Сезім саясымен салыстырғанда теңіздің жанындағы тамшыдай

1 Поэзия
2 Әдебиеттің негізгі құралы
3 М.Мақатаев поэзиясында
4 Ақын өлеңдері

Поэзия өнер мүлкі ретінде қыр-сыры мол жан-сезімнен тыс поэзия болмайды. Оның ішінде лирика тікелей сезімдік туынды екені мәлім. Алайда әр ақынның сол сезімді поэзияға өзек етуіндегі эстетикалық арсеналдары түрліше. Негізгі объект алдымен талант қырларында жатыр. Айту мәнері шабыт көзінде жатыр. Лирика – белгілі бір уақыт пен ортаның жемісі, сол орта мен уақыт перзентінің көңіл-күйі , жан тебірінісі. Оның бойындағы барша қасиет – қадірді нақты мезгіл рухы, дәуір мазмұны айқындамақ. Ендеше біздегі лирика – замандасымыздың рухани өмірінің, сезім әлемінің, ой дүниесінің көрікті сурет екені даусыз. Лирикадағы басты образ – лирикалық қаһарман. Бұл образдың түп негізі - ақынның өзі болғанмен лирикалық кейіпкер – жинақталған, дараланған, яғни толық мағынадағы әдеби бейне санатына көтерілген, ақынның ғана емес, оның замандастары атынан сөйлеу хақына ие болған тұлға, яғни ақын мен оқырман, өлең мен оқырман проблемасына белгілі дәрежеде, сол лирикалық қаһарман мен оқырман арасындағы қарым-қатынас тұрғысынан қараймыз.
Әдебиеттің негізгі құралы – тіл. Ұста металды, суретші бояуды қандай жақын білсе, ақын тілді сондай жақсы білуі керек. Онсыз ол өзінің ой-сезімін, өмір тәжірибесін басқаларға суреттеп жеткізе алмайды. Өмір картинкасын, адам образын жасамайды. Тиіс – сан сөздің жиынтығы, ал сөздердің ішінде терең ой, сұлу сын, нәзік сезім, асқақ көңіл, өжет ерлік тағы басқа адам мінезіне тән ерекшеліктерді көркем суреттейді.
Ақын өзінің шығармаларында көркем образ жасауда сөзбен сурет салуды өзіне тән өзгеше мәнер, машық танытып, көрікті құралдарын өте шебер қолданады.
Мұқағали құбылтулары мен айшықтауларында қолдана – қолдана әбден жауыр болған көріктеу құралдары жоқ, ақын мен өзінше ізденіп, бейнелі сөздерді жаңарта, жаңғырта қолданады. Ақынның қиыннан қиыс тараған объектіні өмір құбылыстарын ықшамды, бейнені әрі нақты затты көрсетеді.
Қай өлеңін алып қарайық, олардың әрқайсысында троп атаулының құбылып, құлпырып, олардың жылы лебімен, терең әсері өзара өріліп, өзгеше өнеге алған, үйлесім тапқан Абай айтқандай «Сылдырап өңкей келісім, тас бұлақ тың суындай» айрықша гармонияға көшіп отырады. М.Мақатаев туған халқының ауыз әдебиеті мен жазба әдебиеті үлгілерінен мол сусындаған, өзгеше өнеге алған, оның өлеңдері халықтық ұлттық сипаты да айқын, дәстүрге өз жаңалығын қосып, сөз өнерін біршама байыта білген.

1. Шыққан «Мұқағали» атты естеліктер кітабы жайлы /Ег.Қаз. 1996-9 ақпан/
2. Қаулынбайұлы Т. «Болашаққа аттанған жырлар» /М.М. өлеңдеріндегі имандылық иірімдері/ Қазақ елі – 1998-6 наурыз
3. М.Мақатаев «Әйелдер-ай» өлең Қаз мұғалімі 1998-2 наурыз
4. М.Мақатаев «Әйелдер-ай» өлең Қазақ елі 1998-6 наурыз
5. М.Мақатаев «Ажал алдында тұрғандаймын» Ақиық ақын Мақатаевтың 1874 жылы ҚКОП Оп.Ком 1 – хатшысы Д.А.Қонаевқа жазған хаты. Егемен Қазақстан 1998 -30 қаңтар, 1795, 1931 – 37
6. М.Мақатаев «Кешірген қала» Жас Алаш 1998-10 ақпан
7. Асылбекова А. «Өмір дегенің – бір күндік сәуле екен ғой және Мұқағалиды еске түсіру» Егемен Қазақстан, 1998-7 ақпан
8. Сүгіров С. «Хан тәңірдей асқақ туған піріміз немесе ақын рухымен сырласу» Алматы ақшамы, 1998-4 ақпан

Пән: Әдебиет
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

ӘОЖ 894.342

СЕЗІМ САЯСЫМЕН САЛЫСТЫРҒАНДА ТЕҢІЗДІҢ ЖАНЫНДАҒЫ ТАМШЫДАЙ

С.М. Исматова, Ә. Ж. Шағатаева

Тараз мемлекеттік педагогикалық институты, Тараз қ.

Поэзия өнер мүлкі ретінде қыр-сыры мол жан-сезімнен тыс поэзия болмайды.
Оның ішінде лирика тікелей сезімдік туынды екені мәлім. Алайда әр ақынның
сол сезімді поэзияға өзек етуіндегі эстетикалық арсеналдары түрліше.
Негізгі объект алдымен талант қырларында жатыр. Айту мәнері шабыт көзінде
жатыр. Лирика – белгілі бір уақыт пен ортаның жемісі, сол орта мен уақыт
перзентінің көңіл-күйі , жан тебірінісі. Оның бойындағы барша қасиет –
қадірді нақты мезгіл рухы, дәуір мазмұны айқындамақ. Ендеше біздегі лирика
– замандасымыздың рухани өмірінің, сезім әлемінің, ой дүниесінің көрікті
сурет екені даусыз. Лирикадағы басты образ – лирикалық қаһарман. Бұл
образдың түп негізі - ақынның өзі болғанмен лирикалық кейіпкер –
жинақталған, дараланған, яғни толық мағынадағы әдеби бейне санатына
көтерілген, ақынның ғана емес, оның замандастары атынан сөйлеу хақына ие
болған тұлға, яғни ақын мен оқырман, өлең мен оқырман проблемасына белгілі
дәрежеде, сол лирикалық қаһарман мен оқырман арасындағы қарым-қатынас
тұрғысынан қараймыз.
Әдебиеттің негізгі құралы – тіл. Ұста металды, суретші бояуды қандай
жақын білсе, ақын тілді сондай жақсы білуі керек. Онсыз ол өзінің ой-
сезімін, өмір тәжірибесін басқаларға суреттеп жеткізе алмайды. Өмір
картинкасын, адам образын жасамайды. Тиіс – сан сөздің жиынтығы, ал
сөздердің ішінде терең ой, сұлу сын, нәзік сезім, асқақ көңіл, өжет ерлік
тағы басқа адам мінезіне тән ерекшеліктерді көркем суреттейді.
Ақын өзінің шығармаларында көркем образ жасауда сөзбен сурет салуды
өзіне тән өзгеше мәнер, машық танытып, көрікті құралдарын өте шебер
қолданады.
Мұқағали құбылтулары мен айшықтауларында қолдана – қолдана әбден жауыр
болған көріктеу құралдары жоқ, ақын мен өзінше ізденіп, бейнелі сөздерді
жаңарта, жаңғырта қолданады. Ақынның қиыннан қиыс тараған объектіні өмір
құбылыстарын ықшамды, бейнені әрі нақты затты көрсетеді.
Қай өлеңін алып қарайық, олардың әрқайсысында троп атаулының құбылып,
құлпырып, олардың жылы лебімен, терең әсері өзара өріліп, өзгеше өнеге
алған, үйлесім тапқан Абай айтқандай Сылдырап өңкей келісім, тас бұлақ тың
суындай айрықша гармонияға көшіп отырады. М.Мақатаев туған халқының ауыз
әдебиеті мен жазба әдебиеті үлгілерінен мол сусындаған, өзгеше өнеге алған,
оның өлеңдері халықтық ұлттық сипаты да айқын, дәстүрге өз жаңалығын қосып,
сөз өнерін біршама байыта білген.
М.Мақатаев поэзиясында өмір құбылыстарын көз алдына қаз – қалпында еш
қоспасыз түрлі әдістерді қолдана отырып, көркем суреттейді.
Өмір құбылысын суреттеуде эпитет, теңеуді ақын өлеңдерінде өте шебер
қолдана біліп, көркем шығуына септігін тигізген, өлеңдерінде өте жиі
қолданған. Адамның не заттың, не табиғат құбылыстарының сөз арқылы
ерекшелендіріп, белгілерін анық көз алдыңа елес арқылы түрлі қозғалысқа
ендіріп, адамның ой – қиялына, сезіміне әсер етіп, ақылымен бірге сенде
құбылып, өзгеріп, өсіп, қуанып, қайғырып отырасың. Мысалы:
Ақ қайыңдар, тал теректер... алтын сары сырғалар,
Туған жердің кеудесінде тұнжырайды жылғалар.
Қайда кеткен жасыл алқап, жасыл орман, жасыл маң?
Қайда кеткен жақұт гүлдер паң далаға шашылған?
Тағы да күз
Тәкаппар таулар жатқан жан – жағында,
Барып қайт салқын жайлау, малды айылға.
Бұзылған үй
Тәкаппар таулар жатқан жан-жағында, барып қайт салқын жайлау, малды
ауылға.
Бұзылған үй.

Эпитетті қолданғанда ақын жай қолдана салмаған. Белгілі мақсатпен
қолданады. Ақынның қолданған эпитеттері, суреттеген нәрсесіне өзінің
қатынасын көрсетіп тұр. Келтірілген мысалдағы ақынның қолданылып отырған
эпитеттері, олардың табиғатпен байланысын көрсетеді. Ақ жайық, Жасыл
алқап, жасыл орман, Жасыл маң, Тәкаппар тау ойланбай алына салған
нәрсе емес.
Табиғатты қайта жасаушы, табиғаттың адам өмірімен тығыз байланысты
жасырмас бөлігі екендігін, уақыттың өзі табиғат құбылуларымен,
құбылыстарымен өлшеулі, шекті екенін көрсетіп отыр. Тәкаппар мен салқын
қандылық адам мінезіне тән ерекшеліктер, ақын оны жаңаша табиғаттың
ерекшелігіне суреттеу арқылы, табиғатты басқа қырынан көрсеткендей, жаңаша
қырын ашқандай соны леп еседі.
Келесі өлеңдерінде:
Арым міне, сүттей аппақ алдымен көп жылап тұр,
Жаутаңдаған жанарыңда жалғыз ғана сұрақ тұр.
Міне, тағы ашу келіп, алқымына тығылды
Кең дүние, төсіңді аш, мен келемін,
Алынбаған ақым бар, сенде менің.
Қайрат құмдар – бұйығып шөлдегенім,
Бура бұлттар – бусанып терлегенім.
Кең дүние төсіңді аш мен келемін
бұл үзінділердегі жаутаңдаған жанар, кең дүние, бұйрат құмдар, бура
бұлттар эпитет, адамға берер әсері алдыңғы өлеңдерден өзге. Өйткені, ақын
мұнда алдыңғы үзіндіде адамдық арының таза екендігін дәлелдейді.
Жаутаңдаған жанардан сұрақтың тұрғанын, күмән келтірудің ізі тұрғандығын
эпитет арқылы әсерлі етіп көрсетті.
Кең дүние – тұрақты эпитет, ал әдебиетте бұйра сөзін жаңаша т
дауыссызды қосу арқылы қолданған, түйенің бурасы болушы еді, бұл жерде сол
бурадай, үлкен деген мағынада жаңаша мағына білдіріп, жаңа тіркес өніп тұр.

Ақын өлеңдерінде бір құбылысты, нәрсені суреттеу барысында, өзгеше
белгілерін көрсетпей-ақ, оны екінші нәрсемен салыстырып суреттеуде теңеуді
өте ұтымды қолданған.
Қас-кірпігің қарлығаштың қанатындай қап-қара,
Үлбіреген жүзің сенің ақ жібек пе, мақта ма?
Сенің көзің түпсіз терең тұңғиықтан жаралған
Күлкің қайда күмістей сыңғырлаған?
Жүзің неге ымырттай тұнжыраған?
Қайран жеңгем
Келтірілген өлеңдердің үзінділері арқылы екі нәрсенің кеңейтіп
нәрсемен теңелетін нәрсенің сыртқы ұқсастығы болғандықтан теңелгені
көрінеді.
Тек сыртқы жағы емес, оның түпкі қызығы ақынның көздеген мақсатымен
байланысты болып тұрғандай.
Ақын бұл жерде қанат сөзіне – дай жұрнағын қосу арқылы теңеуді
білдіріп тұр, қас кірпігін қарлығаштың қанатындай, - деп қаралығын, түсін
білдіріп тұр.
Күмістей, ымырттай күмістің сыңғырындай ерекше үнге теңесе, күннің
батуы, сәл қараңғылық басуы көңіл-күйінің болмайтынын айтып тұр.
Сонымен қатар ақын басқа да өлеңдерінде теңеудің соны түрлерін, жаңа
сөз тіркестерін енгізді. Мысалы:
Бұл ғасыр – менің жүрек сағатымдай,
Тамырым бірге онымен соғатындай,
Амалсыз, абайсызда қалғып кетсем,
Ғасырым бірге ұйықтап қалатындай.
Менің ғасырым
Кез-келген ақын өз ғасырын, әлеуметтік жағдайын суреттесе, мұғалім өз
ғасырын суреттейді, өзімен бірге тыныс алып, өмір сүруде, сырғуда, жылжуда.
Ақынның жүрек сағатындай онымен бірге соғатындай, егер ақын ұйықтаса онымен
бірге ұйықтап қалатындай
... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.