыруының
басты формасы ретінде мемлекеттік және жеке меншік саудалық капитал
экспортында АҚШ елеулі үлес алады және олар көп жағдайда дамушы мемлекеттер
әлеміне бағытталады. Бұл жердегі мақсат – сол елдерде американдық ықпал ету
орбитасын енгізу.
Сөзсіз түрде мынаны атап өту керек, яғни шетелдік жеке меншік
инвестициялардың ірі формаларының бірі ретінде тікелей шетел инвестициялары
қарастырылды. Бұл кезде статистикалық мәліметтер көрсеткендей, кәсіпорындар
мен объектілердің акцияларының басым көпшілігі американдық капиталдық толық
меншігінде болады.
Бұл американдық корпорацияларға, бәсекелестерге қарағанда өте жоғары
көрсеткіштерге ие болуға мүмкіндік береді, ал алынатын пайдалардың басым
көпшілігі елдің төлем балансындағы пассивтің белгілі бір үлесінің орнын
толтырады және шетел экспансиясын қаржыландыруға арналған ресурстарды
толықтырады.
Енгізілген американдық капитал дамушы елдердің жұмысшылары мен
қызметкерлерінің мынандай санын тұтынады, яғни оның шамасы АҚШ-тағы өңдеу
салаларының жартысына жуығын құрайды.
АҚШ капиталды шетке шығарудан мынандай экономикалық тиімділік алады,
яғни АҚШ-тан шығатын капитал көлемімен салыстырғанда әлемдік нарықтағы
тауарлар қозғалысы 5 есеге көп болады.
Біздің ойымызша, шетелдегі американдық кәсіпорындар кешенін АҚШ-тың
екінші экономикасы деп есептеу өте дұрыс. Елдердің қаржылық ресурстарын
капиталды тартушы елдер үкіметінің басқару және ынталандыру тәжірибесінің
жеткіліксіздігі ықпал етеді.
Импорттық капиталды қабылдау, сонымен бірге оларды тарту стратегиясына
деген мемлекеттердің позитивтік қатынастары мынаған ықпал етті, яғни
американдық капитал халық шаруашылығының жетекші салаларының 25%-нен
астамын құрайды.
Сонымен бірге, Батыс Еуропадағы АҚШ-тың тікелей инвестицияларының
аймақтық кесіндісі барлық инвестициялардың 40%-не жуық болады. Осы кезде
олар дамыған өндірістік инфрақұрылымы бар, өнеркәсіптік өндірістің жоғары
деңгейі бар және қолайлы инвестициялық климаты бар өнімді өткізудің сыйымды
нарықтарын іздестіреді.
Американдық капиталды қолдану жүйесінің салалық палитрасы сан қырлы:
коммуникация, ауыл шаруашылығы машиналарын жасау, химия, дәрі-дәрмек, мұнай
химиясы, әскери өнеркәсіптік салалары.
Әлемдік аренада 60-жылдардың соңында күштерді орналастыру күрт
өзгерді, ол төмендегі сәттермен анықталды.
Көптеген дамыған елдерде энергия ресурстары болмады да, белгілі бір
шикізаттық тәуелділікте болды. Сонымен бірге 60-жылдары доллар бағамының
төмендеуі орын алды, батыс-еуропалық және жапондық кәсіпорындардың
мүмкіндігін арттыру жеделдетілді, ол әлемдік аренада американдық капиталдың
жағдайының нашарлауына әкеп соқты.
70-жылдардың басына қарай көптеген аметикандық өндірістер Батыс
Еуропадағы өз қызметін тапты және 80-жылдардың ортасына қарай АҚШ-тың
тікелей инвестицияларының өсу қарқыны батыс-еуропалық және жапондық
капиталдар ағымынан артта қалды.
Сонымен бірге айта кететін жайт, американдық капитал негізінде
құрылған көптеген дамушы елдер экономикасы ЖИЕ және мұнайды экспорттаушы
мемлекеттер тобын туындатты, олардың өз елдерінен капиталды шығарудың
маңызды себептері бар.
Капиталдың күшті экспортерлерінің бірі ретінде Жапония ерекше орын
алады, ол әлемде бұрын болмаған ұзақ мерзімдік салымдар құнын жинақтады.
Егер 60-жылдары тікелей инвестициялардағы Жапонияның үлесі 0,5%-ті құраса,
1985 жылы ол 10-11%-ке жетті.
Соның арасында, Жапонияның өз капиталын орналастырудың негізгі
аймақтары – бірінші ретте дамушы елдер, соның ішінде ЖИЕ болып табылды.
Бірақ, дамыған әлемдегі оның үлесінің кеңейгендігін атап өтпеуге болмайды.
1985 жылы Жапония мен АҚШ-тың тікелей инвестициялары 10 млрд.
доллардан асты, ол жалпы көлемне тең, Жапон капиталының шетке шығарылуының
мұндай қарқыны АҚШ – Жапония – Батыс Еуропаң үшбұрышында өткір
қақтығыстарды туындатты.
70-жылдардың басына қарай тікелей инвестициялар 725 млрд. $-ға жетті,
қазіргі кезде Жапония капиталдың өте белсенді экспортеры бола отырып, шетел
тауарларына ашық есіктерң саясатын жүргізбей отыр. Өйткені, соғыстан
кейінгі Жапония өзінің даму моделіне АҚШ-қа әскери тәуелділігі жағдайында
жетті, АҚШ пен Батыс Еуропаның ықпалы әсерінен Жапония капитал импортын
ырықтандыруға тырысуда.
1980 жылғы жапондық мысал, ауыл шаруашылығы, мұнай және газ
өнеркәсібіне шетел инвестицияларын енгізуге толық тыйым салуды көрсетіп
отыр. Экспансия құралдарының күрделі байланысуында ТҰК өзінің енгізілу
аймағын едәуір кеңейтті. Бұл тікелей американдық инвестициялардың
интенсивті өсуін көрсетеді.
Шетелдерден капиталдың ағылып келуіндегі түбегейлі өзгеріс 1984 жылы
болды, яғни осы кезде АҚШ-тың күшті ықпалымен шетелдің қаржылық ұйымдарының
енуі үшін жағдайлар жасады. Осылайша, қысқа мерзімдік капиталдың импорты
және ұзақ мерзімдік капиталдың экспорты ырықтандырылды.
Капиталдың әлемдік экспортына Батыс Еуропа ерекше орынды алған және
алып отыр, оған үш масштабты фактор ықпал етті:
➢ екінші дүниежүзілік соғысты қаржыландыру:
➢ Ұлыбритания, Франция, Голландия және Бельгия капиталы ұмтылатын Азия мен
Африка территориясында отарлау режимінің болуы;
➢ Батыс Еуропа интеграциясының күшеюі.
Соғыстың аяқталуы және ықпал ету сферасы батыс-еуропалық капиталдың
инвестициялық байланыстарындағы күрделі өзгерістерді туындатты.
Еуропалық Одақ елдеріндегі сыртқы экономикалық қызметті ырықтандыру
процесі еуропалық компаниялардың елеулі қаржылық ресурстарының, сонымен
бірге долларлық
резервтердің үлкен сомаларының жинақталу жағдайларында жүрді.
70-жылдардың ортасынан бастап Еуропаның өнеркәсіптік саясаты бірқатар
құрылымдық проблемаларды шешуге мүмкіндік берді. Олар өнімнің техникалық
деңгейі, ғылыми салаларының өсуі негізінде капитал экспортын
интенсификациялауға мүмкіндік береді.
АҚШ-тың, сонымен бірге Жапонияның экономикасы басымды бағыт болып
табылады. Дегенмен, Еуропа терең энергетикалық және шикізаттық тәуелділікте
бола отырып, өз мүдделерінің сферасында үшінші дүние елдерінің қазба
өнеркәсібін сақтауы тиіс.
Соғыстан кейінгі Еуропада елдердің дамуы әр түрлі жылдамдықтарында
болды. Бұрын топ жарып, алда жүретін Ұлыбритания, Франция, Бельгия сияқты
елдер дамудың жоғары қарқыны бар елдерге, соның ішінде Германияға өз
позициясын ұсынуға мәжбүр болды.
Соғыстан кейін, күйреген Германияға 1948 жылы дамыған мемлекеттердің
қатарына кіру үшін 10 жылдай уақыт қажет болды. Германдық капиталды
талқылау нәтижесі, егер 1946 жылы оның бастапқы деңгейі нөлдік капиталмен
анықталса, ал 1985 жылы тікелей инвестициялар бойынша ол ірі экспортерлер
арасында 4-орынға көтерілгенін көрсетті.
Капиталдың салынған жері бойынша Швейцария мен Голландия едәуір
өзгерістерді жүзеге асырды.
80-90 жылдарда Канада елеулі инвестор болып отыр, ол шетел
инвестициялары ағымының масштабы мен географиясын арттырды. Оның айрықша
белгілерінің бірі мынау: шетелдердегі канадалық банктер өз кәсіпорындарына
және капиталды қабылдайтын елдер кәсіпорындарына несиелік қызмет көрсетеді.
Көптеген шетел фирмаларының жарғылық қорларына канадалық капиталдың
қатысуы айқын көрсетілген.
Осылайша, әлемнің саяси картасының басым бөлігі Жапония, Батыс Еуропа
және Солтүстік Америка банктерінің қатаң бәсекелестіктерімен толықтырылған.
Осы елдердің банктік жүйелері шетелдегі тармақталған жүйені тормен орап
тастады. Тармақталған жүйенің едәуір бөлігі халықаралық валюталық-қаржылық
орталықтарға негізделген.
Олардың дамуының қазіргі таңдағы кезеңінің ерекшелігі мынада: яғни
банктік институттар шетелдегі белгілі бір банктерді сатып алуда. Бұл
құбылыста араб елдерінің қаржы институттары ерекше рөлде.
Бәсекедегі маңызды рөлді 1978 жылғы АҚШ-тың федералдық заңы ойнады.
Мынаны зор сенімділікпен атап өтуге болады, яғни осы заңды қабылдау –
барлық шетел банктерінің ынтымақтастығы тенденциясын күшейте отырып,
бәсекелестік күреске жаңа импульс берді.
1.3. Дамушы елдердің капитал тарту саясаты
70-жылдардың басында-ақ көптеген экономистер Чили өнеркәсібінің
әлемдік деңгейден артта қалғандығын анықтады. Чилидің экономикалық
саясатындағы күрт өзгерістер елеулі болды және жоспарлық модельдің орнына
реттелетін модельдер қолданылды.
Осылайша, Чилидегі реформалардың бірінші кезеңі сыртқы саудамен
салыстырғанда капитал нарығын қажетті ырықтандырумен қамтамасыз етпеді.
Мұның дәлелі ретінде мыналар қарастырылады, 70-жылдары ұсақ кәсіпкерлерге,
инвесторларға, фермерлерге бұрын-соңды жеңілдікпен берілген қарыздар
(преференциалдық заемдар) жүйесі едәуір тарылды.
Дегенмен, капитал нарығын ырықтандыру жолындағы кейбір қадамдардың
болып жатқандығын атап өту керек. Оған елдегі масштабты жекешелендіру ықпал
етті, ол коммерциялық банктердің кезеңдік жекешелендірілуіне өз әсерін
тигізді.
Проценттік мөлшерлемелер, банктік депозиттердің шарттары мемлекеттік
бақылау шеңберінен шыға бастады, ал елде туындап жатқан жаңа қаржылық
институттар іскерлік белсенділікті күшейтуге мүмкіндік алады.
Шетелдік банктер белгілі бір жеңілдетілген шарттарға ие болды және
шектеулер тізімі едәуір қысқарды. Осы кезде мемлекет ауыл шаруашылығының
кейбір дәстүрлі салаларына іріктелген қолдау жасады. Бірақ бұл кезең елге
келіп жатқан инвестициялық ағым 60-жылдар деңгейіне жетпей тұрды.
Саудалық ырықтандыру бірқатар жағдайлар жасағаннан кейін, реформаның
екінші кезеңінде инвестициялар деңгейінде біртіндеп даму (өсу) байқалды.
Өзіміз білетіндей, бюджеттік тапшылық белгілі бір деңгейде тұрды, ал
инфляция қарқындары бақылау аймағында болды, инвестиция көлемі маңызды
фактор болып табылды.
Бірақ өсіп бара жатқан қарыздық міндеттемелер реформалардың осы
кезеңінде жылына 1 млрд. $-ға жетті және 1989 жылы жиынтық қарыз ағымдағы
жылдың жалпы ұлттық өнімнің (ЖҰӨ) 80%-не жуық болды.
Бұрын айтылғандай, Чилиде елеулі күрделі салымдарды талап етпейтін
модель қолданылған еді және тиісінше, шетел капиталы ағымын белсенді
жүргізу 80-жылдардың аяғында дами бастады.
Елдің экспорттық саясаты күрделі салымдар қажеттілігінің белгілі
құрылымын алдын ала анықтады және экспортқа бағытталған өндіріс саласында
жұмыс істейтін инвесторларды марапаттау (қолдау) жүйесін, яғни қосымша
жеңілдіктер мен кепілдемелер беру жүйесін енгізу қажеттілігіне бағыттады.
Шетел инвесторларды өз капиталын экономиканың кез-келген саласына
енгізу мүмкіндігін алды, ал пайданы шетелге аудару белгілі бір дәрежеде
шектелді. Инвесторлар құрылып жатқан валюталық нарықтық толық құқылы
субъектісі болуға мүмкіндік алды, сонымен бірге 10 жыл ішінде кепілденген
тұрақты салық салу жүйесіне ие болды.
Ол елге келетін инвестициялар көлемінің белгілі бір дәрежеде өсуіне
мүмкіндік берді, олар реформаның бірінші кезеңімен салыстырғанда 2 есеге
ұлғайды. Тікелей инвестициялармен қатар шетел бағалы қағаздар нарығы да
жұмыс істеуге мүмкіндік алды және олардың 1994 жылғы арақатынасы 2,6-2,0
млрд. дол. болды.
Жаңа индустриялық елдер (ЖИЕ) экономикасындағы шетел инвестициялары.
Азия елдерінің өнеркәсібін гүлденген елдерге айналдырған факторлардың бірі
– оларға шетел капиталының құйылуы. ЖИЕ-нің индустрияландыру процесі үш
кезеңге бөлінеді және оның өзіндік ерекшеліктері бар.
➢ импортты алмастыратын стратегияны дамыту;
➢ экспорттық потенциал мен базалық салаларды құру;
➢ ғылыми салаларды дамыту;
Импортты алмастыратын салалардың даму саясатын жүзеге асыру (50-
жылдардың ортасы мен аяғы) валюталық қаржыларды үнемдеу және ішкі рынокты
тұтыну тауарларымен толтыруды көздейді.
Индустрияландырудың келесі кезеңі (60-жылдар аяғы) халықаралық еңбек
бөлінісіндегі өзгерістермен және дамыған елдер экономикасындағы құрылымдық
қайта құрулармен сәйкес келеді. Осы кезеңдегі дамушы елдердің саясаты
жаппай тұтыну өнімдерін шығаратын салаларды дамытуға бағытталған. Бұл
саясат қазіргі таңда халықаралық еңбек бөлінісінде елдердің мамандануын
анықтайтын салаларды құруға мүмкіндік береді.
ЖИЕ-ге дамыған елдердің нарықтарын толтыруға арналған жаппай өнімді
өндіруші рөлін бекіту – 70-жылдардың аяғында және 80-жылдардың басында
ғылымды қажет ететін салаларды дамыту мен өзіндік ғылыми-техникалық базаны
құру ісіне өтуді туындатты. Бұл кезеңнің негізгі қасиеті - ғылыми-зерттеу
және тәжірибелік-құрылыстық жұмыстардың дамуына мемлекеттік және жекеменшік
салымдардың өсуі.
1980-1987 жылдар кезеңінде ҒЗТКЖ-ға қажетті шығындар ЖҰӨ-де 0,6%-тен
2,2%-ке өсті, 1991 жылы олар 3%-ке тең болды, ал 2001 жылы оларды ЖҰӨ-де 5%-
ке дейін жеткізу жоспарланады.
Осы кезеңде электрондық және электротехникалық өнеркәсіп, металл
өңдеу, автомобильдік, химиялық, авиациялық және аэрокосмостық өнеркәсіптер
өте жедел қарқынмен дамыды. Жоғары технологиялық тауарларды өндіруге қайта
бағдарлану жүріп жатыр.
Бұл қайта бағдарлану ЖҰӨ-нің даму қарқынын төмендегі деңгейге
жеткізуге мүмкіндік берді: Малайзия – 9,94%, Таиланд - 10%.
1990 жылы Корея, Сингапур, Гонконг, Тайвань сияқты “төрт айдаһардың”
жиынтық ЖҰӨ-і 505 млрд. дол. тең болды.
1960 жылдарға дейін оңтүстік Корея, АҚШ көмегі есебінен өмір сүрді,
оның көлемі 50-жылдарды ЖҰӨ-нің 6%-нен 14%-не дейін өзгеріп отырды. Бұл
кезеңде өнеркәсіптің дамуы импорт алмастырушы сипатта болды.
60-жылдардың басынан бастап Оңтүстік Корея дамудың экспортқа
бағытталған стратегиясын жүзеге асыруға кірісті. Мөлшерлеме дайын
өнеркәсіптік өнімнің экспортына жасалды, бұл күрделі ресурстары жоқ және
ауыл шаруашылығы бар елдерге тән құбылыс. Шетел капиталын тарту кезінде
экспорттық өндірісті құру көзделеді.
Шетел капиталын нысаналы және тиімді қолдану “сеулдық экономикалық
ғажайып құпияларының бірі” болып табылады.
Кредиторлық кең пейілділігі стратегиялық ойлармен және еңбек ақының
аздаған шығындарымен түсіндіріледі.
1963-1969 жылдар аралығында шетел капиталы ішкі күрделі салымдардың
44%-ін қамтамасыз етті. 1972-1976 жылдары Оңтүстік Кореядағы мемлекеттік
қарыздар үлесі 3 есе, ал жеке меншік несиелер 2,5 есе ұлғайды. АҚШ пен
Жапониядан алынатын мемлекеттік қарыздар өте тиімді жағдайларда ұсынылды: 1-
3% және жеңілдік мерзімі 9 жылдан жоғары. Жапондық қарыздардың өте
тартымдылығы арқасында, 1967-1978 жылдары Жапонияның Оңтүстік Кореяға
ұсынатын қарыздық қаржыларының жалпы сомасындағы мемлекеттік қарыздар 21%-
ке және жеке меншік күрделі қаржылар 21,5%-ке тең үлесті алды.
Уақыт өте шетел капиталының келіп түсуінің белгілі бір формалары
өзгеріп отырады. 80-жылдардың ортасында Жапония, АҚШ және бірқатар қаржы
ұйымдарынан (Даму мен қайта құрудың халықаралық банкі, Дамудың Азиялық
банкі, ХВҚ) алынған мемлекеттік қарыздар 13 млрд. дол. жуық болды, олардың
70%-і инфрақұрылымды қаржыландыруға жұмсалады. Жеке меншік несиелер өте
қысқа мерзімге және қатаң шарттар негізінде берілді, олар өндірісті
кеңейтуге және ағымдағы ұдайы өндірісті қамтамасыз етуге бағытталды.
Несиелік капиталдың экспорт өте маңызды болды және ол күрделі
қаржылардың негізгі формасы болды.
1980-1985 жылдар аралығында қаржылық құралдардың жалпы ағымы 100 млрд.
дол. жуық болды.
Жинақталудың қайнар көзі ретіндегі тікелей инвестициялар шетелдік
қарыздармен салыстырғанда өте қарапайым орынды алып тұрды. Осылайша, 1981
жылы шетел қарыздары 32,500 млн. дол. жуық, ал тікелей инвестициялар көлемі
– 1758 млн. дол. тең болды.
1981 жылға дейін тікелей жапондық инвестициялардың жалпы санының 55%-і
Оңтүстік Кореяның үлесінде болды.
1981 жылдың аяғына таман тікелей шетел инвестицияларының жалпы санының
1%-і қазба өнеркәсібіне, 75%-і өңдеуші өнеркәсіпке және 24%-і қызмет
көрсету саласына салынды.
Бұл “сеулдық ғажайыптың” құраушылары инвестициялық саясат
ерекшеліктерінен туындап отыр:
- елдің материалдық құндылықтарының 70%-і сыртқы айырбас арналарына
тартылды, іс жүзінде ол Тайвань мен Нидерландыдан кейінгі үшінші орынды
қамтамасыз етеді;
- Оңтүстік Кореядағы өндіріс Батыс технологиясы мен менеджментіне
негізделеді, оның өзі американдық және жапондық фирмалардың тікелей
бақылауында болды. 30 жыл ішінде Корея экономикасына 10000-ға жуық
шетел технологиясы импортталды, ал өнімнің кореялық үлгілерін жасау
шетелдік “ноу-хауды” және тікелей санкцияланған қарыз алуды қолдану
арқылы ақыл-ой потенциалын тартуды талап етті.
- Оңтүстік Кореяның инвестициялық саясаты экономиканың өте жабық типін
қалыптастырды, жалпы активтегі шетел капиталы бар біріккен кәсіпорынның
үлесі 2% көлемінде тербеліп отырды, осы көрсеткіш Сингапурда - 25%-ке,
ал Гонконгте – 15%-ке тең болды.
Оңтүстік Кореяға шетелдік салымдардың өте қатаң және шатысқан
регламенттеуі тән.
Тізім саны 100-ден асатын ауыл және орман шаруашылығы, қаржы сферасы,
сақтандыру, көтерме сауда байланыс және тағы басқалар сияқты салалар өз
күшін сақтап қалды.
1997 жылғы экономиканы ырықтандыру процесіне Сыртқы сауда ұйымының
араласуы салдарынан 67 сала жабық күйінде қалды. Шетел инвесторлары үшін
кореялық компаниялар акцияларының үлесі (сатып алуға арналған) 15%-тен
аспайды.
Оңтүстік Кореядағы сияқты барлық азиялық ЖИЕ-нің несиелік капиталдың
экспорты мемлекеттік немесе жеке меншік жолдар бойынша жеңілдетілген және
коммерциялық шарттар негізінде жүзеге асырылды. ЖИЕ үшін несиелік
капиталдың ірі доноры – АҚШ пен Жапония болды.
Оңтүстік Кореяда-Американдық көмектің 51%-і, ал Тайваньда – 23%-і
шоғырланған.
Барлық жапондық несиелер мен қарыздардың 85%-ке жуығы ЖИЕ-дің
үлесінде, соның ішінде: Таиланд – 44%, Малайзия – 21%, Оңтүстік Корея –
18%.
1986 жылы азиялық ЖИЕ Ұлыбританиядан жалпы сомасы 166 млн. дол. қарыз
бен несие алды, олардың 91%-і Малайзияның үлесінде болды.
1986 жылғы халықаралық ұйымдар тарапынан Оңтүстік Корея 8,9 млрд.
дол., Таиланд – 6,2 млрд. дол., Малайзия – 3,3 млрд. дол. болатын несие мен
қарыз алды.
ЖИЕ экономикасына кәсіпкерлік капитал салатын жетекші инвестор – АҚШ
болып табылады.
Қазба өнеркәсібі (негізінен мұнай шығару), өңдеуші өнеркәсіп және
қызметтер саласы – американдық капиталды салудың басымды салалары болып
табылады.
1981 жылдың аяғына таман барлық ЖИЕ-дегі күрделі қаржылар көлемі 26,5
млрд. дол. тең болды, олардың 36,2%-і азиялық ЖИЕ-дің үлесінде болды.
Кәсіпкерлік капиталды шығарудың екінші орнын Жапония алды.
1987 жылдың басында ЖИЕ-ге салынған күрделі қаржылар көлемі 11,3 млрд.
дол. тең болды.
Өңдеуші және шикізат өнеркәсіптері – жапондық трансұлттық
корпорациялар үшін басым салалар болып табылады.
Тікелей инвестициялар көлемі бойынша Ұлыбритания үшінші орынды алады.
80-жылдардың ортасында күрделі қаржылар 5,3 млрд-қа тең болды, ағылшын
ТҰК-ның күрделі қаржыларының көп бөлігі (52%) өңдеуші өнеркәсіпке
бағытталған.
1987 жылдың аяғында азиялық ЖИЕ экономикасындағы тікелей инвестициялар
көлемі 29,3 млрд. дол. құрады.
Оңтүстік шығыс азиядағы (ОША) Қытай капиталының рөлін ерекше атап өту
керек. Капитал салу үшін жедел және тиімді қайтарымдылықты беретін
салаларды мұқият таңдай отырып, ОШАМА елдерінде ЖҰӨ-нің 60%-ке жуығын Қытай
кәсіпкерлері өндіреді.
Бұл кездегі экономикалық дамудың айрықша құбылыстарының бірі -
қытайлық үш этникалық ошақтарының (Гонконг, Сингапур, Тайвань) атқарған
рөлі, сонымен бірге, осы ошақтардан тыс жерлерде өмір сүретін Қытай
диаспорасы болып табылады.
Ұлттық экономиканың қытайлыққа қарсы бағытталуына жауап бере отырып,
жеке меншік фирмаларды, акционерлік компанияларды қолдануға мөлшерлеме
жасайды.
Қытайларға тән ерекше қасиет (үнемділік, ұқыптылық, есептілік) Қытай
капиталының орасан ұдайы өндірісін дамытты, ол елдердің бүтіндей өнеркәсіп
салаларын өзіне бағындырды.
Көптеген қытай зерттеушілерінің айтуынша, жетекшілер экономиканы
саясаттан жоғары етіп қойған, ал идеология саясат мүддесіне тәуелді болып
келеді.
Қытайлық бизнестің дәстүрлі белгісі - Қытай қауымының өзі. Халықтық
нығаюдың жоғары деңгейі, қауым ішіндегі байланыстар және іскерлік
мүдделердің тоғысуы рулық қауымнан тыс жерлерге таралады. Салынған елдегі
Қытайлық капиталдың қызметіндегі маңызды бағыттардың бірі – жергілікті,
қытайлық емес биліктің іскерлік белсенділігіне әсер ету немесе бағындыру
ниеті (мақсаты) болып табылады.
Тәжірибе көрсеткендей, салынған елдегі қытайлық капитал, мысалы,
Индонезияда үкімет шараларын ашық түрде менсінбейді.
Өйткені капиталдың қызметі бір орталықтың біртұтас басқаруымен
жеңілдетіледі, ол қызметті сауда өнеркәсіптік палаталар табысты орындайды.
70-жылдардың ортасында олардың саны Малайзияда – 479, Филиппинде –
368, Сингапурда – 179, Таиландта – 59.
Оңтүстік-шығыс Азия нарығындағы өз позициясын нығайту мақсатында
қытайлық компаниялар тікелей мемлекеттік құрылымдармен және жергілікті
капиталмен ынтымақтасады.
Шығыс Еуропа елдерінің дамудың жаңа моделіне көшу тұжырымдамасы өз
күштеріне сену және шетел капиталын белсенді тарту идеяларына сүйену еді.
Соңғы онжылдық тәжірибесі көрсеткендей, оны енгізудің әлеуметтік-
экономикалық салдары сан алуан болып келеді.
Оның позитивті аспектілеріне мыналар жатады:
- экономикалық дамуына ықпал ету;
- жұмыспен қамтамасыз ету;
- жаңа технологиялар базасына көшу;
- білікті мамандарды дайындау.
Өз ресурстарының жеткіліксіздігі әсерінен бүкіл экономиканы реформалау
үшін Шығыс Еуропа мемлекеттері шетел капиталын импорттап алуға мәжбүр
болды. Капиталдың өсуінің жоғары қарқындары 90-жылдардан бастап белгіленді,
1990 жылға қатысты келесі 5 жылға қойылған инвестициялар көлемі 43 есеге
ұлғайды және бірнеше млрд. дол. жетті.
Инвесторлардың өз капиталын салу мынандай себептерге байланысты болды:
- тауарлар мен қызметтер нарығының толығуы;
- білікті жұмысшы күші, шикізат пен энергия ресурстарының төменгі құны.
Бұл шетел инвесторларына инвестициялар мен тұтыну тауарларын өткізуді
кеңейтуге мүмкіндік берді, аймақтың ыңғайлы географиялық жағдайы елеулі
түрде оның ұйымдастырылуы мен техникасын жеңілдетті.
Дамыған елдер халқының қоршаған ортаны қорғау нормаларын қатаңдатуға
қатысты ұлғайып бара жатқан белсенділігін ескере отырып, дамушы елдер
территориясындағы бірінші реттік қайта жасау өндірістерінің көбін қайта
орналастыру қажет болып отыр.
Қабылдаушы жақтың шарттары есебінен пайданы жоғарылатудың және
технологиялық өндірістер құрылымын үйлестірудің қолайлы мүмкіндіктері
жасалды.
Бірақ шетел инвестицияларының барлық формаларының ішінде Шығыс Еуропа
капиталын тікелей салынуына көңіл аударды. Өйткені, бұл форма бағалы
қағаздар нарығындағы тәуекелділікті жойды, қаржыландыру шарасын жеңілдетті
және капиталды тарту мен пайдалану шығындарын төмендетті. Сонымен бірге
Шығыс Еуропаға тартылған барлық тікелей инвестицияның 90%-ке жуығы Венгрия,
Польша мен Чехияның үлесінде, бұл жерлерде бір тұрғынға шаққанда
инвестицияланатын капитал сомасы тиісінше 692$, 342$, 142$ болды. Басқа
мемлекеттерде бұл көрсеткіш бірнеше ондаған долларды ғана құрайды.
Капиталды тартудың мұндай сандық параметрлері төмендегідей:
- әлеуметтік және саяси жағдайдың тұрақтылығы;
- жекешелендіру процесінің үлкен демократиялығы;
- “ашық есік” саясатын ертерек қолдану.
Тәжірибе көрсетіп отырғандай, жекешелендіру қарқыны төмен, экономика
мен саяси жағдайдың тұрақсыздығын туындататын тәуелділіктердің болуы бар
елдерде (Болгария, Словакия, Румыния) капиталдың динамикалық ағымының болуы
мүмкін емес.
Шетел капиталы ағымының елдік векторы ең алдымен Батыс Еуропа елдеріне
сүйенеді, ал олардың 13-і ғана АҚШ-тың үлесінде.
Шығыс және Орталық Еуропа, Ресей бұл кезде елеусіз параметрлерге ие.
Шетел капиталын басқарудың институционалдық құрылымы көп қырлы және
онда маңызды рөлді халықаралық қаржылық ұйымдар атқарады.
Сонымен бірге, Шығыс Еуропадағы капитал ағымының барлық көлемін елдер
бойынша бөлудің маңызды ерекшеліктері бар.
Мысалы, Венгрияда – АҚШ капиталы, ал Чехия мен Болгарияда – Германия
капиталының үлесі мол.
Еуропадағы шетел капиталын тартудың төмендегідей ерекшеліктері бар:
- салалық құрылым бойынша шетелдік салымдарды пайдалану палитрасы әр
алуан;
- алғашқы жылдары қаржылар өнеркәсіптің дәстүрлі салаларына салынды;
- өңдеуші өнеркәсіп сферасына капиталды орналастырудың жоғары үлес
салмағы;
- халық шаруашылығының жоғары технологиялық салаларына тікелей шетел
инвестицияларын арттыру тенденциясы;
- өңдеуші өнеркәсіптегі капиталдың жоғары үлесі, көлік өндірісінің
(жеңіл, жүк, көліктері, автобустар), сонымен бірге телебайланыс, сауда
және қаржылық секторы;
- жердің сауда айналымына кіру проблемасы, сонымен бірге оны алу шарасы
ауыл шаруашылығы сияқты салаға мұқият көңіл аударудан алыстатты.
Өзіміз білетіндей, шетел капиталы белгілі бір елге әр түрлі жолмен
тартылады, бірақ Еуропада бірлескен кәсіпорын (БК) құру сияқты жол кеңінен
таралған.
Өйткені, жаңа бизнес инвесторға маңызды қосымша шығындарсыз өндірісті
жүзеге асыруға мүмкіндік берді. Мұнда жинақталған тәжірибе мен серіктестік
іскерлік байланыстарда негізгі құралдар болып табылады.
Бірақ бірлескен кәсіпорындардың 50%-тен астамы шетел капиталын 100%-
тік тарту объектісі (үлесті сатып алу есебінен толық меншіктеу) болып
табылады.
Әсіресе соңғы формалар Болгария, Венгрия және Румыния сияқты елдерде
кеңінен таралған.
Салыстырмалы түрдегі аз уақытқа қарамастан, капиталды тарту процесі
ұлттық экономика параметрлерінде маңызды түрде көрініс тапты:
- жекешелендіру процесін жеңілдетті;
- бәсекелестік ортаны қалыптастырды;
- өндірістердің халықаралық бірлесуіне елдердің қатысу дәрежесін
арттырды;
Осылайша, тарихи қысқа мерзімдерде автомобиль, компьютерлік жүйелер
өндірісі және тағы басқалар едәуір өсті:
- банктік және сақтандыру жүйелерін реформалау белсенді түрде жүрді;
- көптеген елдер шетелдерде тауар шығаруда өз орнын кеңейтті.
Шетел капиталдарын тарту салдарынан туындайтын негативті параметрлер
санынан мыналарды атап өту керек:
- елдің экспорттық саясатын инвестор елдің ішкі нарығындағы мақсаттарға
бұру;
- Шығыс Еуропа елдері территориясындағы жоғары рентабельсіз, прогрессивті
емес дәстүрлі салаларды қайта орналастыру;
- елдің сауда балансындағы пассивтің ұлғаюы;
- экономикалық өсу қарқыны – тікелей шетел инвесторларын тартуға тура
байланысты болмайды.
2. БАНКТІҢ ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ПОРТФЕЛІН БАСҚАРУ
2.1. Шетелдік инвестицияларды тартудың Қазақстан үшін маңызы
Республикаға шетелдік инвестиция өте қажет, өйткені оның қаржы
ынтымақтастығының басқа түрлерінен артықшылығы қазіргі кезеңде даусыз.
Бірақ инвестициялық үстемдікке ие түрлерін таңлап алу барысында қазір дүние
жүзінде күрделі қаржыны сыртқа шығаруда қалыптасқан негізгі бағыттарды
(тенденцияларды) ескеру қажет.
Әлемдік рынокта инвестициялық күрделі қаржыға деген сұраныс пен ұсыныс
кернеуінің тепе-теңдігі жеткілікті дәрежеде болып отырған жағдайда,
Қазақстан мен ТМД-ның өзге елдері ұстаған бағыты өте әлсіз сияқты көрінеді,
оларға халықаралық ұйымдардың ресми несиелері мен үкімет кепілдіктерімен
қамтамасыз етілген банк несиелері үшін Әлемдік күрделі қаржы рыногының
шеңберінің аясы өте тар кесінділерінде бәсекелесу қалады. Тура және
портфельді инвестицияға келгенде, олардың бұл саладағы мүмкіндіктері
экономиканың өзгермелі құрылымдық проблемаларымен, ішкі қаржы рыногының
дамымағандылығымен және елеулі мөлшерде сыртқы қарыз болумен шектелген.
Бұл мемлекеттерге шетел капиталы құйылуының болашағын бағалай отырып,
шетел сарапшылары оның 60-70 процентін батыс елдері үкіметтерінің ресми
несиелері және кепілдіктер, сонымен қатар халықаралық ұйымдар несиелері
арқылы бой көрсетеді деп пайымдайды.
Бұл жағдайда Халықаралық валюта қоры мен МБРР олардың экономикалық
саясаты бұл елдер экономиканы құрылымдық жағынан өзгертуді, рыноктық
реформаларды қарқындырақ жүргізуге және жеке капиталдың келуіне
жәрдемдесуге ұмтылдыру мақсатындағы қысым жасайтын рычаг ретіндегі рөлі
артады.
Қазақстан инвестициялық несиелерге мұқтаж, сондықтан шетелдік
кәсіпкерлік капиталды тікелей инвестициялау ең тартымды түрі болып
табылады. Ол біріккен толық шетелдік кәсіпорындар құру, мемлекет пен
шетелдік инвестициялаушы арасында концессиялық келісім жасаушы, келісім-
шарттық кәсіпорындар құру түрінде жүзеге асуы мүмкін.
Тікелей инвестиция түріндегі шетелдік инвестициялаудың артықшылыққа ие
түрін таңдау республикаға мәселенің екі: саяси және экономикалық
аспектілерін араластырып жібермеу маңызды екенімен байланысты. Тікелей жеке
меншік шетел инвестицияларына сақтықпен қарайтын дамушы елдер бұдан гөрі
мемлекеттік қарыздарды артық көріп келеді. Бұл экономикалық зақымдану
жүйесінде қалуының себептерінің бірі болады. Ұлттық экономиканың қарыздарға
тым қатты орануынан қашуға және жекешелендірген кәсіпорындарға,
кооперативтерге, жеке меншік кәсіпорындарға шетелдік инвестицияларды тарта
отырып, өндіріс тиімділігін арттырудың жолдары қалай болатынын өз бетінше
шешуі үшін кең мүмкіндіктер беруге ұмтылу қажет.
Шетелдік кәсіпкерлік капиталды Қазақстан экономикасына тікелей
инвестициялаудың, мемлекеттік шетелдік несиелермен салыстырғанда, басқа да
елеулі артықшылықтары бар. Тікелей инвестицияны жүзеге асыра отырып,
шетелдік кәсіпкердің өзі салып отырған капиталды тиімді қолдануға тырысады,
осыған орай машиналар, жабдықтар беру мерзімін қарастырады, жаңа өндірістік
технологияны жасауға, өндірісті ұйымдастыруға және жалға қоюға белсене
қатысады және тауарларды өзінің сенімді арналары арқылы өткізудің тиімді
тәсілдерін табады.
Республикаға шетел инвестициясын тартудың негізгі түрлеріне біріккен
кәсіпорын (БК) құруға қатысуы толық шетелдік инвестиция салушылар
иелігіндегі шетелдік кәсіпорындар (ШК) құру:
• портфельдік инвестиция;
• аренда немесе концессиялар жатады.
Олардың барлығында өз құндылықтары мен жеткіліксіздіктері бар, бірақ
әрбір нақты жағдайда біздіңше, серіктестіктер өз мүдделері мен
мүмкіндіктерінің ыңғвйына қарай бірлесіп жұмыс істейтін түрлерін еркін
таңдап алуы керек.
Портфельдік инвестицияларды шетелдік инвестицияшылар жарналар,
акциялар немесе жергілікті меншікке – капитал салу объектісіне ие ететін
өзге құнды қағаздар сатып алу жолымен жүзеге асырылады. Осы көп емес
бірсыпыра елдерге кәсіпорындарында ТҰК акционерлік меншігіндегі үлесін
әжептәуір азайтуға қол жеткізген. Латынамерикасының бірнеше елдері жатады.
Сондықтан Қазақстан үшін де тек шетелдік инвестицияны тарту ғана емес,
сонымен қатар оны ұтымды , жүйелі пайдалану да маңызды.
Бұрынғы Кеңес үкіметі заңдарына сәйкес КСРО-да, соның ішінде Қазақстан
да, біріккен кәсіпорын ашу шетелдік инвестицияның негізгі формасы болды.
Бірақ та тура шетелдік инвестиция мен біріккен кәсіпорын ашудан басқа,
Республикаға шетелдік капитал құйылуының басқа да түрлері бар, ол біріккен
және шетелдік банк ашу арқылы жүзеге асады. Қазіргі кезеңде бұндай банктер
Мемлекеттік Ұлттық банкте тіркелуден өтуде.
Әлемдік тәжірибеде инвестициялаудың басқа да формалары бар. Соның
ішінде соңғы онжылдықта дәйекті дамып отырған “өнеркәсіптік инвестицияның
жаңа формасы”. Оның қатарына: лицензиялау арнаулы (тек бірыңғай егер фирма
ноу-хауды бір ғана шетелдік рұқсат алушыға сатса, бірыңғай емес, егер фирма
“ноу-хауды шетелдік” бірнеше серіктестерге сатса), лизинг (мамандандырылған
қаржы компаниясының қатысуымен машиналар, жабдықтар, қозғалатын мүліктер
негізгі ерекше формасы), франчизинг (біріккен өндіріс, мердігерлікті
қаржыландыру) жатады.
Болашаққа ұзақ мерзімді қарым-қатынасты жүзеге асыруда фирма нақты
жағдайға тиімді, ыңғайлы түрін таңдайды. Қазіргі кезеңде батыс инвесторлары
өнеркәсіптік инвестицияның жаңа түрін қарастыруда, оны бұрынғы КСРО
республикалырына қолданған біріккен кәсіпорын ашу әдісін негізге алуда,
себебі капитал салудың сенімділігін арттырады және шетелдік инвесторларды
көптеген үстемдікпен қамтамасыз етеді. Жалпы алғанда біріккен кәсіпорын
сипаты мен ұйымдастыруда екі негізгі түрін бөліп қарауға болады, олар
капиталын бірігіп иеленген акционерлік кәсіпорын және келісім-шарт
негізінде құрылған біріккен кәсіпорын.
Біріншісі екі және одан да көп серіктестіктер жаңа фирма құруға
қатысады. Мұндай әрбір серік акционерлік капиталда өз үлесіне иелік етеді
немесе жұмыс атқарып жатқан кәсіпорын акциясын бөлуге қатысады. Бұл форма
ең көп тараған.
Келісім-шарт бойынша Біріккен кәсіпорында (БК) екі жақ бірігіп
иеленетін кәсіпорын құрмайды. Екі жақтың қатынасы келісім шарт негізінде
реттеледі.
Қазір де және болашақта да ұлттық экономикаға тура шетелдік
инвестицияны ынталандыру үшін сенімді кепілдікпен қамтамасыз ету маңызды.
Сонымен бірге көп жағдайларда табыс объектісінің байланысты құны көп
болады. Портфельдік инвестиция Қазақстанда негізінен шетелдік капиталдың
қатысуы арқылы әкелінеді. Ұлттық экономиканың 143 объектісі жеке жобалар
арқылы жекешелендіру аясына тартылды, бірақ шетелдік капиталдың қатысуы
арқылы тек 4-еуі ғана жекешелендірілді: Филипп Морис компаниясы сатып алған
Алматы темекі комбинаты, Алматы және Қарағанды маргарин зауыттары, Шымкент
кондитер фабрикасы.
Шетел инвестициясын тікелей тартудың басқа бір түрі жалға беру немесе
концессия, яғни шетел кәсіпкеріне ұзақ мерзімді жалдау жағдайында әр текті
шаруашылық қызметін жүзеге асыру құқығын беру. Мемлекет меншігіне жататын
жаңғырып тұратын немесе жаңғырмайтын табиғат ресурстарын пайдалану және
игеру, мемлекет монополиясына жататын басқа да қызметтерді жүзеге асыру
құқығын беру елдің қолданылып жүрген заңдарға сәйкес арнайы мерзімдер
негізінде іске асырылады.
Шетелдік кәсіпкерлік капиталды пайдалану (қолдану) ішкі рынокта
монополиялық үстемдікке қарсы күресудің тиімді құралы және бәсекені
дамытуға болады. Оны пайдалану елге тек жетпей жатқан инвестиция ресурсын
алу ғана емес, сонымен қатар оның көмегімен ұлттық өндіргіш күштерді
пайдаланудың тиімділігін арттырады. Тура шетелдік инвестицияны дұрыс сапалы
пайдалану арқылы, шетелге тауар шығаруға арналған өнімдер мен қызметтер
түрлері мен атауларының санын көбейтуге әсер етеді, шетелдік несиемен
салыстырғанда қосымша жұмыс орнын ашуға, елдің қарызын көбейтуге, сол
арқылы сырт елге валютаның ағылуын азайтады.
Экономикалық аймақтарға шетел инвестициясын тартуды ынталандырудың
басты шарты болып Қазақстан Республикасының егеменді мемлекет ретінде
тәуелсіздігінде жатыр. Бұл мемлекеттің нарықтық қатынастарға өтуге
бағытталған әлеуметтік, экономикалық, инвестициялық және сыртқы
экономикалық саясатты дербес өңдеуге мүмкіндік береді. Ұлттық нарықтық
қатынастарды құрған кезде алдыңғы әкімшілік-әміршіл экономиканы
реформалаудың тәжірибесін есепке ала отырып, экономикалық мемлекетті
басқаруда мемлекеттің рөлін күшейту үшін қажетті шарттарды жүзеге асырды.
Жинақталған тәжірибеде өтпелі экономика жағдайында Қазақстанның халық
шаруашылығын және оның аймақтарын дамытудың индикативті жоспарын өңдеп іске
асыру негізінде аймақтарды басқаруды ұйымдастыру мүмкіндігін берді.
Индикативті жоспарлау салалық және теориялық пропорциялармен қатар
экономикалық аймақтар байланысында мемлекеттік реттеуді күшейту салдарынан
мемлекеттің тұтас экономикасы шеңберінде аймақтардың өзара даму қатынасы
мен комплекстік принципінің жүзеге асу мүмкіндігін берді. Бұл қоғамда
әлеуметтік-саяси және экономикалық тұрақтыққа жетуге мүмкіндік туғызады.
Экономикалық аймаққа шетел инвестициясын тартуды ынталандырудың маңызды
жағдайларына келесілер кіреді:
• Республикамыздың ұзақ мерзімді “Қазақстан – 2030” даму стратегиясы;
• Экономиканың жан-жақты тәртіптері мен оның аймақтық секторлары және де
оның дамуындағы маңызды бағыттарының негіздері;
• Экономиканың либерализациялануы мен экономикалық реформалаудың тереңдеуі;
• Қазақстан Республикасының экономикалық өсу факторының негізінде
инвестиция рөлінің әсіресе шетел инвестициясының өсуі.
Ұзақ мерзімді “Қазақстан - 2030” даму стратегиясында экономикалық
реформалаудың өткізілу ауыртпалығы мен іске асуы экономикалық аймақтарға
жүктеліп, олардың рөлі мен орны анықталған. Экономикалық реформалаудың
нәтижелілігі мен салдары көбінесе аймақтар орнында құрылымдық,
инвестициялық және ғылыми-техникалық шаралардың оңды шешілуіне байланысты
болады. Аймақтардағы инвестициялық қызметті активтендірілуі мәселесі
қазірге шешіле қойған жоқ, соның салдарынан аймақтық, инвестициялық
саясаттың өңделіп жүзеге асуы жөнінде жинақталған тәжірибені қорыту қажет.
Аймақтардың экономикалық ерекшелігі болып инвестициялық ресурстардың
жетіспеушілігі саналады. Сонымен бірге аймақтардағы инвестиция нарығы
әзірге әлсіз ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz