Бағалы қағаздардың қалыптасуы мен дамуы
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8 . 9
І БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10 . 21
1.2 Бағалы қағаздарды шығару механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 . 34
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Негізгі нарықтың түрлері мен олардың қызметін талдау ... ... ... ... 35 . 51
2.2 Туынды нарықтың маңызы мен олардың қазіргі жағдайы ... ... ... 51 . 65
2.3 Қазақстан Республикасының қор биржасындағы бағалы қағаздар
бойынша жүргізілетін опрерациялар түрлері
және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65 . 83
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ қАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84 . 91
3.2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қызметін
жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91 . 92
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93 . 94
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95 . 96
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8 . 9
І БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы және оның құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10 . 21
1.2 Бағалы қағаздарды шығару механизмі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22 . 34
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Негізгі нарықтың түрлері мен олардың қызметін талдау ... ... ... ... 35 . 51
2.2 Туынды нарықтың маңызы мен олардың қазіргі жағдайы ... ... ... 51 . 65
2.3 Қазақстан Республикасының қор биржасындағы бағалы қағаздар
бойынша жүргізілетін опрерациялар түрлері
және оларды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..65 . 83
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ қАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .84 . 91
3.2 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қызметін
жетілдіру бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 91 . 92
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 93 . 94
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 95 . 96
К І Р І С П Е
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады. Осыған сай өзімнің дипломдық жұмысымның өзектілігі мен нарықтық экономикадағы қажеттіліктерін, атқаратын қызметтерін және дамуы мен оны жетілдіру жолдары зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылдан «социализм» мен «капитализм» деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдейді. Сол «капитализм» экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет Қорын толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизімдеріднің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, Қорытынды және үш тараудан қарастырылып жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы, құқылық нормативтер қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері, операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының есептеу әдістері ұсынылған. Сонымен қатар Қазақстан Қор биржасының мақсаттары мен мәмілелер түрлерінің ерекшелігі мен брокер, дилерлердің келісім жасау шарттары мен олардың жұмысының қаржылық нәтижесі салыстырылып талдау жасалған.
Ал, үшінші тарауда ұзақ мерзімді ішкі қарыз алу стратегиясын дайындаудың әдістемелік проблемалары зерттеліп ұсынылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік кезеңді басылымдар қолданылды.
Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе нақты көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың кепілі. Революцияға дейінгі Ресейде бағалы қағаздар, Қор биржалары және коммерциялық банктер туралы ғылым кең тараған. Демек, өткен тәжірбиені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы туралы негіздей отырып осы дипломдық жұмысымды зерттеп орындадым.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – бағалы қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету және бағалы қағздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен қосымша үлестерді есептеу. Жоғарыда көрсетілген мәселелер тақырыпты таңдаудың себеп болды.
Бұл жұмысты жазу барысында тек қана Қазақстандық авторлар оқулықтары ғана емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды.
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер – еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады. Осыған сай өзімнің дипломдық жұмысымның өзектілігі мен нарықтық экономикадағы қажеттіліктерін, атқаратын қызметтерін және дамуы мен оны жетілдіру жолдары зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде ежелден дамып, соңғы 70 жылдан «социализм» мен «капитализм» деген екі жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік тиімділігін дәлелдейді. Сол «капитализм» экономиканың жеке және мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет Қорын толтыру мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір тиімді механизімдеріднің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, Қорытынды және үш тараудан қарастырылып жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен дамуы, құқылық нормативтер қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері, операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының есептеу әдістері ұсынылған. Сонымен қатар Қазақстан Қор биржасының мақсаттары мен мәмілелер түрлерінің ерекшелігі мен брокер, дилерлердің келісім жасау шарттары мен олардың жұмысының қаржылық нәтижесі салыстырылып талдау жасалған.
Ал, үшінші тарауда ұзақ мерзімді ішкі қарыз алу стратегиясын дайындаудың әдістемелік проблемалары зерттеліп ұсынылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік кезеңді басылымдар қолданылды.
Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет жасайтын жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе нақты көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін оқып, үйренуге болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу – алға басудың кепілі. Революцияға дейінгі Ресейде бағалы қағаздар, Қор биржалары және коммерциялық банктер туралы ғылым кең тараған. Демек, өткен тәжірбиені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы туралы негіздей отырып осы дипломдық жұмысымды зерттеп орындадым.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – бағалы қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы маңызын көрсету және бағалы қағздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен қосымша үлестерді есептеу. Жоғарыда көрсетілген мәселелер тақырыпты таңдаудың себеп болды.
Бұл жұмысты жазу барысында тек қана Қазақстандық авторлар оқулықтары ғана емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды.
Қолданылған әдебиеттер тізімі
1. Қ.Р. заңы «Бағалы қағаздар нарығы жөнінде» 5.03.1997 ж.
тағайындалған //– 02.06.2003 ж.
2. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг. Ведение в фондовые операции.
М, :Фис,
3. Фельдмана А.А Гос. Ценные бумаги. Учебное пособие (2-ое изд. –
М, :Инфра – 1995ж.)
4. Фельдман А.А. Депозитные и сбнрнгательные сертификаты.
Чековое обращение. Пособие. М:Инфра – М, 1995ж.
5. Шарипбаев А.А, Ануарбеков Е.А Справочник по ценным бумагам
Р.К Алматы, РИК, 1995ж.
6. Аграхов М.М Учение о ценных бумагах. М: Финстат. Информ ,
1993ж.
7. Под редакцией В.А. Галанова, А.И. Басова Биржовое дело,
Учебник. М:1998ж.
8. Б.А. Көшенова. Бағалы қағаздар нарығы. Оқу құралы. Алматы.
1999ж.
9. Аль-Пари // №1(79) 2004 ж.
17. ҚР Президентінің жарлығы «Бқ шығаруы мен Қор биржасы
жөнінде» 1995ж.
18. Бағалы қағаздар жөнінде жарлық, 1994 ж.
19. Депозиттік сертификат жөнінде жарлық, 1992 ж.
20. ҚР Акционерлік қоғамның бағалы қағаздарын шығарылуын тіркеу
мен оларды қайтару тәртібі.
21. ҚР Президентінің «Бқ нарығы жөнінде» 1995ж.
22. ҚР Президентінің «Акционерлік қоғамдар жөнінде» заңы 1995 ж.
23. Кәсіпкерлік қызметті бағалы қағаздар нарығында лицензиялау
тәртібі.
25. Б.А. Көшенова. «Бағалы қағаздар нарығы».Алматы 2000ж.
26. Шалғынбаев А.Р. «РЦБ и фондовый рынок в Казахстане» Алматы
- 2000ж.
27. Бердникова Т.Б. «РЦБ и биржовое дело» Москва -2002 ж.
28. Чернецкая Г.A. «Практикум по рынку ценных бумаг» Москва –
2002ж.
29. Масленников В.В. «Биржовое дело» Москва, 2000ж.
30. Агратов А., «Учение о ценных бумагах» М.: Наука, 1994 ж.
31. Алехин Б.И. «Рынок ценных бумаг: введение в фондовые
операции» М.: Финансы и статистика, 1991 ж.
32. Балабанов В. «Основы финансового менеджмента» - М.:
Финансы и статистика, 1994 ж.
33. Блозецева Г., «Руководство по биржевому делу» - М.:Финансы и
статистика, 1990 ж.
34. Мусатов П., «Фондовая биржа» М.: Финансы и статистика, 1990 ж.
35. ЯГончаренко Л.И., «Ценные бумаги: учет и налогоблажение»,
1992ж.
36. Л.Энджел, Б.Бойд «как покупать акции» - М.: Дело, 1992 ж.
37. Алесеев Ю.Ж., «Рынок ценных бумаг», М.: Финансы и статистика,
1990 ж.
38. Миркин Я.Ж. «Ценные бумаги и фондовый рынок» М.:
Перспектива, с532
39. Красавина Л.Н. «Денежное обращение и кредит при капитализме
- М.: Финансы и статистика, 1989 ж.
40. Личагин М.В., Фондовая биржа: Как считать биржевые журналы
// ЭКО, 1991 г. 36 ю
41. Васильева А., Биржевая спекуляция, СПБ, 1992г.
42. Роде Э., Биржи. Валюты современного капитализма, М.: Финансы
и статистика, 1986 г.
43. Кирилов КВ., Операции на бирже. М.: Прогресс, 1993г.
44. Рынок ценных бумаг// Международный информационно-
аналитический журнал.
45. Умбетов А., Оценка акций банков // Азия –ЭЖ, 1995 №15.
46. Рубин Ю.Б. Коллективное инвестирование в ценные бумаги .,
М.: 1992г.
47. Кабицин А., Некоторые особенности современного рынка
биржевых валютных опционов// Рынок ценных бумаг, 1995ж.
№17.
48. Тенденции развития рынка акций высокотехнологических
компаний // Деловой мир, 1996 г., 7 ақпан.
49. Инвестиционно-финансовый портфель / под.ред. Н.Н.Петракова,
Москва, 1993 ж.
1. Қ.Р. заңы «Бағалы қағаздар нарығы жөнінде» 5.03.1997 ж.
тағайындалған //– 02.06.2003 ж.
2. Алехин Б.И. Рынок ценных бумаг. Ведение в фондовые операции.
М, :Фис,
3. Фельдмана А.А Гос. Ценные бумаги. Учебное пособие (2-ое изд. –
М, :Инфра – 1995ж.)
4. Фельдман А.А. Депозитные и сбнрнгательные сертификаты.
Чековое обращение. Пособие. М:Инфра – М, 1995ж.
5. Шарипбаев А.А, Ануарбеков Е.А Справочник по ценным бумагам
Р.К Алматы, РИК, 1995ж.
6. Аграхов М.М Учение о ценных бумагах. М: Финстат. Информ ,
1993ж.
7. Под редакцией В.А. Галанова, А.И. Басова Биржовое дело,
Учебник. М:1998ж.
8. Б.А. Көшенова. Бағалы қағаздар нарығы. Оқу құралы. Алматы.
1999ж.
9. Аль-Пари // №1(79) 2004 ж.
17. ҚР Президентінің жарлығы «Бқ шығаруы мен Қор биржасы
жөнінде» 1995ж.
18. Бағалы қағаздар жөнінде жарлық, 1994 ж.
19. Депозиттік сертификат жөнінде жарлық, 1992 ж.
20. ҚР Акционерлік қоғамның бағалы қағаздарын шығарылуын тіркеу
мен оларды қайтару тәртібі.
21. ҚР Президентінің «Бқ нарығы жөнінде» 1995ж.
22. ҚР Президентінің «Акционерлік қоғамдар жөнінде» заңы 1995 ж.
23. Кәсіпкерлік қызметті бағалы қағаздар нарығында лицензиялау
тәртібі.
25. Б.А. Көшенова. «Бағалы қағаздар нарығы».Алматы 2000ж.
26. Шалғынбаев А.Р. «РЦБ и фондовый рынок в Казахстане» Алматы
- 2000ж.
27. Бердникова Т.Б. «РЦБ и биржовое дело» Москва -2002 ж.
28. Чернецкая Г.A. «Практикум по рынку ценных бумаг» Москва –
2002ж.
29. Масленников В.В. «Биржовое дело» Москва, 2000ж.
30. Агратов А., «Учение о ценных бумагах» М.: Наука, 1994 ж.
31. Алехин Б.И. «Рынок ценных бумаг: введение в фондовые
операции» М.: Финансы и статистика, 1991 ж.
32. Балабанов В. «Основы финансового менеджмента» - М.:
Финансы и статистика, 1994 ж.
33. Блозецева Г., «Руководство по биржевому делу» - М.:Финансы и
статистика, 1990 ж.
34. Мусатов П., «Фондовая биржа» М.: Финансы и статистика, 1990 ж.
35. ЯГончаренко Л.И., «Ценные бумаги: учет и налогоблажение»,
1992ж.
36. Л.Энджел, Б.Бойд «как покупать акции» - М.: Дело, 1992 ж.
37. Алесеев Ю.Ж., «Рынок ценных бумаг», М.: Финансы и статистика,
1990 ж.
38. Миркин Я.Ж. «Ценные бумаги и фондовый рынок» М.:
Перспектива, с532
39. Красавина Л.Н. «Денежное обращение и кредит при капитализме
- М.: Финансы и статистика, 1989 ж.
40. Личагин М.В., Фондовая биржа: Как считать биржевые журналы
// ЭКО, 1991 г. 36 ю
41. Васильева А., Биржевая спекуляция, СПБ, 1992г.
42. Роде Э., Биржи. Валюты современного капитализма, М.: Финансы
и статистика, 1986 г.
43. Кирилов КВ., Операции на бирже. М.: Прогресс, 1993г.
44. Рынок ценных бумаг// Международный информационно-
аналитический журнал.
45. Умбетов А., Оценка акций банков // Азия –ЭЖ, 1995 №15.
46. Рубин Ю.Б. Коллективное инвестирование в ценные бумаги .,
М.: 1992г.
47. Кабицин А., Некоторые особенности современного рынка
биржевых валютных опционов// Рынок ценных бумаг, 1995ж.
№17.
48. Тенденции развития рынка акций высокотехнологических
компаний // Деловой мир, 1996 г., 7 ақпан.
49. Инвестиционно-финансовый портфель / под.ред. Н.Н.Петракова,
Москва, 1993 ж.
М А З М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8 – 9
І БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10 –
21
1.2 Бағалы қағаздарды шығару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..22 – 34
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Негізгі нарықтың түрлері мен олардың қызметін талдау ... ... ... ... 35
– 51
2.2 Туынды нарықтың маңызы мен олардың қазіргі жағдайы ... ... ... 51 – 65
2.3 Қазақстан Республикасының қор биржасындағы бағалы қағаздар
бойынша жүргізілетін опрерациялар түрлері
және оларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 65 – 83
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ қАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .84 – 91
2. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қызметін
жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .91 – 92
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .93 – 94
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...95 – 96
К І Р І С П Е
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік
қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет
көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының
нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер –
еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы
өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады. Осыған сай өзімнің
дипломдық жұмысымның өзектілігі мен нарықтық экономикадағы
қажеттіліктерін, атқаратын қызметтерін және дамуы мен оны жетілдіру жолдары
зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде
ежелден дамып, соңғы 70 жылдан социализм мен капитализм деген екі
жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік
тиімділігін дәлелдейді. Сол капитализм экономиканың жеке және
мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай
әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы
қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады
және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет Қорын толтыру
мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір
тиімді механизімдеріднің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі
мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық
субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, Қорытынды және үш тараудан қарастырылып
жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен
дамуы, құқылық нормативтер қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері,
операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының
есептеу әдістері ұсынылған. Сонымен қатар Қазақстан Қор биржасының
мақсаттары мен мәмілелер түрлерінің ерекшелігі мен брокер, дилерлердің
келісім жасау шарттары мен олардың жұмысының қаржылық нәтижесі
салыстырылып талдау жасалған.
Ал, үшінші тарауда ұзақ мерзімді ішкі қарыз алу стратегиясын
дайындаудың әдістемелік проблемалары зерттеліп ұсынылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік
кезеңді басылымдар қолданылды.
Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен
білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар
нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл
өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап
ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет
жасайтын жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе
нақты көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін
оқып, үйренуге болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу –
алға басудың кепілі. Революцияға дейінгі Ресейде бағалы қағаздар, Қор
биржалары және коммерциялық банктер туралы ғылым кең тараған. Демек, өткен
тәжірбиені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп,
бағалы қағаздар нарығы туралы негіздей отырып осы дипломдық жұмысымды
зерттеп орындадым.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – бағалы
қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның
жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы
маңызын көрсету және бағалы қағздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен
қосымша үлестерді есептеу. Жоғарыда көрсетілген мәселелер тақырыпты
таңдаудың себеп болды.
Бұл жұмысты жазу барысында тек қана Қазақстандық авторлар оқулықтары
ғана емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы
дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы және оның құрылымы
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық
қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген
қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан Қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы,
өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді
құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы
қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы
міндеттемелері – экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шетеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ен тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектәлер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
каржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 – шы жылдардың басында құрыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны
одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері–халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық Қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. қазіргі
өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық
өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды Қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
- эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын
шаруашылық субъектілері;
- инвесторлар, яғни уықытша бос ақша иелері – заңды және
жеке тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер
дилерлер, инвестициялық басқарушылар, маркетмейкерлер,
- инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
Қорлары және т.б. Қорлары;
- Қор биржаларды, депозиттік, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды
тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамудың
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды мегеру және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынын қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін
күрделі де қиын кәсіпшілік. Сонымен бірге өткен тәжірбиені зерттеп және өз
мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы
туралы қарастырлады. қaзipгi кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы
қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы ic-шаралар жургізуде.
Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгілерін
шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттік қысқa
мерзімді вексельді шығара алады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының дамуы
жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметік-психологиялық
мәселелер көп кездесті. Соның ішінде экономикалық мәселелерге тоқтайтын
болсақ:
а) нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
ә) бағалы қағаздар нарығын дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің
жоқтығы;
б) заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
в) салымдарды тіркеу жуйесінің жоқтығы;
г) бағалы қағаздар нарығының материалдық техникалық негізінің аздығы;
д) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендік жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге тоқтайтын болсақ, олар
бағалы қағаздар нарығында мамандандардың аздығы мен халықтың инвестициялық
белсенділігінің төменгі деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым
көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігі мен инвестиция
беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.
Дүниежүзілік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш
үлrici (моделі) бар. Олар:
1. Банктік үлгi - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы
банктер қаржы Қорларын бөледі (мысалы, бұл үлгі Германияда, Австрияда,
Бслгияда көп тараған). Бұл үлгi бойынша экономиканы инвестициялау мен
мемлекеттік бюджет кемшілгін жоюды банктер өз міндетіне алады.
2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі — онда бағалы қағаздар нapығы
механизмі арқылы қаржы Қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады
(мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пәкстанда, Сингапурда). Бұл
үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді.
қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға
қарағанда "арзан" ақша.
3. Аралас үлгі — онда бағалы қагаздар нарығы механизмі арқылы қаржы
Қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Еліміздің бағалы қағаздар нарығының epeкшелігi-кіші және жалпы
жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке
инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның
нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік
тәжірбие дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік
(монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттерің бағалы
қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан
еліміздігі экономикалық өзrеpic әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар
нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының
құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы
мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі яғни немесе
нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.
Бағалы қағаздар нapығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
- нapықтa акционерлік капитал үлгісінің көптiгi;
- үлестік бағалы қағаздардардың қарыздық қағаздардан көптігі;
- өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
- нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нapығының нapықтық
үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
Бірінші өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен
aқшa-ол "арзан" aқшa. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп кайта
құру - өндіpіcті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің
де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешедi.
Екінші әлі көп yaқытқa дейін еліміздің нарығында өндіріс саласын өз
активтері мен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды.
Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты
кәсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Үшінші саясат факторы — дуниежүзіндегі сияқты, елімізде бос ақша
көздерінің нeгiзri иесі – халық. Жекеменшіктендіру купондары apқылы әрбір
адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқын жүзеге асыру-бүгінгі
кездегі ең кезекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).
Сонымен Қазақстанның қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының
үлісіне факты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына
уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін.
Жалған (алдамшы) капитал деген – қосымша құнның бір бөлігін дивидент
немесе процент ретінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің
титулы бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да
түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздады жалған капитал деп атауға
себеп болғандар мыналар:
Біріншіден, табыс көзі – тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік капиталмен тікелей байланысты. өнім өндірістен айналымға
түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан
табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады. Оны мысал ретінде келтірілген
мына екі формулаларды аңғару қиын емес. Тауар айналымы (Т–А–Т)
формуласындағы бірінші акт (Т–А) тауарды сату басқа керекті тауарда сатып
алу мақсатында жүргізіледі, яғни қажеттілікті - керек тауарды сатып алу
арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы (А-Т-А) формуласындағы мақсат-тауарды
сатып алып қайта сату, яғни процесс пайда табу мақсатында жүргізіледі. А
=А+ а, яғни а – қосымша құн, өсім, немесе капитал. Ал капитал өздігінен
өсетін құн немесе қосымша құн беретін құн (К. Маркс).
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептейтін себебі олрады
сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалар
ирроцианалдық сипатта (өлшеусіз сандар) блады. Жалған капиталдың бағасы
капиталға сұраныс пен ұсыныстың арқасына және бағалы қағаздарды сатудан
түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады. Капиталға сұраныс сұраныс
оның ұсынысынан жоғары болса және одн түскен табыстың мөлшері де жоғары
болса оның жалған капиталдың бағасы оған тура пропоцианалды кемді. Мысалы
, бағалы қағаздардан түсетін жылдық табыс 50$ делік, ал қазыр проценттінің
деңгейі 5% болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$ болады:( 50 х
100 %)*5 = 1000$. Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістің ұшырап
тұратын нарықтық құн.Жалған капитал нақты (өндірістік) және несие
капиталдарымен байланысты болғанымен, олардың оқшауланып шыққан бөлігі,
яғни олардың бағалы қағаздарғы мынадай ерешеліктері бар:жалған капиталдың
өз ұңны (өте аз) жоқ, бірақ бағалы қағаздардың кейбір түрлері нақты
капиталдың орнында жүреді;
1. бағалы қағаздардың айналысы Қор биржасынан және несие жүйесінен
басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрскетеді;
2. жалған капиталдың мөлшері бағалы қағаздардың артылатын жиынтық бағасы,
яғни бағалы қағаздардың бағалы қағаздарды сатудан түскен табысының
капиталға айналуымен анықталады. Ал өндірістік нақты капиталдан түскен
пайда сол нақты капиталдық өз мөлшеріне байланысты болады. Жалған
капиталдың пайда болуын К.Маркс капиталдану деп атады. Ал капиталдану –
мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы деген ұғым.
(К.Маркс, Ф.Энгельс. Шығармалар, 25 том, 2 бөлім, 9 бет)жалған капиталдың
мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің өзгеруне дәл келмейді. Жалпы
алғанда, қалған капитал нақты капиталға қарағанда шапшаң өседі. Бұл жағдай
акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы қағаздардан түсетін
дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және де бағалы қағаздардың
кездері тез ұлғаюына байланысты болады.
Сонымен бірге жалған капиталдың қарыз капиталынан айырмашылығы бар.
Олар:
Біріншіден, бағалы қағаздар қарыз капиталының қозғанынан пайда болып
отырып, одан бөлініп бағалы қағаздар капиталыныңң Қорында дербес қозғалыс
жасайды. Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу деген ақша капиталының бір
бөлігін қарывзға берумен бірдей. Ал қарыз – несиелік құжат, немесе құнды
қағаздар түрінде айналыста болады.
Екіншіден, қарыз капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен
анықталса, ал жалған капиталдың мөлшері оның айналысынан түсетін табысына
байланысты болады. Ол табыс дивиденд немесе процент түрінде түседі. Бағалы
қағаздар өз қозғалыс заңдарына ие болып, нақты капиталды қозғалысына көбіне
тәуелді болмайды.
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталына орналастыратын ортаныңтек
біреуі ғана. Жалған капитал жағынан қарыз капиталынан көп және айналыста
бір-біріне дәл келмейді. Нақты капитал мен жалған капиталдың мөлшері
жағынан да біріне-бірі дәл келмеуі бағалы қағаздар нарығына тән ерекшелі.
Жалған капиталдың пайда болуы меноның өсуі байлықтың бір жерге шоғырлануына
әсер етеді.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-жылдары KСPO-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазipri егемен Қазақстанда бағалы
қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 10-
жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттеп тауар-ақша қатыстары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана icкe асады.
Соңғы 10 жылдықта дуниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді.
Әcipece, Англияда ол шапшаң қарқынымен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан
жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да
өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз
мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше.Бұл елдерде бағалы
қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру арқылы жүргізіледі.
Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халықта осындай жаңа құбылыстар арқылы
нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы
қағаздардың жаңа түрі- жекеменшіктендіру чектерін (купондарын) өмipre
келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бipтүрi, олар, өз иесінен
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің бір бөлігін
қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Іpi және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік қоғам
ретінде қайта құрудан басталып. Акционерлік қоғамның иесі-акционерлер,
олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа
түрі-жекеменшіктендіру чегінен нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның
жаңа ұйымдық-құқықтық формасы акционерлік қоғамдардың көптеген құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшік
тендіру бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең. Еліміздің
жоспарлы экономикада жаңа, нарықтық мемлекет реттейтiн экономикаға өтуі
елімізде қаржы нарығын және оның қызметің қамтамассыз ететін институттардың
құрылуын талап етеді. Бұл өте күрделi және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар
бойы елімізде шын мәнінде ия қаржы нарығы, ия оның инфрақұрылымы, яғни жеке
коммерциялық және инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары
болған жоқ. қаржы саласының барлығын мемлекет айырықша құқықпен өзіне
қаратып, барлық кipic кездерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге
жұмсап отырды.
Нарықтық экономика-адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі және
өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді екендігін дүниежүзі мемлекеттерінің
көпшілігінің өркендету тәжірбиесі дәлелдеген ақиқат шындық. Еліміз үшін
шаруашылықты жүргізудің жаңа өндірісіне өту-тек ашық нарыққа өту ғана
емес, сонымен мемлекеттік экономикалық саясаттағы әділетсіздіктен бас
тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
пайдалануды талап етеді. қаржы нарығы-мемлекеттің бүкіл ақша Қорларының
жиынтығы. Бұл Қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзrepin отырады және үнемі қозғалыста болады. қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ, Еуропа білестігі мен Жапонияның қаржы нарығы ең
үлкен Қорларды иемденуде. Қазақстан нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде
оның қаржы нарығының Қоры мол, өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше
ерте. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және біріне-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді құралдары (весельдер, чектер) жатады.
Қазақстанда қаржы нарығы қазіргі кезде айналымды қағаз ақшаның
құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Бұл жалпы ұлттық өнім жылына 5%-ға, ал
айналымға ақша 6-7 %-ға өссе, онда жалпы ұлттық өнімді сату да оңай түседі.
Онда экономикада жағымды өзгерістерді аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық
өнім жылына 5 %-ға айналымдағы ақша 10-20 %-ға және одан да көп өссе, онда
қарқынды инфляция болып, экономика құлдырап төмендетеді.
Екіншіден, қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несиені
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсімімен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі
құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгріп, қайта қаралап
отыратын ұзақ мерзімді несие берілді. Сондықтан, қаржы нарығының бұл
бөлігіне дағдарыс тән.
Үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтан кейбір белгілері КСРО-
да революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу
белсені болған жоқ.
Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру
мақсатында бұрынғы үйренген әдіс-ақша белгілерін шұғылданбай, оның орнына
мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі – қысқа мерзімді мемлекеттік
вексельдерді (МҚМ) шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да
дәл осы жолды пайдалануда. Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда
сатылатын өзінің айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы
қағаздар. Олар біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі,
яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда
болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болсада,
өтежоғары нарық бағасымен сатуға болады. Бағалы қағаздардың көрсетілген
құны (номиналды) өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс кәсіпорнына
жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін көрсетеді. Егер бағалы
қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы
көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады (керісінше де болуы
мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың
жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал - нақты капиталдың қарыз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретін символды болғандықтан оны Қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар "Қордың
инструменті немесе құралы " болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бip
субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты
қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы — нарықтық экономикада көтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау
процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға муқтаж
өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан кері
алынуы. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы,
кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес
бағасы да өседi. Демек, оларды өндіруден пайда да есөді, сондықтан басқа
салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі кеміп,
ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Бағалы
қағаздар осы механизімнің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытында
бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар міндетімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция не облигация сиякты бағалы қағаздарды
шығаруға және оларды тіркеуге екі жеті, эмиссиялық проспекткісін шығарып
және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауына 2-4 жеті оларды сатып алу-
сатуға және есеп айырысуға 2-3 жеті, уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,2
ай ішінде эмитент өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие
болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы - экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
Елде дамыған бағалы қағаздap нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас
бөліктері болуы қажет. Олар:
1. сұраныс пен ұсыныс;
2. делдалдар мен басқа қатысушылар;
3. нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, Қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
4. нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Hapықтың осы құрамдас бөліктері уақытта несінен құрылып болды. Бұл
жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды терендету жолында
қабылданған. Дегенмен, экономиканың дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы
қағаздар нарығы болуы мүмкін емес.
Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайлықтың әл - ауқатына
байланысты. Ceбeбi бағалы кағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды.
Сондықтан халықтың табысының өcyi - Қазақстанда бағалы кағаздар нарығы
дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы
қағаздардың өтімдісі қандай деген сұрақ туындағанда онда, елімізде
қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздадың көлемдісі және ең
өтімдіci мемлекеттік қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз
міндеттемелері нарығынан ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:
Біріншіден, мемлекетік бағалы қағаздардың эмитент қаржы министрлігі;
Екіншіден, ұлттық банк-оның, сонымен бipre мемлекеттік бағалы
қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығының бұл қатысушылар
мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын
анықтаушылар.
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылады, ал оның көптеген мөлшері
жеке адамдар қолынан осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа
ұшырылуы жұмыс істемей тұрған қазірri кезде жекеменшіктендіру купондарының
орнына берген акциялар оны иемденушілерге әлі дивиденд (пайда) түсіре
қойған жоқ.Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы сауда және ростовщиктік
(өсімҚорлық) несиелерімен тығыз байланысты. Олар вексель және коносамент
сиякты қарыз міндеттемелерінің пайда болуына себеп болды. Бағалы қағаздар
нарығының одан әрi дамуы акционерлік қоғамдардың пайда болуымен және
мемлекеттің эмиссиялық қызметімен байлнысты. Бағалы қағаздарға кең көлемде
капитал жұмсау 20ғ. ортасында өpicтeй бастады. Осы кезде нарыққа
катысушылар да белгілі бола бастады. Алғашғыда бағалы қағаздармен жеке
адамдар (трейдер-аторней) және банк қызметкерлері айналысты. Кейіннен бұл
іске құқықтық тұлғалар да кірісті.қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығына
қатысушыларды топқа бөлуге болады (олар әpi эмитенттер, әpi трейдерлер):
Бірінші топ, бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар: мемлекет,
жергілікті әкімшілік (органдары), ұлттық жане халықарлық компаниялар.
Бұндай компаниялардыңдын халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар
шығарған бағалы қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық қағаздарды көп
мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және
жерплікті әкімшіліктің қағаздары, сатып алушыға жоғары табыс түсірмейді.
Дегенмен, халыктың кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғыз басты
адамдар, асыраушысынан айырылған отбасылар және с.с. табысы аздар) беретін
табысы аз болсада, ceнімді қағаздарға өз қаржыларын жұмсауға мүдделі. АҚШ-
та оларды "көк түбірлі" ("голубые корешки") деп атайды.
Екінші топ, инвестициялық институттар, немесе, бағалы қағаздар
операциясын жүргізетін қаржы-несие институттары. Олар: коммерциялық және
инвестициялық банктер, сақтандыру коғамдары, зейнетақы Қорлары және с.с.
ұйымдар.
Үшінші топ, жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын
кәсіпорындардың бағалы қағаздары қашан қауіптi. Статистика деректері
дәлелденгендей олардың ¾ бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек ¼
бөлігі ғана кейбір табысқа жетеді екен. Әлемде кейбір шағын кәсіпорындар
табысты және болашағы бар екенін дәлелдеді, мысалы, электронды-есептегіш
техникалар, ракеталар, жоғары сапалы үй заттарын және сол сияқты өнім
шығаратын өндірістер. Сондай-ақ кейбір шағын кәсіпорындары экспорт
операцияларымен де табысты шұғылдануы (мысалы, жүннен тоқылған және теріден
тіплген киімдер, галантерея заттарын шығарушылар). Сондықтан халықты
бірсыпыра тобы тәуекелге бел буып, жоғары дивиденд үміттеніп, осы
кәсіпорындардың акциясын сатып алуда.
Төртінші топ, бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары, яғни
брокерлер мен дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керекті байланыс
құралдары бағалы қағаздарды жүргізуге жеңілдік береді. Дилерлер қолында
капиталы болғасын көптеген операциялар жүргізеді. Дағды бойынша, брокерлер
мен дилерлер сатып алған қағаздарды өзінде көп ұстамайды. Олар нарық
конъюнктурасы қолайлы болғанын сезсе, бағалы қағаздарды сатып жібереді.
Себебі олардың ic-әрекеті –алыпсатушылық.
Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды және оған қатысу
жағдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік заң актілерінде елдің
экономикалық жағдайы аңғарылады. Мысалы, экономиканың дағдарысы кезінде
заңдар мен ережелер тез өзгеріп отырады.
Бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар-оларды шығарушылар және
инвесторлар немесе инвестициялық институттар. Мемелекет эмитентті-заң
жүзінде белгілейді. Эмитент-заңды тұлға, ол мемлекеттік орган немесе
жергілікті басқару органы болуы мүмкін. Ал инвестор жеке немесе заңды
тұлға болуына құқылы. Олар бағалы қағаздарды өз қаржысына сатып алады.
Инвестициялық институттар-заңды тұлға. Олардың ұйымдық түрлері әр түрлі
болады, мысалы, коммерциялық және инвестициялық банктер, әр түрлі Қорлар.
Бағалы қағаздар нарығына қатысушы-заңды тұлғалар мемлекеттік лицензия, ал
жеке тұлғалар мамандығы туралы аттестат алулары шарт.
Бағалы қағаздар туралы Қазақстан Реапубликасының қазіргі заңдар.
қазіргі заңдар Республикада Конституциясы негізделген. Олар мемлекеттік
және жеке меншікті мойындап, оларды бірдей Қорғауға кері болады. Қазақстан
Республикасында Бағалы қағаздар туралы заң 5 наурыз 1995 жылы шыққан. Ал
2.07.2003ж. өзгерістер енгізілген. Сонымен қатар, заңдар кәсіпшіліктің
еркіндігін қамтамасыз етумен бірге бәсекенің адалдығын Қорғайды. Осы
негізгі бастамаларды біріктіретін Республиканың Азаматтық кодексінің (1994
жылы желтоқсанның 27 қабылданған) жалпы бөлімінде бағалы қағаздар мүліктік
игіліктің бір түрі ретінде азаматтық құқықтық объектісі болып еркін
айналымға арналғаны танылған. Азаматтық кодекстің 3 бөлімнің 2 бабында
бағалы қағаздардың мазмұны көрсетіліп, олардың түрлері анықталып, бағалы
қағаздарды шығарудың және оларды біругуге біздің негізгі ережелері мен
талаптары бекітілген.
Азаматтық кодекстің нормаларына сәйкес мемлекет басшысы заң күші бар
жарлықтар шығарды. Олар Азаматтық кодекспен бірге бағалы қағаздар нарығын
дамытудың заңды негіздерін құрайды:
1. 1995 жылдың 21 сәуіріндегі Бағалы қағаздар және Қор биржасы туралы
№ 2227 Президентінің заң күші бар жарлығы. Жарлықтың әрекеті мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуге қойылатын талаптарға, оларды
орналастыру ередесі мен мезгіліне, бағытталған. Атап өтетін басты жағдай,
бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби әстердің түрі, оны лицензиялаудың
жағдайы және бағалы қығыздармен жүргізілген мәмілені тіркеу тәртібі
бектілген; снымен бірге жарлықта Қор биржасын құру және оның қызметін
ұйымдастыру туралы ереже орын алған, бағалы қағаздар нарығына кәсіби
қатысушылардың құқы бекітілген. Аталған жарлыққа Президенттің 5.12.1995
жылдың № 2672 және 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы № 2720 жарлықтарымен
өзгерістер және толықтырулар енгізілді.
2. 1995 жылдың 2 мамырдағы Шаруашылық серіктестері туралы № 225
Президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықта шаруашылық субъектілерінің
бизнес құрып және оның дамуы үшін акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып, ақша қаражатын тарту механизмінің құқықтық мүмкінші
лігі бекітілген. Акцияларды тек акционерлік қоғамдар шағарысу
облигацияларды акционерлік қоғамдар және жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер шығаруын болады. Атлған жарғылыққа Президенттің 3.08.1995ж.
№ 2447 жарлығымен өзгерістер және толықтырулар енгізілді.
3. 30.03.1995 ж. ҚР Ұлттық банк туралы № 215 Президенттің заң күші
бар жарлығы. Онда Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік бағалы қағаздар
шығару құқылы және ол туралы жауапты делінген.
4. 1995 жылдың 31 тамызындағы Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк ісі туралы №2444 Президенттің заң күші бар жарлығы екінші
деңгейдегі банктерге акция эмиссиялауға құқық берген. Банктік операцияларға
: құқықтық және жеке тұлғалардың қарыз міндеттемесін есептеу бағалы
қағаздарды сақтау, акциядан басқа бағалы қағаздарды облигациялар депозиттік
сертификаттар , вексельдік эмиссиларды, лицензиясы болған жағдайда бағалы
қағаздар нарығындағы делдалдфқ операциялар жатады.
5. 25.12.1995 ж. Жекеменшіктендіру туралы № 2721 Президентінің заңы
күші бар жарлығы мемлект меншігіндегі акционерлік қоғамдардың акцияларды
жекеменшіктетдіру объектісі екенін, акциялардан мемлекеттік бумаларын
жекеменшіктетдіру жағдайларын және тәртібін көрсеткен.
6. 1995 жылдың 17сәуіріндегі Лицензиялау туралы № 2200 Президентінің
заң күші бар жарлығы бағалы қағаз нврығындағы кәсіби қызметті және Қор
биржасының қызметін міндетті түрде лицензиялау керектігі көрсетілген.
7. 1998.10.07. Акционерлік қоғамдар туралы № 281-1 ҚР заңы. Осы заң
акционерлік қоғамның жағдайын, оны құру,капиталдандыру, қайта құру және
тарату тәртібін; акционерлер мен үш тұлғалардың құқықтарын , міндеттерін,
олардың құқықтары мен мүдделерін Қорғау жағдайларын; қоғамның органдар мен
лауазымды адамдардың өкілеттілігі мен жауапкершілігін айқындайды.
Басқа нормативті құқықтық актілер ішінде төмендегілерді атап өтуге
болады:
бағалы қағаздар нарығының кейбір мәселелерін реттейтін ережелерді бекіткен
Қазақстан мемлекетінің қаулылары.
бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның актілері - бағалы қағаздар
нарығы қызметін реттейтін ережелер.
соның ішінде, акциялар мен облигациялардың мемлекеттік тіркеуін реттеитін
эммиссияларды орналастыруды, брокерлер, диллерді және тіркеушілерді
лицензиялауды,Қор биржасының қызметін реттеитін ережелерді бекіткен Ұлттық
коммиссиясының қаулылары.
басқа орталық атқару органдарының бағалы қағаздар аиналымына баиланысты
актілер.
Жоғарыда айтылған құқықтық негіздерге сай қазіргі кезде Қазақстанда бір
сыпыра Қор биржалары құрылды, брокерлік және дилерлік кеңселер ашылып, олар
акциялардың мемлекеттік бумалары және басқа мемілекеттік бағалы қағаздар
түрлерімен мәмілелерге қатысты. Сонымен қатар, Қазақстандағы акционерлік
қоғамдардың эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізу іске асырылып, көптеген
азаматтар бағалы қағаздар нарығында қызымет істеуге мамандандыру куәлігін
алды.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы
қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағай сипаттағандай
бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз
міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған
қатысушыларға байланысты:
1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитенті – қаржы Министрлігі;
2. Ұлттық банк – оның қМ қаржы агенті уәкілі, сонымен бірге мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарда
шығару мен оларды айналымға түсіру анықтаушылар.
Мемлекеттік бағалы қағаздарда:
мемлекеттік қазыналық вексельдер ;
мемлекеттік қазыналық облигациялар;
Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында қМ шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк
жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы Қорын толтвпу
мақсатында Ұлттық банк шығарады. Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы
сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылады, ал
оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда.
Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде
жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иемденушілерге
әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
1.2. Бағалы қағаздарды шығару механизмі
Бағалы қағаздар - ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құлжат түрі, есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуші бірлсе бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше бірлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін
құжатты сертификат деп атайды. Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар, нарықтық
және нарықтан тыс болып та екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар -
әлеуметтік-нарықтық қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздарды
ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы Қорларының облигациялары
депозиттік (салым) облигациялар және с.с. жатады. Жинақ облигациялары
негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Зеинетақы Қорларының
облигяциялары және зейнетақы облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та
жалданбай-ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған
облигациялар жатады. Ал депозиторлы облигациялар қысқа мерзімді, орта
мерзіді, ұзақ мерзімді болып үшке бөініп, тек жергілікті басҚРу органдарын
ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық
телеуден босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әр түрлі Қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорындарға, ұйымдарға салтан капиталдан
түскен табыс иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шарты бойынша
иемденушіге-заңды немесе жеке тұлғаларды басқа иемденушіге беруге құқығы
жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздар (мысалы, АқШ-та және кейбір
басқа елдерде тараған) басқа Мемлекеттердің Орталық банктерінде
орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы
кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды
кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтағы бағалы қағаздар деп
атайды. Бағалы қағаздар айнайналымы деп оларды сатып алу-сатуды және заң
жүзінде оларды иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушін эмитент деп атайды. Эмитенттер кімдер?
Олар мына кестеде көрсетілген. А қосымшадан қара.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге
(инвесторларға) сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке және
заңды тұлғалаipға мүмкін):
Біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында
орналастырғанда;
Екіншіден, қоғамның алғашқы жарлық капиталының көлемін жаңадан акция
шығарып ұлғайтқанда;
Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың
немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы
міндеттемелерін шығару арқыпы қарыз капиталын пайдаланғанда.
Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құылтайшылар арасында
толығынан үлестірілуі қажет. қоғам құрылған кезде оның акцияларына жазылуға
болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шығаруы
тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер,
яғни эмитенттің атауы мен ұйымдық құқықтық формасы және эмиссия
проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні
керсетiлдi. Ал екінші тарауында инвестициялық мәләметтер жарияланып, онда
инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы
қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында
бағалы қағаздар шығару жөнінде міліметтер жарияланады.
Ол мәліметтердің арасында:
- кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
- шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
- акция сатуды бастау және аяқтау күндер;
- бip инвестор сатып алуға рұқсат етілген акциялар саны;
- бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немсе қолмақол ақшасыз
есеп арқылы сату);
- кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
- эмитентің мекен-жайы мен телефоны бар.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия
туралы, эмитенттің құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың
қоғамның жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың
казіргі уақыттағы жұмыс лауазымы мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның
ішінде басқару органынан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер
көрсетіледі. Бұдан басқа проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай
болса) эмитент пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалық
шаралары көрсетіліп, қоғамнын қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет
нәтижесі баяндалады.
Ал Қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары,
иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын баска да
хабарлар орын алады Қорыта айтқанда, эмиссия проспекткінсін шығару
эмитентін сенімділгін, инвесторлар мүддесінің Қорғалуын, алып келгенде,
бағалы қағаздар нарығы қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акцияларды алғашқы
иемденушілерге сатушылар акциянын бағасын барды сатып алушыларға бірдей
белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бip уақытта шығарылған акциялардың
бағасы бірдей болуы шарт.
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады.
Оларды шығарушылардьың барлығы Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігі
жанындағы қағаздар жөніндегі тіркеуден мемлекеттік тіркеу номерін алуы
қажет.
Бағалы қағазлар нарығын реттейту мемлекеттің ең маңызды міндеті.
Ондағы мақсаты-байғалы қағаздармен келімімге қатысушылардың заңды мүделері
мен құқын сақтауды қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет
атқаратын қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік
органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар бойынша Бағалы қағаздар
жөніндегі комиссия, қаржы министрлігі, ұлттық банк Мүлікті басқару жөнігі
Мемлекеттік комитет және Жекеменшіктендіру жөніндегі Мемлекетік комитеті
саналады. Осы бағалы қағаздар нарғының реттетін мемлекетік органдардың ең
негізгісі - Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссияның құрамы 1995
жылдың қаңтарында анықталып, сол жылғы сол жылғы 21-дегі Республика
Президентінің Бағалы қағаздар және Қор биржасы туралы жарлығына сәйкес
оның құқықтық статусы, қызметі және өкілеттігі бекітлді.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекетік ретгеу ғылыми негізделіп, алдын ала
дайындалған концепция жүгінгені дұрыс.
Дүниежұзілік тәжірбиеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу екi
түрлі жолмен жүрізіледі: мемлекеттік органдар уәкілі қлыпатасуымен тікелей
араласу, сонымен қатар ic-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу. Тікелей
араласу шараларына мыналар жатады:
- бағалы қағаздар нарығы мәселелерә жөнінде заң шығаратын өкілетті
органдардың жұмысы;
- осы мәселелер бойынша атқарушы үкімет органдарының қаулылары мен
бұйрықтары;
- бағалы қағаздар нарығығының жұмысына жаңа ережелер енгізетін немесе
ескілерін өзгертетін басқа да мемлекеттік органдардың ic-шаралары.
Негізінен бұл-бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға лицензия беру, бағалы
қағаздардың кейбір түрлерінің айналуына шек қою немесе оны тоқтату, бағалы
қағаздарды тіркеу және с.с. жмыстар.
Жанама араласу тетіктеріне мыналар жатады:
- несие үшін процент мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша массасын
және несие көлемін мемлекеттік бақылау;
- мемлекеттің салық саясаты;
- депозиттерге, несиелерге, қарыздарға укімет кепілдігі;
- қарыз капиталы нарығына мемлекеттің араласуы (қазыналық облигациялар,
вексельдер, орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар, мемлекеттік
органдардың міндеттемелерін және с.с. шығару) арқылы мемлекет пен
корпорациялардың арасында несие үшін тіелей бәсекенің тууы;
- мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты (шетел валютасы мен алтын
операцияларын, экспорт шараларын ынталандыру және с.с. жұмыстарды реттеу);
-мемлекеттің сыртқы экономикалық,іс-шаралары (саяси байланыстарды
ұлғайту немесе шектеу және с.с.).
Бағалы қағаздар нaрығын реттеу мемлекетік органдарға, не арнаулы
ұйымға, не қaржы министрлігіне, не мемлекеттік (орталық) банкке жүктеледі.
Мысалы, АҚШ-та тиітті заңдарды шығарылып олардың орындалуын тексерумен
конгрессте құрылған. Бағалы қағаздар және Қор биржалары туралы комиссия
шұғылданса, Жапонияда бұл сұрақтар . қаржы Министрлігінде қаралады.
Реттеушi органдар инвесторлардың қаржысын Қорғауға бағытталған негізінен үш
қызмет атқарады. Олар:
Біріншіден, нарықта шаруашылық субъекттілерге ретінде қызмет істейтіт
барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатap, бағалы
қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеуі. Тіркеуден өтетін
барлық кандидаттар қаржы жөнінен белгілі бір талаптарға сай болуы қажет,
яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8 – 9
І БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар нарығының пайда
болуы және оның
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10 –
21
1.2 Бағалы қағаздарды шығару
механизмі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..22 – 34
ІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДА БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ТАЛДАУ
2.1 Негізгі нарықтың түрлері мен олардың қызметін талдау ... ... ... ... 35
– 51
2.2 Туынды нарықтың маңызы мен олардың қазіргі жағдайы ... ... ... 51 – 65
2.3 Қазақстан Республикасының қор биржасындағы бағалы қағаздар
бойынша жүргізілетін опрерациялар түрлері
және оларды
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 65 – 83
ІІІ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ БАҒАЛЫ қАҒАЗДАР
НАРЫҒЫНЫҢ ҚЫЗМЕТІН ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ
3.1 Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының даму
болашағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .84 – 91
2. Қазақстан Республикасында бағалы қағаздар нарығының қызметін
жетілдіру
бағыттары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... .91 – 92
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .93 – 94
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...95 – 96
К І Р І С П Е
Қазақстанның орталықтанған – жоспарлы экономикадан нарықтық
экономикаға өтуі қоғамдық өндірістің сипатын өзгертті. Олар–меншік
қатынастарын және шаруашылық субъектілерінің құрылымы мен оның қызмет
көрсету механизмін сондай-ақ олардың өзара қаржылық байланыстарының
нысандары мен қоғамның барлық топтарының шаруашылық нәтижесіне әсерін
тигізеді. Сондықтан қоғамдағы соңғы 10–13 жылда болған өзгерістер –
еліміздің нарық қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алғандағы
өтпелі дәуір кезеңдерінің өзгерістері болып табылады. Осыған сай өзімнің
дипломдық жұмысымның өзектілігі мен нарықтық экономикадағы
қажеттіліктерін, атқаратын қызметтерін және дамуы мен оны жетілдіру жолдары
зерттеліп, ұсынылған. Дегенмен нарық қатынастары өркениеттері елдерде
ежелден дамып, соңғы 70 жылдан социализм мен капитализм деген екі
жүйенің бәсекесінде өзінің өміршеңдігін, экономикалық және әлеуметтік
тиімділігін дәлелдейді. Сол капитализм экономиканың жеке және
мемлекеттік секторларын қолайлы үйлестіру арқылы уақыт талабына сай
әлеуметтік бейімделген нарықтық шаруашылықты құруда.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағалы қағаздар нарығын құру және
оны одан әрі дамыту мақсаттары қазіргі заман талабына сай, себебі бағалы
қағаздар нарығы арқылы жеке, заңды тұлғалар өздеріне капитал құра алады
және белгілі бір пайда табудың жолы ал, мемлекет үшін бюджет Қорын толтыру
мен ақша айналымын реттеу болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындарды
акционерлік қоғамдар түрінде қайта құру олардың инвестиция тартудың ең бір
тиімді механизімдеріднің бірі – акция, облигация шығаруды пайдалану тәртібі
мен бағалы қағаздар нарығының механизімі экономиканың барлық
субъектілеріне инвестиция көздерін алуға мүмкіндіктері қарастырылды.
Бұл дипломдық жұмыс кіріспе, Қорытынды және үш тараудан қарастырылып
жазылған.
Бірінші тарауда еліміздегі бағалы қағаздар нарығының қалыптасуы мен
дамуы, құқылық нормативтер қарастырылған.
Екінші тарауда негізігі және туынды нарық мәні мен олардың қызметтері,
операция жүргізу тәсілдері, яғни акция мен облигация бағалы қағаздарының
есептеу әдістері ұсынылған. Сонымен қатар Қазақстан Қор биржасының
мақсаттары мен мәмілелер түрлерінің ерекшелігі мен брокер, дилерлердің
келісім жасау шарттары мен олардың жұмысының қаржылық нәтижесі
салыстырылып талдау жасалған.
Ал, үшінші тарауда ұзақ мерзімді ішкі қарыз алу стратегиясын
дайындаудың әдістемелік проблемалары зерттеліп ұсынылған.
Дипломдық жұмысты орындау барысында статистикалық және бухгалтерлік
кезеңді басылымдар қолданылды.
Дегенмен бағалы қағаздар нарығы туралы заңға өзгерістер енгізілгенімен
білікті мамандар даярлау, бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар
нарығындағы операцияларды меңгеру міндетті пайда болғанын айқындайды. Бұл
өте терең экономикалық және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынан қамтитын және жинақталған дағдыны ұғынуды талап
ететін күрделі де қиын кәсіпшілік. Сондықтан бағалы қағаздармен қызмет
жасайтын жоғары білімді мамандар дайындау – уақыт талабы. Әрине бұндай істе
нақты көмекті қазіргі батыс және отандық авторлардың ғылыми еңбектерін
оқып, үйренуге болады, сонымен бірге өткен тарихқа да оралу, оны білу –
алға басудың кепілі. Революцияға дейінгі Ресейде бағалы қағаздар, Қор
биржалары және коммерциялық банктер туралы ғылым кең тараған. Демек, өткен
тәжірбиені зерттеп және өз мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп,
бағалы қағаздар нарығы туралы негіздей отырып осы дипломдық жұмысымды
зерттеп орындадым.
Менің, жазып отырған дипломдық жұмысымның негізгі мақсаты – бағалы
қағаздар нарығының теориялық және әдістемелік негіздерімен қатар оның
жоғарыда аталған ұйымдық-экономикалық құрылымдарының нарықтық экономикадағы
маңызын көрсету және бағалы қағздардың биржада сатылуы мен олардың үстінен
қосымша үлестерді есептеу. Жоғарыда көрсетілген мәселелер тақырыпты
таңдаудың себеп болды.
Бұл жұмысты жазу барысында тек қана Қазақстандық авторлар оқулықтары
ғана емес, сонымен қатар шетел әдебиеттер авторы қолданылды. Жалпы
дипломдық жұмыс әдістемелік нұсқауға сай орындалды.
1 БАҒАЛЫ ҚАҒАЗДАРДЫҢ ҚАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ
1.1 Қазақстан Республикасындағы бағалы қағаздар
нарығының пайда болуы және оның құрылымы
Нарық – бұл күрделі, әрі жан-жақты қызмет атқаратын қоғамдық
қатынастар жиынтығы болғандықтан, ол бір жағынан тауар және көрсетілген
қызмет нарығын қамтыса, екінші жағынан Қор жинау нарығын қамтиды. Соңғысы,
өз кезегінде, қаржы нарығы мен қозғалмайтын мүлік нарығынан тұрады. Осы
аталған нарықтардың өзара байланысты ұлттық экономикалық механизмді
құрайды. Ал бұл механизм несиеге негізделген, басқаша айтқанда, нарыққа
қатысушылардың басым көпшілігі іскерлік шартқа қол қойып, өздеріне бағалы
қағаз түрінде міндеттеме алады. Кәсіпкерлердің өзара жасаған дәл осы
міндеттемелері – экономикалық механизмнің тұрақтылығының кепілі.
Бағалы қағаз нарығы субъектілерінің қатынастары экономикалық –
құқықтық механизмге негізделеді. Бұл бағалы қағаздардың материалдық түрі
ретінде оның маңызын дәлелдейді. Бірақ бағалы қағаздардың маңызы онымен
шетеліп қоймайды. Бағалы қағаздар кез-келген мемлекеттің төлем айналымында
маңызды орын алады, себебі олар арқылы мемлекеттің инвестициялық қызметі
жүзеге асырылыды. Дәлірек айтқанда, бұл күрделі қаржы тікелей халық
шаруашылығының ен тиімді саласына жіберіледі, яғни оларды нарық жүйесіндегі
ең өміршең субъектәлер ғана ала алады.
Өзінің ұйымдық және құрылымдық ерекшеліктеріне орай бағалы қағаздар
каржы институттары, қаржы нарықтары және оларды реттейтін құқықтық
ережелерімен қатар мемлекеттің қаржы жүйесінің тұтас бір бөлігін құрайды.
Мұндай жүйе біздің мемлекетімізде нарық қатынастарын қалпына келтіру
қажеттілігі туындаған кезде, яғни 90 – шы жылдардың басында құрыла бастады.
1990 жылдың басынан экономикалық тәжірбиесі дәлелдегеніндей
шаруашылықты жетілдірудің нарықтық әдістерін қалпына келтірудің және оны
одан әрі дамытудың басты құралы - бағалы қағаздар екені талассыз ақиқат.
Бағалы қағаздар ақша түріндегі капиталға да, заттай капиталға да меншік
құқын бекітіп, тек бағалы қағаздар арқылы ғана мемлекеттік меншікті
акционерлік қоғамдардың, яғни жекеменшік иелері–халықтың меншігіне
айналдыру мүмкін. Бағалы қағаздар нарығында өзіне тән қаржы институттары
жүйесі қалыптасып, оларда экономикалық өрістеудің қаржы көздері шоғырланып
және инвестициялық Қорларды бөлу қатынастары жүзеге асады. қазіргі
өндірістің жалпы құлдырап, қысқаруы кезінде мемлекеттік жалпы ұлттық
өнімдегі өндірістік инвестицияның үлесін арттыру бағалы қағаздар нарығының
потенциалды Қорларын пайдаланбай іске асуы мүмкін емес.
Акция шығару осы ресурстарды шектеусіз алуға мүмкіндік туғызса, ал
облигация шығару ақша ресурстарын, оларды банктерден алудан гөрі, тиімді
жағдайда алуға мүмкіндік береді. Мемлекет бюджет кемшілігін толтыру
мақсатында да ақша белгілерін эмиссияламай, мемлекеттік бағалы қағаздар
шығарумен шұғылданады.
Өркениетті мемлекеттерде экономикалық өрлеуді қаржыландырудың басты
жолы бағалы қағаздар нарығы болып табылады. Бағалы қағаздар нарығының
күрделі ұйымдық – экономикалық жүйесі көптеген өзара байланысты
элементтерден тұрады:
- эмитенттер, яғни әртүрлі бағалы қағаздар шығаратын
шаруашылық субъектілері;
- инвесторлар, яғни уықытша бос ақша иелері – заңды және
жеке тұлғалар;
- бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары: брокерлер
дилерлер, инвестициялық басқарушылар, маркетмейкерлер,
- инвестициялық компаниялары, сақтандыру компаниялары, зейнетақы
Қорлары және т.б. Қорлары;
- Қор биржаларды, депозиттік, клирингтік және басқа бағалы қағаздарды
тіркейтін, сақтайтын ұйымдар.
Осы күрделі құрылымдардың қызметін ұйымдастыратын, басқаратын және
реттейтін заңдар мен ережелер және мемлекеттік органдар қажет.
Айтылған мәселелердің барлығы мемлекетіміздің экономикалық дамудың
бүгінгі кездегі сатысында Қазақстан халқының жас буыны алдында жаңа, тіпті
ерекше бағыт, яғни бағалы қағаздарды шығару және сол қағаздар нарығындағы
операцияларды мегеру және құқықтық білімді, математикалық және
бағдарламалық жағынын қамтитын және жинақтаған дағдыны ұғынуды талап ететін
күрделі де қиын кәсіпшілік. Сонымен бірге өткен тәжірбиені зерттеп және өз
мемлекетіміздегі қазіргі қажеттілікті ескеріп, бағалы қағаздар нарығы
туралы қарастырлады. қaзipгi кезде Республикада бағалы қағаздар нарығы
қалыптасу шағында. Оның даму жолында алғашқы ic-шаралар жургізуде.
Бюджеттің кемшілігін толтыру мақсатында мемлекет бұрынғыдай ақша белгілерін
шығармай, оның орнына мемлекеттік бағалы қағаздар, мысалы мемлекеттік қысқa
мерзімді вексельді шығара алады. Алайда, бағалы қағаздар нарығының дамуы
жолында шешуін талап ететін экономикалық және әлеуметік-психологиялық
мәселелер көп кездесті. Соның ішінде экономикалық мәселелерге тоқтайтын
болсақ:
а) нарықты реттейтін механизмнің жоқтығы;
ә) бағалы қағаздар нарығын дамытатын бірыңғай көзқарас жүйесінің
жоқтығы;
б) заңдардың мүлтіксіз орындалмауы;
в) салымдарды тіркеу жуйесінің жоқтығы;
г) бағалы қағаздар нарығының материалдық техникалық негізінің аздығы;
д) нарық инфрақұрылымы өсу деңгейінің төмендік жатады.
Ал, әлеуметтік-психологиялық мәселелерге тоқтайтын болсақ, олар
бағалы қағаздар нарығында мамандандардың аздығы мен халықтың инвестициялық
белсенділігінің төменгі деңгейлігі жатады. Бұл мәселелер халықтың басым
көпшілігінің бағалы қағаздар нарығының мәнін түсінбеушілігі мен инвестиция
беруге психологиялық дайындығының жоқтығынан туындайды.
Дүниежүзілік нарық тарихында бағалы қағаздар нарығының негізгі үш
үлrici (моделі) бар. Олар:
1. Банктік үлгi - онда бағалы қағаздар нарығы механизмі арқылы
банктер қаржы Қорларын бөледі (мысалы, бұл үлгі Германияда, Австрияда,
Бслгияда көп тараған). Бұл үлгi бойынша экономиканы инвестициялау мен
мемлекеттік бюджет кемшілгін жоюды банктер өз міндетіне алады.
2. Банктік емес үлгі немесе нарықтық үлгі — онда бағалы қағаздар нapығы
механизмі арқылы қаржы Қорын бөлумен банк емес мекемелер шұғылданады
(мысалы, АҚШ-та, Ұлыбританияда, Малайзияда, Пәкстанда, Сингапурда). Бұл
үлгі бойынша бағалы қағаздар нарығы демократиялық жолмен өркендейді.
қаржының негізгі бөлігі жеке тұлғалардың ақшасы. Ол банктен алған ақшаға
қарағанда "арзан" ақша.
3. Аралас үлгі — онда бағалы қагаздар нарығы механизмі арқылы қаржы
Қорын бөлумен банктер де, банк емес мекемелер де шұғылданады (мысалы,
Жапонияда).
Еліміздің бағалы қағаздар нарығының epeкшелігi-кіші және жалпы
жекеменшіктендіру механизмі арқылы меншік қатынастарын өзгертуге жеке
инвесторлар мен өз мемлекетіміздің әрбір азаматын қатыстыру. Соның
нәтижесінде жекеменшіктендіруге банк жүйесі қатынасқан жоқ. Дүниежүзілік
тәжірбие дәлелдегендей банктер бағалы қағаздар нарығында жеке үстемдік
(монополизация) роль атқарады. Дәл осы жағдай көпшілік мемлекеттерің бағалы
қағаздар нарығының банктік үлгісінен бас тартуына әкеп соқтырды. Сондықтан
еліміздігі экономикалық өзrеpic әлеуметтік бейімделген бағалы қағаздар
нарығын құруға негізделгені дұрыс. Отандық бағалы қағаздар нарығының
құрылуына әрбір азаматтың қатысуына мүмкіндік берген жөн. Дәл осы
мүмкіндіктерді бағалы қағаздар нарығының банктік емес үлгісі яғни немесе
нарықтық үлгісі іске асыра алады деген ойлар бар.
Бағалы қағаздар нapығының нарықтық үлгісінің банктік үлгіден
айырмашылықтары мыналар:
- нapықтa акционерлік капитал үлгісінің көптiгi;
- үлестік бағалы қағаздардардың қарыздық қағаздардан көптігі;
- өндірісті қаржыландырудағы тура банктік несиенің аздығы;
- нарықтағы банк емес мекемелердің көптігі.
Бұлардан басқа мемлекетіміздің бағалы қағаздар нapығының нapықтық
үлгісін таңдап алуға себепші болған үш фактор бар. Олар:
Бірінші өндірісті өркендету үшін шығарылып сатылған акциядан түскен
aқшa-ол "арзан" aқшa. Өнеркәсіп өндірісін акционерлік қоғам етіп кайта
құру - өндіpіcті ұйымдастырудың ең тиімді формасы. Себебі акционерлердің
де, онда қызмет істеп жүргендердің де мүддесі шешедi.
Екінші әлі көп yaқытқa дейін еліміздің нарығында өндіріс саласын өз
активтері мен (қаржыларымен) инвестициялайтын отандық ұйымдар болмайды.
Сондықтан мемлекеттік меншікті жалпы жекеменшіктендіру арқылы халықты
кәсіпорын басқаруына тарту жақын арада бұл механизмді пайдалануға мүмкіндік
береді.
Үшінші саясат факторы — дуниежүзіндегі сияқты, елімізде бос ақша
көздерінің нeгiзri иесі – халық. Жекеменшіктендіру купондары apқылы әрбір
адамды акционерлік қоғамның меншік иесі болу құқын жүзеге асыру-бүгінгі
кездегі ең кезекті саясат (халықтың социалистік менталитетін есептегенде).
Сонымен Қазақстанның қалыптасып келе жатқан бағалы қағаздар нарығының
үлісіне факты бірыңғай көзқарас жоқ. Сондықтан бағалы қағаздар нарығына
уақыт талабына сай әлі де біраз өзгерістер енгізілуі мүмкін.
Жалған (алдамшы) капитал деген – қосымша құнның бір бөлігін дивидент
немесе процент ретінде иемденуге құқық беретін бағалы қағаздар иесінің
титулы бағалы қағаздар – акциялар, облигациялар, вексельдер және басқа да
түрлерде көрінетін капитал. Бағалы қағаздады жалған капитал деп атауға
себеп болғандар мыналар:
Біріншіден, табыс көзі – тауар өндірісі. Ал бағалы қағаздардың пайда
болуы өндірістік капиталмен тікелей байланысты. өнім өндірістен айналымға
түсіп, табыс әкеледі. Ал бағалы қағаздар өндірістен тыс тек айналымнан
табыс әкеледі деген бұлдыр қиял пайда болады. Оны мысал ретінде келтірілген
мына екі формулаларды аңғару қиын емес. Тауар айналымы (Т–А–Т)
формуласындағы бірінші акт (Т–А) тауарды сату басқа керекті тауарда сатып
алу мақсатында жүргізіледі, яғни қажеттілікті - керек тауарды сатып алу
арқылы өтеу. Ал капиталдың айналымы (А-Т-А) формуласындағы мақсат-тауарды
сатып алып қайта сату, яғни процесс пайда табу мақсатында жүргізіледі. А
=А+ а, яғни а – қосымша құн, өсім, немесе капитал. Ал капитал өздігінен
өсетін құн немесе қосымша құн беретін құн (К. Маркс).
Екіншіден, бағалы қағаздардың капитал болып есептейтін себебі олрады
сатуға болады. Бірақ олардың өз құны өте төмен, ал нарықтық бағалар
ирроцианалдық сипатта (өлшеусіз сандар) блады. Жалған капиталдың бағасы
капиталға сұраныс пен ұсыныстың арқасына және бағалы қағаздарды сатудан
түскен табыстың мөлшеріне байланысты анықталады. Капиталға сұраныс сұраныс
оның ұсынысынан жоғары болса және одн түскен табыстың мөлшері де жоғары
болса оның жалған капиталдың бағасы оған тура пропоцианалды кемді. Мысалы
, бағалы қағаздардан түсетін жылдық табыс 50$ делік, ал қазыр проценттінің
деңгейі 5% болған жағдайда бағалы қағаздардың бағасы 1000$ болады:( 50 х
100 %)*5 = 1000$. Демек, жалған капиталдың бағасы жиі өзгерістің ұшырап
тұратын нарықтық құн.Жалған капитал нақты (өндірістік) және несие
капиталдарымен байланысты болғанымен, олардың оқшауланып шыққан бөлігі,
яғни олардың бағалы қағаздарғы мынадай ерешеліктері бар:жалған капиталдың
өз ұңны (өте аз) жоқ, бірақ бағалы қағаздардың кейбір түрлері нақты
капиталдың орнында жүреді;
1. бағалы қағаздардың айналысы Қор биржасынан және несие жүйесінен
басталады, ал нақты капитал өндіріс аясына қызмет көрскетеді;
2. жалған капиталдың мөлшері бағалы қағаздардың артылатын жиынтық бағасы,
яғни бағалы қағаздардың бағалы қағаздарды сатудан түскен табысының
капиталға айналуымен анықталады. Ал өндірістік нақты капиталдан түскен
пайда сол нақты капиталдық өз мөлшеріне байланысты болады. Жалған
капиталдың пайда болуын К.Маркс капиталдану деп атады. Ал капиталдану –
мүліктің немесе нақты капиталдың ақша капиталына айналуы деген ұғым.
(К.Маркс, Ф.Энгельс. Шығармалар, 25 том, 2 бөлім, 9 бет)жалған капиталдың
мөлшерінің өзгеруі нақты капитал көлемінің өзгеруне дәл келмейді. Жалпы
алғанда, қалған капитал нақты капиталға қарағанда шапшаң өседі. Бұл жағдай
акционерлік кәсіпорындардың тез дамуына, бағалы қағаздардан түсетін
дивиденд пен процент мөлшерінің айырмашылығына және де бағалы қағаздардың
кездері тез ұлғаюына байланысты болады.
Сонымен бірге жалған капиталдың қарыз капиталынан айырмашылығы бар.
Олар:
Біріншіден, бағалы қағаздар қарыз капиталының қозғанынан пайда болып
отырып, одан бөлініп бағалы қағаздар капиталыныңң Қорында дербес қозғалыс
жасайды. Өйткені бағалы қағаздарды сатып алу деген ақша капиталының бір
бөлігін қарывзға берумен бірдей. Ал қарыз – несиелік құжат, немесе құнды
қағаздар түрінде айналыста болады.
Екіншіден, қарыз капиталынан түсетін табыс оның өзінің мөлшерімен
анықталса, ал жалған капиталдың мөлшері оның айналысынан түсетін табысына
байланысты болады. Ол табыс дивиденд немесе процент түрінде түседі. Бағалы
қағаздар өз қозғалыс заңдарына ие болып, нақты капиталды қозғалысына көбіне
тәуелді болмайды.
Сонымен, бағалы қағаздар қарыз капиталына орналастыратын ортаныңтек
біреуі ғана. Жалған капитал жағынан қарыз капиталынан көп және айналыста
бір-біріне дәл келмейді. Нақты капитал мен жалған капиталдың мөлшері
жағынан да біріне-бірі дәл келмеуі бағалы қағаздар нарығына тән ерекшелі.
Жалған капиталдың пайда болуы меноның өсуі байлықтың бір жерге шоғырлануына
әсер етеді.
Бағалы қағаздар нарығының кейбір элементтері 20-жылдары KСPO-да жаңа
экономикалық саясат кезінде болған. Ал қазipri егемен Қазақстанда бағалы
қағаздар нарығының алғашқы нұсқалары Кеңес Одағы заңдарының негізінде 10-
жылдардың басынан бастап пайда бола бастады.
Бағалы қағаздар нарығы тек әдеттеп тауар-ақша қатыстары және меншік
қатынастары жағдайында дамуы мүмкін. Мемлекеттік меншікті жаңа нарықтық
қатынастарға сай өзгерту тек оны жекеменшіктендіру арқылы ғана icкe асады.
Соңғы 10 жылдықта дуниежүзінің көптеген елдерінде жекеменшіктендіру жүрді.
Әcipece, Англияда ол шапшаң қарқынымен өтті. Бірақ Батыс Еуропа елдерінде
жекеменшіктендіру өркендеген нарық экономикасы жағдайында жүрді. Сондықтан
жекеменшіктендірілген кәсіпорындардың акция саны қанша көп болса да
өркендеген нарық жағдайында оларды орналастыру өте оңай болды. Ал тәуелсіз
мемлекеттер достастығындағы (ТМД) елдердің жайы өзгеше.Бұл елдерде бағалы
қағаздар нарығы жаңадан қалыптасып келе жатқан жағдайда мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акцияландыру арқылы жүргізіледі.
Себебі, көптеген кәсіпорындар да, халықта осындай жаңа құбылыстар арқылы
нарыққа кең көлемде қатынасуға мүмкіндік алады. Жекеменшіктендіру бағалы
қағаздардың жаңа түрі- жекеменшіктендіру чектерін (купондарын) өмipre
келтірді. Бұл мемлекеттік бағалы қағаздардың бipтүрi, олар, өз иесінен
мемлекеттің иелігінен алып, жекеменшіктендірілген меншіктің бір бөлігін
қайтарымсыз пайдалануына құқық береді.
Іpi және орта кәсіпорындарды жекеменшіктендіру оларды акционерлік қоғам
ретінде қайта құрудан басталып. Акционерлік қоғамның иесі-акционерлер,
олардың меншік құқы акция берумен куәландырылады.
Қорыта айтқанда, жекеменшіктендіру бір жағынан бағалы қағаздардың жаңа
түрі-жекеменшіктендіру чегінен нарыққа әкелсе, екінші жағынан кәсіпорынның
жаңа ұйымдық-құқықтық формасы акционерлік қоғамдардың көптеген құрылуына
және олардың қалыптасуына жол ашты. Бұл жағдай жаңа акциялар мен
облигацияларды эмиссиялаумен қатар, бағалы қағаздардың басқа түрлерін
шығаруға да себепші болады. Сонымен, кәсіпорындарды жекеменшік
тендіру бағалы қағаздар нарығының қалыптасуындағы алғашқы кезең. Еліміздің
жоспарлы экономикада жаңа, нарықтық мемлекет реттейтiн экономикаға өтуі
елімізде қаржы нарығын және оның қызметің қамтамассыз ететін институттардың
құрылуын талап етеді. Бұл өте күрделi және ауқымды мақсат. Көптеген жылдар
бойы елімізде шын мәнінде ия қаржы нарығы, ия оның инфрақұрылымы, яғни жеке
коммерциялық және инвестициялық банктер, биржалар, сақтандыру қоғамдары
болған жоқ. қаржы саласының барлығын мемлекет айырықша құқықпен өзіне
қаратып, барлық кipic кездерін халықтың қажетін өтемейтін міндеттерге
жұмсап отырды.
Нарықтық экономика-адамзат өркениеттілігінің ең жоғарғы жетістігі және
өндірісті ұйымдастырудың ең тиімді екендігін дүниежүзі мемлекеттерінің
көпшілігінің өркендету тәжірбиесі дәлелдеген ақиқат шындық. Еліміз үшін
шаруашылықты жүргізудің жаңа өндірісіне өту-тек ашық нарыққа өту ғана
емес, сонымен мемлекеттік экономикалық саясаттағы әділетсіздіктен бас
тарту.
Шаруашылықты нарық әдістерімен жүргізу қаржы нарығының мол мүмкіндігін
пайдалануды талап етеді. қаржы нарығы-мемлекеттің бүкіл ақша Қорларының
жиынтығы. Бұл Қорлар экономиканың әр түрлі субъектілерінің сұранысы мен
ұсынысы әсерінен өзrepin отырады және үнемі қозғалыста болады. қазіргі
кезде дүниежүзінде АҚШ, Еуропа білестігі мен Жапонияның қаржы нарығы ең
үлкен Қорларды иемденуде. Қазақстан нарықтық экономикаға өтпелі кезеңінде
оның қаржы нарығының Қоры мол, өзінің өркендеуіне жетеді деуге әзірше
ерте. Жалпы қаржы нарығы біріне-бірі байланысты және біріне-бірі толықтырып
тұратын, бірақ әрқайсысы өз алдына қызмет жасайтын үш нарықтан тұрады:
Біріншіден, айналымдағы қолма-қол ақша нарығы және қолма-қол ақша
қызметін атқаратын қысқа мерзімді құралдары (весельдер, чектер) жатады.
Қазақстанда қаржы нарығы қазіргі кезде айналымды қағаз ақшаның
құнсыздануынан инфляцияға ұшырауда. Бұл жалпы ұлттық өнім жылына 5%-ға, ал
айналымға ақша 6-7 %-ға өссе, онда жалпы ұлттық өнімді сату да оңай түседі.
Онда экономикада жағымды өзгерістерді аңғаруға болады. Егер де жалпы ұлттық
өнім жылына 5 %-ға айналымдағы ақша 10-20 %-ға және одан да көп өссе, онда
қарқынды инфляция болып, экономика құлдырап төмендетеді.
Екіншіден, қарыз капиталының нарығы, яғни қысқа және ұзақ мерзімді
банктік несие нарығы. Коммерциялық банктер қысқа мерзімді несиені
қайтарылуына көзі жеткенде ғана жоғары проценттік өсімімен береді. Бұл
несиені өзінің айналым қаржысы жоқ кәсіпорындар алуына мәжбүр. Негізгі
құруға және оларды жаңартуға проценттік өсімі өзгріп, қайта қаралап
отыратын ұзақ мерзімді несие берілді. Сондықтан, қаржы нарығының бұл
бөлігіне дағдарыс тән.
Үшіншіден, бағалы қағаздар нарығы. Бұл нарықтан кейбір белгілері КСРО-
да революциясына дейін болғанымен, соңғы 70 жыл бойы оның ешқандай өсу
белсені болған жоқ.
Қазіргі кезде егемен жас мемлекеттер бюджет тапшылығын толтыру
мақсатында бұрынғы үйренген әдіс-ақша белгілерін шұғылданбай, оның орнына
мемлекеттік бағалы қағаздардың бірі – қысқа мерзімді мемлекеттік
вексельдерді (МҚМ) шығарумен айналысуда. Жергілікті басқару органдары да
дәл осы жолды пайдалануда. Бағалы қағаздар нарығы басқа нарықтардан онда
сатылатын өзінің айрықша тауарымен өзгешеленеді. Ол өзгеше тауар – бағалы
қағаздар. Олар біріншіден, меншік белгісі, екіншіден, қарыз міндеттемесі,
яғни олар бойынша табыс алу құқы және табыс төлеу міндеттемесі пайда
болады. Бұдан бұрын айтқанымыздай, бұл тауарды өз құны аз болсада,
өтежоғары нарық бағасымен сатуға болады. Бағалы қағаздардың көрсетілген
құны (номиналды) өте төмен болғанымен, мысалы, өндіріс кәсіпорнына
жұмсалған нақты капиталдың белгілі бір мөлшерін көрсетеді. Егер бағалы
қағаздарға нарықтық сұраныс оның ұсынысынан жоғары болса, онда оның бағасы
көрсетілген құннан (номиналынан) жоғары болады (керісінше де болуы
мүмкін). Бұндай нарықтық бағаның номиналдан ауытқуы, бағалы қағаздардың
жалған капитал екенін көрсетеді.
Жалған капитал - нақты капиталдың қарыз белгісі, яғни өндірістік
капиталдың оқшауланып шыққан бір бөлігі (сауда, қарыз капиталдары).
Бағалы қағаздар ақша капиталының немесе басқа материалды
құндылықтардың орнына жүретін символды болғандықтан оны Қордың
құндылықтары деп те атайды. Сонымен қатар, бағалы қағаздар "Қордың
инструменті немесе құралы " болып та есептеледі. Себебі тек сол құралды
пайдаланып, нақты құндылықтарға қол жеткізуге немесе сол құндылықтар бip
субъектіден екіншіге ауысуына болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы
капитал нарығының, яғни ақша және басқа материалдық құндылықтардың нақты
қызметін көрсетеді.
Бағалы қағаздар нарығы — нарықтық экономикада көтпеген кездейсоқ
болатын процестердің реттеушісі. Бұл алдымен капиталды инвестициялау
процесіне қатысты. Капиталды инвестициялау деген оның капиталға муқтаж
өндіріс салаларына құйылуы, ал артық болған уақытта сол саладан кері
алынуы. Капиталдың бұндай айналыс механизмі мынадан түсінікті. Мысалы,
кейбір тауарларға немесе қызмет түрлеріне сұраныс өссе, онда соған сәйкес
бағасы да өседi. Демек, оларды өндіруден пайда да есөді, сондықтан басқа
салалардың өніміне сұраныс азайып, олардың экономикалық тиімділігі кеміп,
ондағы капитал өніміне сұраныс өсіп тұрған салаларға құйылады. Бағалы
қағаздар осы механизімнің қызметін қамтамасыз ететін құрал. Олар уақытында
бос капиталды сату-сатып алу арқылы тиімді өндіріске бағыттап отырады.
Экономикасы дамыған мемлекеттерде бағалы қағаздар міндетімен қосымша
капитал алу анағұрлым жеңіл. Акция не облигация сиякты бағалы қағаздарды
шығаруға және оларды тіркеуге екі жеті, эмиссиялық проспекткісін шығарып
және нарыққа қатысушылардың оларды талқылауына 2-4 жеті оларды сатып алу-
сатуға және есеп айырысуға 2-3 жеті, уақыт кетеді екен. Қорытындысында 1,2
ай ішінде эмитент өзіне қажетті капиталды жинап, оны басқару құқына ие
болады. Сонымен бағалы қағаздар нарығы - экономикалық өрлеуді көп жағдайда
қаржыландыратын ең оңай және ең қолайлы қаржы көзі.
Елде дамыған бағалы қағаздap нарығы қалыптасуы үшін оның құрамдас
бөліктері болуы қажет. Олар:
1. сұраныс пен ұсыныс;
2. делдалдар мен басқа қатысушылар;
3. нарықтық инфрақұрылым яғни коммерциялық банктер, Қор биржалары,
инвестициялық институттар және с.с.;
4. нарықты реттейтін және өзін-өзі реттейтін жүйелер.
Hapықтың осы құрамдас бөліктері уақытта несінен құрылып болды. Бұл
жөнінде елімізде экономикалық жүйені реформалауды терендету жолында
қабылданған. Дегенмен, экономиканың дағдарысы жағдайында толыққанды бағалы
қағаздар нарығы болуы мүмкін емес.
Бағалы қағаздар нарығының даму деңгейі көп жағдайлықтың әл - ауқатына
байланысты. Ceбeбi бағалы кағаздарға сұраныс халықтың тұрмысын айқындайды.
Сондықтан халықтың табысының өcyi - Қазақстанда бағалы кағаздар нарығы
дамуының басты шарты.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы
қағаздардың өтімдісі қандай деген сұрақ туындағанда онда, елімізде
қалыптасқан жағдай сипаттағанындай бағалы қағаздадың көлемдісі және ең
өтімдіci мемлекеттік қарыз міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз
міндеттемелері нарығынан ерекшелігі оған қатысушыларға байланысты:
Біріншіден, мемлекетік бағалы қағаздардың эмитент қаржы министрлігі;
Екіншіден, ұлттық банк-оның, сонымен бipre мемлекеттік бағалы
қағаздардың дилері. Дегенмен, бағалы қағаздар нарығының бұл қатысушылар
мемлекеттік бағалы қағаздарды шығару мен оларды айналымға түсіру шарттарын
анықтаушылар.
Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы сатылған мемлекеттік
кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылады, ал оның көптеген мөлшері
жеке адамдар қолынан осы күнге дейін сақталуда. Кәсіпорындар банкротқа
ұшырылуы жұмыс істемей тұрған қазірri кезде жекеменшіктендіру купондарының
орнына берген акциялар оны иемденушілерге әлі дивиденд (пайда) түсіре
қойған жоқ.Бағалы қағаздар нарығының пайда болуы сауда және ростовщиктік
(өсімҚорлық) несиелерімен тығыз байланысты. Олар вексель және коносамент
сиякты қарыз міндеттемелерінің пайда болуына себеп болды. Бағалы қағаздар
нарығының одан әрi дамуы акционерлік қоғамдардың пайда болуымен және
мемлекеттің эмиссиялық қызметімен байлнысты. Бағалы қағаздарға кең көлемде
капитал жұмсау 20ғ. ортасында өpicтeй бастады. Осы кезде нарыққа
катысушылар да белгілі бола бастады. Алғашғыда бағалы қағаздармен жеке
адамдар (трейдер-аторней) және банк қызметкерлері айналысты. Кейіннен бұл
іске құқықтық тұлғалар да кірісті.қазіргі кезде бағалы қағаздар нарығына
қатысушыларды топқа бөлуге болады (олар әpi эмитенттер, әpi трейдерлер):
Бірінші топ, бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар: мемлекет,
жергілікті әкімшілік (органдары), ұлттық жане халықарлық компаниялар.
Бұндай компаниялардыңдын халық арасында жоғары атағы бар. Сондықтан олар
шығарған бағалы қағаздар ешбір қиындықсыз өтеді. Нарық қағаздарды көп
мөлшерде қабылдауға әрқашан дайын. Бұл қағаздар, әсіресе, мемлекеттік және
жерплікті әкімшіліктің қағаздары, сатып алушыға жоғары табыс түсірмейді.
Дегенмен, халыктың кейбір топтары (мысалы, зейнеткерлер, жалғыз басты
адамдар, асыраушысынан айырылған отбасылар және с.с. табысы аздар) беретін
табысы аз болсада, ceнімді қағаздарға өз қаржыларын жұмсауға мүдделі. АҚШ-
та оларды "көк түбірлі" ("голубые корешки") деп атайды.
Екінші топ, инвестициялық институттар, немесе, бағалы қағаздар
операциясын жүргізетін қаржы-несие институттары. Олар: коммерциялық және
инвестициялық банктер, сақтандыру коғамдары, зейнетақы Қорлары және с.с.
ұйымдар.
Үшінші топ, жеке инвесторлар, яғни жеке адамдар, оның ішінде шағын
кәсіпорындардың бағалы қағаздары қашан қауіптi. Статистика деректері
дәлелденгендей олардың ¾ бөлігі ашылмай жатып жабылып қалады, тек ¼
бөлігі ғана кейбір табысқа жетеді екен. Әлемде кейбір шағын кәсіпорындар
табысты және болашағы бар екенін дәлелдеді, мысалы, электронды-есептегіш
техникалар, ракеталар, жоғары сапалы үй заттарын және сол сияқты өнім
шығаратын өндірістер. Сондай-ақ кейбір шағын кәсіпорындары экспорт
операцияларымен де табысты шұғылдануы (мысалы, жүннен тоқылған және теріден
тіплген киімдер, галантерея заттарын шығарушылар). Сондықтан халықты
бірсыпыра тобы тәуекелге бел буып, жоғары дивиденд үміттеніп, осы
кәсіпорындардың акциясын сатып алуда.
Төртінші топ, бағалы қағаздар нарығының кәсіби мамандары, яғни
брокерлер мен дилерлер. Олардың қолындағы хабарлар, керекті байланыс
құралдары бағалы қағаздарды жүргізуге жеңілдік береді. Дилерлер қолында
капиталы болғасын көптеген операциялар жүргізеді. Дағды бойынша, брокерлер
мен дилерлер сатып алған қағаздарды өзінде көп ұстамайды. Олар нарық
конъюнктурасы қолайлы болғанын сезсе, бағалы қағаздарды сатып жібереді.
Себебі олардың ic-әрекеті –алыпсатушылық.
Әрбір елде бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды және оған қатысу
жағдайларын мемлекет белгілейді. Себебі мемлекеттік заң актілерінде елдің
экономикалық жағдайы аңғарылады. Мысалы, экономиканың дағдарысы кезінде
заңдар мен ережелер тез өзгеріп отырады.
Бағалы қағаздар нарығына негізгі қатысушылар-оларды шығарушылар және
инвесторлар немесе инвестициялық институттар. Мемелекет эмитентті-заң
жүзінде белгілейді. Эмитент-заңды тұлға, ол мемлекеттік орган немесе
жергілікті басқару органы болуы мүмкін. Ал инвестор жеке немесе заңды
тұлға болуына құқылы. Олар бағалы қағаздарды өз қаржысына сатып алады.
Инвестициялық институттар-заңды тұлға. Олардың ұйымдық түрлері әр түрлі
болады, мысалы, коммерциялық және инвестициялық банктер, әр түрлі Қорлар.
Бағалы қағаздар нарығына қатысушы-заңды тұлғалар мемлекеттік лицензия, ал
жеке тұлғалар мамандығы туралы аттестат алулары шарт.
Бағалы қағаздар туралы Қазақстан Реапубликасының қазіргі заңдар.
қазіргі заңдар Республикада Конституциясы негізделген. Олар мемлекеттік
және жеке меншікті мойындап, оларды бірдей Қорғауға кері болады. Қазақстан
Республикасында Бағалы қағаздар туралы заң 5 наурыз 1995 жылы шыққан. Ал
2.07.2003ж. өзгерістер енгізілген. Сонымен қатар, заңдар кәсіпшіліктің
еркіндігін қамтамасыз етумен бірге бәсекенің адалдығын Қорғайды. Осы
негізгі бастамаларды біріктіретін Республиканың Азаматтық кодексінің (1994
жылы желтоқсанның 27 қабылданған) жалпы бөлімінде бағалы қағаздар мүліктік
игіліктің бір түрі ретінде азаматтық құқықтық объектісі болып еркін
айналымға арналғаны танылған. Азаматтық кодекстің 3 бөлімнің 2 бабында
бағалы қағаздардың мазмұны көрсетіліп, олардың түрлері анықталып, бағалы
қағаздарды шығарудың және оларды біругуге біздің негізгі ережелері мен
талаптары бекітілген.
Азаматтық кодекстің нормаларына сәйкес мемлекет басшысы заң күші бар
жарлықтар шығарды. Олар Азаматтық кодекспен бірге бағалы қағаздар нарығын
дамытудың заңды негіздерін құрайды:
1. 1995 жылдың 21 сәуіріндегі Бағалы қағаздар және Қор биржасы туралы
№ 2227 Президентінің заң күші бар жарлығы. Жарлықтың әрекеті мемлекеттік
емес бағалы қағаздардың эмиссиясын тіркеуге қойылатын талаптарға, оларды
орналастыру ередесі мен мезгіліне, бағытталған. Атап өтетін басты жағдай,
бағалы қағаздар нарығындағы кәсіби әстердің түрі, оны лицензиялаудың
жағдайы және бағалы қығыздармен жүргізілген мәмілені тіркеу тәртібі
бектілген; снымен бірге жарлықта Қор биржасын құру және оның қызметін
ұйымдастыру туралы ереже орын алған, бағалы қағаздар нарығына кәсіби
қатысушылардың құқы бекітілген. Аталған жарлыққа Президенттің 5.12.1995
жылдың № 2672 және 1995 жылдың 23 желтоқсанындағы № 2720 жарлықтарымен
өзгерістер және толықтырулар енгізілді.
2. 1995 жылдың 2 мамырдағы Шаруашылық серіктестері туралы № 225
Президенттің заң күші бар жарлығы. Жарлықта шаруашылық субъектілерінің
бизнес құрып және оның дамуы үшін акция және облигация түріндегі бағалы
қағаздарды шығарып, ақша қаражатын тарту механизмінің құқықтық мүмкінші
лігі бекітілген. Акцияларды тек акционерлік қоғамдар шағарысу
облигацияларды акционерлік қоғамдар және жауапкершілігі шектеулі
серіктестіктер шығаруын болады. Атлған жарғылыққа Президенттің 3.08.1995ж.
№ 2447 жарлығымен өзгерістер және толықтырулар енгізілді.
3. 30.03.1995 ж. ҚР Ұлттық банк туралы № 215 Президенттің заң күші
бар жарлығы. Онда Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік бағалы қағаздар
шығару құқылы және ол туралы жауапты делінген.
4. 1995 жылдың 31 тамызындағы Қазақстан Республикасындағы банктер
және банк ісі туралы №2444 Президенттің заң күші бар жарлығы екінші
деңгейдегі банктерге акция эмиссиялауға құқық берген. Банктік операцияларға
: құқықтық және жеке тұлғалардың қарыз міндеттемесін есептеу бағалы
қағаздарды сақтау, акциядан басқа бағалы қағаздарды облигациялар депозиттік
сертификаттар , вексельдік эмиссиларды, лицензиясы болған жағдайда бағалы
қағаздар нарығындағы делдалдфқ операциялар жатады.
5. 25.12.1995 ж. Жекеменшіктендіру туралы № 2721 Президентінің заңы
күші бар жарлығы мемлект меншігіндегі акционерлік қоғамдардың акцияларды
жекеменшіктетдіру объектісі екенін, акциялардан мемлекеттік бумаларын
жекеменшіктетдіру жағдайларын және тәртібін көрсеткен.
6. 1995 жылдың 17сәуіріндегі Лицензиялау туралы № 2200 Президентінің
заң күші бар жарлығы бағалы қағаз нврығындағы кәсіби қызметті және Қор
биржасының қызметін міндетті түрде лицензиялау керектігі көрсетілген.
7. 1998.10.07. Акционерлік қоғамдар туралы № 281-1 ҚР заңы. Осы заң
акционерлік қоғамның жағдайын, оны құру,капиталдандыру, қайта құру және
тарату тәртібін; акционерлер мен үш тұлғалардың құқықтарын , міндеттерін,
олардың құқықтары мен мүдделерін Қорғау жағдайларын; қоғамның органдар мен
лауазымды адамдардың өкілеттілігі мен жауапкершілігін айқындайды.
Басқа нормативті құқықтық актілер ішінде төмендегілерді атап өтуге
болады:
бағалы қағаздар нарығының кейбір мәселелерін реттейтін ережелерді бекіткен
Қазақстан мемлекетінің қаулылары.
бағалы қағаздар жөніндегі Ұлттық комиссияның актілері - бағалы қағаздар
нарығы қызметін реттейтін ережелер.
соның ішінде, акциялар мен облигациялардың мемлекеттік тіркеуін реттеитін
эммиссияларды орналастыруды, брокерлер, диллерді және тіркеушілерді
лицензиялауды,Қор биржасының қызметін реттеитін ережелерді бекіткен Ұлттық
коммиссиясының қаулылары.
басқа орталық атқару органдарының бағалы қағаздар аиналымына баиланысты
актілер.
Жоғарыда айтылған құқықтық негіздерге сай қазіргі кезде Қазақстанда бір
сыпыра Қор биржалары құрылды, брокерлік және дилерлік кеңселер ашылып, олар
акциялардың мемлекеттік бумалары және басқа мемілекеттік бағалы қағаздар
түрлерімен мәмілелерге қатысты. Сонымен қатар, Қазақстандағы акционерлік
қоғамдардың эмиссиясын мемлекеттік тіркеуден өткізу іске асырылып, көптеген
азаматтар бағалы қағаздар нарығында қызымет істеуге мамандандыру куәлігін
алды.
Қазақстандағы бағалы қағаздар нарығының құрылымы және бағалы
қағаздардың өтімдісі қандай? Республикада қалыптасқан жағай сипаттағандай
бағалы қағаздардың ең көлемдісі және ең өтімдісі мемлекеттік қарыз
міндеттемелері. Мемлекеттік қарыз міндеттемелері нарығының ерекшелігі оған
қатысушыларға байланысты:
1. Мемлекеттік бағалы қағаздардың эмитенті – қаржы Министрлігі;
2. Ұлттық банк – оның қМ қаржы агенті уәкілі, сонымен бірге мемлекеттік
бағалы қағаздар нарығына бұл қатысушылар мемлекеттік бағалы қағаздарда
шығару мен оларды айналымға түсіру анықтаушылар.
Мемлекеттік бағалы қағаздарда:
мемлекеттік қазыналық вексельдер ;
мемлекеттік қазыналық облигациялар;
Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталары;
Жекеменшіктендіру купондары.
Мемлекеттік қазыналық вексельдер мен мемлекеттік қазыналық
облигацияларды ішкі мемлекеттік қарыз мөлшерінде мемлекеттік бюджетті
қаржыландыру мақсатында қМ шығарады. Ал қысқа мерзімді ноталарды банк
жүйесінің бірқалыпты жұмысын қамтамасыз ететін қаржы Қорын толтвпу
мақсатында Ұлттық банк шығарады. Жекеменшіктендіру купондары аукцион арқылы
сатылған мемлекеттік кәсіпорындарды жекеменшіктендіруге пайдаланылады, ал
оның көптеген мөлшері жеке адамдар қолында осы күнге дейін сақталуда.
Кәсіпорындар банкротқа ұшырап, жұмыс істемей тұрған қазіргі кезде
жекеменшіктендіру купондарының орнына берген акциялар оны иемденушілерге
әлі дивиденд (пайда) түсіре қойған жоқ.
1.2. Бағалы қағаздарды шығару механизмі
Бағалы қағаздар - ең алдымен мүлікті иемденуге құқық беретін ақшалы
құжат немесе қарыз берушіге қарыз алушының берген қарыз міндеттемесі.
Бағалы қағаздар толтырылуы немесе жазылуы жөнінен екі түрі болуы мүмкін:
не заң жүзінде бекітілген жеке құлжат түрі, есепшотқа енгізілген жазу
түрі. Егер басқа адамға иемденуші бірлсе бағалы қағаздардың екінші түрі
бойынша ерекше бірлік толтырылып беріледі. Оны иемдену құқын беретін
құжатты сертификат деп атайды. Шығаруы жөнінен бағалы қағаздар, нарықтық
және нарықтан тыс болып та екіге бөлінеді. Нарықтан тыс бағалы қағаздар -
әлеуметтік-нарықтық қатынастардың дамуы негізінде пайда болған қағаздарды
ерекше түрі. Оларға жинақ облигациялары, зейнетақы Қорларының облигациялары
депозиттік (салым) облигациялар және с.с. жатады. Жинақ облигациялары
негізінен жеке тұлғалар арасында орналастырылады. Зеинетақы Қорларының
облигяциялары және зейнетақы облигациялары, оларға, мысалы, АҚШ-та
жалданбай-ақ өз алдына қызмет істейтін адамдардың ақшасына шығарылған
облигациялар жатады. Ал депозиторлы облигациялар қысқа мерзімді, орта
мерзіді, ұзақ мерзімді болып үшке бөініп, тек жергілікті басҚРу органдарын
ғана сатылады. Бұл ұйымдар шамалы болса да табыс әкелетін, бірақ салық
телеуден босатылған өздерінің облигацияларын шығаруы мүмкін.
Нарықтан тыс бағалы қағаздар әр түрлі Қорларға немесе банктерге, оның
ішінде шетел банктеріне және кәсіпорындарға, ұйымдарға салтан капиталдан
түскен табыс иемденуге құқық береді. Бұл бағалы қағаздарды шарты бойынша
иемденушіге-заңды немесе жеке тұлғаларды басқа иемденушіге беруге құқығы
жоқ. Сондықтан бұл қағаздар нарықта еркін айналымға түсе алмайды.
Сонымен қатар, нарықтан тыс бағалы қағаздар (мысалы, АқШ-та және кейбір
басқа елдерде тараған) басқа Мемлекеттердің Орталық банктерінде
орналастыру үшін шығарылуы кең өрістеген облигациялар жатады. Соңғы
кездерде барлық дамыған елдерде нарықтан тыс бағалы қағаздарды шығаруды
кеңейту және олардың түрлері мен санын көбейту тенденциялары байқалуда.
Ал айналымға түсетін бағалы қағаздарды нарықтағы бағалы қағаздар деп
атайды. Бағалы қағаздар айнайналымы деп оларды сатып алу-сатуды және заң
жүзінде оларды иемденушісін өзгерту әрекеттерін айтады. Бағалы қағаздарды
шығарып, оны айналымға түсірушін эмитент деп атайды. Эмитенттер кімдер?
Олар мына кестеде көрсетілген. А қосымшадан қара.
Бағалы қағаздарды шығарып, оларды бірінші иемденушілерге
(инвесторларға) сату мына түрде жүзеге асырылады (инвесторлар жеке және
заңды тұлғалаipға мүмкін):
Біріншіден, қоғам құрып, олардың акцияларын құрылтайшылар арасында
орналастырғанда;
Екіншіден, қоғамның алғашқы жарлық капиталының көлемін жаңадан акция
шығарып ұлғайтқанда;
Үшіншіден, заңды тұлғалардың, яғни мемлекеттің, мемлекеттік органдардың
немесе жергілікті әкімшіліктердің облигация және басқа қаржы
міндеттемелерін шығару арқыпы қарыз капиталын пайдаланғанда.
Сонымен, қоғам құрылғанда оның жарғылық капиталы құылтайшылар арасында
толығынан үлестірілуі қажет. қоғам құрылған кезде оның акцияларына жазылуға
болмайды.
Эмитент және сонымен қатар эмитенттің келісімімен бағалы қағаздарды
алғашқы иемденуші инвестициялық институттар әрбір бағалы қағаздарды сатып
алушыға сату тәртібін түсіндіретін эмиссия проспектісін алдын ала шығаруы
тиіс. Оны ақпарат құралдарында жариялау міндетті.
Эмиссия проспектісінің бірінші тарауында эмитент туралы жалпы деректер,
яғни эмитенттің атауы мен ұйымдық құқықтық формасы және эмиссия
проспектісіндегі деректердің дұрыстығына жауапты адамның аты-жөні
керсетiлдi. Ал екінші тарауында инвестициялық мәләметтер жарияланып, онда
инвестицияның маңызы және инвестициялық саясаттың бағыты немесе бағалы
қағаздар нарығындағы эмитенттің қысқаша жұмысы баяндалады. Үшінші тарауында
бағалы қағаздар шығару жөнінде міліметтер жарияланады.
Ол мәліметтердің арасында:
- кәсіпорын құрылған кездегі оның жарғылық капиталының мөлшері;
- шығарылатын бағалы қағаздардың түрі, оның номиналы, жазылу бағасы;
- акция сатуды бастау және аяқтау күндер;
- бip инвестор сатып алуға рұқсат етілген акциялар саны;
- бағалы қағаздарды сату түрі (қолма-қол ақшаға немсе қолмақол ақшасыз
есеп арқылы сату);
- кейбір инвесторларға сатып алуды шектеу;
- эмитентің мекен-жайы мен телефоны бар.
Эмиссия проспектісінің келесі тарауларында бұдан бұрынғы эмиссия
туралы, эмитенттің құрылтайшысы, басқарушылардың аты-жөні және олардың
қоғамның жарғылық капиталындағы үлесі, сонымен қатар басқарушылардың
казіргі уақыттағы жұмыс лауазымы мен соңғы 5 жыл ішіндегі қызмет орны, оның
ішінде басқару органынан тыс жердегі қызметі туралы мәліметтер
көрсетіледі. Бұдан басқа проспектіні тіркеу кезінде болған (егер ондай
болса) эмитент пен оның басшыларына сотқа берілген арыз және жазалық
шаралары көрсетіліп, қоғамнын қаржылық жағдайы жөніндегі есеп пен қызмет
нәтижесі баяндалады.
Ал Қорытынды тарауларында бағалы қағаздарды сатып алу шарттары,
иемденушінің құқығы және сол сияқты инвесторларды қызықтыратын баска да
хабарлар орын алады Қорыта айтқанда, эмиссия проспекткінсін шығару
эмитентін сенімділгін, инвесторлар мүддесінің Қорғалуын, алып келгенде,
бағалы қағаздар нарығы қызметін бақылауға көмектеседі.
Эмитент пен инвестиция институттары, яғни акцияларды алғашқы
иемденушілерге сатушылар акциянын бағасын барды сатып алушыларға бірдей
белгілеулері міндетті. Бұл жағдайда бip уақытта шығарылған акциялардың
бағасы бірдей болуы шарт.
Бағалы қағаздарды шығаруды мемлекет органдары қатаң бақылап отырады.
Оларды шығарушылардьың барлығы Қазақстан Республикасының қаржы Министрлігі
жанындағы қағаздар жөніндегі тіркеуден мемлекеттік тіркеу номерін алуы
қажет.
Бағалы қағазлар нарығын реттейту мемлекеттің ең маңызды міндеті.
Ондағы мақсаты-байғалы қағаздармен келімімге қатысушылардың заңды мүделері
мен құқын сақтауды қамтамасыз ету. Бағалы қағаздар нарығында қызмет
атқаратын қаржы институттарының ісін бағыттау мен реттеу мемлекеттік
органдарға жүктелген. Республикада ондай органдар бойынша Бағалы қағаздар
жөніндегі комиссия, қаржы министрлігі, ұлттық банк Мүлікті басқару жөнігі
Мемлекеттік комитет және Жекеменшіктендіру жөніндегі Мемлекетік комитеті
саналады. Осы бағалы қағаздар нарғының реттетін мемлекетік органдардың ең
негізгісі - Бағалы қағаздар жөніндегі ұлттық комиссияның құрамы 1995
жылдың қаңтарында анықталып, сол жылғы сол жылғы 21-дегі Республика
Президентінің Бағалы қағаздар және Қор биржасы туралы жарлығына сәйкес
оның құқықтық статусы, қызметі және өкілеттігі бекітлді.
Бағалы қағаздар нарығын мемлекетік ретгеу ғылыми негізделіп, алдын ала
дайындалған концепция жүгінгені дұрыс.
Дүниежұзілік тәжірбиеде бағалы қағаздар нарығын мемлекеттік реттеу екi
түрлі жолмен жүрізіледі: мемлекеттік органдар уәкілі қлыпатасуымен тікелей
араласу, сонымен қатар ic-шаралар арқылы нарыққа жанама араласу. Тікелей
араласу шараларына мыналар жатады:
- бағалы қағаздар нарығы мәселелерә жөнінде заң шығаратын өкілетті
органдардың жұмысы;
- осы мәселелер бойынша атқарушы үкімет органдарының қаулылары мен
бұйрықтары;
- бағалы қағаздар нарығығының жұмысына жаңа ережелер енгізетін немесе
ескілерін өзгертетін басқа да мемлекеттік органдардың ic-шаралары.
Негізінен бұл-бағалы қағаздар нарығына қатысушыларға лицензия беру, бағалы
қағаздардың кейбір түрлерінің айналуына шек қою немесе оны тоқтату, бағалы
қағаздарды тіркеу және с.с. жмыстар.
Жанама араласу тетіктеріне мыналар жатады:
- несие үшін процент мөлшерін өзгерту арқылы айналымдағы ақша массасын
және несие көлемін мемлекеттік бақылау;
- мемлекеттің салық саясаты;
- депозиттерге, несиелерге, қарыздарға укімет кепілдігі;
- қарыз капиталы нарығына мемлекеттің араласуы (қазыналық облигациялар,
вексельдер, орта және ұзақ мерзімді бағалы қағаздар, мемлекеттік
органдардың міндеттемелерін және с.с. шығару) арқылы мемлекет пен
корпорациялардың арасында несие үшін тіелей бәсекенің тууы;
- мемлекеттің сыртқы экономикалық саясаты (шетел валютасы мен алтын
операцияларын, экспорт шараларын ынталандыру және с.с. жұмыстарды реттеу);
-мемлекеттің сыртқы экономикалық,іс-шаралары (саяси байланыстарды
ұлғайту немесе шектеу және с.с.).
Бағалы қағаздар нaрығын реттеу мемлекетік органдарға, не арнаулы
ұйымға, не қaржы министрлігіне, не мемлекеттік (орталық) банкке жүктеледі.
Мысалы, АҚШ-та тиітті заңдарды шығарылып олардың орындалуын тексерумен
конгрессте құрылған. Бағалы қағаздар және Қор биржалары туралы комиссия
шұғылданса, Жапонияда бұл сұрақтар . қаржы Министрлігінде қаралады.
Реттеушi органдар инвесторлардың қаржысын Қорғауға бағытталған негізінен үш
қызмет атқарады. Олар:
Біріншіден, нарықта шаруашылық субъекттілерге ретінде қызмет істейтіт
барлық бағалы қағаздар нарығына қатысушыларды, сонымен қатap, бағалы
қағаздарға тікелей қатысы бар қызметкерлерді тіркеуі. Тіркеуден өтетін
барлық кандидаттар қаржы жөнінен белгілі бір талаптарға сай болуы қажет,
яғни ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz