Қазақ халқының ұлттық санасын қалыптастырудағы қазақ ойшылдарының әлеуметтік-саяси идеялары
I Кіріспе
II Негізгі бөлім:
1) Қазақ философиялық ойының қалыптасуының ерекшеліктері мен дамуының тарихи кезеңдері.
2) Қазақ хандығы қалыптасуы қарсаңындағы қазақ философиясының мазмұны ХҮ.ХҮІІІ ғғ қазақ ақын.жырауларының көзқарастары
3) Абай мен Шәкәрімнің философиялық ойлары.
Қазақ ойшылдарының әлеуметтік көзқарастары. Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин және т.б.
III Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер
II Негізгі бөлім:
1) Қазақ философиялық ойының қалыптасуының ерекшеліктері мен дамуының тарихи кезеңдері.
2) Қазақ хандығы қалыптасуы қарсаңындағы қазақ философиясының мазмұны ХҮ.ХҮІІІ ғғ қазақ ақын.жырауларының көзқарастары
3) Абай мен Шәкәрімнің философиялық ойлары.
Қазақ ойшылдарының әлеуметтік көзқарастары. Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин және т.б.
III Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер
Қазақ философиясы – халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және әдістемелік құрал. Ол қоғамдық сананың басқа да түрлерімен тығыз байланыста. Сондықтан оны зерттеп үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын, саяси идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын, діндарлығын және тағы басқа пайымдау мүмкін емес.
Қазақ философия тарихы туралы жазылған еңбектер ерте заманнан белгілі. Ұлы ғұлама ойшылдардың шығармашылық мұраларын, олардың философияға қосқан үлестері, көтерген өзекті мәселелері жайлы әр елдің, әр заманның тарихшылары айқындап кеткен тұжырымдар, келелі ақын мен сезімге негізделген ойлары баршылық. Оларда философияның қоғамдық сананың ерекше түрі ретінде дүниеге келуіне басқадай алғышарттардың бастысы болып, мифологияның, діннің халықтың қарапайым санасының, ғылымның тигізген әсерлері толыққанды да ерекше сипатталған.
Халық философиясы тарихының тәуелсіз мемлекет үшін маңызы аса зор. Өйткені өзінің жеке философиясы болмаған елдің дербес рухани тұрмыс пен өркендеуге мүмкіндігі болмай, бөгде тектік факторларға тәуелділігі күшейе түседі. Ұлттық философия тарихы – жүйелілік ілім, ол философияның бір бөлігіне дәлірек айтқанда, тарих философиясына жатады.
Қазақ философиясының ерекшеліктері
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан іргелі халықтардың бірі қазақатар ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді. Ал жазба әдебиет пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами отырып, әр қилы ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті.
Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық элементтерінен бастап, қазіргі заманғы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алды. Оның негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, адамгершілік мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы, тағы басқа мәселелері болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер – бәрі де өздері өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ халқының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау жүйесінің құрылымын жасады. Олар шынай реализм, бітімнің негізгі жақтары еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-зомбылықққа қарсы күресу, құқықтық саяси және философиялық жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржаққа, тоқыраушылыққа, қазақ халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы бағытталды. Бұл да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі.
Қазақ философия тарихы туралы жазылған еңбектер ерте заманнан белгілі. Ұлы ғұлама ойшылдардың шығармашылық мұраларын, олардың философияға қосқан үлестері, көтерген өзекті мәселелері жайлы әр елдің, әр заманның тарихшылары айқындап кеткен тұжырымдар, келелі ақын мен сезімге негізделген ойлары баршылық. Оларда философияның қоғамдық сананың ерекше түрі ретінде дүниеге келуіне басқадай алғышарттардың бастысы болып, мифологияның, діннің халықтың қарапайым санасының, ғылымның тигізген әсерлері толыққанды да ерекше сипатталған.
Халық философиясы тарихының тәуелсіз мемлекет үшін маңызы аса зор. Өйткені өзінің жеке философиясы болмаған елдің дербес рухани тұрмыс пен өркендеуге мүмкіндігі болмай, бөгде тектік факторларға тәуелділігі күшейе түседі. Ұлттық философия тарихы – жүйелілік ілім, ол философияның бір бөлігіне дәлірек айтқанда, тарих философиясына жатады.
Қазақ философиясының ерекшеліктері
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан іргелі халықтардың бірі қазақатар ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді. Ал жазба әдебиет пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами отырып, әр қилы ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті.
Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық элементтерінен бастап, қазіргі заманғы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алды. Оның негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, адамгершілік мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы, тағы басқа мәселелері болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер – бәрі де өздері өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ халқының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау жүйесінің құрылымын жасады. Олар шынай реализм, бітімнің негізгі жақтары еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-зомбылықққа қарсы күресу, құқықтық саяси және философиялық жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржаққа, тоқыраушылыққа, қазақ халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы бағытталды. Бұл да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі.
1. Р.Әбсаттаров,М.Дәкенов, «Әлеуметтану», Алматы, 2007ж
2. М.Тәжін.Аяганов Б. «Әлеуметтану оқулық», Алматы, 2006ж
3. Қасабек А. „Қазақ философиясы“,1996
4. Орынбеков М.С. «Предфилософия протоказахов», Алматы, 1994.
2. М.Тәжін.Аяганов Б. «Әлеуметтану оқулық», Алматы, 2006ж
3. Қасабек А. „Қазақ философиясы“,1996
4. Орынбеков М.С. «Предфилософия протоказахов», Алматы, 1994.
Тақырып: Қазақ халқының ұлттық санасын қалыптастырудағы қазақ ойшылдарының әлеуметтік-саяси идеялары
Жоспар
I Кіріспе
II Негізгі бөлім:
1) Қазақ философиялық ойының қалыптасуының ерекшеліктері мен дамуының тарихи кезеңдері.
2) Қазақ хандығы қалыптасуы қарсаңындағы қазақ философиясының мазмұны ХҮ-ХҮІІІ ғғ қазақ ақын-жырауларының көзқарастары
3) Абай мен Шәкәрімнің философиялық ойлары.
Қазақ ойшылдарының әлеуметтік көзқарастары. Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин және т.б.
III Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақ философиясы - халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және әдістемелік құрал. Ол қоғамдық сананың басқа да түрлерімен тығыз байланыста. Сондықтан оны зерттеп үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын, саяси идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын, діндарлығын және тағы басқа пайымдау мүмкін емес.
Қазақ философия тарихы туралы жазылған еңбектер ерте заманнан белгілі. Ұлы ғұлама ойшылдардың шығармашылық мұраларын, олардың философияға қосқан үлестері, көтерген өзекті мәселелері жайлы әр елдің, әр заманның тарихшылары айқындап кеткен тұжырымдар, келелі ақын мен сезімге негізделген ойлары баршылық. Оларда философияның қоғамдық сананың ерекше түрі ретінде дүниеге келуіне басқадай алғышарттардың бастысы болып, мифологияның, діннің халықтың қарапайым санасының, ғылымның тигізген әсерлері толыққанды да ерекше сипатталған.
Халық философиясы тарихының тәуелсіз мемлекет үшін маңызы аса зор. Өйткені өзінің жеке философиясы болмаған елдің дербес рухани тұрмыс пен өркендеуге мүмкіндігі болмай, бөгде тектік факторларға тәуелділігі күшейе түседі. Ұлттық философия тарихы - жүйелілік ілім, ол философияның бір бөлігіне дәлірек айтқанда, тарих философиясына жатады.
Қазақ философиясының ерекшеліктері
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан іргелі халықтардың бірі қазақатар ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді. Ал жазба әдебиет пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами отырып, әр қилы ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті.
Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық элементтерінен бастап, қазіргі заманғы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алды. Оның негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, адамгершілік мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы, тағы басқа мәселелері болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер - бәрі де өздері өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ халқының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау жүйесінің құрылымын жасады. Олар шынай реализм, бітімнің негізгі жақтары еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-зомбылықққа қарсы күресу, құқықтық саяси және философиялық жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржаққа, тоқыраушылыққа, қазақ халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы бағытталды. Бұл да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі.
Қазақ философиясының ойының тағы бір ерекшелігі деп оның шынайы патриотизмі, халқына сүйіспеншілігін, оның бағыты, мүддесі және болашағы үшін күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадірінше анық, жан-жақты көрсете білуі дер едік.
Бұл айтқандардан қазақ философиясы басынан-аяқ тік тұрған, бірден қалыптасып жеткен жүйе деген пікір тумаса керек. Біртұтас көзқарас, дүниені жан-жақты танып білу, оның заңдылықтарын, таным процесін, әлеуметтік мәселелерді дұрыс түсіну, ойлау түрлерінің жүйесін анықтау - ол соңғы ғасырлардың үлесіне тиеді. Дегенмен, халықтың жыраулық, ақындық шығармашылығынада қоршап тұрған табиғат пен әлеуметтік орта туралы ойлаудың біршама жиынтығы болды. Негізінен кездейсоқтық, жүйесіздік сипатына қарамастан онда адамдардың бай практикалық өмірін, халық даналығын көрсететін философиялық мән бар еді. Ойлау тәсілі ерекше, шығармашылық жолы мен шығармалардың сақталуы ауыз мәдениетіне сай, оны есінде сақтау және ұрпақтан-ұрпаққа өзгертпей, жоғалтпай, ұрламай жеткізу - бұл философия тарихындағы ғажап құбылыс.
Халқымыздың өмірін бейнелеген, адамдардың түйсігін, ойларын, өскелең талабын көрсете білген фольклорда объективті шындықтың элементтері бар. Халық эпостары, ертегілер, аңыздар, лирикалық-тұрмыстық поэмалар, мақалдар мен мәтелдер - адамдарды табиғи және әлеуметтік құбылыстарды, саяси-экономикалық жағдайларды, ізгілік мақсаттарды өз уақытына сәйкес танып-білуінің куәгерлері. Ауызша халық мәдени ескерткіштерімізді зерттеу халқымыздың танымдық, әлеуметтік-саяси, адамгершілік-тәрбие және дүниеге көзқарас ерекшеліктерін білуге көмектеседі.
Табиғи және әлеуметтік өмірді тікелей бейнелеу, дүниенің құрылымы, оның жасырын күштері туралы тұрпайы түсінік - бұл қазақ философиясының бастапқы кездегі деңгейі еді. Ол кезде жүйелі және негізделген көзқарас болған жоқ., сондықтан ол философияның басты бағыттары да айқындалмаған еді.
Қазақ философиясының тарихы - халық тарихының ең маңызды құрамдас бөліктерінің ірі. Онда ғылыми таным процесі мен халықтың идеялық ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау айшықтары көрініс тапқан. Халықтың ұлт-азаттық қозғалысымен тығыз қоян-қолтықтасқан қазақ философиясы ғылыми құндылығымен қатар, жоғары азаматтық қасиетімен, әлеуметтік әділеттілікке жету жолдарын тікелей іздеуге ат салысқандығымен, өзініңі жемісті жетістіктерімен ерекшеленеді.
VI ғасырдан бастап Қазақстанның қазіргі аумағында алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап оның орнына феодалдық әлеуметтік-экономикалық формация орныға бастады.
Философияның пайда болуының тарихи алғышарты - миф. Бірақ оны философия эпос арқылы өзгерген және жүйелеген кезінде ғана пайдаланды. Әрбір заманға байланысты эпос мифтің түрін өзгертіп отырды және сонымен қатар өнер мен бастапқы ғылым элементтерінің әсерімен философияның шығу процесін, оның қоғамдық сананың шығу және жаңа бір түрі ретінде қалыптасуын жеделдетті.
Мифологиялық көзқарас пен табиғат және қоғам туралы жаңа дамып келе жатқан ғылым элементтерінің арасындағы қайшылықтарды шешу философияның пайда болуының жолы деген де қалыптасқан тұжырымдар бар. Философия мифке тән, дүниеге тұтас көзқарастың бағытын сақтауға тырысады. Соның негізінде мифологиялық не аллегориялық - көркем, не символикалық - діни, не нақты - ғылыми ойлау, бірақ олардың әрқайсысынан қабылданған түрлеріне сыймайтын, жаңа түсініктегі ойлау нысандарын құрайды.
Белгілі дүниені түсіндіруге тырысудан одан да белгісіздігі мол дүниені танып-білуге ұмтылу, егер де ол дүние, тіпті, танып- білуге мүмкіндік бермесе, тәңірге немесе құпия ғаламат күшке сілтеме жасау - мифтің өзіне тән ерекшелігі. Адамға әлеуметтік басқару жүйесін танып, оны түсініксіздеу әлдебір күштің әсерімен түсіндіру ғылым мен дамудың барысында оған сенбеушілік пайда болған жағдайда жеке адамға өзінің дүниеге көзқарасын өзгертіп, мүмкіндігін жетілдіру - бұл миф пен философияның салмағын ажыратудың бір жолы. Ақылмен ой қозғау, табиғаттың өзіне бет бұру, дұрыс көзқарастың қалыптасуы философияның пайда болуындағы диалектикалық синтез, бастапқы қайшылықтардың шешілу процесі.
Қазақ философиясының пайда болуы туралы тек ойшылдардың дүниеге көзқарасы жалпылықты, көзқарастың әмбебеап принциптерін немесе бастауларды анықтаудағы заңды бағыттары болған кезде ғана айтуға болады. Діни - мифологиялық тұжырымдар әдет-ғұрып пен беделге бой ұрса, философия заттар мен құбылыстардың, оқиғалардың мәнін ашуға, пікір-сайыс ретінде қолданылатын рационалды ойлауға, дүниені танып-білудегі қайшылықтарды аңғару мен шешуге тырысады. Бұл әрекет адамның жан-жақты ойлауы және оның интеллектуалды интуициясымен бірегей қабысқан нәтижесінде туады.
Қазақ тарихында көп кездесетін рулық генетизм осы қоғамның әлеуметтік, таптық бөлінуі және ақсүйекті рулар пайда болған кезінде күшейеді. Соңғылардың қоғамдағы заңды орындары олардың төркіні құдайдан немесе батыр бабаларынан басталады деп түсіндірілді. Сөйтіп, олардың әлеуметтік дүниенің қажетті және заңдастырылған бөлшегі ретінде қоғамдағы белсенді ролі бекітілді. Осы рулардан шыққан ойшылдардың әлеуметтік идеялары қоғамның даму үрдісін біршама дұрыс бейнеледі. Осыдан келіп олардың көзқарасы, қоғамның тарихи дамуының мүддесіне сай келгендіктен, қоғамдық пікір ретінде қалыптасты. Мәселен, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және тағы басқа ой жүйесі, олардың ақыл кеңесі, айтқан тұжырымдары осыған дәлел.
Жалпы дүниежүзілік тарихтан белгілі болғандай, қоғам дамуының көп сатыларында экономикалық мүдделер мен саяси қызметке қарағанда философиялық, этикалық, діни және тағы басқа мәселелер алдыңғы орынға шығады. Олар - азаттық және адам еркіндігі, діни сенім және ақыл-ой, өмір сүру және адамгершілік қасиеті, бостандық пен құлдық керек болса қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған, алтын ғасыр және ақыр заман туралы және басқа мәселелер.
Қоғамдық ойдың көптеген мәселелері өзінің ауқымы жағынан ұлттық шеңберден асып жатады. Мәселен, ағартушылық бағыты таза ұлттық қасиетке ғана ие емес. Оның түрлі ұлттық ерекшеліктері әлемдік жалпылықпен астарланып жатады. Қазақ ағартушылығының ерекшелігі - ұлттық мәселені басты проблема етіп қоюы, қоғамдық практикамен тығыз байланысы. Соңғысы жалпы ағартушылықтың әлеуметтік табиғатына сай. Жаңадан қалыптасып келе жатқан қазақ буржуазиясының ой-өрісін көрсете отырып, бұл ағартушылық халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға, оның бостандыққа, рухани азаттыққа жетуіне жәрдемдесті.
Қазақ философиялық ойының қалыптасуының ерекшеліктері:
· Философиялық ойлау әрбір халықтың ұлттық-мәдени ерекшеліктерімен сипатталады. Қазақ философиясының қалыптасуының өзіндік ерекшелігі қазақ халқының өмір-тіршілігінің ерекшелігімен көрінді. Әсітесе көшпелі тұрмыс тіршілігінен және менталитетінен, сондай-ақ әлеуметтік-мәдени ортаның тигізген әсері қатты байқалады.
· Қазақ жерінде ең тиімді шаруашылық көшпелі мал шаруашылығы борлды. Осымен байланысты ата-бабаларымыз табиғат ырқына көніп, оған табынды.
· Қазақ философиясының ерте кезеңіне тән сипат ретінде синкретизмді (синкретизм - өзара кірігу) қарастыруға болады. бұл дүниегекөзқарастық принциптердің өзара кірігіп кетуімен сипаталады. Ол ауздан ауызға тараған ауыз әдебиетінен көрінді.
· Шешендер, ақын-жыраулар, батырлар мен қолбасшылар, хандар мен билер - өзінше ерекше ойларды беріп, онда объективті дүние туралы көзқарастарын түйіндеді. Бірақ олар нақты философиялық мектептерін қалыптастыра алмаса да, өз замандарының қоғамдық дамуының негізгі тенденцияларын көрсетіп, ойтұжырымдап отырды.
Қазақ философиясының 3 негізгі тарихи кезеңнен тұрады:
алғы философия (ерте кезеңнен IX ғ. дейін):
- қазақ халқына тән аңыздардағы дүниегекөзқарастар;
- Анахарсис, Төныкөк, Күлтегін жырларындағы философиялық ойлар
Ұлттық философия (XIғ. - XIXғ.):
- ортағасырлық философия: әл-Фараби, Қорқыт, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашғари, Дулати, Яссауи;
- ХҮ-ХҮІІІ ғғ. Жыраулар дүниетанымы: Сыпыра жырау (ХІҮ ғ.), Асан қайғы, Қазтуған Сүйінішұлы (ХҮ ғ.), Доспанбет, Шалкиіз (ХҮІ ғ.), Жиембет, Марғасқа (ХҮІІ ғ.), Ақтамберді, Тәтіқара, Бұқар жыраулар мен Шал ақын (ХҮІІІ ғ.)
- ХІХ ғ. ағартушылық философия: Шоқан уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев
- ХХ ғ. философиясы: Шәкәрім Құдайбердіұлы;
- ХХғ ағартушылық-демократиялық философия: Жүсіпбек Аймаутов, ахмет Байтұрсынов, Әлиххан Бөкейханов, Мыржақып дулатов, Халел Досмұхамедов, Мағжан Жұмабаев. Ұлттық демократиялық қозғалыстың жетекшілері, „Алаш" партиясын ұйымдастырып, халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға тырысқан.
- Кеңестік дәуірдегі отандық философия: Ж.Әбдилдин, А.Нысанбаев, М.Хасанов, М.Сәбитов,З.Мұқашев, А.Балғанбаев, В.Зорин, М.Изотов т.б.
Қазақ хандығы қалыптасуы қарсаңындағы қазақ философиясының мазмұны
ХҮ-ХҮІІІ ғғ қазақ ақын-жырауларының көзқарастары
Жыраулар шығармашылығының басты ерекшелігі адам еркіндігін ең басты құндылық ретінде тануында. Ақын- жыраулардың дүниетанымдарына тән ортақ сипат - еркіндік ел тұтастығы, ел бірлігі мәселелерімен біртұтастықта қарас- тырылады. Өйткені XVII - XVIII ғасырлардағы уақыт тала- бы халықтың басын біріктірумен байланысты. Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар жыраулардың халықты бір билікке бағын- дыруды көздеп, оған өз шығармашылықтарын арнауы халық- тың дербестігін елдің бірлігі, еркіндігі мәселесімен қатар қоюымен анықталады. Даналық дүниетанымдық үрдісте ой кешкен ірі тұлға- лардың бірі қазақ сахарасында бір ғасырға жуық ғұмыр кеш- кен ойшыл, философ Бұқар жырау бабамыз болды. Бұқар жыраудың замандасы Үмбетей жырау Өткіздің тоғыз ханды толғауменен дегенде оның Әз Тәукеден бастап - Қайып, Бо- лат, Сәмеке, Әбілмәмбет, Күшік, Әбілхаиыр, Барақ, Абылай хандар тұсында өмір сүргендігін айтады. Бұқар жырау Абы- лай хан дәуіріне дейін де қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік 1. ХVІІ - ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары мен жырауларының 49 шығармашылығындағы еркіндік идеясы өміріне араласқан болатын. Өзінің терең ойлы философиялық тұжырымдамаларымен қоғамдық ойды жетілдіруге ат салы- сты. Алғаш рет Бұқар жырау мемлекет дәрежесіндегі істерге Тәуке ханның тұсында қатысады. Қарақұмдағы тоқсан бидің басын қосқан Құрылтайда сөз алып, осы әдет-ғұрып заңдарын қайта қарап жатқан кезде пікірталасқа қатысуы бұған дәлел. Бұл кезде Бұқар Көкілташ медіресесін тамамдап, мұсылманша оқумен қатар ғылымның бірнеше салаларын игеріп, араб, пар- сы, тәжік тілдерін терең меңгерген болатын. Дүниетанымы мен дүниеге көзқарасы жағынан толысқан ойшыл еді. Дәстүрлі ақын-жыраулар шығармашылығынан сусындаған Бұқар көшпелілер өркениетінің рухани дүниесінен терең нәр алды. Сонымен бірге оны Шығыс мәдениетімен шебер толықтырып, білімін мемлекеттік мәселелерді шешуде шыңдайды. Көшпелі қазақ қоғамдық жағдайында сақталынып келе жатқан рулық қатынастар, патриархалдық от басы, көшпелі мал шаруашылығының басқа да қатынастарын реттеп отыра- тын әдет-ғұрып құқығы болды. Құқықтық заңдарды талқылау кезінде дін ислам орталығы Бұқара қаласынан келген қазы: Сіздер, қадірменді қазақ халқы, әлмисақтан бері мұсылманбыз дейсіздер, заңға келгенде Құран-шариғаттың жолымен жүр- мейсіздер. Уәдені көкке сілтейсіздер. Көк атсын дейсіздер. Ата-баба моласына, әруаққа табынасыздар. Бұл шариғат жо- лынан кеткендік - дегенде, шариғатты Бұқараның қазысынан да жетік меңгерген Бұқар жырау: Алла аспанда емес, жерде де емес, әркімнің жүрегінде, сезімінде, жадында. Ал заң сол сенімнен жоғары емес [28, 86 - 87 бб.] - деген екен. Жыраудың осы пікіріне зер салсақ, оның ислам дінінің негіздерінен жақсы хабардар екендігін көрсетеді. Мұсылманның шариғат заңы қазақ үшін жат емес, Құранда қанға-қан, кешуі болса құн төле десе, қазақтың жолы да осыны айтады. Қоғам ісі қазақтың жо- лымен, дін шаруасы шариғат жолымен жүрсін. Дін мен құқық, мораль мен адамгершілік туралы түсініктердің әрқайсысының орнын айқындап береді. Бұқардың бұл пайымдаулары мемле- кет істеріне діни мекемелердің араласпауын жақтайтындығын білдіреді. Философия тарихында көз жіберсек немістің классикалық философиясының негізін қалаушылардың бірегейі Кант мо- 50 Қазақ философиялық ойы эволюциясындағы еркіндік идеясы раль, құқық, еркіндік, тұлға ұғымдарын баламалы түрде қарастырады. Адам қоғамдық жаратылыс, ол қандай да бір азаматтық қоғамның мүшесі. Ал, қоғамда адам еркіндігі заңдармен (сөз құқықтық заңдар туралы болып отыр) шектеледі [29, 584 б.]. Заңдар болса жеке тұлғалардың еркіндіктерін шектеп, азаматтық қоғам мүшелерінің іс-әрекеттері мен қылықтарын қалыпқа түсіріп отырады. Бірақта заң өзі өздігінен ештеңе емес. Оның қызмет істеуі үшін қоғамдық құрылымда ықпалды бір элемент болу керек. Бұл элементті Кант күштеу аппараты деп білді. Бұқар жырау да елді бір орталыққа бағындыратын хандық билікті дәріптейді. Үш жүзді орталық билік хандық билікке бағындыруды көздейді Ғасырға жуық ғұмырында бірнеше ханның билік жүргізуінің куәгері болған абыз жырау ханды елдің ұйытқысы деп түсінді. Бұқар шығармашылығының негізгі арқауы - ол елдің бірлігі. Ал ауызбіршіліктің негізгі ұстанымдары адамдар арасындағы өзара түсінушілік пен сыйластық. Өмірдің сәні де, мәні де осында деп білген жырау тіршілікте адамдар арасындағы осындай жарастықты, шат-шадыман өмір сүру туралы былай деп жырлайды: Адамзаттың баласы, Атадан алтау тумас па, Атадан алтау туғанмен, Оның ішінде біреуі арыстан болмас па. Арыстанның барында, Жорғасы болса мінісіп, Торқасы болса киісіп, Толғамалы қамшы алып, Толғай да толғай дәурен сүрмес пе [19, 121 б.] Жалпы адамзаттың бірлігі мен татулығы мәселесін қозғайды. Қазақтар бейнелі сөздер мен теңеулерді шебер қолданған. Адамды қанаттандыратын жақсы сөз. Бұл жерде жақсы сөз жарым ырыс деген нақылдың осындайда айтылғанын көруге болады. Араларындағы жақсыларыңды қадірлеп, құрметтеп, оны сақтай біліңдер дейді. Ол ел қорғаны болған батырлар мен билеушілерін арыстанға теңейді. Арыстаннан 1. ХVІІ - ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары мен жырауларының 51 шығармашылығындағы еркіндік идеясы айрылса артында қалған жамандар бас-басына тозбас па деген ғұлама айтқан өсиет әлі күнге өз өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ол өсиет жан ұядан бастап, мемлекетке дейінгі аралықтағы әлеуметтік топтар ішіндегі өзара қарым-қатынастың тұғыры болуға тиіс. Бұдан біз халқымыздың рухани бастаулары мен даналығының қайнар көздері жырауларымыздың асыл ойла- рында жатқандығын байқаймыз. Бұқардың философиялық даналыққа толы шығарма- ларының өзегі адам. Қоғамдық қатынастарды реттеу мен әлемнің тыныштығын, ел тыныштығын сақтау туралы бо- лып келеді. Жырау өзінің ойлау жүйесімен, өмірдегі тәжіри- бесімен дүниетанымдық негіздерді қалыптастырып, өзіне тән көзқарастарды орнықтырды. Оның он бір тілектен тұратын толғауы қазақтардың мұсылманшылығын, діни санасын қалыптастыратын өнегеге толы шығарма. Ондағы: Бірінші тілек тілеңіз, бір аллаға жазбасқа. Ойшыл ең алдымен Алланың, жаратушының бар екенін, бір екенін мойындау керектігін ескертеді. Ислам дінінің негізгі шарттарын мойындап, оған құлшылық етуге шақырды. Екінші тілек тілеңіз, шұғыл бір пасық залымның тіліне еріп азбасқа - дегені әр нәрсенің бай- ыбын ақылға сал, ақ пен қараны, жақсы мен жаманды ажы- рата біл дегенге меңзеп тұрғандай. Үшінші тілек тілеңіз, үшкілсіз көйлек кимеске, Төртінші тілек тілеңіз, төрде төсек тартып жатпасқа, - деп қоғамның толыққанды мүшесі болу үшін дені сау адам болу ең бастысы екендігін көрсетті. Жетінші тілекте желкілдеген ту келіп, жер қайысқан қол келіп, сонан сасып тұрмасқа деп жаугершілік заманда кез-келген уақытта жеріңді қорғауға дайын болуыңды ескертеді. Ғұлама жыраудың сегізінші тілегінде сегіз қиыр шартарап, жер тұлданып тұрмасқа деген жолдардан Жер-Ананың бүтіндігі, зілзала, то- пан су сияқты табиғат апаттарынан сақтауын тілеуді ескертеді. Тоғызыншы тілек тілеңіз, төреңіз тақтан таймасқа - хандық билікті халықтың, ұлттың тәуелсіздігінің кепілі деп білді. Ұлт тізгінін қолдан жібермей, әділеттілікпен билік жүргізетін хандық билікті күшейту мақсатын көздейді. Қарт ананың, қарт әкенің қартайған шағында аңырап қалмауы үшін осы тілектерді тілеңіз деп халқына арнау жолдайды. Ойшылдың даналыққа толы ойлары көшпенді халықтың өмір сүруінің әліппесі, үлгісі 52 Қазақ философиялық ойы эволюциясындағы еркіндік идеясы іспетті. Жырау шағармашылығының негізінде ұлттың ішкі болмысы, өмір сүру қағидалары, дүниетанымы жатыр. Бұқар жыраудың философиялық ой-жүйелерінде Адам, Әлем, Өмір, Өлім мәселелері қозғалады. Адамның біуге құштарлығы, ол құштарлықтың шексіздігі жайлы: Әлемді түгел көрсе де, Алтын үйге кірсе де, Аспанда жұлдыз аралап, Ай нұрын ұстап мінсе де, Қызыққа тоймас адамзат [19, 132 б.], - деген толғауы бүгінгі күні жоғарғы технологиялар заманында дәлелденіп отыр. Жырау адамзаттың әлем ғажайыптарын игеретіндігін алдын ала болжады. Адам танымының, оның құмарлықтарының шексіздігі туралы ойлары жыраудың таным теориясының категорияларын саралап білгендігін көрсетеді. Адамзаттың еркіндікті шексіз пайдалануы апаттарға ұрындырары сөзсіз. Адамның табиғатты тануы мен өзгертуі тіптен адамның жер бетінен жойылып кету қауіпін туғызып отыр. Адам табиғатқа өз үстемдігін еркіндігі арқылы жүзеге асырады. Қайғылы күні қабарып, қазалы күйге түссе де, Өмірге тоймас адамзат. Жақындап ажал төнсе де, Жанына қылыш ұрса да, Қалжырап көңіл қарайып, Қарауытып көзі тұрса да, Үмітін үзбес адам- зат. Өмірдің қызығына тоймай, ажал төніп тұрған кезде де адам болашақтан үмітін үзбей, тіршілікті, жарық дүниені қимайтындығы жыр жолдары арқылы әсем өріліп, Өмір, Өлім, Үміт сияқты философиялық ұғымдардың адамзат үшін мәңгілік ұғымдар екенін меңзейді. Бұқар жыраудың саяси-әлеуметтік ойларының негізгі түйіндері халықты ауызбірлікке үндеу. Ол көрші қалмақ еліндегі объективті құбылыстарды сыни көзбен талдай отырып: Кіші қара қалмақ бүлерде, Бозылардың билігі, Бұлт бұрқан болысты, Уағдадан жылысты, Буыршындай тіздесті, Жамандықты іздесті, 1. ХVІІ - ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары мен жырауларының 53 шығармашылығындағы еркіндік идеясы Бірін-бірі күндесті Жаулаған ханын қара оңбас, Хан қисайса бәрі оңбас, Ханын қалмақ жаулаған, Сүйткен қалмақ оңбаған, Үш Қарқара, Көктөбе Иттей ұлып қалмаған [35, 130 - 131 бб.] Көрші қалмақ еліндегі оқиғалардан мысал келтіре оты- рып, оның жайын баяндап, алауыздықтан ауызбіршілікке үндеді. Адам бойындағы жаман қасиеттер - күншілдік, көреалмаушылықтан аулақ болып, жамандық іздеспей, жақсылыққа ұмтылуға үгіттеді. Хан қисайса бәрі оңбас деп, Елбасын құрмет тұтуға шақырды. Көрші елде болып жатқан оқиғаларға ден қойып қана қоймай, соны сараптай отырып, алдын ала сондай жағдайларды өз елінде болдырмауға атсалы- сты. Хандық мемлекеттің мызғымас бірлігіне нұқсан келтіретін рулар арасындағы алауыздықты әшкереледі. Жырау Керей қайда барасың? дегенде бір-біріне өкпелеп көше жөнелетін қазақты тоқтатуға, кешірімшіл болуға үндеді. Бұқар жырау сынды кемеңгер ойшылдарымызға кеңестік идеологиялық көзқарастар тұрғысынан сарай ақыны деген ат тағылған кез де болған. Таптық тұрғыдан талдаудың әдістемесі арқылы Тұлғаларымыз осындай жаңсақ көзқарастың құрбаны да болды. Жыраудың басты мақсаты үш жүзге бөлінген сахара халқын топтастырып, ұйымшылдыққа шақыру болғандықтан Хандарымызды мадақтап, дәріптеуі халық алдындағы беделін көрсете жырлауы мемлекеттігімізді нығайтуда қажетті құрал- дардың бірі болды. Далалық демократиялық басқару үрдістерін жыраулар мен ақындар, билер мен шешендердің Хан маңына топтасуынан-ақ көруге болады. Ал Бұхардың жаугершілік за- манда халықты күшті бір орталыққа бағынған мемлекет пен ханның қол астына топтасуға үндеуі халықты біріктірудің негізгі ұстанымы болды. Демек жырау ұлттың ұйтқысы. Еркін ойшылдыққа бет бұрған кезеңде жыраулардың түпкі мақсат- мүдделері ел тыныштығы мен ұлттық құндылықтарымыздың сақталуын көздегенін баса көрсетуіміз қажет. Бұқар жырау салиқалы ой-толғауларымен жаугершілік заманда ел тоз-тоз 54 Қазақ философиялық ойы эволюциясындағы еркіндік идеясы болып ата қоныстан үдіре көшкен кездерде ұлтымызға рух, батырларымызға қанат бітіріп, ханымызға ақыл-кеңес бере білді. Ақыл-кеңестерін ханға да, халқына да тыңдата білді. Ойшылдың философиялық шығармашылығының дені билік мәселесіне арналып, әділеттілік, адамгершілік, ізгілікті мемле- кет және оны басқарушы жайындағы пайымдаулар болды. Ол Абылайдың билік құру өнері жайлы былай деп толғайды: Хан Абылай атандың, Дүниеден шықпай мініңіз, Алтын тақтың үстінде Үш жүздің басын құрадың Жетім менен жесірге Ешбір кесір қылмадың Әділетпен жүрдіңіз Әдепті іске кірдіңіз Арманың бар ма Хан ием? [19, 50 б.] - деп, қанат бітіре мадақтауы қазақ халқының мақалы жақсының жақсылығын айт, нұры тассын, жаманның жамандығын айт, құты қашсын дегенін жырау халық атынан айтып отыр. Абылай хан тұсында қазақтың үш жүзінің басы бірікті. Билік құрудың басты ұстанымы әділеттілік болса, ол да хан бойынан табылды. Жы- раулар мен ақындар билікке оппозиция да бола алды. Ханды осылайша көтермелеп халық алдында абыройын асқақтата отырып, кезі келген тұстарда оппозициялық пікірлерін де ба- тыл айта алған. Жыраудың келесі толғауынан сол кездегі өмір шындығының басты-басты оқиғаларының бәрін жіті қадағалап отырғанын байқауға болады. Әрқашан өзінің қырағылығымен ішкі-сыртқы саяси мәселелерге дер кезінде араласып отырды, орысқа соғыс ашамын деген Абылайға: Өкпеңменен қабынба, Өтіңменен жарылма, Орыспенен соғысып, Басына мұнша көтерген, Жұртыңа жаулық сағынба, [19, 51 б.] - деп өте қатал да, зілді басу айтады. Абыз-жырау Ресей мемлекетімен арадағы 1. ХVІІ - ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары мен жырауларының 55 шығармашылығындағы еркіндік идеясы қатынаста бейбітшілікті қолдайды. Өзінің болашақты болжа- ғыш, қырағы көкірек көзімен сезгендерін жырау ханға керек жерінде батыл да, батырып та айта алған. Өйткені қарт жы- рау үздіксіз соғыстың әлеуметтік-экономикалық зардаптарын көзімен көріп, басынан кешірді. Сондықтан, ел тыныштығы мен бірлігін көксеген ойшыл, ендігі жерде ханның тағы да соғыс ашқысы келгендігіне қарсы шығады. Абылай ханның жаулаушылық саясатына батыл, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспар
I Кіріспе
II Негізгі бөлім:
1) Қазақ философиялық ойының қалыптасуының ерекшеліктері мен дамуының тарихи кезеңдері.
2) Қазақ хандығы қалыптасуы қарсаңындағы қазақ философиясының мазмұны ХҮ-ХҮІІІ ғғ қазақ ақын-жырауларының көзқарастары
3) Абай мен Шәкәрімнің философиялық ойлары.
Қазақ ойшылдарының әлеуметтік көзқарастары. Шоқан Уәлиханов, Абай Құнанбаев, Ыбырай Алтынсарин және т.б.
III Қорытынды
IV Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Қазақ философиясы - халқымыздың тарихын жан-жақты түсіну үшін үлкен негіз және әдістемелік құрал. Ол қоғамдық сананың басқа да түрлерімен тығыз байланыста. Сондықтан оны зерттеп үйренбейінше қазақ ғылымының тарихын, саяси идеологиясын, өнерін, әдебиетін, адамгершілік қағидаларын, діндарлығын және тағы басқа пайымдау мүмкін емес.
Қазақ философия тарихы туралы жазылған еңбектер ерте заманнан белгілі. Ұлы ғұлама ойшылдардың шығармашылық мұраларын, олардың философияға қосқан үлестері, көтерген өзекті мәселелері жайлы әр елдің, әр заманның тарихшылары айқындап кеткен тұжырымдар, келелі ақын мен сезімге негізделген ойлары баршылық. Оларда философияның қоғамдық сананың ерекше түрі ретінде дүниеге келуіне басқадай алғышарттардың бастысы болып, мифологияның, діннің халықтың қарапайым санасының, ғылымның тигізген әсерлері толыққанды да ерекше сипатталған.
Халық философиясы тарихының тәуелсіз мемлекет үшін маңызы аса зор. Өйткені өзінің жеке философиясы болмаған елдің дербес рухани тұрмыс пен өркендеуге мүмкіндігі болмай, бөгде тектік факторларға тәуелділігі күшейе түседі. Ұлттық философия тарихы - жүйелілік ілім, ол философияның бір бөлігіне дәлірек айтқанда, тарих философиясына жатады.
Қазақ философиясының ерекшеліктері
Ежелгі заманнан өмір сүріп келе жатқан түркі тайпалары негізінде қалыптасқан іргелі халықтардың бірі қазақатар ғасырлар бойында жазба мәдениеті болмаса да, ауызша әдіспен өзіне тән бай рухани мұра жасай білді. Ал жазба әдебиет пайда болғаннан кейін бұл мұра өте үлкен қарқынмен дами отырып, әр қилы ерекшеліктерге толы күрделі тарихи жолдардан өтті.
Осы рухани мұра жүйесінде қазақтың ертедегі философиялық элементтерінен бастап, қазіргі заманғы толысқан философиялық теориясын түгелдей қамтитын ұзақ та жемісті философия тарихы мол орын алды. Оның негізгі бағыттары ретінде тұрпайы-диалектикалық ойларды, дүниеге шынайы түрдегі көзқарасты, дінді тану және басқа да еркін ойлау процестерін, адамгершілік мәселелер мен адам туралы ілімдерді, күш көрсетпеу идеясы және оның күш көрсету саясатына қарсы бағыттарды насихаттауы, тағы басқа мәселелері болды.
Ақындар мен жыраулар, саясаткерлер мен батырлар, хандар мен қолбасшылар, айтыскерлер мен ертекшілер, билер мен серілер - бәрі де өздері өмір сүрген заманның объективті құбылыстарын тілге тиек, ойға өрнек етіп, әр түрлі деңгейде, бірақ жалпы алғанда жартылай даму тенденциясы шеңберінде қазақ халқының қоғамдық саяси, мәдени, сайып келгенде, философиялық ойлау жүйесінің құрылымын жасады. Олар шынай реализм, бітімнің негізгі жақтары еркін ойлау, деистік және пантеистік көзқарастар, адамгершілік, ізгілік, имандылық, зорлық-зомбылықққа қарсы күресу, құқықтық саяси және философиялық жақтары, мемлекет, қоғам, жеке адам мәні, тағы басқалар еді.
Осы аталған көзқарастар сыңаржаққа, тоқыраушылыққа, қазақ халқының прогрессивті дамуына кедергі болатын басқа да кемістіктерге қарсы бағытталды. Бұл да қазақ философиясының қалыптасуы мен дамуының өзіндік ерекшелігі.
Қазақ философиясының ойының тағы бір ерекшелігі деп оның шынайы патриотизмі, халқына сүйіспеншілігін, оның бағыты, мүддесі және болашағы үшін күресуге дайын және оған жету жолдарын өз қадірінше анық, жан-жақты көрсете білуі дер едік.
Бұл айтқандардан қазақ философиясы басынан-аяқ тік тұрған, бірден қалыптасып жеткен жүйе деген пікір тумаса керек. Біртұтас көзқарас, дүниені жан-жақты танып білу, оның заңдылықтарын, таным процесін, әлеуметтік мәселелерді дұрыс түсіну, ойлау түрлерінің жүйесін анықтау - ол соңғы ғасырлардың үлесіне тиеді. Дегенмен, халықтың жыраулық, ақындық шығармашылығынада қоршап тұрған табиғат пен әлеуметтік орта туралы ойлаудың біршама жиынтығы болды. Негізінен кездейсоқтық, жүйесіздік сипатына қарамастан онда адамдардың бай практикалық өмірін, халық даналығын көрсететін философиялық мән бар еді. Ойлау тәсілі ерекше, шығармашылық жолы мен шығармалардың сақталуы ауыз мәдениетіне сай, оны есінде сақтау және ұрпақтан-ұрпаққа өзгертпей, жоғалтпай, ұрламай жеткізу - бұл философия тарихындағы ғажап құбылыс.
Халқымыздың өмірін бейнелеген, адамдардың түйсігін, ойларын, өскелең талабын көрсете білген фольклорда объективті шындықтың элементтері бар. Халық эпостары, ертегілер, аңыздар, лирикалық-тұрмыстық поэмалар, мақалдар мен мәтелдер - адамдарды табиғи және әлеуметтік құбылыстарды, саяси-экономикалық жағдайларды, ізгілік мақсаттарды өз уақытына сәйкес танып-білуінің куәгерлері. Ауызша халық мәдени ескерткіштерімізді зерттеу халқымыздың танымдық, әлеуметтік-саяси, адамгершілік-тәрбие және дүниеге көзқарас ерекшеліктерін білуге көмектеседі.
Табиғи және әлеуметтік өмірді тікелей бейнелеу, дүниенің құрылымы, оның жасырын күштері туралы тұрпайы түсінік - бұл қазақ философиясының бастапқы кездегі деңгейі еді. Ол кезде жүйелі және негізделген көзқарас болған жоқ., сондықтан ол философияның басты бағыттары да айқындалмаған еді.
Қазақ философиясының тарихы - халық тарихының ең маңызды құрамдас бөліктерінің ірі. Онда ғылыми таным процесі мен халықтың идеялық ізденістері, бай тарихы мен ұлттық ойлау айшықтары көрініс тапқан. Халықтың ұлт-азаттық қозғалысымен тығыз қоян-қолтықтасқан қазақ философиясы ғылыми құндылығымен қатар, жоғары азаматтық қасиетімен, әлеуметтік әділеттілікке жету жолдарын тікелей іздеуге ат салысқандығымен, өзініңі жемісті жетістіктерімен ерекшеленеді.
VI ғасырдан бастап Қазақстанның қазіргі аумағында алғашқы қауымдық құрылыс ыдырап оның орнына феодалдық әлеуметтік-экономикалық формация орныға бастады.
Философияның пайда болуының тарихи алғышарты - миф. Бірақ оны философия эпос арқылы өзгерген және жүйелеген кезінде ғана пайдаланды. Әрбір заманға байланысты эпос мифтің түрін өзгертіп отырды және сонымен қатар өнер мен бастапқы ғылым элементтерінің әсерімен философияның шығу процесін, оның қоғамдық сананың шығу және жаңа бір түрі ретінде қалыптасуын жеделдетті.
Мифологиялық көзқарас пен табиғат және қоғам туралы жаңа дамып келе жатқан ғылым элементтерінің арасындағы қайшылықтарды шешу философияның пайда болуының жолы деген де қалыптасқан тұжырымдар бар. Философия мифке тән, дүниеге тұтас көзқарастың бағытын сақтауға тырысады. Соның негізінде мифологиялық не аллегориялық - көркем, не символикалық - діни, не нақты - ғылыми ойлау, бірақ олардың әрқайсысынан қабылданған түрлеріне сыймайтын, жаңа түсініктегі ойлау нысандарын құрайды.
Белгілі дүниені түсіндіруге тырысудан одан да белгісіздігі мол дүниені танып-білуге ұмтылу, егер де ол дүние, тіпті, танып- білуге мүмкіндік бермесе, тәңірге немесе құпия ғаламат күшке сілтеме жасау - мифтің өзіне тән ерекшелігі. Адамға әлеуметтік басқару жүйесін танып, оны түсініксіздеу әлдебір күштің әсерімен түсіндіру ғылым мен дамудың барысында оған сенбеушілік пайда болған жағдайда жеке адамға өзінің дүниеге көзқарасын өзгертіп, мүмкіндігін жетілдіру - бұл миф пен философияның салмағын ажыратудың бір жолы. Ақылмен ой қозғау, табиғаттың өзіне бет бұру, дұрыс көзқарастың қалыптасуы философияның пайда болуындағы диалектикалық синтез, бастапқы қайшылықтардың шешілу процесі.
Қазақ философиясының пайда болуы туралы тек ойшылдардың дүниеге көзқарасы жалпылықты, көзқарастың әмбебеап принциптерін немесе бастауларды анықтаудағы заңды бағыттары болған кезде ғана айтуға болады. Діни - мифологиялық тұжырымдар әдет-ғұрып пен беделге бой ұрса, философия заттар мен құбылыстардың, оқиғалардың мәнін ашуға, пікір-сайыс ретінде қолданылатын рационалды ойлауға, дүниені танып-білудегі қайшылықтарды аңғару мен шешуге тырысады. Бұл әрекет адамның жан-жақты ойлауы және оның интеллектуалды интуициясымен бірегей қабысқан нәтижесінде туады.
Қазақ тарихында көп кездесетін рулық генетизм осы қоғамның әлеуметтік, таптық бөлінуі және ақсүйекті рулар пайда болған кезінде күшейеді. Соңғылардың қоғамдағы заңды орындары олардың төркіні құдайдан немесе батыр бабаларынан басталады деп түсіндірілді. Сөйтіп, олардың әлеуметтік дүниенің қажетті және заңдастырылған бөлшегі ретінде қоғамдағы белсенді ролі бекітілді. Осы рулардан шыққан ойшылдардың әлеуметтік идеялары қоғамның даму үрдісін біршама дұрыс бейнеледі. Осыдан келіп олардың көзқарасы, қоғамның тарихи дамуының мүддесіне сай келгендіктен, қоғамдық пікір ретінде қалыптасты. Мәселен, Төле би, Қазыбек би, Әйтеке би және тағы басқа ой жүйесі, олардың ақыл кеңесі, айтқан тұжырымдары осыған дәлел.
Жалпы дүниежүзілік тарихтан белгілі болғандай, қоғам дамуының көп сатыларында экономикалық мүдделер мен саяси қызметке қарағанда философиялық, этикалық, діни және тағы басқа мәселелер алдыңғы орынға шығады. Олар - азаттық және адам еркіндігі, діни сенім және ақыл-ой, өмір сүру және адамгершілік қасиеті, бостандық пен құлдық керек болса қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған, алтын ғасыр және ақыр заман туралы және басқа мәселелер.
Қоғамдық ойдың көптеген мәселелері өзінің ауқымы жағынан ұлттық шеңберден асып жатады. Мәселен, ағартушылық бағыты таза ұлттық қасиетке ғана ие емес. Оның түрлі ұлттық ерекшеліктері әлемдік жалпылықпен астарланып жатады. Қазақ ағартушылығының ерекшелігі - ұлттық мәселені басты проблема етіп қоюы, қоғамдық практикамен тығыз байланысы. Соңғысы жалпы ағартушылықтың әлеуметтік табиғатына сай. Жаңадан қалыптасып келе жатқан қазақ буржуазиясының ой-өрісін көрсете отырып, бұл ағартушылық халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға, оның бостандыққа, рухани азаттыққа жетуіне жәрдемдесті.
Қазақ философиялық ойының қалыптасуының ерекшеліктері:
· Философиялық ойлау әрбір халықтың ұлттық-мәдени ерекшеліктерімен сипатталады. Қазақ философиясының қалыптасуының өзіндік ерекшелігі қазақ халқының өмір-тіршілігінің ерекшелігімен көрінді. Әсітесе көшпелі тұрмыс тіршілігінен және менталитетінен, сондай-ақ әлеуметтік-мәдени ортаның тигізген әсері қатты байқалады.
· Қазақ жерінде ең тиімді шаруашылық көшпелі мал шаруашылығы борлды. Осымен байланысты ата-бабаларымыз табиғат ырқына көніп, оған табынды.
· Қазақ философиясының ерте кезеңіне тән сипат ретінде синкретизмді (синкретизм - өзара кірігу) қарастыруға болады. бұл дүниегекөзқарастық принциптердің өзара кірігіп кетуімен сипаталады. Ол ауздан ауызға тараған ауыз әдебиетінен көрінді.
· Шешендер, ақын-жыраулар, батырлар мен қолбасшылар, хандар мен билер - өзінше ерекше ойларды беріп, онда объективті дүние туралы көзқарастарын түйіндеді. Бірақ олар нақты философиялық мектептерін қалыптастыра алмаса да, өз замандарының қоғамдық дамуының негізгі тенденцияларын көрсетіп, ойтұжырымдап отырды.
Қазақ философиясының 3 негізгі тарихи кезеңнен тұрады:
алғы философия (ерте кезеңнен IX ғ. дейін):
- қазақ халқына тән аңыздардағы дүниегекөзқарастар;
- Анахарсис, Төныкөк, Күлтегін жырларындағы философиялық ойлар
Ұлттық философия (XIғ. - XIXғ.):
- ортағасырлық философия: әл-Фараби, Қорқыт, Жүсіп Баласағұн, Махмұд Қашғари, Дулати, Яссауи;
- ХҮ-ХҮІІІ ғғ. Жыраулар дүниетанымы: Сыпыра жырау (ХІҮ ғ.), Асан қайғы, Қазтуған Сүйінішұлы (ХҮ ғ.), Доспанбет, Шалкиіз (ХҮІ ғ.), Жиембет, Марғасқа (ХҮІІ ғ.), Ақтамберді, Тәтіқара, Бұқар жыраулар мен Шал ақын (ХҮІІІ ғ.)
- ХІХ ғ. ағартушылық философия: Шоқан уалиханов, Ыбырай Алтынсарин, Абай Құнанбаев
- ХХ ғ. философиясы: Шәкәрім Құдайбердіұлы;
- ХХғ ағартушылық-демократиялық философия: Жүсіпбек Аймаутов, ахмет Байтұрсынов, Әлиххан Бөкейханов, Мыржақып дулатов, Халел Досмұхамедов, Мағжан Жұмабаев. Ұлттық демократиялық қозғалыстың жетекшілері, „Алаш" партиясын ұйымдастырып, халықтың ұлттық сана-сезімін оятуға тырысқан.
- Кеңестік дәуірдегі отандық философия: Ж.Әбдилдин, А.Нысанбаев, М.Хасанов, М.Сәбитов,З.Мұқашев, А.Балғанбаев, В.Зорин, М.Изотов т.б.
Қазақ хандығы қалыптасуы қарсаңындағы қазақ философиясының мазмұны
ХҮ-ХҮІІІ ғғ қазақ ақын-жырауларының көзқарастары
Жыраулар шығармашылығының басты ерекшелігі адам еркіндігін ең басты құндылық ретінде тануында. Ақын- жыраулардың дүниетанымдарына тән ортақ сипат - еркіндік ел тұтастығы, ел бірлігі мәселелерімен біртұтастықта қарас- тырылады. Өйткені XVII - XVIII ғасырлардағы уақыт тала- бы халықтың басын біріктірумен байланысты. Ақтамберді, Үмбетей, Бұқар жыраулардың халықты бір билікке бағын- дыруды көздеп, оған өз шығармашылықтарын арнауы халық- тың дербестігін елдің бірлігі, еркіндігі мәселесімен қатар қоюымен анықталады. Даналық дүниетанымдық үрдісте ой кешкен ірі тұлға- лардың бірі қазақ сахарасында бір ғасырға жуық ғұмыр кеш- кен ойшыл, философ Бұқар жырау бабамыз болды. Бұқар жыраудың замандасы Үмбетей жырау Өткіздің тоғыз ханды толғауменен дегенде оның Әз Тәукеден бастап - Қайып, Бо- лат, Сәмеке, Әбілмәмбет, Күшік, Әбілхаиыр, Барақ, Абылай хандар тұсында өмір сүргендігін айтады. Бұқар жырау Абы- лай хан дәуіріне дейін де қазақ қоғамының саяси-әлеуметтік 1. ХVІІ - ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары мен жырауларының 49 шығармашылығындағы еркіндік идеясы өміріне араласқан болатын. Өзінің терең ойлы философиялық тұжырымдамаларымен қоғамдық ойды жетілдіруге ат салы- сты. Алғаш рет Бұқар жырау мемлекет дәрежесіндегі істерге Тәуке ханның тұсында қатысады. Қарақұмдағы тоқсан бидің басын қосқан Құрылтайда сөз алып, осы әдет-ғұрып заңдарын қайта қарап жатқан кезде пікірталасқа қатысуы бұған дәлел. Бұл кезде Бұқар Көкілташ медіресесін тамамдап, мұсылманша оқумен қатар ғылымның бірнеше салаларын игеріп, араб, пар- сы, тәжік тілдерін терең меңгерген болатын. Дүниетанымы мен дүниеге көзқарасы жағынан толысқан ойшыл еді. Дәстүрлі ақын-жыраулар шығармашылығынан сусындаған Бұқар көшпелілер өркениетінің рухани дүниесінен терең нәр алды. Сонымен бірге оны Шығыс мәдениетімен шебер толықтырып, білімін мемлекеттік мәселелерді шешуде шыңдайды. Көшпелі қазақ қоғамдық жағдайында сақталынып келе жатқан рулық қатынастар, патриархалдық от басы, көшпелі мал шаруашылығының басқа да қатынастарын реттеп отыра- тын әдет-ғұрып құқығы болды. Құқықтық заңдарды талқылау кезінде дін ислам орталығы Бұқара қаласынан келген қазы: Сіздер, қадірменді қазақ халқы, әлмисақтан бері мұсылманбыз дейсіздер, заңға келгенде Құран-шариғаттың жолымен жүр- мейсіздер. Уәдені көкке сілтейсіздер. Көк атсын дейсіздер. Ата-баба моласына, әруаққа табынасыздар. Бұл шариғат жо- лынан кеткендік - дегенде, шариғатты Бұқараның қазысынан да жетік меңгерген Бұқар жырау: Алла аспанда емес, жерде де емес, әркімнің жүрегінде, сезімінде, жадында. Ал заң сол сенімнен жоғары емес [28, 86 - 87 бб.] - деген екен. Жыраудың осы пікіріне зер салсақ, оның ислам дінінің негіздерінен жақсы хабардар екендігін көрсетеді. Мұсылманның шариғат заңы қазақ үшін жат емес, Құранда қанға-қан, кешуі болса құн төле десе, қазақтың жолы да осыны айтады. Қоғам ісі қазақтың жо- лымен, дін шаруасы шариғат жолымен жүрсін. Дін мен құқық, мораль мен адамгершілік туралы түсініктердің әрқайсысының орнын айқындап береді. Бұқардың бұл пайымдаулары мемле- кет істеріне діни мекемелердің араласпауын жақтайтындығын білдіреді. Философия тарихында көз жіберсек немістің классикалық философиясының негізін қалаушылардың бірегейі Кант мо- 50 Қазақ философиялық ойы эволюциясындағы еркіндік идеясы раль, құқық, еркіндік, тұлға ұғымдарын баламалы түрде қарастырады. Адам қоғамдық жаратылыс, ол қандай да бір азаматтық қоғамның мүшесі. Ал, қоғамда адам еркіндігі заңдармен (сөз құқықтық заңдар туралы болып отыр) шектеледі [29, 584 б.]. Заңдар болса жеке тұлғалардың еркіндіктерін шектеп, азаматтық қоғам мүшелерінің іс-әрекеттері мен қылықтарын қалыпқа түсіріп отырады. Бірақта заң өзі өздігінен ештеңе емес. Оның қызмет істеуі үшін қоғамдық құрылымда ықпалды бір элемент болу керек. Бұл элементті Кант күштеу аппараты деп білді. Бұқар жырау да елді бір орталыққа бағындыратын хандық билікті дәріптейді. Үш жүзді орталық билік хандық билікке бағындыруды көздейді Ғасырға жуық ғұмырында бірнеше ханның билік жүргізуінің куәгері болған абыз жырау ханды елдің ұйытқысы деп түсінді. Бұқар шығармашылығының негізгі арқауы - ол елдің бірлігі. Ал ауызбіршіліктің негізгі ұстанымдары адамдар арасындағы өзара түсінушілік пен сыйластық. Өмірдің сәні де, мәні де осында деп білген жырау тіршілікте адамдар арасындағы осындай жарастықты, шат-шадыман өмір сүру туралы былай деп жырлайды: Адамзаттың баласы, Атадан алтау тумас па, Атадан алтау туғанмен, Оның ішінде біреуі арыстан болмас па. Арыстанның барында, Жорғасы болса мінісіп, Торқасы болса киісіп, Толғамалы қамшы алып, Толғай да толғай дәурен сүрмес пе [19, 121 б.] Жалпы адамзаттың бірлігі мен татулығы мәселесін қозғайды. Қазақтар бейнелі сөздер мен теңеулерді шебер қолданған. Адамды қанаттандыратын жақсы сөз. Бұл жерде жақсы сөз жарым ырыс деген нақылдың осындайда айтылғанын көруге болады. Араларындағы жақсыларыңды қадірлеп, құрметтеп, оны сақтай біліңдер дейді. Ол ел қорғаны болған батырлар мен билеушілерін арыстанға теңейді. Арыстаннан 1. ХVІІ - ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары мен жырауларының 51 шығармашылығындағы еркіндік идеясы айрылса артында қалған жамандар бас-басына тозбас па деген ғұлама айтқан өсиет әлі күнге өз өзектілігін жоғалтқан жоқ. Ол өсиет жан ұядан бастап, мемлекетке дейінгі аралықтағы әлеуметтік топтар ішіндегі өзара қарым-қатынастың тұғыры болуға тиіс. Бұдан біз халқымыздың рухани бастаулары мен даналығының қайнар көздері жырауларымыздың асыл ойла- рында жатқандығын байқаймыз. Бұқардың философиялық даналыққа толы шығарма- ларының өзегі адам. Қоғамдық қатынастарды реттеу мен әлемнің тыныштығын, ел тыныштығын сақтау туралы бо- лып келеді. Жырау өзінің ойлау жүйесімен, өмірдегі тәжіри- бесімен дүниетанымдық негіздерді қалыптастырып, өзіне тән көзқарастарды орнықтырды. Оның он бір тілектен тұратын толғауы қазақтардың мұсылманшылығын, діни санасын қалыптастыратын өнегеге толы шығарма. Ондағы: Бірінші тілек тілеңіз, бір аллаға жазбасқа. Ойшыл ең алдымен Алланың, жаратушының бар екенін, бір екенін мойындау керектігін ескертеді. Ислам дінінің негізгі шарттарын мойындап, оған құлшылық етуге шақырды. Екінші тілек тілеңіз, шұғыл бір пасық залымның тіліне еріп азбасқа - дегені әр нәрсенің бай- ыбын ақылға сал, ақ пен қараны, жақсы мен жаманды ажы- рата біл дегенге меңзеп тұрғандай. Үшінші тілек тілеңіз, үшкілсіз көйлек кимеске, Төртінші тілек тілеңіз, төрде төсек тартып жатпасқа, - деп қоғамның толыққанды мүшесі болу үшін дені сау адам болу ең бастысы екендігін көрсетті. Жетінші тілекте желкілдеген ту келіп, жер қайысқан қол келіп, сонан сасып тұрмасқа деп жаугершілік заманда кез-келген уақытта жеріңді қорғауға дайын болуыңды ескертеді. Ғұлама жыраудың сегізінші тілегінде сегіз қиыр шартарап, жер тұлданып тұрмасқа деген жолдардан Жер-Ананың бүтіндігі, зілзала, то- пан су сияқты табиғат апаттарынан сақтауын тілеуді ескертеді. Тоғызыншы тілек тілеңіз, төреңіз тақтан таймасқа - хандық билікті халықтың, ұлттың тәуелсіздігінің кепілі деп білді. Ұлт тізгінін қолдан жібермей, әділеттілікпен билік жүргізетін хандық билікті күшейту мақсатын көздейді. Қарт ананың, қарт әкенің қартайған шағында аңырап қалмауы үшін осы тілектерді тілеңіз деп халқына арнау жолдайды. Ойшылдың даналыққа толы ойлары көшпенді халықтың өмір сүруінің әліппесі, үлгісі 52 Қазақ философиялық ойы эволюциясындағы еркіндік идеясы іспетті. Жырау шағармашылығының негізінде ұлттың ішкі болмысы, өмір сүру қағидалары, дүниетанымы жатыр. Бұқар жыраудың философиялық ой-жүйелерінде Адам, Әлем, Өмір, Өлім мәселелері қозғалады. Адамның біуге құштарлығы, ол құштарлықтың шексіздігі жайлы: Әлемді түгел көрсе де, Алтын үйге кірсе де, Аспанда жұлдыз аралап, Ай нұрын ұстап мінсе де, Қызыққа тоймас адамзат [19, 132 б.], - деген толғауы бүгінгі күні жоғарғы технологиялар заманында дәлелденіп отыр. Жырау адамзаттың әлем ғажайыптарын игеретіндігін алдын ала болжады. Адам танымының, оның құмарлықтарының шексіздігі туралы ойлары жыраудың таным теориясының категорияларын саралап білгендігін көрсетеді. Адамзаттың еркіндікті шексіз пайдалануы апаттарға ұрындырары сөзсіз. Адамның табиғатты тануы мен өзгертуі тіптен адамның жер бетінен жойылып кету қауіпін туғызып отыр. Адам табиғатқа өз үстемдігін еркіндігі арқылы жүзеге асырады. Қайғылы күні қабарып, қазалы күйге түссе де, Өмірге тоймас адамзат. Жақындап ажал төнсе де, Жанына қылыш ұрса да, Қалжырап көңіл қарайып, Қарауытып көзі тұрса да, Үмітін үзбес адам- зат. Өмірдің қызығына тоймай, ажал төніп тұрған кезде де адам болашақтан үмітін үзбей, тіршілікті, жарық дүниені қимайтындығы жыр жолдары арқылы әсем өріліп, Өмір, Өлім, Үміт сияқты философиялық ұғымдардың адамзат үшін мәңгілік ұғымдар екенін меңзейді. Бұқар жыраудың саяси-әлеуметтік ойларының негізгі түйіндері халықты ауызбірлікке үндеу. Ол көрші қалмақ еліндегі объективті құбылыстарды сыни көзбен талдай отырып: Кіші қара қалмақ бүлерде, Бозылардың билігі, Бұлт бұрқан болысты, Уағдадан жылысты, Буыршындай тіздесті, Жамандықты іздесті, 1. ХVІІ - ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары мен жырауларының 53 шығармашылығындағы еркіндік идеясы Бірін-бірі күндесті Жаулаған ханын қара оңбас, Хан қисайса бәрі оңбас, Ханын қалмақ жаулаған, Сүйткен қалмақ оңбаған, Үш Қарқара, Көктөбе Иттей ұлып қалмаған [35, 130 - 131 бб.] Көрші қалмақ еліндегі оқиғалардан мысал келтіре оты- рып, оның жайын баяндап, алауыздықтан ауызбіршілікке үндеді. Адам бойындағы жаман қасиеттер - күншілдік, көреалмаушылықтан аулақ болып, жамандық іздеспей, жақсылыққа ұмтылуға үгіттеді. Хан қисайса бәрі оңбас деп, Елбасын құрмет тұтуға шақырды. Көрші елде болып жатқан оқиғаларға ден қойып қана қоймай, соны сараптай отырып, алдын ала сондай жағдайларды өз елінде болдырмауға атсалы- сты. Хандық мемлекеттің мызғымас бірлігіне нұқсан келтіретін рулар арасындағы алауыздықты әшкереледі. Жырау Керей қайда барасың? дегенде бір-біріне өкпелеп көше жөнелетін қазақты тоқтатуға, кешірімшіл болуға үндеді. Бұқар жырау сынды кемеңгер ойшылдарымызға кеңестік идеологиялық көзқарастар тұрғысынан сарай ақыны деген ат тағылған кез де болған. Таптық тұрғыдан талдаудың әдістемесі арқылы Тұлғаларымыз осындай жаңсақ көзқарастың құрбаны да болды. Жыраудың басты мақсаты үш жүзге бөлінген сахара халқын топтастырып, ұйымшылдыққа шақыру болғандықтан Хандарымызды мадақтап, дәріптеуі халық алдындағы беделін көрсете жырлауы мемлекеттігімізді нығайтуда қажетті құрал- дардың бірі болды. Далалық демократиялық басқару үрдістерін жыраулар мен ақындар, билер мен шешендердің Хан маңына топтасуынан-ақ көруге болады. Ал Бұхардың жаугершілік за- манда халықты күшті бір орталыққа бағынған мемлекет пен ханның қол астына топтасуға үндеуі халықты біріктірудің негізгі ұстанымы болды. Демек жырау ұлттың ұйтқысы. Еркін ойшылдыққа бет бұрған кезеңде жыраулардың түпкі мақсат- мүдделері ел тыныштығы мен ұлттық құндылықтарымыздың сақталуын көздегенін баса көрсетуіміз қажет. Бұқар жырау салиқалы ой-толғауларымен жаугершілік заманда ел тоз-тоз 54 Қазақ философиялық ойы эволюциясындағы еркіндік идеясы болып ата қоныстан үдіре көшкен кездерде ұлтымызға рух, батырларымызға қанат бітіріп, ханымызға ақыл-кеңес бере білді. Ақыл-кеңестерін ханға да, халқына да тыңдата білді. Ойшылдың философиялық шығармашылығының дені билік мәселесіне арналып, әділеттілік, адамгершілік, ізгілікті мемле- кет және оны басқарушы жайындағы пайымдаулар болды. Ол Абылайдың билік құру өнері жайлы былай деп толғайды: Хан Абылай атандың, Дүниеден шықпай мініңіз, Алтын тақтың үстінде Үш жүздің басын құрадың Жетім менен жесірге Ешбір кесір қылмадың Әділетпен жүрдіңіз Әдепті іске кірдіңіз Арманың бар ма Хан ием? [19, 50 б.] - деп, қанат бітіре мадақтауы қазақ халқының мақалы жақсының жақсылығын айт, нұры тассын, жаманның жамандығын айт, құты қашсын дегенін жырау халық атынан айтып отыр. Абылай хан тұсында қазақтың үш жүзінің басы бірікті. Билік құрудың басты ұстанымы әділеттілік болса, ол да хан бойынан табылды. Жы- раулар мен ақындар билікке оппозиция да бола алды. Ханды осылайша көтермелеп халық алдында абыройын асқақтата отырып, кезі келген тұстарда оппозициялық пікірлерін де ба- тыл айта алған. Жыраудың келесі толғауынан сол кездегі өмір шындығының басты-басты оқиғаларының бәрін жіті қадағалап отырғанын байқауға болады. Әрқашан өзінің қырағылығымен ішкі-сыртқы саяси мәселелерге дер кезінде араласып отырды, орысқа соғыс ашамын деген Абылайға: Өкпеңменен қабынба, Өтіңменен жарылма, Орыспенен соғысып, Басына мұнша көтерген, Жұртыңа жаулық сағынба, [19, 51 б.] - деп өте қатал да, зілді басу айтады. Абыз-жырау Ресей мемлекетімен арадағы 1. ХVІІ - ХІХ ғасырлардағы қазақ ақындары мен жырауларының 55 шығармашылығындағы еркіндік идеясы қатынаста бейбітшілікті қолдайды. Өзінің болашақты болжа- ғыш, қырағы көкірек көзімен сезгендерін жырау ханға керек жерінде батыл да, батырып та айта алған. Өйткені қарт жы- рау үздіксіз соғыстың әлеуметтік-экономикалық зардаптарын көзімен көріп, басынан кешірді. Сондықтан, ел тыныштығы мен бірлігін көксеген ойшыл, ендігі жерде ханның тағы да соғыс ашқысы келгендігіне қарсы шығады. Абылай ханның жаулаушылық саясатына батыл, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz