Түркістан қаласы тарихы
КІРІСПЕ
Орта Азия мен Қазақстан аумағында тарих түкпірінде пайда болып, түрлі шапқыншылық кезеңдерде басқа елді-мекендер сияқты өшіп кетпей, қазіргі уақытқа дейін өмір сүріп келе жатқан саусақпен санарлық қалалардың бірі - Түркістан.
Қазіргі Түркістан қаласының байырғы тарихын зерттеу тарих ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Әуелі Иасы, кейін Түркістан атанған қаланың тарихы тереңде жатыр. Ертедегі Иасының орны — Күлтөбе, қазіргі Түркістан айналасындағы басқа да көне және ортағасырлық мекен құлаңдылары: Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық I, II, Төрткүлтөбе I, II атты ескерткіштер археологиялық тұрғыдан зерттелу үстінде. Осымен қатар Иасы — Түркістанның XV-XVIIІ ғасырлардағы тарихын зерттеу өте қажет. Себебі бұл кезеңде қала айтулы өзгерістерге тап болған. Қазақ хандығы тұсында Иасы бір аудан орталығы дәрежесінен Түркістан атты тарихи аймақтың астанасына, ал кейін Қазақ хандығының бас қаласына айналды. Қаланың осы кездегі тарихын зерттеу арқылы ортағасырдағы төл мемлекетіміздің тыныс-тіршілігшің қыр-сырларын тануға болады.
Мұнда ел тағдырын шешкен мәслихаттар өткен, хан сайлаған құрылтайлар болған. Әйгілі Абылайдың бүкіл қазақ ханы болып сайлануы, Шәді төре айтқандай, осы қалада өткен:
"Бәрінің Туркістанда басын қасып,
Қазақтың қамын жеген кеңес құрды
Ақыры Абылайдың хан болуын.
Бәрі де бір ауыздан қабыл қылды.
Әкеліп ақ киіді жазып салып
Үстіне отырғызды ханды апарып."
Қазақтың Есім, Жәңгір, Төуке, Абылай, басқа белгілі хандары, батырлары, билері Ахмет Иасауи кесенесінде және оның айналасындағы мазаратта жатыр. Түркістан қаласының Қазақ хандығының негізгі саяси, діни, сауда орталығы болды. Яғни Түркістанның XV-XV1II ғасырлардағы тарихын зерттеп-танымай Қазақ хандығының, Қазақстанның тарихын білеміз деп айтуға болмайды.
Түркістан оазисіндегі археологиялық ескерткіштердің зерттеле
бастағанына 130 жылдан астам уақыт болды. Осы уақыт аралығында
ондаған археологиялық ескерткіштер табылып, есепке алынды.
Есепке алынған археологиялық ескерткіштер әртүрлі археологиялық
дәуірлерді қамтыды, олардың ішінде тас, қола, темір дәуірлеріне,
ортағасырларға жататын ескерткіштер бар. Осы өңірдегі Шоқтас,
Қошқорған ескерткіштерінің аты дүние жүзіне белгілі болса ал
Сауран, Түркістан, Күлтөбе, Шойтөбе, Төрткүл 1,2 қалалары жазба
деректерде ортағасырдан бастап кездеседі. Шойтөбе, Түркістан,
Күлтөбе қалаларында жүргізіліп жатқан археологиялық қазба
жұмыстары барысында осы оазистегі қала мәдениетінің қалыптасуы, дамуы және оның әртүрлі кезеңдеріне қатысты өте құнды деректер алынуда.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Түркістан қаласының Қазақ хандығы тарихында алатын орнын зерттеу және қала тарихын көрсету болып табылады.
Түркістан аумағындағы ортағасырлық қалаларды зерттеу жұмыстары 19 ғ. басталады. Жалпы осы зерттеу жұмыстарын үш кезеңге бөлуге болады. Атап айтсақ:
І кезең 19 ғасырдан ХХ ғ. 17 жылына дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
ІІ кезең 1917 жылдан 1991 жылға дейінгі уақыт мерзімін қамтийды.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан басталады.
Түркістан әуесқой археология үйірмесінің құрылу қарсаңында орыс нумизматикасы саласында И.Н.Березин, В.В.Вельяминов, Зернов, В.В.Григорьев, Б.А. Дорна, П.И.Лерх, В.Г.Лихачева, П.С.Совальева, О.И.Сенковский, Г.С.Каблукова, В.Г.Тизенғаузен, Н.В.Ханыкова, Х.Д.Френ т.б. іргелі еңбектері жарық көрген еді /1/.
А.Л.Кун 1865 жылы Петербург университетін тәмамдап Орынборға қызмет етіп жүрген тұсында В.В.Григорьевтің ұсынысымен Ресей ғылыми қоғамдары үшін деректер мен коллекция жинауға тапсырма беріліп Орта Азияға жіберіледі. 1868 жылы ол Түркістанға келіп, содан 80-ші жылдардың бас кезіне дейін өз міндетін тамаша табыстармен атқарады. Оның жергілікті көне ескерткіштер жайлы мәліметтері ғалымдар мен қалың жүртшылықтың назарын өзіне аударды /2/.
В.В.Бартольд 1893-1894 жылдары Талас-Шу-Сырдария өңірі ескерткіштерін аралап, соның нәтижесінде «Есебін» жазды /3/.
Орта Азияға В.В.Бартольдтің келуі өлкетану жұмысын жандандырды. Бұған Түркістан археологиялық әуестенушілер үйірмесінің құрылуы көп әсер етті. Сырдария өзені бойындағы ескерткіштерді есепке алып, жоспар құрып жазуда В.А.Каллаурдың мақалаларының маңызы зор болды.
Түркістан өлкесінің археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізуде орыстың көрнекті ғалымы П.И.Лерх ерекше орын алады.
А.Ю.Якубовский: "Сырдарияның төменгі ағысын зерттеуді XIX ғасырдың талантты шығыстанушысы П.Лерх 1867 жылы бастаған болатын" деп жазды /4/.
1860 жылдан бастап П.И.Лерх Ресей археология қоғамының мүшесі, ал 1873 жылдан бастап, оның хатшысы болып тағайындалды. Орта Азияға ол 1867 жылы Сырдария бойындағы Жанкент тағы басқа қираған ескерткіштерді зерттеуге жіберіледі. Бұл сапардың материалдары 1870 жылы басылымдарға шықты /5/.
ІІ кезең қазан төнкерісінен кейінгі ұйымдастырылғын археологиялық-өлкетанулық экспедициялардың жұмыстарымен басталады. Түркістан өлкесінде осы кезде кеңес дәуірінің атақты археологтары М. Массон, А.Н. Бернштам секілді ғалымдары еңбек жасайды. Осының нәтижесінде бірнеше ғалыми мақалалар жарық көрпеді.
Әсіресе А.Н. Бернштамның «Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстан» деп аталатын ғылыми еңбегі өте құнды болып
есептеледі. /6/.
1946 жылы Қазақ ССР-нің ғылыми академиясының ашылуы және оның құрамында тарих, археология және этнография институтының құрылуы Түркістан аумағының археологиясын зерттеуге өте маңызды түрткі болды. Осы кезеңге жататын Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтің. А.Г. Максимованың еңбектерін атап өтуге болады /7/.
Ал Отырар жұртының зерттелуінің басталуы бүкіл Оңтүстік Қазақстанның археологиялық зерттеу жұмыстарының қарқынды дамуына негіз болып келді. 70-шы жылдары жарық көрген К.А. Акишевтің, Л.Б. Ерзаковичтың, К.М. Байпаковтың еңбектері өте маңызды болып табылады /8/.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алуымен басталады. 90 жылдары экономикалық тоқырауға ұшыраған мемлекет ғалымдардың зерттеу жұмыстарына айтарлықтай көмек көрсете алмады. Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ұйымдастыруымен Түркістан оазисінің археологиялық картасын жасау мақсатымен Тұран археологиялық экспедициясы ұйымдастырылады. Соның нәтижесінде ғылымға белгісіз бірнеше жүз археологиялық ескерткіштер ашылады /9/.
2004 жылы тұнғыш президентіміз жариялаған «Мәдени мұра» бағдарлмасының ашылуы Түркістан аумағындағы археологиялық ескерткіштерінің зерттелуіне жаңа мүмкідік тұғызады. Осы кезде жаңа ғылыми жаңалықтар ашыла бастайды /10/.
Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттелу хронологиялық шеңбері біздің жыл санаусыздың шеңберінен кейінгі ортағасыр дәуіріне дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
Орта Азия мен Қазақстан аумағында тарих түкпірінде пайда болып, түрлі шапқыншылық кезеңдерде басқа елді-мекендер сияқты өшіп кетпей, қазіргі уақытқа дейін өмір сүріп келе жатқан саусақпен санарлық қалалардың бірі - Түркістан.
Қазіргі Түркістан қаласының байырғы тарихын зерттеу тарих ғылымының өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Әуелі Иасы, кейін Түркістан атанған қаланың тарихы тереңде жатыр. Ертедегі Иасының орны — Күлтөбе, қазіргі Түркістан айналасындағы басқа да көне және ортағасырлық мекен құлаңдылары: Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық I, II, Төрткүлтөбе I, II атты ескерткіштер археологиялық тұрғыдан зерттелу үстінде. Осымен қатар Иасы — Түркістанның XV-XVIIІ ғасырлардағы тарихын зерттеу өте қажет. Себебі бұл кезеңде қала айтулы өзгерістерге тап болған. Қазақ хандығы тұсында Иасы бір аудан орталығы дәрежесінен Түркістан атты тарихи аймақтың астанасына, ал кейін Қазақ хандығының бас қаласына айналды. Қаланың осы кездегі тарихын зерттеу арқылы ортағасырдағы төл мемлекетіміздің тыныс-тіршілігшің қыр-сырларын тануға болады.
Мұнда ел тағдырын шешкен мәслихаттар өткен, хан сайлаған құрылтайлар болған. Әйгілі Абылайдың бүкіл қазақ ханы болып сайлануы, Шәді төре айтқандай, осы қалада өткен:
"Бәрінің Туркістанда басын қасып,
Қазақтың қамын жеген кеңес құрды
Ақыры Абылайдың хан болуын.
Бәрі де бір ауыздан қабыл қылды.
Әкеліп ақ киіді жазып салып
Үстіне отырғызды ханды апарып."
Қазақтың Есім, Жәңгір, Төуке, Абылай, басқа белгілі хандары, батырлары, билері Ахмет Иасауи кесенесінде және оның айналасындағы мазаратта жатыр. Түркістан қаласының Қазақ хандығының негізгі саяси, діни, сауда орталығы болды. Яғни Түркістанның XV-XV1II ғасырлардағы тарихын зерттеп-танымай Қазақ хандығының, Қазақстанның тарихын білеміз деп айтуға болмайды.
Түркістан оазисіндегі археологиялық ескерткіштердің зерттеле
бастағанына 130 жылдан астам уақыт болды. Осы уақыт аралығында
ондаған археологиялық ескерткіштер табылып, есепке алынды.
Есепке алынған археологиялық ескерткіштер әртүрлі археологиялық
дәуірлерді қамтыды, олардың ішінде тас, қола, темір дәуірлеріне,
ортағасырларға жататын ескерткіштер бар. Осы өңірдегі Шоқтас,
Қошқорған ескерткіштерінің аты дүние жүзіне белгілі болса ал
Сауран, Түркістан, Күлтөбе, Шойтөбе, Төрткүл 1,2 қалалары жазба
деректерде ортағасырдан бастап кездеседі. Шойтөбе, Түркістан,
Күлтөбе қалаларында жүргізіліп жатқан археологиялық қазба
жұмыстары барысында осы оазистегі қала мәдениетінің қалыптасуы, дамуы және оның әртүрлі кезеңдеріне қатысты өте құнды деректер алынуда.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Түркістан қаласының Қазақ хандығы тарихында алатын орнын зерттеу және қала тарихын көрсету болып табылады.
Түркістан аумағындағы ортағасырлық қалаларды зерттеу жұмыстары 19 ғ. басталады. Жалпы осы зерттеу жұмыстарын үш кезеңге бөлуге болады. Атап айтсақ:
І кезең 19 ғасырдан ХХ ғ. 17 жылына дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
ІІ кезең 1917 жылдан 1991 жылға дейінгі уақыт мерзімін қамтийды.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан басталады.
Түркістан әуесқой археология үйірмесінің құрылу қарсаңында орыс нумизматикасы саласында И.Н.Березин, В.В.Вельяминов, Зернов, В.В.Григорьев, Б.А. Дорна, П.И.Лерх, В.Г.Лихачева, П.С.Совальева, О.И.Сенковский, Г.С.Каблукова, В.Г.Тизенғаузен, Н.В.Ханыкова, Х.Д.Френ т.б. іргелі еңбектері жарық көрген еді /1/.
А.Л.Кун 1865 жылы Петербург университетін тәмамдап Орынборға қызмет етіп жүрген тұсында В.В.Григорьевтің ұсынысымен Ресей ғылыми қоғамдары үшін деректер мен коллекция жинауға тапсырма беріліп Орта Азияға жіберіледі. 1868 жылы ол Түркістанға келіп, содан 80-ші жылдардың бас кезіне дейін өз міндетін тамаша табыстармен атқарады. Оның жергілікті көне ескерткіштер жайлы мәліметтері ғалымдар мен қалың жүртшылықтың назарын өзіне аударды /2/.
В.В.Бартольд 1893-1894 жылдары Талас-Шу-Сырдария өңірі ескерткіштерін аралап, соның нәтижесінде «Есебін» жазды /3/.
Орта Азияға В.В.Бартольдтің келуі өлкетану жұмысын жандандырды. Бұған Түркістан археологиялық әуестенушілер үйірмесінің құрылуы көп әсер етті. Сырдария өзені бойындағы ескерткіштерді есепке алып, жоспар құрып жазуда В.А.Каллаурдың мақалаларының маңызы зор болды.
Түркістан өлкесінің археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізуде орыстың көрнекті ғалымы П.И.Лерх ерекше орын алады.
А.Ю.Якубовский: "Сырдарияның төменгі ағысын зерттеуді XIX ғасырдың талантты шығыстанушысы П.Лерх 1867 жылы бастаған болатын" деп жазды /4/.
1860 жылдан бастап П.И.Лерх Ресей археология қоғамының мүшесі, ал 1873 жылдан бастап, оның хатшысы болып тағайындалды. Орта Азияға ол 1867 жылы Сырдария бойындағы Жанкент тағы басқа қираған ескерткіштерді зерттеуге жіберіледі. Бұл сапардың материалдары 1870 жылы басылымдарға шықты /5/.
ІІ кезең қазан төнкерісінен кейінгі ұйымдастырылғын археологиялық-өлкетанулық экспедициялардың жұмыстарымен басталады. Түркістан өлкесінде осы кезде кеңес дәуірінің атақты археологтары М. Массон, А.Н. Бернштам секілді ғалымдары еңбек жасайды. Осының нәтижесінде бірнеше ғалыми мақалалар жарық көрпеді.
Әсіресе А.Н. Бернштамның «Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстан» деп аталатын ғылыми еңбегі өте құнды болып
есептеледі. /6/.
1946 жылы Қазақ ССР-нің ғылыми академиясының ашылуы және оның құрамында тарих, археология және этнография институтының құрылуы Түркістан аумағының археологиясын зерттеуге өте маңызды түрткі болды. Осы кезеңге жататын Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтің. А.Г. Максимованың еңбектерін атап өтуге болады /7/.
Ал Отырар жұртының зерттелуінің басталуы бүкіл Оңтүстік Қазақстанның археологиялық зерттеу жұмыстарының қарқынды дамуына негіз болып келді. 70-шы жылдары жарық көрген К.А. Акишевтің, Л.Б. Ерзаковичтың, К.М. Байпаковтың еңбектері өте маңызды болып табылады /8/.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алуымен басталады. 90 жылдары экономикалық тоқырауға ұшыраған мемлекет ғалымдардың зерттеу жұмыстарына айтарлықтай көмек көрсете алмады. Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университетінің ұйымдастыруымен Түркістан оазисінің археологиялық картасын жасау мақсатымен Тұран археологиялық экспедициясы ұйымдастырылады. Соның нәтижесінде ғылымға белгісіз бірнеше жүз археологиялық ескерткіштер ашылады /9/.
2004 жылы тұнғыш президентіміз жариялаған «Мәдени мұра» бағдарлмасының ашылуы Түркістан аумағындағы археологиялық ескерткіштерінің зерттелуіне жаңа мүмкідік тұғызады. Осы кезде жаңа ғылыми жаңалықтар ашыла бастайды /10/.
Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттелу хронологиялық шеңбері біздің жыл санаусыздың шеңберінен кейінгі ортағасыр дәуіріне дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТЕР ТІЗІМІ
1. Материалы по истории Туркмен и Туркмении. Т.1, М. 1939, 185 б.
2. Б.В. Лунин. Из истории русского Востоковедения и археологии в Туркестане. Туркестансиий кружок любителей архелогии. Изд. АН. УзССР. Ташкент,. 1958
3. В.В. Бартольд. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч., т.1. М., 1963. С. 374-397
4. Б.В. Лунин. Из истории русского Востоковедения и археологии в Туркестане. Изд. АН. УзССР. Ташкент,. 1958
5. Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 г. СПб., 1870.
6. А.Н. Бернштам. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. // Известия АН. КазССР № 67. Серия археологическая. Выпуск № 2 1949 г., 81-82 бб.
7. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии АН Каз ССР, 1956,т.1, 97-101-бб.
8. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Южно-Казахстанская область. Алматы, 1994, 318-6.
9. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алма-Ата, 1972.
10. Елеуов М.199б-жылғы барлау жұмыстары //Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Түркістан ескерткіштері. Алматы, 1996,9-11 бб.
11. Максимова А.Г.,Мерщиев М.С.,Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Древности Чардары. Алматы, 44-б.
12. М. Қожа. Иасы-Түркістан тарихы.Алматы.2000,4-7 бб.
13. Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Орта ғасырдағы Отырар
керамикасы.Альбом.Алматы, 1990.
14. Акишев К.А., Байпаков К.М.,Ерзакович Л.Б. Отрар в XIII-
ХҮ веках.Алматы,1987.
15. Смагулов Е.А.Городище Шойтобе // Города Туркестана.Алматы,І999.
16. М.К.Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях ТАЭ в 1999 г. Рукопись.Архив музея "Азрет Султан"
17. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия.Соч., Т.1.М.,1963.С 429
18. Материалы по истории киргизов и Киргизии (МИКК) вып.1. М.,1973. С.75-76;
19. Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-ХҮІ вв о долине р.Талас и смежных раионах// Труды Института истории, археологии и этнографии АН Каз ССР, 1956,т.1
20. Байпақов К.М.,Ерзакович Л.Б. Орта ғасырдағы Отырар керамикасы. Альбом. Алматы, 1990.102,1046.6.;
21. Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях Туркестанской археологической экспедиции в 1999 г. Архив музея "Азрет Султан".С.91-115
22. Смагулов Е.А. Городище Шойтобе.//Города Туркестана. Сб.научных статей. Атматы,1999.С.71-82
23. Акишев К.А.,Байпаков К.М.,Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. А-Ата.1972.
24. Байпаков К.М. О локализации средневековых городов Южного Казахстана //Археодогичсскле исследования в Отраре.А-Ата.1977.С 89
25. Смагулов Е.А., Туякбаев М.К., Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях ТАЭ в 1999 году.Рукопись.Архив музея заповедника "Азрет Султан".С. 129-132
26. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана.//Изв. АН КазССР.Серия археол.,1950.Вып. 2.С.80
27. Смагулов Е.А., Туякбаев М.К., Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях Туркестанской археологической экспедиции в 1999 году. Архлв мұзея' "Азрет Султан".С. 14-42
28. Археологическая карта Казахстана. А~Ата,1960.С230, N 3366 ;
29. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана// Тр.ИИАЭ АН КазССР.Т.5,1958.С. 105;
30. Свод памятников истории и культуры Казахстана.Южно-Казахстанская область.Т.1.Алматы,1994.С.311, N640; Архив Института Археологии АН РК, научный паспорт городища Абд-аль Малик.
31. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза
Южного Казахстана // Известия АН КазССР. Серия
археологическая. Вып.2. 1949.С.83.84;
32. Агеева Е.И.. Южного Казахстана //Труды ИИАЭ АН КазССР. 1958.Т.5.С. 101-102;
33. Археологическая карта Казахстана.А-А.,1960.Н 3351;
34. Зайн ад-дин ал-Васифи. Бадан ал-вакан.М., 1961.Т.1. С.355;
35. Пищулина К.А. Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. // Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ веках. А-А.1969.С.18
36. Болдырев А.Н. Зайнаддин Васифи-таджикский писатель ХҮІ в. М.,1957.С. 160
37. Түяқбаев М. 1996-97 жылғы есебі. «Әзірет Сұлтан» қорық мұражайының архиві. Инв № 102
38. М. Елеуов. Ескерусіз қалған ескерткіштер. Түркстан, 2005, 69-78 бб.
39. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана //Известия АН КазССР. Сер.археол. Вып.2. А-Ата,1949.С83
40. Агеева Е.И.,Пацевич Г.И. Из истории оседлых послений и городов Южного Казахстана //Тр.ИИАЭ АН Каз ССР.Т.Ү.Археология. Отд.оттиск.А-Ата,1958.СЛ04
1. Материалы по истории Туркмен и Туркмении. Т.1, М. 1939, 185 б.
2. Б.В. Лунин. Из истории русского Востоковедения и археологии в Туркестане. Туркестансиий кружок любителей архелогии. Изд. АН. УзССР. Ташкент,. 1958
3. В.В. Бартольд. Туркестан в эпоху монгольского нашествия. Соч., т.1. М., 1963. С. 374-397
4. Б.В. Лунин. Из истории русского Востоковедения и археологии в Туркестане. Изд. АН. УзССР. Ташкент,. 1958
5. Лерх П.И. Археологическая поездка в Туркестанский край в 1867 г. СПб., 1870.
6. А.Н. Бернштам. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана. // Известия АН. КазССР № 67. Серия археологическая. Выпуск № 2 1949 г., 81-82 бб.
7. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана // Труды Института истории, археологии и этнографии АН Каз ССР, 1956,т.1, 97-101-бб.
8. Свод памятников истории и культуры Казахстана. Южно-Казахстанская область. Алматы, 1994, 318-6.
9. Акишев К.А., Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. Алма-Ата, 1972.
10. Елеуов М.199б-жылғы барлау жұмыстары //Ғылыми-зерттеу жұмысы туралы есеп. Түркістан ескерткіштері. Алматы, 1996,9-11 бб.
11. Максимова А.Г.,Мерщиев М.С.,Вайнберг Б.И., Левина Л.М. Древности Чардары. Алматы, 44-б.
12. М. Қожа. Иасы-Түркістан тарихы.Алматы.2000,4-7 бб.
13. Байпаков К.М., Ерзакович Л.Б. Орта ғасырдағы Отырар
керамикасы.Альбом.Алматы, 1990.
14. Акишев К.А., Байпаков К.М.,Ерзакович Л.Б. Отрар в XIII-
ХҮ веках.Алматы,1987.
15. Смагулов Е.А.Городище Шойтобе // Города Туркестана.Алматы,І999.
16. М.К.Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях ТАЭ в 1999 г. Рукопись.Архив музея "Азрет Султан"
17. Бартольд В.В. Туркестан в эпоху монгольского нашествия.Соч., Т.1.М.,1963.С 429
18. Материалы по истории киргизов и Киргизии (МИКК) вып.1. М.,1973. С.75-76;
19. Волин С.Л. Сведения арабских источников ІХ-ХҮІ вв о долине р.Талас и смежных раионах// Труды Института истории, археологии и этнографии АН Каз ССР, 1956,т.1
20. Байпақов К.М.,Ерзакович Л.Б. Орта ғасырдағы Отырар керамикасы. Альбом. Алматы, 1990.102,1046.6.;
21. Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях Туркестанской археологической экспедиции в 1999 г. Архив музея "Азрет Султан".С.91-115
22. Смагулов Е.А. Городище Шойтобе.//Города Туркестана. Сб.научных статей. Атматы,1999.С.71-82
23. Акишев К.А.,Байпаков К.М.,Ерзакович Л.Б. Древний Отрар. А-Ата.1972.
24. Байпаков К.М. О локализации средневековых городов Южного Казахстана //Археодогичсскле исследования в Отраре.А-Ата.1977.С 89
25. Смагулов Е.А., Туякбаев М.К., Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях ТАЭ в 1999 году.Рукопись.Архив музея заповедника "Азрет Султан".С. 129-132
26. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана.//Изв. АН КазССР.Серия археол.,1950.Вып. 2.С.80
27. Смагулов Е.А., Туякбаев М.К., Бурнашева Р.З. Отчет о полевых исследованиях Туркестанской археологической экспедиции в 1999 году. Архлв мұзея' "Азрет Султан".С. 14-42
28. Археологическая карта Казахстана. А~Ата,1960.С230, N 3366 ;
29. Агеева Е.И., Пацевич Г.И. Из истории оседлых поселений и городов Южного Казахстана// Тр.ИИАЭ АН КазССР.Т.5,1958.С. 105;
30. Свод памятников истории и культуры Казахстана.Южно-Казахстанская область.Т.1.Алматы,1994.С.311, N640; Архив Института Археологии АН РК, научный паспорт городища Абд-аль Малик.
31. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза
Южного Казахстана // Известия АН КазССР. Серия
археологическая. Вып.2. 1949.С.83.84;
32. Агеева Е.И.. Южного Казахстана //Труды ИИАЭ АН КазССР. 1958.Т.5.С. 101-102;
33. Археологическая карта Казахстана.А-А.,1960.Н 3351;
34. Зайн ад-дин ал-Васифи. Бадан ал-вакан.М., 1961.Т.1. С.355;
35. Пищулина К.А. Присырдарьинские города и их значение в истории казахских ханств в ХҮ-ХҮІІ в.в. // Казахстан в ХҮ-ХҮІІІ веках. А-А.1969.С.18
36. Болдырев А.Н. Зайнаддин Васифи-таджикский писатель ХҮІ в. М.,1957.С. 160
37. Түяқбаев М. 1996-97 жылғы есебі. «Әзірет Сұлтан» қорық мұражайының архиві. Инв № 102
38. М. Елеуов. Ескерусіз қалған ескерткіштер. Түркстан, 2005, 69-78 бб.
39. Бернштам А.Н. Проблемы древней истории и этногенеза Южного Казахстана //Известия АН КазССР. Сер.археол. Вып.2. А-Ата,1949.С83
40. Агеева Е.И.,Пацевич Г.И. Из истории оседлых послений и городов Южного Казахстана //Тр.ИИАЭ АН Каз ССР.Т.Ү.Археология. Отд.оттиск.А-Ата,1958.СЛ04
КІРІСПЕ
Орта Азия мен Қазақстан аумағында тарих түкпірінде пайда болып, түрлі
шапқыншылық кезеңдерде басқа елді-мекендер сияқты өшіп кетпей, қазіргі
уақытқа дейін өмір сүріп келе жатқан саусақпен санарлық қалалардың бірі -
Түркістан.
Қазіргі Түркістан қаласының байырғы тарихын зерттеу тарих ғылымының
өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Әуелі Иасы, кейін Түркістан
атанған қаланың тарихы тереңде жатыр. Ертедегі Иасының орны — Күлтөбе,
қазіргі Түркістан айналасындағы басқа да көне және ортағасырлық мекен
құлаңдылары: Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық I, II, Төрткүлтөбе I, II атты
ескерткіштер археологиялық тұрғыдан зерттелу үстінде. Осымен қатар Иасы —
Түркістанның XV-XVIIІ ғасырлардағы тарихын зерттеу өте қажет. Себебі бұл
кезеңде қала айтулы өзгерістерге тап болған. Қазақ хандығы тұсында Иасы бір
аудан орталығы дәрежесінен Түркістан атты тарихи аймақтың астанасына, ал
кейін Қазақ хандығының бас қаласына айналды. Қаланың осы кездегі тарихын
зерттеу арқылы ортағасырдағы төл мемлекетіміздің тыныс-тіршілігшің қыр-
сырларын тануға болады.
Мұнда ел тағдырын шешкен мәслихаттар өткен, хан сайлаған құрылтайлар
болған. Әйгілі Абылайдың бүкіл қазақ ханы болып сайлануы, Шәді төре
айтқандай, осы қалада өткен:
"Бәрінің Туркістанда басын қасып,
Қазақтың қамын жеген кеңес құрды
Ақыры Абылайдың хан болуын.
Бәрі де бір ауыздан қабыл қылды.
Әкеліп ақ киіді жазып салып
Үстіне отырғызды ханды апарып."
Қазақтың Есім, Жәңгір, Төуке, Абылай, басқа белгілі хандары, батырлары,
билері Ахмет Иасауи кесенесінде және оның айналасындағы мазаратта жатыр.
Түркістан қаласының Қазақ хандығының негізгі саяси, діни, сауда орталығы
болды. Яғни Түркістанның XV-XV1II ғасырлардағы тарихын зерттеп-танымай
Қазақ хандығының, Қазақстанның тарихын білеміз деп айтуға болмайды.
Түркістан оазисіндегі археологиялық ескерткіштердің зерттеле
бастағанына 130 жылдан астам уақыт болды. Осы уақыт аралығында
ондаған археологиялық ескерткіштер табылып, есепке алынды.
Есепке алынған археологиялық ескерткіштер әртүрлі археологиялық
дәуірлерді қамтыды, олардың ішінде тас, қола, темір дәуірлеріне,
ортағасырларға жататын ескерткіштер бар. Осы өңірдегі Шоқтас,
Қошқорған ескерткіштерінің аты дүние жүзіне белгілі болса ал
Сауран, Түркістан, Күлтөбе, Шойтөбе, Төрткүл 1,2 қалалары жазба
деректерде ортағасырдан бастап кездеседі. Шойтөбе, Түркістан,
Күлтөбе қалаларында жүргізіліп жатқан археологиялық қазба
жұмыстары барысында осы оазистегі қала мәдениетінің
қалыптасуы, дамуы және оның әртүрлі кезеңдеріне қатысты өте құнды деректер
алынуда.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Түркістан қаласының Қазақ хандығы
тарихында алатын орнын зерттеу және қала тарихын көрсету болып табылады.
Түркістан аумағындағы ортағасырлық қалаларды зерттеу жұмыстары 19 ғ.
басталады. Жалпы осы зерттеу жұмыстарын үш кезеңге бөлуге болады. Атап
айтсақ:
І кезең 19 ғасырдан ХХ ғ. 17 жылына дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
ІІ кезең 1917 жылдан 1991 жылға дейінгі уақыт мерзімін қамтийды.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан басталады.
Түркістан әуесқой археология үйірмесінің құрылу қарсаңында орыс
нумизматикасы саласында И.Н.Березин, В.В.Вельяминов, Зернов, В.В.Григорьев,
Б.А. Дорна, П.И.Лерх, В.Г.Лихачева, П.С.Совальева, О.И.Сенковский,
Г.С.Каблукова, В.Г.Тизенғаузен, Н.В.Ханыкова, Х.Д.Френ т.б. іргелі
еңбектері жарық көрген еді 1.
А.Л.Кун 1865 жылы Петербург университетін тәмамдап Орынборға қызмет
етіп жүрген тұсында В.В.Григорьевтің ұсынысымен Ресей ғылыми қоғамдары үшін
деректер мен коллекция жинауға тапсырма беріліп Орта Азияға жіберіледі.
1868 жылы ол Түркістанға келіп, содан 80-ші жылдардың бас кезіне дейін өз
міндетін тамаша табыстармен атқарады. Оның жергілікті көне ескерткіштер
жайлы мәліметтері ғалымдар мен қалың жүртшылықтың назарын өзіне аударды
2.
В.В.Бартольд 1893-1894 жылдары Талас-Шу-Сырдария өңірі ескерткіштерін
аралап, соның нәтижесінде Есебін жазды 3.
Орта Азияға В.В.Бартольдтің келуі өлкетану жұмысын жандандырды. Бұған
Түркістан археологиялық әуестенушілер үйірмесінің құрылуы көп әсер етті.
Сырдария өзені бойындағы ескерткіштерді есепке алып, жоспар құрып жазуда
В.А.Каллаурдың мақалаларының маңызы зор болды.
Түркістан өлкесінің археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізуде орыстың
көрнекті ғалымы П.И.Лерх ерекше орын алады.
А.Ю.Якубовский: "Сырдарияның төменгі ағысын зерттеуді XIX ғасырдың
талантты шығыстанушысы П.Лерх 1867 жылы бастаған болатын" деп жазды 4.
1860 жылдан бастап П.И.Лерх Ресей археология қоғамының мүшесі, ал 1873
жылдан бастап, оның хатшысы болып тағайындалды. Орта Азияға ол 1867 жылы
Сырдария бойындағы Жанкент тағы басқа қираған ескерткіштерді зерттеуге
жіберіледі. Бұл сапардың материалдары 1870 жылы басылымдарға шықты 5.
ІІ кезең қазан төнкерісінен кейінгі ұйымдастырылғын археологиялық-
өлкетанулық экспедициялардың жұмыстарымен басталады. Түркістан өлкесінде
осы кезде кеңес дәуірінің атақты археологтары М. Массон, А.Н. Бернштам
секілді ғалымдары еңбек жасайды. Осының нәтижесінде бірнеше ғалыми
мақалалар жарық көрпеді.
Әсіресе А.Н. Бернштамның Проблемы древней истории и этногенеза Южного
Казахстан деп аталатын ғылыми еңбегі өте құнды болып есептеледі. 6.
1946 жылы Қазақ ССР-нің ғылыми академиясының ашылуы және оның
құрамында тарих, археология және этнография институтының құрылуы Түркістан
аумағының археологиясын зерттеуге өте маңызды түрткі болды. Осы кезеңге
жататын Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтің. А.Г. Максимованың еңбектерін атап
өтуге болады 7.
Ал Отырар жұртының зерттелуінің басталуы бүкіл Оңтүстік Қазақстанның
археологиялық зерттеу жұмыстарының қарқынды дамуына негіз болып келді. 70-
шы жылдары жарық көрген К.А. Акишевтің, Л.Б. Ерзаковичтың, К.М. Байпаковтың
еңбектері өте маңызды болып табылады 8.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алуымен басталады. 90 жылдары
экономикалық тоқырауға ұшыраған мемлекет ғалымдардың зерттеу жұмыстарына
айтарлықтай көмек көрсете алмады. Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің ұйымдастыруымен Түркістан оазисінің археологиялық
картасын жасау мақсатымен Тұран археологиялық экспедициясы ұйымдастырылады.
Соның нәтижесінде ғылымға белгісіз бірнеше жүз археологиялық ескерткіштер
ашылады 9.
2004 жылы тұнғыш президентіміз жариялаған Мәдени мұра бағдарлмасының
ашылуы Түркістан аумағындағы археологиялық ескерткіштерінің зерттелуіне
жаңа мүмкідік тұғызады. Осы кезде жаңа ғылыми жаңалықтар ашыла бастайды
10.
Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттелу хронологиялық шеңбері біздің жыл санаусыздың шеңберінен
кейінгі ортағасыр дәуіріне дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
1 ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫ ТАРИХЫ
1.1 Түркістан қаласының ежелгі тарихы
Археологиялық зерттеулер Түркістан қаласының тарихы тереңде жатқанын
көрсетіп отыр.Түркістан қаласының айналасындағы аймақта табылған тас дәуірі
ескерткіштері — Шоқтас I, II, Қосқорған I, II бұл өңірді әуелгі адам 500
мың жыл бұрын мекен еткенін көрсетті 11. Түркістан қаласы төңірегінде
қола дәуірінің қонысы, құрал-саймандары да табылып отыр. Яғни б.з.б. 2 мың
жылдықтан бастап бұл аймақта Қазақстанның басқа да жерлеріндегідей андронов
мәдениеті кең тараған.
Темір дөуірінде Түркістан қаласы орналасқан Сырдың орта ағысы аймағын
көне парсы деректерінде "сака" аталған, ал - "Авестада" — "тура" деп
аталған тайпалар мекен еткен. Осыдан сақ-тұр тайпалары мекен еткен өлке
Тұран деп аталған. Түркістан қаласының әуелгі атауын осы сақ тайпасының
атауымен байланысты деуге негіз бар. Себебі, XVII ғасырдың белгілі
тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манахиб ал-ахиар" атты
кітабында мынадай мәлімет бар: "Қазіргі Түркістан — бұл Сакси қаласы, қара
халық оны Иасы деп атайды" 12. Қаланың ежелгі Сакси атауының, сақ
атауымен үндестігін байқауға болады. В.И.Абаевтың пікірінше, "сака" атауын
"тура" терминінің баламасы деп қарастыруымыз қажет, тіпті, бұл тайпалар
"тура-сақтар" деген біріккен атаумен де аталған. Қаланың ежелгі атауы, бұл
елді мекеннің тарихының терендігін көрсетеді.
Ертедегі Сакси-Иасының орны қазір Күлтөбе деп аталатын ескерткішке
телінеді. Бұған қоса Түркістан қаласы төңірегінде біздід заманымыздың
басында негізі қаланған Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық, Төрткүлтөбе атты көне
қоныс-қалашық орындары бар. Түркістан аумағында орналасқан осы қалашықтар
тарихтың түрлі кезендерінде алма-кезек осы аймақтың бас қаласы міндетін
атқарған.
Тарихи деректерге қарағаңца VIII-XII ғасырларда бұл өңірдің бас қаласы
Шауғар болды. "Шауғардың" қазіргі қазақ тіліне аудармасы Қаратау. Шауғар-
Қаратау-Қарашоқы сөздері бір-бірінің баламасы. Сондықтан бұл қала қазіргі
Түркістан қаласы шетінен ағып жатқан Қарашық (Қарашоқының өзгерген үлгісі)
өзені бойында болуы тиіс. Шауғар қазіргі Шойтөбе деген пікір дәлелсіз.
Шауғар мен Фараб өңірлері Тарбад деп аталған бір иелікгің құрамдас бөлімі
еді. Сондықтан Махмуд Қашқари "Дивани лұғат ат-Түрік" атты еңбегінде
"Карачук-Фарабтың басқа аты" деп жазады. Бұл иелік түркі қағанаттарына
қарады.
IX ғасырда Шауғар қарлүқ, оғыздар қол астыңда болды. Хорасан
әкімі Әл-Мамұн (809-818жж) кезінде Фараб-Шауғар иелігіне жорық
ұйымдастырылып, қарлүқтардың шекаралық басшысы өлтірілді,
джабғудың әйелдері мен ұлдары тұтқынға алынды. X ғасырдын
аяғыңда саманилік Насыр ибн Ахмед (864-892жж.) Шауғарға үлкек
өскермен жорық жасады. Дерекгерге қарағанда осы жорық кезінде
Шауғар өңіріңце мыңцаған түркілер қаза тапты.
Араб географы әл-Макдисидің сипаттауынша X ғасырдың аяғында: "Шауғар
айналасында елді мекендері бар, қорғанмен қоршалған үлкен қала. Мешіті
базар шетінде". Араб деректері бұл қаланы Шауғар десе, түркі деректері
Қарашық деген. "Оғыз қаған" дастанында Салар Қазанды "Қарашықтың қабланы"
деп жырласа, қазақ жыр-дастандарында, аңыз-әфсаналарында "Қырық қақпалы
Қарашық" деп атайды. Бұл түркі халықтарының тарихи тағдырында Қарашық
орнының қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
X ғ. аяғы — XI ғ. басында Шауғар-Қарашық қарахандықтарға
қарады. XII ғасырдан бастап ортағасырлық жазба деректерде Шауғар
атауы кездеспейді де, тек Қарашық атауы қалады.
XII ғасырда түркі халықтарының пірі, шайқы Қожа Ахметтің Қарашыққа
жақын жерде орналасқан Иасы елді мекеніне орнығуы, осы қалашықтың дәрежесін
өсіріп, оның бірте-бірте осы өңірдің діни, экономикалық, саяси орталығына
айналуына септігін тигізді.
Иасыда Қожа Ахмет қылуеті, мешіті бой көтерді. Қожа Ахмет дүние салған
соң XIІг. оның қабірі үстінен сәулетті кесене тұрғызылады. Кесененің сыртқы
беті оюлы қыштармең әрленген . Көп уақыт өтпей-ақ Қожа Ахмет Иасауи
кесенесінің айналасына атақты адамдарды жерлеу дәстүрі қалыптасып, басқа да
діни құрылыстар бой көтерді. Бұған осында табылған XII-XIV ғасырларға тән
сырсыз және шыңылтырланған терракоталар куә бола алады. Олардың
кейбіреулерінің теріс жағыңда сирек кездесетін құрылыс жазулары бар.
Жарияланып отырған терракоталар 90-шы жылдардың басында Қожа Ахмет Иасауи
кесенесінің төбесін жөндеу жұмыстары кезінде археолог А. Мырзабаев тапқан.
XIII ғасырдың басында-ақ Иасыда күміс теңге соғылды. 1255 жылы армян
патшасы Гетумның моңғол хаңдары Бату мен Мөңке қабылдауына барған жолсапары
жөніндегі жазбасында Сауран мен Отырар арасында Харчух, Асон, Саври атты үш
елді мекен аталады. Бұл жердегі Харчух - Қарашық қаласы, Асон — Иасы, Саври
— Сүйірі.
Бұл елді мекендер атауы Қожа Ахмет Иасауиге қатысты аңыздарда айтылады.
Хафиз Таныш "Шараф-наме-и шахи" кітабында Абдаллах ханның Түркістанға
жасаған жорығын суреттегенде Сүйірі туралы айтып кетеді. Әскердің Халадж-
Қарасманнан (қазіргі Арыс бойындағы Қараспан төбе) шығып, жолда Сүйіріге
келгенін ескерсек, бұл мекен Түркістанның оңгүстігінде болған болу керек.
Түркістан қаласының. XX ғасыр басында жасалған картасында қаланың оңтүстік
шетінде Сүйірі каналы көрсетілген. Сондықтан біз Сүйіріні қазіргі Сор-
төбемен байланыстыруға негіз жоқ деп санаймыз. Қожа Ахмет Иасауи туралы бір
аңызда оның баласын Сүйірі тұрғындары егістік суына талас кезінде өлтіргені
айтылады. Осыған қарағанда Иасы мен Сүйірінің суландыру жүйесі ортақ болған
деуге болады.
Иасы қаласы өмір Темір мен Тоқтамыс хан арасындағы соғыстар барысында
аталады. Екі жақта Сырдың орта ағысындаіы қалаларды өзшеқаратуүшінүзақсоғыс
жүргізеді. 1388 жылы Тоқтамыс Сауран қаласын басын ала алмаған соң, Иасыны
тонағаны жөнінде хабар бар.
1397 жылы Темір Иасыдағы Ахмет Иасауи қабіріне зиярат етуге барады.
Темірдің осы сапарын жазған Шараф ад-дин Иезди Иасыны шағын елді мекен деп
атайды. Осыған қарағанда Иасының әлі қорған-қамалы болмаған сияқты.
Ең алдымен "XV-XVI ғасырлардағы Йасы —Туркістан тарихын танып білу
үшін қала атының өзгеру себебтерін қарастыру қажет деп білеміз. XVII
ғасырдың белгілі тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манахиб ал-
ахиар" атты еңбсгінде мынадай аса қызық мәлімет жазылғанды: "Қазіргі
Түркістан — бұл Сақси қаласы, қара халық оны Иасы деп атайды". Қала
есімінің өзгеру себебтеріне қатысты алғаш жорамал айтқан академик
В.В.Бартольд болды. Шығыстанушы "Ислам энциклопедиясында" жарияланған
"Түркістан" атты мақаласында түркі елінің пірі Қожа Ахмет Иасауидің бір
атағы Әзіреті Түркістан болғандықтан қаланың жаңа аты осыдан туыңдаған
болса керек деген пікір айтқан 12. Ортағасырлық қала мәдениетін зерттеген
археологтар Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич жазба дерекгерді таңдай келе, қаланы
Иасы орнына Түркістан деп атау XVI ғасырдың екінші жартысынан бастап
кездесетініне анықтаған. Зерттеушілердің пікірінше, қала атының өзгеруі,
бұл аймақтың қазақтарға өтуіне байланысты болған 13. Ал Е.А.Смагүловтың
пікірінше, "Шейбани хан жорықтарынан Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияға
келген туркі экспансиясының кезекті толқыны түркі әулиесінің тұлғасы мен
Иасыдағы оның кесенесін әдеттен тыс танымал ету нәтижесінде, қаланың
байырғы есімі жаңа атпен ауысты" 14.
Түркістаи археологиясына арналған кітапта XVI ғасырдың аяғында
Түркістан қаласының қазақ билеушілеріне түбегейлі өтуін әңгіме еткен
Е.А.Смагүлов пен Ф.П.Григорьев "осы кезден Иасы қаласының аты мен дәрежесі
өзгерді. Ол Түркістан деп атала бастады деп көрсетеді 15.
Алайда, жоғарыда келтірілген тұжырымдардың барлығының дәлелдері
жеткілікті, уәждері орынды деп айта алмаймыз. Мысалы, Иасы қаласының атының
өзгеруі Қожа Ахметгің танымалдылығына байланысты болды деу негізсіз. Әулие
ныспысы "Иасауи" болуы қаланың ескі атынан туындағаны мәлім. Иасауы Қожа
Ахметпен бірге аталады, оның толық есімінің ажырамас бөлігі. Тарихи, діни
шығармаларда шайқының есімі осы үлгіде жазылған. Айталық, Қожа Ахмет
Иасауидің шәкірті Сүлеймен Бақырғанидың өлеңдерінде әулеинің төл аты
ныспысымен бірге жазылады 16.
Қала атының өзгеруі Е. Смагүлов аитқандай "Оңтүстік Қазақстанға келген
түркі экспансиясының кезекгі толқынымен байланысты болды" деуге біздің
пікірімізше негіз жок.. Сырдарияның орта ағысының аймағы, шайбанилер келмей-
ақ немесе бұл аймақтың Қазақ хандығы құрамъша түбегейлі өтпей тұрған кезде
де,.Түрқістан деп аталғаны белгілі.
Жазба деректерде Иасы қаласының жаңа аты —Түркістан XVI ғасырдың 70-80-
ші жылдардағы оқиғаларымен байланысты атадады. Мысалы, Абдаллах хан
жорықтарын сипаттай келе, Хафиз Таныш "Шараф-наме-и шахи" атты еңбегідде
Иасыны бірде "Иасы қамалы", бірде "Түркістан қамалы" деп атайды. Қаланың
жаңа есімі тарихи жазбаларға бірден түспеген болу керек. Сондықтан қала
атының өзгеруін Иасының қазактарға, болмаса шейбанилерге өткеніне
байланыстыруға негіз жоқ.
Иасы қаласының атының өзгеруі, біздің пікірімізше, ең алдымен қала
дәрежесінің өзгеруімен байланысты. Сондықтан біз Иасы қаласы қашан және
қандай жағдайда Түркістан билеушілерінің астанасына айналғанын қарастырумыз
қажет.
XIV ғ. екінші жартысында Сырдарияиың орта аймағы Ақ Орда құрамында еді.
"Шыңғыс-намеде" Орыс хан "ұлы хан болды, Түркістанның уәлаяттарын
басқарды",- деп жазады Өтеміс қажы. Ақ Орда билеушілері әдетте Сығнақта,
кейде Сауранда орналасқан болатын. Ал Иасы XIV ғасырдың аяғында шағын
қалашық болған. XIV ғасырдың соңы ширегінде Темір Сырдария бойындағы бір
топ жерлерді өзіне қаратты. Оның әкімдері Отырарда отырған.
Отырар қаласының орталығындағы археологиялық қазбалар және оларды жазба
деректер мен жергілікті аңыздармен сәйкестендіру нәтижелері әкім сарайы
орналасқан орынды анықтауға мүмкіндік берді. XV ғ. басындағы Түркістан
әкімінің аты-жөні де белгілі болып отыр. Уәйіс ханның Түркістан уәлаятына
баруын әңгімелей отырып Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати: "Бұл кезде Темірдің
ең әйгілі қолбасшылары қатарында болған әмір Сары Бұға Қыпшақидың ұлы әмір
Шайх Нұраддин Түркістан билеушісі еді" 17 - деп жазады. Бабыр оны "Темір
бектің рақымы түскен, Түркістан өлкесінің қыпшақ бегі" деп атайды.
Әмір Шайх Нұраддиннің темірлігтерге қарсы шыққканы да белгілі. 1411
жылы Ұлықбек әскерлері әмір Шайх Нұраддинге қарсы жорық ұйымдастырғаны
баршамызға мәлім. Археологтар дәл осы уақытқа сәйкес келетін Отырарда
бүкілкалалық өрт болғанын анықтады 18. Осы мезгілде Отырардың орталығы
және билеушілер тұратын қамалы талқандалды деуге негіз бар. Жазба деректер
бойынша 1455 жылы Отырарда темірліктерге қарсы жаңа көтеріліс болған. Оны
Әбу Саидтың өзі басты. Қазба барысында осы мезгілге сәйкес келетін
бүкілқалалық өрт іздерін осы жорықпен байланысты деп есептейміз. Бұдан
кейін Отырарда теңге мүлдем шығарылмайтын болды. Ең соңғы Отырарда соғылған
теңге 1415-16 жылдарға жатады. Мұның барлығы Отырар енді Түркістан
уәлаятының орталығы болудан қалды дегенді білдіреді.
Дәл осы уақытта, XV ғасырда Иасыда арк-қамал тұрғызылды. Иасыда теңге
соғу басталады. Иасының аты жазылған XV ғ. Аяғы – XVI ғ. басына жататын мыс
теңгелерді Б.Д.Кочнев жария етті. Шәдидің "Фатх-намесі" мен Бинаидың
"Шейбани-намесіндегі" мәліметтерге сүйенсек, темірлік Сұлтан Ахметтің
әкімінің ордасы Иасыда болды. XVI ғ. басыңда Фазлаллах ибн Рузбихан
Исфаханидід көрсетуінше әулиенің кесенесі орналасқан Иасы қаласы - кең және
құнарлы жер, Түркістан уәлаятының астанасы. Осыған байланысты, Иасы
астаналық дәрежеге XV ғасырдың екінші жартысыңда ие болды деуге негіз бар.
Иасының жаңа астаналық дәрежесі оның осы аймақтың экономикалық, сауда
орталығына айналуына себебкер болды. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің
айтуъшша: "Иасы қаласына тауарлар мен асыл бұйымдар әкелінеді. Және онда
сауда жасалады. Ол саудагерлер жүктерін түсіретін және түрлі елдерге
саяхатшылар аттанатын орын".
Сырдарияның орта ағысындағы қалалардың XV ғ. бастап құлдырауы жүріп
жатқан кезде Иасының Түркістан аймағының саяси, әкімшілік және шаруашылық
орталығы ретінде дәрежесі өсті. Енді Иасыны иеленуге жасалған әрекет -
күллі Түркісған аймағын иеленуге бағыгталған әрекет болын табылды.
Түркістан атауы астаиа атауымен пара-пар бола бастады. Осыдан барып қаланың
екінші аты пайда болып, бірде Иасы, бірде Түркістан деген атаулар қатар
жүрді, кейіннен Иасы орнына Түркістан атауы түпкілікгі еніп кетті.
Яғни, Иасының Түркістан уәлаятының астанасы болуына, осының арқасында
Түркістан аталуына ең алдымен осы аймақтың бұрынғы астанасы Отырарды 1411
мен 1455 жылдары темірлікгер әскерінің талқандауы себеп болды. Отырардағы
Түркістан әкщцерінің резиденциясы — Бердібек сарайы талқандадды. Отырар
төңірегіндегі мекен-жайлар, шеберханалар барлығы қаңырап, бос, иесіз қалды.
Иасьгны астана етіп, әкімдер орныққан соң, Түркістан өщрінің халқы, оның
ішінде отырарлықтар да жаңа астанаға көшіп, қоныстана бастады.
Түркістанның XV-XVIII ғасырлардағы тарихы күрделі. Бұл кезеңде ол
бірден Қазақ хандығының бас қаласына айналған жоқ. Ортағасырлық дәуірде кез-
келген қаланың, әсіресе, астаналық дәрежесі бар қаланың қамалы
мықты болуы тиіс. Түркістан аймағының орталығы ретінде XV ғ. Иасы қаласында
ең алдымен, әкімдер отыратын ішкі қорған-бекініс салынды. Қамал қала ішінде
болъш, оның 2,6 ға. аумағын алып жатты. Археологиялық зертгеулер қорған
қабырғасының қалыңдығы 4-5 м, бұрыштарында мұнаралары, сыртында терең ор
болғанын көрсетті. Жоспарда бұл қамал бес бұрышты, солтүстік батыс
қабырғаларының ұзындығы 130 м, солтүстік-шығыс қабырғасы-80 м, солтүстік
қабырғасы 90 м, оңгүстік-батыс қабырғасы 200 м, оңгүстік-шығыс қабырғасы
130 м. Осы қамал шіінде Қожа Ахмет кесенесі болды. Жөне осы қамал ішінде,
біздің пікірімізше, Отырарда қазба барысында ашылған сарайдай Түркістан
әкімдері тұратын ғимарат болуы тиіс.
Бұл тұрғызылған қамалдың осы аймақтағы мықты бекшістердің бірі
болғанына күмән жоқ. "Шайбани-наме" кітабының авторы, Отырар бекіністерімен
салыстырғанда Иасы қорғаны мықтырақ дегеи пікірді, қазақ ханы Бұрындықтың
аузына салады. 1579 жылы Иасы қаласы Хақназар қолында болды. Түркістан
қорғандары XV-XVI ғасырларда көптеген "сынақтардан" өтіп, тұрғындарына пана
болғаны белгілі.
Бізге, Бүқара ханы Абдаллах ханның Ұлытау жорығы кезідде оның әскерлері
Түркістан, Сауран қалаларының бекіністерін басып ала-алмай, көп әбігерге
түскені жөнінде жазба деректерден белгілі. Хафиз Танышғың "Шараф-наме-и
шахи" аттытарихи шығармасында Абдаллах ханның Түркістан қамалын қоршап, аса
сақтықпен, Қолдан келген амалдарын жасап, басыіі алу жөнінде пәрмен
бергені, Қараспан қаласына жиіғалтан бүқаралық әскердің осы бүйрықты
орьгндау мақсатында 1582 жылы 29 мамыр күиі Түркістан баіытыңца жорыққа
шыққаны мәлім. Олар Түркістан маңындағы Сури (Сүйір болуы ықтимал) деген
жерге келіп тоқтайды.
Хафиз Таныш жазбаларына карағанда қала қорғанысын шариат заңдарыныд
білгірі, қазы Ибн Қаш-Фаридун басқарыпты ". Қорғанушылар қатарына барлық
тұрғындар тартылса керек. Себебі түркістандықтар қақпа сыртына шығарған
әскер қатарында шалдар мен бозбалалардың да болғаны атап өтіледі. Бірінші
күні түркістандықтардың қатарынан төрт жүздей адамы мерт болыпты. Сөйте
тұра түркістаңдықтар қарсыласуын тоқтатпаған, тіпті бір шабуыл кезіңде
Абдолла хан әскерінің азық-малын қамал ішіне айдап кеткенін жазады Хафиз
Таныш. Нәтиже шығара алмаған бүқарадык әскер шегінуге мәжбүр болған.
Түркістан қамалын қазу барысында археологғар диамегрлері 3 см-ден 10 см-
ге дейін, кейбірі конус тәрізді етіп жасалған тас заттар тапқан. Бұлар тас
атқыш машиналардың, зеңбіректердің оқтары деп жобалануда. Абдаллах хан
әскерінің осы жорықта Сауран қорғанын алу үшін Бұқара қаласынан арнайы тас
атқыштар мен зеңбірекгерді алдыртқаны белгілі. Түркістан қамалын алу үшін
де осыңдай құралдардың пайдаланылғанын қазба барысында табылған тас оқ пен
доптар көрсетіп түр.
XIVғ. аяғыңда Түркістан, онда салынған Қожа Ахмет Иасауи кесенесі,
дүниедек өткен билік иелерінің пантеонына айналды. Мұнда Дешгі-Қышпақтың
небір әйгілі хандары мен ханымдары жерленгенін академик В.В.Бартольд жазып
кеткен. Дешті-Қыпшақ ханы Әбілқайырдың әйелі Рабиға Сұлтан Бегім үшін
Әзірет Сұлтан кесенесінің алдына арнайы аса сымбатты мавзолей тұрғызылды.
Кейбір әдебиеттегі Әбілқайырдың Түркістанда жерленгені туралы пікір қате.
Оның қабірі өзі астана еткен Сыгнақтағы Көк кесенеде екені дәлелденді.
Рабиға Сұлтан Бегім кесенесінің мүрдеханасында, әйгілі ханша қабірі
қасында, Әбілқайырдың дүниеден жастай өткен шөберелері жерленген. Олардың
аса шеберлікпен жасалтан құлпығастары кесене ішінде сақтаулы.
Ә.Диваев-П.Н.Ахмеровтердің көрсетуінше, қазандық бөлмесінде,
құдықханаға баратын есік алдындағы жасалу шеберлігімен, әшекей-өрнегімен
көзге түсетін, көлемі 161х37х59см құлпытас қазақ ханы Жәнібектің қызы Аман
бике ханымдыкі. Оның бетіңде: "Бұл зираттың иесі, (күнәсі) кешірілген,
(Алла тағаланың) рақымы түскен, өмірдегі тірлігі алға басқан Аман бике
Барақ ұлы Жәнібек қызы. Ол шарапатты раджаб айыңца 925 жылы дүниеден
қайтты"-делінген . Тастың қырларында Құраннан үзінділер оймыштап жазылған.
Хижра бойышпа белгіленген 925 жылды Ә.Дербісәлиев қазіргі жыл санауымызға
1518 жыл деп аударса, Бабаджанов, Жандарбеков, Муминов 1519-20-шы жылдар
деп белгілеген. 1997 жылы Висбаден қаласында шыққан "Schaibanidische
grabinschriғten" (шейбанилердің көктастарындағы жазулар) атты кітаптың
авторлары казак хандарының шежіресіл білмегендіктен, аман бике ханымды
шейбаншіік Барақ ханның (Наурыз Ахмет) үрпактары қатарына қосып қойған.
Алайда, авторлардың көрсеткеніндей 1501-1503 жж. туылған Барақтың 1519жылы
немересі болуы мүмкін емес. Біздің пікірімізше, ол 1428 жылы қайтыс болған
Барак ханның немересі, Қазақ хандығының негізін калаушыларының бірі, 1469-
70 — 1473-74 жж. Керей ханмен бірге билік құрған Жәнібек ханның қызы. Бұл
құлпытас Аман бикенің ағасы Касым ханның кезінде, не болмаса Қасымның ұлы
Мамаш хан болған кезде жасалған.
Қазактың белгілі тарихшысы Қадырғали би Касымұлы Түркістанда Әзірет
Сұлтан мазаратында жерленген, казақ хандығының белгілі бір қайраткері,
Шығай хан баласы, халык "Ұзыноқты Ондан" деп атаған тұлға жөнінде мынадай
мағлүмат береді: "Ондан сұлтанның хикаяты әр жерде, қаласаңыз кездеседі.
Асқан ұлы батыр, атқыш еді. Барлық жағдайда төңірегін жайпаған асқан батыр
еді. Шығай ханның уағында әскердің қолбасшысы болды... Отыз жасында қаза
тапты. Оның қабірі Қожа Ахмет Иасауиде — Алланың рақымы жаусын! —
панасында".
Қазақ хандары Түркістан аймағын — ягни Сыр өңірін түпкілікті XVI
ғасырдың сонында өзіне қаратты деуге болады. Бұл өңір о баста қазақ
хандарының бабасы Жошы ұлысының құрамында болған. Темірліктер басып алған
соң қазақ ханы Жәнібекгід әкесі Барақ Ұлықбектен өз иелігін қайтаруды талап
етіп, арнайы елшілік жіберіп, бұл өңірді оның ата-бабалары иеленгені және
қалалардағы құрылыстарды да солар салдырғанын тілге тиек ете отырын,
шариғат пен ата-баба дәстүріне сәйкес бұл қалалар ата мұрасы ретінде өзіне
қайтарылуы тиіс екені мәлімдеген болатын. Ақыры көпғасырлық талас қазақтар
пайдасына шешіліп Түркістан қаласы Қазақ хандығы астанасына айналды.
Түркістанның қазақ елінің астанасы ретінде тарихта орын алуы Есім
ханнан басталса керек. Бұған Орта Азияның айтулы тарихшысы, Хиуаның болашақ
ханы Әбілғазының Түркістандағы Есім хан ордасын паналауы куә. Кейбір
тарихшылар Иасы аталіып жүрген қаланың Түркістан деп өзгеруш де Есім ханмен
байланыстырады.
А.И.Добромыслов 1912 жылы жарық корген еңбегінде Түркістанда хандық
құрғандардың тізімін келтіреді: Есім, Жәңгір, Батыр, белгілі заң шығарушы
Тәуке, Қайып, Болат, Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай.
Бірақ Түркістанға билік жүргізген қазақ хандары мұнымен шектелмейді.
Есім ханнан біраз уақыт хаіідық билікті тартып алған Түрсын-Мүхаммедке
Түркістан да қараған екен. Белгілі шығыстанушы П.Лерх Түркістан аумағына
барғаи іс-сапар есебіііде түркістаіідық шайқы Насрулла қолыііда Қожа Ахмет
ұрпағына берілген артықшылық құжаттар ішінде қазақ ханы Тұрсынның нышаны
бар екенін атап өтеді. Бұл Кожа Ахмет Иасауи кесенесіндегі дін өкіддеріне
қазақ хандарынын да артықшылықтар беріп отырғанының тағы бір айғағы болып
табылады.
Ал енді кейбір тарихшылармен әдебиетшілердің Темірдің өзі Қожа Ахмет
Иасауи кесенесіне артықшылықтар берген деп санайтын "қолхаты"— шын мәнінде
кейін жасалған жалған құжат. Бұл құжатты жан-жақты сараіптан өткізбестен
А.А.Диваев жариялаған болатын. Осы құжатты бір топ түркістандықтар Сырдария
облысының әскери губернаторының алдына тарта отырып, өздеріне артықшылықтар
мен салықтық жеңілдіктер сұрағандығы жөнінде әуеской археологтар
үйірмесінің хаттамасында жазылған. "Темір қолхатының" түпнүсқасын архивте
көріп зерттеген маман О.Д.Чеховичтің пікірінше оның бетіндегі мөр басқа бір
құжаттан ойып алынып жапсырылған, ал жалпы оның бетіндегі жазу сиясы ешбір
көне құжагтардікіне келмейді. Сондықтан ескі шығыс құжаттарды зерттеуші
маманның тұжырымы бойынша: "Темірдің қолхаты" — аса дөрекі жасалтан жалған
құжат. Бұл қағаз расында, о баста болса, ол шығыстанушы П.Лерх тізімін
берген түркістандық шайқы Насрулла қолындағы Қожа Ахмет кесенесіне
артықшылықтар берген 15 құжаттың ішінде аталуы тиіс еді. Ал, шайқы Насрулла
қолындағы құжаттардың ең көнесі Абдаллах хан қолхаты екенін П.Лерх жазады.
Осымен қатар "Темір қолхатында" қала аты, Темір заманындағыдай Иасы
делінбей, Түркістан деп жазылуы оның жалғандығын қоштап тұр.
Жалпы, пайда табу жолында, салықтық жеңілдік алу мақсатында қолдан
"ескі" құжат жасау Орта Азияда жиі кездеседі. Әмір Темір құжатын қолдан
жасаудың үлгісі ретінде, Сығнақтың сейіт қожаларына берілген құжатты
келтіруге болады. Бұл құжатта Әмір Темір есіміне ешқашан қосылмаған,
бірнеше ғасыр кейінгі хаңдарға тән лауазымы жазылғандықтан В. В. Бартольд
оны жалған деп тапты. В.В.Бартольд құжаттың кейбір жазу ерекшіліктеріне
қарап, оны XVI ғасырдың екінші жартысыңда жасалған деп анықтады.
Тұрсыннан кейін хан тағын қайта иеленген Есімнің билігі Ташкентке де
жүрген. Тіпті оның Ташкент қаласында мұнара салдырғаны белгілі. Есім хан
өзі астана еткен Түркістанда жерленген. Оның қабірі Қожа Ахмет Иасауи
ғимараты алдында болған. Орыс офицері Н.И.Потанин 1829-1830 жж. сапары
жөніндегі есебіңде Түркістандағы шырақшылар оған Есім ханның, Жәңгірдің,
Тәуке ханның жеке кесенелері бар екенін айтқан. Есім хан мазары, кейбір
маглұматтарға қарағанда "Ешмүхаммед әулие" деп дәріптелген.
Қазақ хандарының астанасы ретінде Түркістанға небір елшілер келіп-кетіп
жатты. 1694 жылы Түркістанға, Тәуке ханға Ресей императоры I Петрден
елшілік келеді. Осы елшілікті қабылдау барысындағы, яғни 1694 жылы 22
шілдедегі, Тәуке ханның сөзі сол кездегі қазақ билеушілердің рухын білдіріп
тұруымен қымбат. Елшілер ә дегеннен қыр көрсетіп, орыс патшасының хатын оқу
барысында ханның орнынан тұрып, бас киімін шешіл тындауын талап етті. Тәуке
оларға бас киімін Құдайға мінәжат еткенде де щешпейтінін мәлімдейді.
Көргенсіздік танытқан елшілер түрік сұлтаны мен қызылбас (парсы) ханы орыс
патшасының сәлемдеме хатын тындағаңда бас киімін шешетінін тілге тиек
етеді. Бұған Тәуке хан түрік сұлтаны мен парсы билеушісі өзінен ешбір
жоғары еместігін білдіреді. Тәуке ханды орыс патшасының сәлемдемесін
тұрғызып тындата алмаған елшілер, енді ақ патша атынан емес, бір воевода
есімінен тілек айтады. Бұған Тәуке хан менің саулығым сексен мың әскерімнің
қуатында деп жауап қайтарады.
Түркістанда, астана ретінде жоғары дәрежедегі түрлі-жиындар,
мәслихаттар жүріп отырды. Мысалы, 1743 жылы Орта жүзге тыңшылық мақсатпен
барып қайтқан башқұрт Т. Балтасевтың орыс әкімшілігіне берген мағлүматтарға
қарағанда, Әбшмәмбет хан мен Барақ сұлтан тұтқыннан оралған Абылаймен бірге
жоңғар-қазақ қатынастарын талқылаған. Бірақ бұл мәселе жөнінде түбегейлі
бір шешімге келу үшін Түркістанда арнайы бас қосып кездесуге уәделескен.
Айталық, 1763 жылы Түркістаңда халықаралық жагдай жөніндегі қазақ
билеушілерінің кеңесі өтті. Онда Қытай империясының Орталық Азия елдерін
жаулап алу қаупі төнуіне орай көрші мұсылман мемлекеттерімен, әсіресе
Ауғанстан патшасы Ахмет шаһпен бірге әскери одақ құру мәселесі қаралып
мақұлданады. Деректер бойынша бұл құрылтайға Әбілмәмбет ханның шақыруымен
қазақтың алты мың би-сұлтандары мен батырлары (олардың ішінде Абылай сұлтаи
да аталады) қатысыпты. Бұл мәслихат Орталық Азия халықтарының тағдырында
айтулы оқиғалардың бірі болды. Қазақ бшіеушілерінің 1763 жылғы кеңесі, онда
келісілген шешімдер мұсылман халықтарына қуат беріп, Қытай империясын
Қазақстан мен Орта Азия жерлерін басып алу ниетінен бас тартуға мәжбүр
еткені хақ. Халықаралық аренада Орталық Азия халықтарының бір жағадан бас,
бір жеңнен қол шығарып әрекет етуі бұл жолы нәтижесіз болмағанын көрсетіп
тұр.
Күллі қазақы мәслихаттар Түркістанда бұдан да бұрын болғанын көне қала
аумағындағы бір атау көрсетіп тұрғандай. Қожа Ахмет Иасауи кесенесінен
оңтүстік-шығыста, 350 метр қашықтықта биіктігі 9 метр, жалпы көлемі 2
гектар төбе орналасқан. Ол Күлтөбе деп аталады. Осы орайда Абайдың "әз
Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда "Жеті жарғысын"
білмек керек" дегені еске түспейді емес пе? Тәуке хан билердің басын қосып
мәслихаттар өткізген және "Жеті жарғының" дүниеге келген орны осы деп
санаймыз. Ол қаланың сыртқы қорғанының ішінде тұр. "Күнде кеңес" өтетін
орын астана ортасында болуы занды-ақ.
XVIII ғасырда хан сайлау салтанаттары Түркістан қаласында өткенін жазба
деректер көрсетіп тұр. Әбілмәмбетгі Орта жүздің ханы етіп сайлау рөсімі осы
қалада 1737-1738 жылдары өткен. Орыс деректерінде Әбілмәмбетке қатысты
мынадай мағлүмат бар: "сын бывшего Пулат-хана и будучи-де он в прошлом году
в Туркестане от знатнейших киргиз-кайсацких родов, яко Аргинского,
Акғайского и Увактирейского и от других удостоен в ханы".
1771 жылы Түркістанда Абылайды қазақтың бас ханы етіп көтеру рәсімі
өтті. Оған Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз хандары, сұлтандары. билері,
батырлары, "ташкендіктер мен түркістандықтардың таңдаулы өкілдері"
қатысады, және бұл салғанат Түркістандағы Қожа Ахмет кесенесілде болды.
Онда құран оқылып, жиналған халық Абылайды ертеден келе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Орта Азия мен Қазақстан аумағында тарих түкпірінде пайда болып, түрлі
шапқыншылық кезеңдерде басқа елді-мекендер сияқты өшіп кетпей, қазіргі
уақытқа дейін өмір сүріп келе жатқан саусақпен санарлық қалалардың бірі -
Түркістан.
Қазіргі Түркістан қаласының байырғы тарихын зерттеу тарих ғылымының
өзекті мәселелерінің бірі болып табылады. Әуелі Иасы, кейін Түркістан
атанған қаланың тарихы тереңде жатыр. Ертедегі Иасының орны — Күлтөбе,
қазіргі Түркістан айналасындағы басқа да көне және ортағасырлық мекен
құлаңдылары: Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық I, II, Төрткүлтөбе I, II атты
ескерткіштер археологиялық тұрғыдан зерттелу үстінде. Осымен қатар Иасы —
Түркістанның XV-XVIIІ ғасырлардағы тарихын зерттеу өте қажет. Себебі бұл
кезеңде қала айтулы өзгерістерге тап болған. Қазақ хандығы тұсында Иасы бір
аудан орталығы дәрежесінен Түркістан атты тарихи аймақтың астанасына, ал
кейін Қазақ хандығының бас қаласына айналды. Қаланың осы кездегі тарихын
зерттеу арқылы ортағасырдағы төл мемлекетіміздің тыныс-тіршілігшің қыр-
сырларын тануға болады.
Мұнда ел тағдырын шешкен мәслихаттар өткен, хан сайлаған құрылтайлар
болған. Әйгілі Абылайдың бүкіл қазақ ханы болып сайлануы, Шәді төре
айтқандай, осы қалада өткен:
"Бәрінің Туркістанда басын қасып,
Қазақтың қамын жеген кеңес құрды
Ақыры Абылайдың хан болуын.
Бәрі де бір ауыздан қабыл қылды.
Әкеліп ақ киіді жазып салып
Үстіне отырғызды ханды апарып."
Қазақтың Есім, Жәңгір, Төуке, Абылай, басқа белгілі хандары, батырлары,
билері Ахмет Иасауи кесенесінде және оның айналасындағы мазаратта жатыр.
Түркістан қаласының Қазақ хандығының негізгі саяси, діни, сауда орталығы
болды. Яғни Түркістанның XV-XV1II ғасырлардағы тарихын зерттеп-танымай
Қазақ хандығының, Қазақстанның тарихын білеміз деп айтуға болмайды.
Түркістан оазисіндегі археологиялық ескерткіштердің зерттеле
бастағанына 130 жылдан астам уақыт болды. Осы уақыт аралығында
ондаған археологиялық ескерткіштер табылып, есепке алынды.
Есепке алынған археологиялық ескерткіштер әртүрлі археологиялық
дәуірлерді қамтыды, олардың ішінде тас, қола, темір дәуірлеріне,
ортағасырларға жататын ескерткіштер бар. Осы өңірдегі Шоқтас,
Қошқорған ескерткіштерінің аты дүние жүзіне белгілі болса ал
Сауран, Түркістан, Күлтөбе, Шойтөбе, Төрткүл 1,2 қалалары жазба
деректерде ортағасырдан бастап кездеседі. Шойтөбе, Түркістан,
Күлтөбе қалаларында жүргізіліп жатқан археологиялық қазба
жұмыстары барысында осы оазистегі қала мәдениетінің
қалыптасуы, дамуы және оның әртүрлі кезеңдеріне қатысты өте құнды деректер
алынуда.
Диплом жұмысының негізгі мақсаты Түркістан қаласының Қазақ хандығы
тарихында алатын орнын зерттеу және қала тарихын көрсету болып табылады.
Түркістан аумағындағы ортағасырлық қалаларды зерттеу жұмыстары 19 ғ.
басталады. Жалпы осы зерттеу жұмыстарын үш кезеңге бөлуге болады. Атап
айтсақ:
І кезең 19 ғасырдан ХХ ғ. 17 жылына дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
ІІ кезең 1917 жылдан 1991 жылға дейінгі уақыт мерзімін қамтийды.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алғаннан басталады.
Түркістан әуесқой археология үйірмесінің құрылу қарсаңында орыс
нумизматикасы саласында И.Н.Березин, В.В.Вельяминов, Зернов, В.В.Григорьев,
Б.А. Дорна, П.И.Лерх, В.Г.Лихачева, П.С.Совальева, О.И.Сенковский,
Г.С.Каблукова, В.Г.Тизенғаузен, Н.В.Ханыкова, Х.Д.Френ т.б. іргелі
еңбектері жарық көрген еді 1.
А.Л.Кун 1865 жылы Петербург университетін тәмамдап Орынборға қызмет
етіп жүрген тұсында В.В.Григорьевтің ұсынысымен Ресей ғылыми қоғамдары үшін
деректер мен коллекция жинауға тапсырма беріліп Орта Азияға жіберіледі.
1868 жылы ол Түркістанға келіп, содан 80-ші жылдардың бас кезіне дейін өз
міндетін тамаша табыстармен атқарады. Оның жергілікті көне ескерткіштер
жайлы мәліметтері ғалымдар мен қалың жүртшылықтың назарын өзіне аударды
2.
В.В.Бартольд 1893-1894 жылдары Талас-Шу-Сырдария өңірі ескерткіштерін
аралап, соның нәтижесінде Есебін жазды 3.
Орта Азияға В.В.Бартольдтің келуі өлкетану жұмысын жандандырды. Бұған
Түркістан археологиялық әуестенушілер үйірмесінің құрылуы көп әсер етті.
Сырдария өзені бойындағы ескерткіштерді есепке алып, жоспар құрып жазуда
В.А.Каллаурдың мақалаларының маңызы зор болды.
Түркістан өлкесінің археологиялық зерттеу жұмыстарын жүргізуде орыстың
көрнекті ғалымы П.И.Лерх ерекше орын алады.
А.Ю.Якубовский: "Сырдарияның төменгі ағысын зерттеуді XIX ғасырдың
талантты шығыстанушысы П.Лерх 1867 жылы бастаған болатын" деп жазды 4.
1860 жылдан бастап П.И.Лерх Ресей археология қоғамының мүшесі, ал 1873
жылдан бастап, оның хатшысы болып тағайындалды. Орта Азияға ол 1867 жылы
Сырдария бойындағы Жанкент тағы басқа қираған ескерткіштерді зерттеуге
жіберіледі. Бұл сапардың материалдары 1870 жылы басылымдарға шықты 5.
ІІ кезең қазан төнкерісінен кейінгі ұйымдастырылғын археологиялық-
өлкетанулық экспедициялардың жұмыстарымен басталады. Түркістан өлкесінде
осы кезде кеңес дәуірінің атақты археологтары М. Массон, А.Н. Бернштам
секілді ғалымдары еңбек жасайды. Осының нәтижесінде бірнеше ғалыми
мақалалар жарық көрпеді.
Әсіресе А.Н. Бернштамның Проблемы древней истории и этногенеза Южного
Казахстан деп аталатын ғылыми еңбегі өте құнды болып есептеледі. 6.
1946 жылы Қазақ ССР-нің ғылыми академиясының ашылуы және оның
құрамында тарих, археология және этнография институтының құрылуы Түркістан
аумағының археологиясын зерттеуге өте маңызды түрткі болды. Осы кезеңге
жататын Е.И. Агеева мен Г.И. Пацевичтің. А.Г. Максимованың еңбектерін атап
өтуге болады 7.
Ал Отырар жұртының зерттелуінің басталуы бүкіл Оңтүстік Қазақстанның
археологиялық зерттеу жұмыстарының қарқынды дамуына негіз болып келді. 70-
шы жылдары жарық көрген К.А. Акишевтің, Л.Б. Ерзаковичтың, К.М. Байпаковтың
еңбектері өте маңызды болып табылады 8.
ІІІ кезең Қазақстанның тәуелсіздігін алуымен басталады. 90 жылдары
экономикалық тоқырауға ұшыраған мемлекет ғалымдардың зерттеу жұмыстарына
айтарлықтай көмек көрсете алмады. Қ.А. Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-
түрік университетінің ұйымдастыруымен Түркістан оазисінің археологиялық
картасын жасау мақсатымен Тұран археологиялық экспедициясы ұйымдастырылады.
Соның нәтижесінде ғылымға белгісіз бірнеше жүз археологиялық ескерткіштер
ашылады 9.
2004 жылы тұнғыш президентіміз жариялаған Мәдени мұра бағдарлмасының
ашылуы Түркістан аумағындағы археологиялық ескерткіштерінің зерттелуіне
жаңа мүмкідік тұғызады. Осы кезде жаңа ғылыми жаңалықтар ашыла бастайды
10.
Диплом жұмысы кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
Зерттелу хронологиялық шеңбері біздің жыл санаусыздың шеңберінен
кейінгі ортағасыр дәуіріне дейінгі уақыт мерзімін қамтиды.
1 ТҮРКІСТАН ҚАЛАСЫ ТАРИХЫ
1.1 Түркістан қаласының ежелгі тарихы
Археологиялық зерттеулер Түркістан қаласының тарихы тереңде жатқанын
көрсетіп отыр.Түркістан қаласының айналасындағы аймақта табылған тас дәуірі
ескерткіштері — Шоқтас I, II, Қосқорған I, II бұл өңірді әуелгі адам 500
мың жыл бұрын мекен еткенін көрсетті 11. Түркістан қаласы төңірегінде
қола дәуірінің қонысы, құрал-саймандары да табылып отыр. Яғни б.з.б. 2 мың
жылдықтан бастап бұл аймақта Қазақстанның басқа да жерлеріндегідей андронов
мәдениеті кең тараған.
Темір дөуірінде Түркістан қаласы орналасқан Сырдың орта ағысы аймағын
көне парсы деректерінде "сака" аталған, ал - "Авестада" — "тура" деп
аталған тайпалар мекен еткен. Осыдан сақ-тұр тайпалары мекен еткен өлке
Тұран деп аталған. Түркістан қаласының әуелгі атауын осы сақ тайпасының
атауымен байланысты деуге негіз бар. Себебі, XVII ғасырдың белгілі
тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манахиб ал-ахиар" атты
кітабында мынадай мәлімет бар: "Қазіргі Түркістан — бұл Сакси қаласы, қара
халық оны Иасы деп атайды" 12. Қаланың ежелгі Сакси атауының, сақ
атауымен үндестігін байқауға болады. В.И.Абаевтың пікірінше, "сака" атауын
"тура" терминінің баламасы деп қарастыруымыз қажет, тіпті, бұл тайпалар
"тура-сақтар" деген біріккен атаумен де аталған. Қаланың ежелгі атауы, бұл
елді мекеннің тарихының терендігін көрсетеді.
Ертедегі Сакси-Иасының орны қазір Күлтөбе деп аталатын ескерткішке
телінеді. Бұған қоса Түркістан қаласы төңірегінде біздід заманымыздың
басында негізі қаланған Сидақ ата, Шойтөбе, Қарашық, Төрткүлтөбе атты көне
қоныс-қалашық орындары бар. Түркістан аумағында орналасқан осы қалашықтар
тарихтың түрлі кезендерінде алма-кезек осы аймақтың бас қаласы міндетін
атқарған.
Тарихи деректерге қарағаңца VIII-XII ғасырларда бұл өңірдің бас қаласы
Шауғар болды. "Шауғардың" қазіргі қазақ тіліне аудармасы Қаратау. Шауғар-
Қаратау-Қарашоқы сөздері бір-бірінің баламасы. Сондықтан бұл қала қазіргі
Түркістан қаласы шетінен ағып жатқан Қарашық (Қарашоқының өзгерген үлгісі)
өзені бойында болуы тиіс. Шауғар қазіргі Шойтөбе деген пікір дәлелсіз.
Шауғар мен Фараб өңірлері Тарбад деп аталған бір иелікгің құрамдас бөлімі
еді. Сондықтан Махмуд Қашқари "Дивани лұғат ат-Түрік" атты еңбегінде
"Карачук-Фарабтың басқа аты" деп жазады. Бұл иелік түркі қағанаттарына
қарады.
IX ғасырда Шауғар қарлүқ, оғыздар қол астыңда болды. Хорасан
әкімі Әл-Мамұн (809-818жж) кезінде Фараб-Шауғар иелігіне жорық
ұйымдастырылып, қарлүқтардың шекаралық басшысы өлтірілді,
джабғудың әйелдері мен ұлдары тұтқынға алынды. X ғасырдын
аяғыңда саманилік Насыр ибн Ахмед (864-892жж.) Шауғарға үлкек
өскермен жорық жасады. Дерекгерге қарағанда осы жорық кезінде
Шауғар өңіріңце мыңцаған түркілер қаза тапты.
Араб географы әл-Макдисидің сипаттауынша X ғасырдың аяғында: "Шауғар
айналасында елді мекендері бар, қорғанмен қоршалған үлкен қала. Мешіті
базар шетінде". Араб деректері бұл қаланы Шауғар десе, түркі деректері
Қарашық деген. "Оғыз қаған" дастанында Салар Қазанды "Қарашықтың қабланы"
деп жырласа, қазақ жыр-дастандарында, аңыз-әфсаналарында "Қырық қақпалы
Қарашық" деп атайды. Бұл түркі халықтарының тарихи тағдырында Қарашық
орнының қаншалықты маңызды екендігін көрсетеді.
X ғ. аяғы — XI ғ. басында Шауғар-Қарашық қарахандықтарға
қарады. XII ғасырдан бастап ортағасырлық жазба деректерде Шауғар
атауы кездеспейді де, тек Қарашық атауы қалады.
XII ғасырда түркі халықтарының пірі, шайқы Қожа Ахметтің Қарашыққа
жақын жерде орналасқан Иасы елді мекеніне орнығуы, осы қалашықтың дәрежесін
өсіріп, оның бірте-бірте осы өңірдің діни, экономикалық, саяси орталығына
айналуына септігін тигізді.
Иасыда Қожа Ахмет қылуеті, мешіті бой көтерді. Қожа Ахмет дүние салған
соң XIІг. оның қабірі үстінен сәулетті кесене тұрғызылады. Кесененің сыртқы
беті оюлы қыштармең әрленген . Көп уақыт өтпей-ақ Қожа Ахмет Иасауи
кесенесінің айналасына атақты адамдарды жерлеу дәстүрі қалыптасып, басқа да
діни құрылыстар бой көтерді. Бұған осында табылған XII-XIV ғасырларға тән
сырсыз және шыңылтырланған терракоталар куә бола алады. Олардың
кейбіреулерінің теріс жағыңда сирек кездесетін құрылыс жазулары бар.
Жарияланып отырған терракоталар 90-шы жылдардың басында Қожа Ахмет Иасауи
кесенесінің төбесін жөндеу жұмыстары кезінде археолог А. Мырзабаев тапқан.
XIII ғасырдың басында-ақ Иасыда күміс теңге соғылды. 1255 жылы армян
патшасы Гетумның моңғол хаңдары Бату мен Мөңке қабылдауына барған жолсапары
жөніндегі жазбасында Сауран мен Отырар арасында Харчух, Асон, Саври атты үш
елді мекен аталады. Бұл жердегі Харчух - Қарашық қаласы, Асон — Иасы, Саври
— Сүйірі.
Бұл елді мекендер атауы Қожа Ахмет Иасауиге қатысты аңыздарда айтылады.
Хафиз Таныш "Шараф-наме-и шахи" кітабында Абдаллах ханның Түркістанға
жасаған жорығын суреттегенде Сүйірі туралы айтып кетеді. Әскердің Халадж-
Қарасманнан (қазіргі Арыс бойындағы Қараспан төбе) шығып, жолда Сүйіріге
келгенін ескерсек, бұл мекен Түркістанның оңгүстігінде болған болу керек.
Түркістан қаласының. XX ғасыр басында жасалған картасында қаланың оңтүстік
шетінде Сүйірі каналы көрсетілген. Сондықтан біз Сүйіріні қазіргі Сор-
төбемен байланыстыруға негіз жоқ деп санаймыз. Қожа Ахмет Иасауи туралы бір
аңызда оның баласын Сүйірі тұрғындары егістік суына талас кезінде өлтіргені
айтылады. Осыған қарағанда Иасы мен Сүйірінің суландыру жүйесі ортақ болған
деуге болады.
Иасы қаласы өмір Темір мен Тоқтамыс хан арасындағы соғыстар барысында
аталады. Екі жақта Сырдың орта ағысындаіы қалаларды өзшеқаратуүшінүзақсоғыс
жүргізеді. 1388 жылы Тоқтамыс Сауран қаласын басын ала алмаған соң, Иасыны
тонағаны жөнінде хабар бар.
1397 жылы Темір Иасыдағы Ахмет Иасауи қабіріне зиярат етуге барады.
Темірдің осы сапарын жазған Шараф ад-дин Иезди Иасыны шағын елді мекен деп
атайды. Осыған қарағанда Иасының әлі қорған-қамалы болмаған сияқты.
Ең алдымен "XV-XVI ғасырлардағы Йасы —Туркістан тарихын танып білу
үшін қала атының өзгеру себебтерін қарастыру қажет деп білеміз. XVII
ғасырдың белгілі тарихшысы Махмуд ибн Уәлидің "Бахр ал-асрар фи манахиб ал-
ахиар" атты еңбсгінде мынадай аса қызық мәлімет жазылғанды: "Қазіргі
Түркістан — бұл Сақси қаласы, қара халық оны Иасы деп атайды". Қала
есімінің өзгеру себебтеріне қатысты алғаш жорамал айтқан академик
В.В.Бартольд болды. Шығыстанушы "Ислам энциклопедиясында" жарияланған
"Түркістан" атты мақаласында түркі елінің пірі Қожа Ахмет Иасауидің бір
атағы Әзіреті Түркістан болғандықтан қаланың жаңа аты осыдан туыңдаған
болса керек деген пікір айтқан 12. Ортағасырлық қала мәдениетін зерттеген
археологтар Е.И.Агеева мен Г.И.Пацевич жазба дерекгерді таңдай келе, қаланы
Иасы орнына Түркістан деп атау XVI ғасырдың екінші жартысынан бастап
кездесетініне анықтаған. Зерттеушілердің пікірінше, қала атының өзгеруі,
бұл аймақтың қазақтарға өтуіне байланысты болған 13. Ал Е.А.Смагүловтың
пікірінше, "Шейбани хан жорықтарынан Оңтүстік Қазақстан мен Орта Азияға
келген туркі экспансиясының кезекті толқыны түркі әулиесінің тұлғасы мен
Иасыдағы оның кесенесін әдеттен тыс танымал ету нәтижесінде, қаланың
байырғы есімі жаңа атпен ауысты" 14.
Түркістаи археологиясына арналған кітапта XVI ғасырдың аяғында
Түркістан қаласының қазақ билеушілеріне түбегейлі өтуін әңгіме еткен
Е.А.Смагүлов пен Ф.П.Григорьев "осы кезден Иасы қаласының аты мен дәрежесі
өзгерді. Ол Түркістан деп атала бастады деп көрсетеді 15.
Алайда, жоғарыда келтірілген тұжырымдардың барлығының дәлелдері
жеткілікті, уәждері орынды деп айта алмаймыз. Мысалы, Иасы қаласының атының
өзгеруі Қожа Ахметгің танымалдылығына байланысты болды деу негізсіз. Әулие
ныспысы "Иасауи" болуы қаланың ескі атынан туындағаны мәлім. Иасауы Қожа
Ахметпен бірге аталады, оның толық есімінің ажырамас бөлігі. Тарихи, діни
шығармаларда шайқының есімі осы үлгіде жазылған. Айталық, Қожа Ахмет
Иасауидің шәкірті Сүлеймен Бақырғанидың өлеңдерінде әулеинің төл аты
ныспысымен бірге жазылады 16.
Қала атының өзгеруі Е. Смагүлов аитқандай "Оңтүстік Қазақстанға келген
түркі экспансиясының кезекгі толқынымен байланысты болды" деуге біздің
пікірімізше негіз жок.. Сырдарияның орта ағысының аймағы, шайбанилер келмей-
ақ немесе бұл аймақтың Қазақ хандығы құрамъша түбегейлі өтпей тұрған кезде
де,.Түрқістан деп аталғаны белгілі.
Жазба деректерде Иасы қаласының жаңа аты —Түркістан XVI ғасырдың 70-80-
ші жылдардағы оқиғаларымен байланысты атадады. Мысалы, Абдаллах хан
жорықтарын сипаттай келе, Хафиз Таныш "Шараф-наме-и шахи" атты еңбегідде
Иасыны бірде "Иасы қамалы", бірде "Түркістан қамалы" деп атайды. Қаланың
жаңа есімі тарихи жазбаларға бірден түспеген болу керек. Сондықтан қала
атының өзгеруін Иасының қазактарға, болмаса шейбанилерге өткеніне
байланыстыруға негіз жоқ.
Иасы қаласының атының өзгеруі, біздің пікірімізше, ең алдымен қала
дәрежесінің өзгеруімен байланысты. Сондықтан біз Иасы қаласы қашан және
қандай жағдайда Түркістан билеушілерінің астанасына айналғанын қарастырумыз
қажет.
XIV ғ. екінші жартысында Сырдарияиың орта аймағы Ақ Орда құрамында еді.
"Шыңғыс-намеде" Орыс хан "ұлы хан болды, Түркістанның уәлаяттарын
басқарды",- деп жазады Өтеміс қажы. Ақ Орда билеушілері әдетте Сығнақта,
кейде Сауранда орналасқан болатын. Ал Иасы XIV ғасырдың аяғында шағын
қалашық болған. XIV ғасырдың соңы ширегінде Темір Сырдария бойындағы бір
топ жерлерді өзіне қаратты. Оның әкімдері Отырарда отырған.
Отырар қаласының орталығындағы археологиялық қазбалар және оларды жазба
деректер мен жергілікті аңыздармен сәйкестендіру нәтижелері әкім сарайы
орналасқан орынды анықтауға мүмкіндік берді. XV ғ. басындағы Түркістан
әкімінің аты-жөні де белгілі болып отыр. Уәйіс ханның Түркістан уәлаятына
баруын әңгімелей отырып Мырза Мұхаммед Хайдар Дулати: "Бұл кезде Темірдің
ең әйгілі қолбасшылары қатарында болған әмір Сары Бұға Қыпшақидың ұлы әмір
Шайх Нұраддин Түркістан билеушісі еді" 17 - деп жазады. Бабыр оны "Темір
бектің рақымы түскен, Түркістан өлкесінің қыпшақ бегі" деп атайды.
Әмір Шайх Нұраддиннің темірлігтерге қарсы шыққканы да белгілі. 1411
жылы Ұлықбек әскерлері әмір Шайх Нұраддинге қарсы жорық ұйымдастырғаны
баршамызға мәлім. Археологтар дәл осы уақытқа сәйкес келетін Отырарда
бүкілкалалық өрт болғанын анықтады 18. Осы мезгілде Отырардың орталығы
және билеушілер тұратын қамалы талқандалды деуге негіз бар. Жазба деректер
бойынша 1455 жылы Отырарда темірліктерге қарсы жаңа көтеріліс болған. Оны
Әбу Саидтың өзі басты. Қазба барысында осы мезгілге сәйкес келетін
бүкілқалалық өрт іздерін осы жорықпен байланысты деп есептейміз. Бұдан
кейін Отырарда теңге мүлдем шығарылмайтын болды. Ең соңғы Отырарда соғылған
теңге 1415-16 жылдарға жатады. Мұның барлығы Отырар енді Түркістан
уәлаятының орталығы болудан қалды дегенді білдіреді.
Дәл осы уақытта, XV ғасырда Иасыда арк-қамал тұрғызылды. Иасыда теңге
соғу басталады. Иасының аты жазылған XV ғ. Аяғы – XVI ғ. басына жататын мыс
теңгелерді Б.Д.Кочнев жария етті. Шәдидің "Фатх-намесі" мен Бинаидың
"Шейбани-намесіндегі" мәліметтерге сүйенсек, темірлік Сұлтан Ахметтің
әкімінің ордасы Иасыда болды. XVI ғ. басыңда Фазлаллах ибн Рузбихан
Исфаханидід көрсетуінше әулиенің кесенесі орналасқан Иасы қаласы - кең және
құнарлы жер, Түркістан уәлаятының астанасы. Осыған байланысты, Иасы
астаналық дәрежеге XV ғасырдың екінші жартысыңда ие болды деуге негіз бар.
Иасының жаңа астаналық дәрежесі оның осы аймақтың экономикалық, сауда
орталығына айналуына себебкер болды. Фазлаллах ибн Рузбихан Исфаханидің
айтуъшша: "Иасы қаласына тауарлар мен асыл бұйымдар әкелінеді. Және онда
сауда жасалады. Ол саудагерлер жүктерін түсіретін және түрлі елдерге
саяхатшылар аттанатын орын".
Сырдарияның орта ағысындағы қалалардың XV ғ. бастап құлдырауы жүріп
жатқан кезде Иасының Түркістан аймағының саяси, әкімшілік және шаруашылық
орталығы ретінде дәрежесі өсті. Енді Иасыны иеленуге жасалған әрекет -
күллі Түркісған аймағын иеленуге бағыгталған әрекет болын табылды.
Түркістан атауы астаиа атауымен пара-пар бола бастады. Осыдан барып қаланың
екінші аты пайда болып, бірде Иасы, бірде Түркістан деген атаулар қатар
жүрді, кейіннен Иасы орнына Түркістан атауы түпкілікгі еніп кетті.
Яғни, Иасының Түркістан уәлаятының астанасы болуына, осының арқасында
Түркістан аталуына ең алдымен осы аймақтың бұрынғы астанасы Отырарды 1411
мен 1455 жылдары темірлікгер әскерінің талқандауы себеп болды. Отырардағы
Түркістан әкщцерінің резиденциясы — Бердібек сарайы талқандадды. Отырар
төңірегіндегі мекен-жайлар, шеберханалар барлығы қаңырап, бос, иесіз қалды.
Иасьгны астана етіп, әкімдер орныққан соң, Түркістан өщрінің халқы, оның
ішінде отырарлықтар да жаңа астанаға көшіп, қоныстана бастады.
Түркістанның XV-XVIII ғасырлардағы тарихы күрделі. Бұл кезеңде ол
бірден Қазақ хандығының бас қаласына айналған жоқ. Ортағасырлық дәуірде кез-
келген қаланың, әсіресе, астаналық дәрежесі бар қаланың қамалы
мықты болуы тиіс. Түркістан аймағының орталығы ретінде XV ғ. Иасы қаласында
ең алдымен, әкімдер отыратын ішкі қорған-бекініс салынды. Қамал қала ішінде
болъш, оның 2,6 ға. аумағын алып жатты. Археологиялық зертгеулер қорған
қабырғасының қалыңдығы 4-5 м, бұрыштарында мұнаралары, сыртында терең ор
болғанын көрсетті. Жоспарда бұл қамал бес бұрышты, солтүстік батыс
қабырғаларының ұзындығы 130 м, солтүстік-шығыс қабырғасы-80 м, солтүстік
қабырғасы 90 м, оңгүстік-батыс қабырғасы 200 м, оңгүстік-шығыс қабырғасы
130 м. Осы қамал шіінде Қожа Ахмет кесенесі болды. Жөне осы қамал ішінде,
біздің пікірімізше, Отырарда қазба барысында ашылған сарайдай Түркістан
әкімдері тұратын ғимарат болуы тиіс.
Бұл тұрғызылған қамалдың осы аймақтағы мықты бекшістердің бірі
болғанына күмән жоқ. "Шайбани-наме" кітабының авторы, Отырар бекіністерімен
салыстырғанда Иасы қорғаны мықтырақ дегеи пікірді, қазақ ханы Бұрындықтың
аузына салады. 1579 жылы Иасы қаласы Хақназар қолында болды. Түркістан
қорғандары XV-XVI ғасырларда көптеген "сынақтардан" өтіп, тұрғындарына пана
болғаны белгілі.
Бізге, Бүқара ханы Абдаллах ханның Ұлытау жорығы кезідде оның әскерлері
Түркістан, Сауран қалаларының бекіністерін басып ала-алмай, көп әбігерге
түскені жөнінде жазба деректерден белгілі. Хафиз Танышғың "Шараф-наме-и
шахи" аттытарихи шығармасында Абдаллах ханның Түркістан қамалын қоршап, аса
сақтықпен, Қолдан келген амалдарын жасап, басыіі алу жөнінде пәрмен
бергені, Қараспан қаласына жиіғалтан бүқаралық әскердің осы бүйрықты
орьгндау мақсатында 1582 жылы 29 мамыр күиі Түркістан баіытыңца жорыққа
шыққаны мәлім. Олар Түркістан маңындағы Сури (Сүйір болуы ықтимал) деген
жерге келіп тоқтайды.
Хафиз Таныш жазбаларына карағанда қала қорғанысын шариат заңдарыныд
білгірі, қазы Ибн Қаш-Фаридун басқарыпты ". Қорғанушылар қатарына барлық
тұрғындар тартылса керек. Себебі түркістандықтар қақпа сыртына шығарған
әскер қатарында шалдар мен бозбалалардың да болғаны атап өтіледі. Бірінші
күні түркістандықтардың қатарынан төрт жүздей адамы мерт болыпты. Сөйте
тұра түркістаңдықтар қарсыласуын тоқтатпаған, тіпті бір шабуыл кезіңде
Абдолла хан әскерінің азық-малын қамал ішіне айдап кеткенін жазады Хафиз
Таныш. Нәтиже шығара алмаған бүқарадык әскер шегінуге мәжбүр болған.
Түркістан қамалын қазу барысында археологғар диамегрлері 3 см-ден 10 см-
ге дейін, кейбірі конус тәрізді етіп жасалған тас заттар тапқан. Бұлар тас
атқыш машиналардың, зеңбіректердің оқтары деп жобалануда. Абдаллах хан
әскерінің осы жорықта Сауран қорғанын алу үшін Бұқара қаласынан арнайы тас
атқыштар мен зеңбірекгерді алдыртқаны белгілі. Түркістан қамалын алу үшін
де осыңдай құралдардың пайдаланылғанын қазба барысында табылған тас оқ пен
доптар көрсетіп түр.
XIVғ. аяғыңда Түркістан, онда салынған Қожа Ахмет Иасауи кесенесі,
дүниедек өткен билік иелерінің пантеонына айналды. Мұнда Дешгі-Қышпақтың
небір әйгілі хандары мен ханымдары жерленгенін академик В.В.Бартольд жазып
кеткен. Дешті-Қыпшақ ханы Әбілқайырдың әйелі Рабиға Сұлтан Бегім үшін
Әзірет Сұлтан кесенесінің алдына арнайы аса сымбатты мавзолей тұрғызылды.
Кейбір әдебиеттегі Әбілқайырдың Түркістанда жерленгені туралы пікір қате.
Оның қабірі өзі астана еткен Сыгнақтағы Көк кесенеде екені дәлелденді.
Рабиға Сұлтан Бегім кесенесінің мүрдеханасында, әйгілі ханша қабірі
қасында, Әбілқайырдың дүниеден жастай өткен шөберелері жерленген. Олардың
аса шеберлікпен жасалтан құлпығастары кесене ішінде сақтаулы.
Ә.Диваев-П.Н.Ахмеровтердің көрсетуінше, қазандық бөлмесінде,
құдықханаға баратын есік алдындағы жасалу шеберлігімен, әшекей-өрнегімен
көзге түсетін, көлемі 161х37х59см құлпытас қазақ ханы Жәнібектің қызы Аман
бике ханымдыкі. Оның бетіңде: "Бұл зираттың иесі, (күнәсі) кешірілген,
(Алла тағаланың) рақымы түскен, өмірдегі тірлігі алға басқан Аман бике
Барақ ұлы Жәнібек қызы. Ол шарапатты раджаб айыңца 925 жылы дүниеден
қайтты"-делінген . Тастың қырларында Құраннан үзінділер оймыштап жазылған.
Хижра бойышпа белгіленген 925 жылды Ә.Дербісәлиев қазіргі жыл санауымызға
1518 жыл деп аударса, Бабаджанов, Жандарбеков, Муминов 1519-20-шы жылдар
деп белгілеген. 1997 жылы Висбаден қаласында шыққан "Schaibanidische
grabinschriғten" (шейбанилердің көктастарындағы жазулар) атты кітаптың
авторлары казак хандарының шежіресіл білмегендіктен, аман бике ханымды
шейбаншіік Барақ ханның (Наурыз Ахмет) үрпактары қатарына қосып қойған.
Алайда, авторлардың көрсеткеніндей 1501-1503 жж. туылған Барақтың 1519жылы
немересі болуы мүмкін емес. Біздің пікірімізше, ол 1428 жылы қайтыс болған
Барак ханның немересі, Қазақ хандығының негізін калаушыларының бірі, 1469-
70 — 1473-74 жж. Керей ханмен бірге билік құрған Жәнібек ханның қызы. Бұл
құлпытас Аман бикенің ағасы Касым ханның кезінде, не болмаса Қасымның ұлы
Мамаш хан болған кезде жасалған.
Қазактың белгілі тарихшысы Қадырғали би Касымұлы Түркістанда Әзірет
Сұлтан мазаратында жерленген, казақ хандығының белгілі бір қайраткері,
Шығай хан баласы, халык "Ұзыноқты Ондан" деп атаған тұлға жөнінде мынадай
мағлүмат береді: "Ондан сұлтанның хикаяты әр жерде, қаласаңыз кездеседі.
Асқан ұлы батыр, атқыш еді. Барлық жағдайда төңірегін жайпаған асқан батыр
еді. Шығай ханның уағында әскердің қолбасшысы болды... Отыз жасында қаза
тапты. Оның қабірі Қожа Ахмет Иасауиде — Алланың рақымы жаусын! —
панасында".
Қазақ хандары Түркістан аймағын — ягни Сыр өңірін түпкілікті XVI
ғасырдың сонында өзіне қаратты деуге болады. Бұл өңір о баста қазақ
хандарының бабасы Жошы ұлысының құрамында болған. Темірліктер басып алған
соң қазақ ханы Жәнібекгід әкесі Барақ Ұлықбектен өз иелігін қайтаруды талап
етіп, арнайы елшілік жіберіп, бұл өңірді оның ата-бабалары иеленгені және
қалалардағы құрылыстарды да солар салдырғанын тілге тиек ете отырын,
шариғат пен ата-баба дәстүріне сәйкес бұл қалалар ата мұрасы ретінде өзіне
қайтарылуы тиіс екені мәлімдеген болатын. Ақыры көпғасырлық талас қазақтар
пайдасына шешіліп Түркістан қаласы Қазақ хандығы астанасына айналды.
Түркістанның қазақ елінің астанасы ретінде тарихта орын алуы Есім
ханнан басталса керек. Бұған Орта Азияның айтулы тарихшысы, Хиуаның болашақ
ханы Әбілғазының Түркістандағы Есім хан ордасын паналауы куә. Кейбір
тарихшылар Иасы аталіып жүрген қаланың Түркістан деп өзгеруш де Есім ханмен
байланыстырады.
А.И.Добромыслов 1912 жылы жарық корген еңбегінде Түркістанда хандық
құрғандардың тізімін келтіреді: Есім, Жәңгір, Батыр, белгілі заң шығарушы
Тәуке, Қайып, Болат, Сәмеке, Әбілмәмбет, Абылай.
Бірақ Түркістанға билік жүргізген қазақ хандары мұнымен шектелмейді.
Есім ханнан біраз уақыт хаіідық билікті тартып алған Түрсын-Мүхаммедке
Түркістан да қараған екен. Белгілі шығыстанушы П.Лерх Түркістан аумағына
барғаи іс-сапар есебіііде түркістаіідық шайқы Насрулла қолыііда Қожа Ахмет
ұрпағына берілген артықшылық құжаттар ішінде қазақ ханы Тұрсынның нышаны
бар екенін атап өтеді. Бұл Кожа Ахмет Иасауи кесенесіндегі дін өкіддеріне
қазақ хандарынын да артықшылықтар беріп отырғанының тағы бір айғағы болып
табылады.
Ал енді кейбір тарихшылармен әдебиетшілердің Темірдің өзі Қожа Ахмет
Иасауи кесенесіне артықшылықтар берген деп санайтын "қолхаты"— шын мәнінде
кейін жасалған жалған құжат. Бұл құжатты жан-жақты сараіптан өткізбестен
А.А.Диваев жариялаған болатын. Осы құжатты бір топ түркістандықтар Сырдария
облысының әскери губернаторының алдына тарта отырып, өздеріне артықшылықтар
мен салықтық жеңілдіктер сұрағандығы жөнінде әуеской археологтар
үйірмесінің хаттамасында жазылған. "Темір қолхатының" түпнүсқасын архивте
көріп зерттеген маман О.Д.Чеховичтің пікірінше оның бетіндегі мөр басқа бір
құжаттан ойып алынып жапсырылған, ал жалпы оның бетіндегі жазу сиясы ешбір
көне құжагтардікіне келмейді. Сондықтан ескі шығыс құжаттарды зерттеуші
маманның тұжырымы бойынша: "Темірдің қолхаты" — аса дөрекі жасалтан жалған
құжат. Бұл қағаз расында, о баста болса, ол шығыстанушы П.Лерх тізімін
берген түркістандық шайқы Насрулла қолындағы Қожа Ахмет кесенесіне
артықшылықтар берген 15 құжаттың ішінде аталуы тиіс еді. Ал, шайқы Насрулла
қолындағы құжаттардың ең көнесі Абдаллах хан қолхаты екенін П.Лерх жазады.
Осымен қатар "Темір қолхатында" қала аты, Темір заманындағыдай Иасы
делінбей, Түркістан деп жазылуы оның жалғандығын қоштап тұр.
Жалпы, пайда табу жолында, салықтық жеңілдік алу мақсатында қолдан
"ескі" құжат жасау Орта Азияда жиі кездеседі. Әмір Темір құжатын қолдан
жасаудың үлгісі ретінде, Сығнақтың сейіт қожаларына берілген құжатты
келтіруге болады. Бұл құжатта Әмір Темір есіміне ешқашан қосылмаған,
бірнеше ғасыр кейінгі хаңдарға тән лауазымы жазылғандықтан В. В. Бартольд
оны жалған деп тапты. В.В.Бартольд құжаттың кейбір жазу ерекшіліктеріне
қарап, оны XVI ғасырдың екінші жартысыңда жасалған деп анықтады.
Тұрсыннан кейін хан тағын қайта иеленген Есімнің билігі Ташкентке де
жүрген. Тіпті оның Ташкент қаласында мұнара салдырғаны белгілі. Есім хан
өзі астана еткен Түркістанда жерленген. Оның қабірі Қожа Ахмет Иасауи
ғимараты алдында болған. Орыс офицері Н.И.Потанин 1829-1830 жж. сапары
жөніндегі есебіңде Түркістандағы шырақшылар оған Есім ханның, Жәңгірдің,
Тәуке ханның жеке кесенелері бар екенін айтқан. Есім хан мазары, кейбір
маглұматтарға қарағанда "Ешмүхаммед әулие" деп дәріптелген.
Қазақ хандарының астанасы ретінде Түркістанға небір елшілер келіп-кетіп
жатты. 1694 жылы Түркістанға, Тәуке ханға Ресей императоры I Петрден
елшілік келеді. Осы елшілікті қабылдау барысындағы, яғни 1694 жылы 22
шілдедегі, Тәуке ханның сөзі сол кездегі қазақ билеушілердің рухын білдіріп
тұруымен қымбат. Елшілер ә дегеннен қыр көрсетіп, орыс патшасының хатын оқу
барысында ханның орнынан тұрып, бас киімін шешіл тындауын талап етті. Тәуке
оларға бас киімін Құдайға мінәжат еткенде де щешпейтінін мәлімдейді.
Көргенсіздік танытқан елшілер түрік сұлтаны мен қызылбас (парсы) ханы орыс
патшасының сәлемдеме хатын тындағаңда бас киімін шешетінін тілге тиек
етеді. Бұған Тәуке хан түрік сұлтаны мен парсы билеушісі өзінен ешбір
жоғары еместігін білдіреді. Тәуке ханды орыс патшасының сәлемдемесін
тұрғызып тындата алмаған елшілер, енді ақ патша атынан емес, бір воевода
есімінен тілек айтады. Бұған Тәуке хан менің саулығым сексен мың әскерімнің
қуатында деп жауап қайтарады.
Түркістанда, астана ретінде жоғары дәрежедегі түрлі-жиындар,
мәслихаттар жүріп отырды. Мысалы, 1743 жылы Орта жүзге тыңшылық мақсатпен
барып қайтқан башқұрт Т. Балтасевтың орыс әкімшілігіне берген мағлүматтарға
қарағанда, Әбшмәмбет хан мен Барақ сұлтан тұтқыннан оралған Абылаймен бірге
жоңғар-қазақ қатынастарын талқылаған. Бірақ бұл мәселе жөнінде түбегейлі
бір шешімге келу үшін Түркістанда арнайы бас қосып кездесуге уәделескен.
Айталық, 1763 жылы Түркістаңда халықаралық жагдай жөніндегі қазақ
билеушілерінің кеңесі өтті. Онда Қытай империясының Орталық Азия елдерін
жаулап алу қаупі төнуіне орай көрші мұсылман мемлекеттерімен, әсіресе
Ауғанстан патшасы Ахмет шаһпен бірге әскери одақ құру мәселесі қаралып
мақұлданады. Деректер бойынша бұл құрылтайға Әбілмәмбет ханның шақыруымен
қазақтың алты мың би-сұлтандары мен батырлары (олардың ішінде Абылай сұлтаи
да аталады) қатысыпты. Бұл мәслихат Орталық Азия халықтарының тағдырында
айтулы оқиғалардың бірі болды. Қазақ бшіеушілерінің 1763 жылғы кеңесі, онда
келісілген шешімдер мұсылман халықтарына қуат беріп, Қытай империясын
Қазақстан мен Орта Азия жерлерін басып алу ниетінен бас тартуға мәжбүр
еткені хақ. Халықаралық аренада Орталық Азия халықтарының бір жағадан бас,
бір жеңнен қол шығарып әрекет етуі бұл жолы нәтижесіз болмағанын көрсетіп
тұр.
Күллі қазақы мәслихаттар Түркістанда бұдан да бұрын болғанын көне қала
аумағындағы бір атау көрсетіп тұрғандай. Қожа Ахмет Иасауи кесенесінен
оңтүстік-шығыста, 350 метр қашықтықта биіктігі 9 метр, жалпы көлемі 2
гектар төбе орналасқан. Ол Күлтөбе деп аталады. Осы орайда Абайдың "әз
Тәуке ханның Күлтөбенің басындағы күнде кеңес болғанда "Жеті жарғысын"
білмек керек" дегені еске түспейді емес пе? Тәуке хан билердің басын қосып
мәслихаттар өткізген және "Жеті жарғының" дүниеге келген орны осы деп
санаймыз. Ол қаланың сыртқы қорғанының ішінде тұр. "Күнде кеңес" өтетін
орын астана ортасында болуы занды-ақ.
XVIII ғасырда хан сайлау салтанаттары Түркістан қаласында өткенін жазба
деректер көрсетіп тұр. Әбілмәмбетгі Орта жүздің ханы етіп сайлау рөсімі осы
қалада 1737-1738 жылдары өткен. Орыс деректерінде Әбілмәмбетке қатысты
мынадай мағлүмат бар: "сын бывшего Пулат-хана и будучи-де он в прошлом году
в Туркестане от знатнейших киргиз-кайсацких родов, яко Аргинского,
Акғайского и Увактирейского и от других удостоен в ханы".
1771 жылы Түркістанда Абылайды қазақтың бас ханы етіп көтеру рәсімі
өтті. Оған Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз хандары, сұлтандары. билері,
батырлары, "ташкендіктер мен түркістандықтардың таңдаулы өкілдері"
қатысады, және бұл салғанат Түркістандағы Қожа Ахмет кесенесілде болды.
Онда құран оқылып, жиналған халық Абылайды ертеден келе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz