Саңырауқұлақтар бөлімі-mycophyta

Кіріспе

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 26 бет
Таңдаулыға:

ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
Жоғары сатыдағы өсімдіктер төменгі сатыдағы өсімдіктерден пайда болған. Олар төменгі сатыдағы өсімдіктерден құрылысының бірқатар белгілерінің күрделі болып келуімен ажыратылады. Бұлар алғашқы сулы ортамен тікелей байланысын үзген, жер бетінде ауасы бар ортаны мекендейтін өсімдіктер.
Құрлыққа шыққан соң өсімдіктер мүлдем басқа, жаңа жағдайға тап келген. Сөйтіп олар ылғалдылығы тұрақты емес, оқтын-оқтын ауысып келіп отыратын, кейбір тіптен ұзақ уақыттар бойы құрғақшылық болып тұратын аймақтарда өседі.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің денесі сабақтарға және жапырақтарға бөлінеді. Соған байланысты оларды жапырақты сабақты өсімдіктер деп атайды (Cormophyta). Жоғары сатыдағы өсімдіктердің басым көпшілігінің тамыры болады. Мұндай күрделі бөліну төменгі сатыдағы есімдіктерде болмайды. Олардың денесі сабаққа жөне жапыраққа бөлінбеген. Тек таллом немесе слоевище түрінде болады.
Қазіргі кезде кездесетін жоғары сатыдағы өсімдіктерді қарастыра отырып, олардың ішінен құрлықта өмір сүруге жақсы бейімделген, жоғары деңгейде жетілген формалармен бірге, құрылысы қарапайым болып келетін өсімдіктердің тұтастай қатарын кездестіруге болады. Соңғыларының денесі жапыраққа және сабакқа бөлінбеген, тамырлары жоқ. Өткізгіш системалары болмайды.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің жыныс органдары: аталығы- антеридий және аналығы - архегоний барлық уақытта көп клеткалы. Осы жағынан олар төменгі сатыдағы өсімдіктердің көпшілігінің бір клеткалы жыныс органдарынан айқын айырмашылығы болады.
Антеридий - онша үлкен болмайтын сопақтау немесе шар тәрізді денешік. Оның сыртын бір немесе бірнеше қатар жыныссыз клеткалар қаптап жауып тұрады (антеридийдің қабықшасы).
Антеридийде сперма түзетін клеткалар жетіледі, олардан келешекте аталық гаметалар - талшықтары бар қозғалғыш сперматозоидтар пайда болады. Антеридийлер пісіп жетілген кезде олардың қабырғалары жарылып ашылады да, ішіндегі сперматозоидтары сыртқа босап шығады. Олар судың тамшысында белсенді түрде қозғала отырып, архегонийге жүзіп келеді.
Архегоний - үлкен болмайтын бутылка немесе колба тәрізді денешік. Архегоний төменгі, кеңейген бөліктен - құрсақтан және жоғарғы, жіңішке -мойыннан тұрады.
Жоғарғы сатыдағы өсімдіктерге тән нәрсе, олардың даму циклінде дұрыс ұрпақ алмасудың болуы. Өсімдік бұл жерде бірін-бірі заңды түрде алмастырып отыратын дамудың екі фазасы гаметофит пен спорофит түрінде берілген.
Гаметофит - жыныстық ұрпақ, онда жыныс органдары - антеридийлер мен архегонийлер жетіледі (плаун тәрізділер мен қырықбуын төрізділерде аталық және аналық гаметофиттер дербес өсімдіктер болып табылады). Гаметофит әдетте жыныссыз ұрпақ - спорофитпен заңды түрде алмасады, онда жыныссыз көбею органдары - спорангийлер жетіледі.
Жоғары сатыдағы өсімдіктердің барлығында редукциялық бөлініс спорангийдің ішінде спора түзілер кезде жүреді. Спора гаплоидты, одан келешегінде гаметофит жетіледі.
Жоғары сатыдағы өсімдіктер балдырлардан пайда болған. Бұлар өсімдіктердің кейін пайда болған (жас) тобы. Өсімдіктердің құрлыққа ауысуы балдырлардың құрылысы алғашқы сулы ортада біршама күрделенгеннен кейін барып жүзеге асқан. Бұлар теңіз балдырлары болған.
Қазіргі кезде 300000-нан астам түрлері бар жоғары сатыдағы өсімдіктердің жер бетінде басымдығы айқын. Олар арктикалық облыстардан бастап экваторға дейін, ылғалды тропикалық ормандардан сусыз құрғақ шөлдерге дейінгі аралықты мекендейді. Олар ормандарды, шалғындарды, батпақтарды түзеді, өзендер мен көлдерде өседі. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің көпшілігі аса үлкен мөлшерге дейін өседі, гүлді өсімдіктердері.

БАКТЕРИЯЛАР

Бактериялар құрылысы өте қарапайым болып келетін бірклеткалы организмдер. Барлық прокариоттар секілді, олардыңда ядросы болмайды.
Бактериялардың көпшілігі қозғалуға қабілетсіз болады, аздаған түрлерінің ғана талшықтары болады (1 ден 50-ге дейін) және қозғала алады. Талшықтары бар бактериялар өте жылдам қозғалады: бір секундта клетка өзінің ұзындығынан 50 есе артық жерге жылжи алады. Бактериялардың клеткалары қалың қабықшамен қапталған болады, сондықтан олар өзінің тұрақты формасын сақтайды. Клетка қабықшасына мықтылық беретін негізгі тірек, ол ерекше полимер-гликопситид муреин. Муреин клетканың сыртын бір немесе бірнеше қабат түзіп жауып тұрады.
Бактериялардың клеткаларының көпшілігінің сыртын кілегейлі сауыт қаптап тұрады. Мұндай сауыттың болуы бактерияның фагацитозға берілмеуін қамтамасыз етеді және олардың ауыру таратқыштық (жұқтырғыштық) қабілетін күшейте түседі. Қысқасы сауыт бактерияны сыртқы ортаның қолайсыз әсерінен сақтап тұратын жабын, сонымен бірге ол клетканы кеуіп қалудан сақтайды. Сауыт пен клетка қабықшасының астында цитоплазмалык мембрана орналасады. Ол цитоплазманың ортасына қарай өтіп митохондридың, эндоплазматикалық тордың, гольджи аппаратының қызметтеріне (функцияларына) ұқсас қызмет атқаратын мембраналықкомплекс түзеді.
Бактериялардың клеткаларының цитоплазмасында қосалқы заттар болады, олардың құрамында мынадай артық қор заттары жиналады: крахмал, гликоген, майлар. Сонымен бірге көптеген бактериялар фосфорды. жартылай фосфаттардың түйіршігі түрінде және қарапайым күкіртті бойына жинақтауға қабілетті болып келеді.
Бактериялардың қоректенуі. Бактерияларды қоректену түрлеріне қарай автотрафты және гетеротрофты деп негізгі екі топқа бөлуге болады.
1. Автотрофты қоректенетін бактериялар көп болмайды, олар органикалық емес заттарды синтездеуіне қарай фототрофты және хемотрофты болып бөлінеді. Фототрофты - бактерияның ішіндегі ең мадыздысы пурпурбактериясы. Мұндай бактериялар жасыл өсімдіктер сиякты тіршілігіне жарықтың энергиясын пайдаланып, ауадағы көмірқышқыл газын өзіне сіңіреді де, ауаға бос оттегін бөліп шығарады. Сөйтіп өзіне керекті көміртегін ауаның құрамындағы көмір қышқыл газынан алады.
Хемоттрофты бактерияларға лептотрикс (темір бактериясы), беггиотоа (күкірт бактериясы) жатады. Олар ауадағы көмір қышқыл газынан көміртегін сіңіру үшін күрделі органикалық заттардың ыдырауының нәтижесінде және органикалық емес заттарды тотықтырғанда босайтын химиялық энергияны пайдаланады.
2. Гетеротрофты қоректенетін бактериялар өте көп. Олар паразиттік не сапрофиттік тіршілік етеді. Жалпы бактерияларда паразитизм өте кең таралған. Тіптен бактериялардың басқа түрлерінде паразит ретінде өмір сүретіндері де кездеседі. Адамға жұқпалы аурулар тарататын бактерияларға обаны (чуманы), туберкулезді, холераны, дизентерияны, дифтерияны, менингитті және басқаларды қоздыратын бактериялар жатады. Ұсақ бірклеткалы организмдерді ұстап алатын жыртқыш бактерияларда болады. Ал сапрофиттері өлі органикалық заттардың қалдықтарында мекендеп, олармен қоректенеді (жануарлардың өлекселерінде, өсімдіктердің қалдықтарында).
Жалпы бактериялар қанша майда болғанымен өте обыр организмдер. Бактериялар, кейбір деректер бойынша тәулігіне өз салмағынан 20-30 есе артық азық қортады.
Бактериялардың тыныс алуы. Тыныс алу ерекшеліктеріне қарай бактерияларды аэробты және анаэробты деп бөледі. Көпшілік бактериялар аэробты организмдер, олар оттегі бар жерде өсіп жетіледі. Анаэробты бактериялароттегі жоқ ортада өмір сүреді және олардың көпшілігі паразиттік тіршілік етеді.
Бактерияның көбеюі. Бактериялар үш түрлі жолмен көбейеді: вегетативтік, жыныссыз және жынысты. Вегетативтік көбею бактерияларда клетканың жай екіге бөлінуі арқылы әрбір 20-30 минут сайын қайталап жүріп отырады.Бұл процесс әдетте бактерияның хромосомы (ДНК-ның сақина тәрізді молекуласы) екі есе артқан жағдайда жүреді. Бактериялардың аздаған түрлері бүршіктену арқылы да көбейеді.
Жыныссыз көбеюі спора түзу арқылы жүзеге асады. Көптеген бактериялар қолайсыз жағдайда ДНК-ның молекуласының айналасында цитоплазманың тығыздалуының нәтижесінде қалың қабықпен қапталған эндогендік споратүзеді. Бактерияның споралары өте төзімді келеді және ұзақ уақыттар бойы тіршілігін жоғалтпайды (20-30 жыл бойы, кейде одан да көп жыл). Бактерияларда жақын уақыттарға дейін жыныстык көбею белгісіз болып келді. Тек соңғы кездері жүргізілген зерттеулердің, әсіресе генетикалық талдаудың (анализдің) негізінде бактерияларда жыныстық процесстің болатындығы анықталды. Ол екі клетканың бір-бірімен тікелей түйісуінің нәтижесінде жүреді. Мұндай клеткалардың бірінен (аталықтың қызметін аткаратын, донар клеткасынан) арнайы өсінді (көпірше) пайда болады, ол арқылы аталық клетканың материалы (ДНК), реципиент-клеткасына (аталықтың қызметін атқаратын клеткаға) өтіп құйылады. Мұны капуляциялық процесс деп атайды.

Вирустар.
Вирустар бөлімі тірі организімдердің ең қарапайым өкілі болып табылады. Латын тілінен аударғанда у деген мағына береді. Клетка құрылысы қалыптаспаған. Алғаш рет вирустарды орыс ғылымы Ивановский 1892ж темекі жапырағының ауруын зерттеу барысында ашқан. Ол бұл ауру қоздырғыш вирустарды темекі мозайкасы деп атау береді.
1956ж. Американ ғалымы Стенли вирустардың негізінен 2 заттан тұратынын анықтаған. Белоктар және нуклеин қышқылы ДНК, РНҚ
Вирустардың табиғаты нуклеин қышқылдарының қышқылымен анықтауға болады. Вирустардың ерекшелігі олар жасанды ортада көбейе алмайды. Олар тек белгілі бір тіршілік ортада иесімен бірге тіршілік етеді. Олар иесінің ферменттік аппараттарын қолдана отырып өздеріне қажетті заттарды синтездейді. Олар иесінің клеткасында гендердің құрамында өзінің генін қосу арқылы қажетті ортаны туғыза алады.

САҢЫРАУҚҰЛАҚТАР БӨЛІМІ-MYCOPHYTA
Саңырауқұлақтардың 100000-дай түрі белгілі.Бірқатар белгілері бойынша саңырауқұлақтар балдырларға ұқсас, бірақ олардың клеткаларында хлорафилл болмайды. Саңырауқұлақтардың кейбіреулері бірклеткалы, алайда олардың көпшілігі көпклеткалы организмдер болып келеді.Қоректену ерекшеліктеріне қарай саңырауқұлақтарды не спорафиттерге, не паразиттерге жатқызады. Спорафитті саңырауқұлақтар өлі органикалық заттармен қоректенеді, ал паразитті саңырауқұлақтар тірі организмдердің денесінде өмір сүреді және солардың клеткаларынан өзіне қажетті заттарды сорып қоректенеді.
Құрылысы. Саңырауқұлақтардың талломасы мицелий, немесе грабница деп аталынады.
Мицелий гйфа деп аталынатын жіңішке тарамдалған жіпшелерден тұрады. Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың гифаларында көлденең перделер болмайды, сондықтанда олар тарамдалған үлкен бір клетка түрінде болады. Ал жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтардың гифаларыы көлденең перделері арқылы клеткаларға бөлінген болады. Тек аздаған төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың клетка қабықшасы целлюозадан тұрады. Саңырауқұлақтардың көпшілігінің гифасының қабықшасының құрамы біршама күрделі баоады: төменгі сатыдағыларының қабықшасы пектинді заттардан, ал жоғарғы сатыдағыларының- целлюлозаға жақын углеводтардан, және насекомдардың хитиніне ұқсас азоттық заттардан тұрады. Клетка қабықшасының астында протопласт жатады. Ядросы өте ұсақ және клеткада 1-2 немесе көптен болады. Қор заты ретінде гликоген немесе май тымшылары жиналады, крахмал ешуақытта түзілмейді.
Гифалары жоғарғы ұшы арқылы өседі.
Қоректенуі. Саңырауқұлақтар гетеретрофты организімдер. Олардың көпшілігі өліп қураған өсімдіктердің қалдықтарымен қоектенетін сапрофиттер. Сапрофитті саңырауқұлақтар клетканың целюлозды қабықшасын және лигинді бұзатын ферменттер түзеді. Сапрофиттердің аздаған түрлері ғана жануарлардың қалдықтарымен қоректенеді.
Паразиттері өзіне қажетті қоректік заттарды тірі организімдердің клеткаларынан сорып қабылдайды.
Саңырауқұлақтардың 10 мыңнан астамы өсімдіктерде паразит ретінде кездеседі, ал бір мыңнан аздауы жануарлармен адамдардың паразиттері. Саңырауқұлақтардың балдырлармен, кейде тіптен жоғарғы сатыдағы өсімдіктерменде селбесіп өмір сүруі жиі баиқалады. Оны симбиоз деп атайды. Сембиозға мына жағдай мысал бола алады. Ақ саңырауқұлақтардың қайыңның, қарағайдың, шыршаның және шыршалы ормандарда, подосиновниктердің көк теректің түбінде өсетіндігі бегілі.Бұл жағдайда ағаштардың тамырларымен саңырауқұлақтардың мицелийлерінің арасындатығыс байланыс қалыптасады, яғни симбиоз түзіледі.

Симбиоз түзілуден немесе селбесіп өмір сүруден өсімдіктердің екеуінеде пайдалы жағдай қалыптасады. Мицелидің жіпшелері тамырды тығыз орап, кейде тіптен оның ішіне өтеді. Мицелийлер топырақтан суды және онда еріген минералды заттарды сорып алады да, оларды ағаштардың тамырларына хеткізеді. Сонымен мицелий ағаштардың тамыр түктерін алмастырады. Ал ағаштардың тамырларынан мицелий өзінің қорегіне және жемісті дене түзуге қажетті органикалық заттардыалады.
Қалпақты саңырауқұлақтар жасыл түсті гүлді өсімдіктермен балдырларға қарағанда басқаша қоректенеді.Саңырауқұлақтардың клеткаларында хлорафилл болмайды және органикалық емес заттардан органикалық заттар түзілмейді. Саңырауқұлақтар дайын органикалық заттармен қоректенеді. Бұл жағдайда саңырауқұлақтардың мицелийлері органикалық заттардың бір бөлігін сумен бірге және ылғалды қарашірінділерге бай орманды жерлердің топырағынан минералды заттармен бірге сорып қабылдайды, ал екінші бөлігін өздері өсіп тұрған жердегі ағаштардың тамырларынан алады. Симбиоз процесінің нәтижесінде жаңа организмдер пайда болады. Мысалы, қыналар, микориза.
Көбеюі.Саңырауқұлақтарда жыныс процесі редукцияға ұшыраған, соған байланысты оларда вегетативті және жыныссыз көбеюдің түрлері ерекше көп.
Вегетативті көбеюі мицелийдің жекелеген бөліктері арқылы; артраспоралары ( оидийлері ) арқылы - клетка қабықшалары жұқа болып келетін гифаның оқшауланған бөлігі; хламидос - поралары арқылы - қабықшалары қалың болып келетін клеткаларға ыдырайтын гифалар; бүршіктенуі арқылы- гифаларырда келешегінде бөлініп түсетін домалақ өскіндердің пайда болуы арқылы көбеюі.
Жыныссыз көбеюі әртүрлі споралардың көмегімен жүзеге асады: зооспорангияның ішінде дамитын зооспоралары, спорангияның ішінде жетілетін спорангиоспоралары; ерекше гифалардың бүршіктенуінің нәтижесінде екзогенді жолмен пайда болтын конидийлері арқылы.
Кейбір саңырауқұлақтардың өмірдік циклында жыныссыз споралардың түзілуінің бірнеше формалары кездеседі.
Жыныстық көбеюі.Төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың жыныстық көбеюдің бірнеше формалары болады:изогамия, гетерогамия, оогамия, зигогамия. Зигота барлық жағдайда біраз уақыт тыныштық кезеңін басынан өткізеді, содан соң өсіп зооспоралар немесе зооспорангиясы бар, немесе спорангиоспорасы бар қысқаша гифа береді. Өсер алдында зигота мейоз жолымен бөлінеді. Көптеген төменгі сатыдағы саңырауқұлақтардың өмірі гаплоидты фазада өтеді, тек зигота ғана диплоидты болады.
Жоғарғы дәрежелі саңырауқұлақтардың жыныстық процесінің формасы ерекше болып келеді: гаметангиогамия-сырт құрылыстары әртүрлі болып келетін жыныс органдарының ішіндегі гаметаларға бөлінбеген заттардың қосылуы; самотогамия - вегетативті гифаның екі клеткасының қосылуы; сперматизация- аналық жыныс органының қозғалмайтын клеткаларымен ұрықтануы.
Ядролар әдетте бірден қосылмайды. Қарама-қарсы жыныстық белгілері бар ядролары алдымен қосарланып жақындасып дикариондар түзіледі. Дикариондардың саны оларды түзетін ядролардың синхронды бөлінуінің нәтижесінде көбейе түседі. Біраз уақыттар өткеннен соң дикарионды ядролары қосылады да диплоидты ядро түзіледі.Енді диплоидты ядро мейоз жолымен бөлінеді де, гаплоидты ядролар береді. Олардың әрқайсысы жыныстық көбею спораларының ядросына айналады. Сонымен жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтардың өмірлік циклында үш түрлі ядролық фаза алмасып келіп отырады:гаплоидты,және дикариодты және диплоидты. Оның ішінде диплоидты фаза өте қысқа болады,ал өмірлік циклдың негізгі бөлігі гаплоидты және дикарионды және фазаларда өтеді. Жыныстық көбеюі спораларының екі типі бар: 1)аскаспоралар, эндогендік жолмен ерекше клеткаларда - қалталардың ішінде пайда болады. Бұл әдетте дикарионның ядролары қосылғаннан кейін жүретін мейоз және митоз процестері арқылы іске асады. Жыныстық көбею спорасының екіншісі-базидиоспоралар,олар экзогендік жолмен, көп жағдайда төртеуден ерекше клеткалардың ұшында пайда болады. Бұл да дикарионның ядролары қосылғаннан кейін жүретін мейоз процесі арқылы іске асады. Саңырауқұлақтарда жыныстық споралардың түзілуі әдетте олардың өмірлік циклынің аяқталуын көрсетеді. Сонымен, қоректкну ерекшелігіне байланысты пластидтерінің болмауы, гифаларының қабықшаларында хитинің болуы, артық қор заттары ретінде гликогеннің жиналуы саңырауқұлақтарды жануарларға жақындастырады. Ал шексіз өсуі,қоректік заттарды сору арқылы қабылдауы оларды өсімдіктерге жақындастырады. Өсімдіктер мен жануарлардан саңырауқұлақтар гифалардан тұратын гаплоидты және юиплоидты ядролық фазаларынан басқа үшінші- дикарионды фазасыныңболуымен айқын ажыратылады.
Классификациясы.Саңырауқұлақтар бөлімі жеті класқа бөлінеді: хитридиомицеттер класы (Chytridiomycetes), гифохитромицеттер класы (Hyphochytriomycetes), оомицеттер класы (Oomycetes), зигомицеттер класы (Zygomycetes), аскомицеттер класы (Ascomycetes), базидиомицеттер класы (Basidiomycetes), жетілмеген саңырауқұлақтар класы (Deuteromycetes). Алғашқы төрт кластың өкілдері төменгі сатыдағы саңырауқұлақтарға жатады, өйткені олардың мицелийлері көлденең перделері арқылы жекелеген бөліктерге бөлінбеген, немесе мицелийлері мүлдем болмайды. Қалған кластардың өкілдері жоғарғы сатыдағы саңырауқұлақтарға жатады, өйткені олардың гифалары көлденең перделері арқылы бірнеше бөліктерге бөлінген (көп клеткалы) болып келеді.

ҚЫНАЛАР (Lichenes) ТИПІ
Қыналар - төменгi сатыдағы өсiмдiктердiң iшiндегi ең көп тараған, күй талғамайтын, ерекше құрылысты организмдер тобы. Бұлар - балдырлар мен саңырауқұлақтардың селбесiп тiршiлiк етуiнiң нәтижесiнде құралған морфологиялық, физиологиялық және экологиялық өз алдына жеке қасиеттерi бар өсiмдiк. Кейде бұлардың кейбiр сыртқы құрылысына қарай мүктермен шатастырып, оларды бұғы мүгi және Исландия мүктерi деп атайды. Қыналардың түсi сұр, сұр жасылдау, қоңыр, сары, сарғыш кейде қара болып келедi.
Қыналардың морфологиялық құрылысы. Қыналардың сыртқы пiшiнi мен көлемi - алуан түрлi. Оларды сыртқы пiшiнiне қарай 3 топқа бөледi.
1. Қабықты (қаспақты) қынаның құрылысы, басқаларына қарағанда, қарапайым келедi. Бұлардың талломы субстратқа тығыз жабысып өседi де, оны алғанда бұзылады және көпшiлiк уақытта ұнтақ, дән, кедiр-бұдырлы немесе тегiс қаспақ сияқтанып келедi. Барлық қыналардың 80 проценттейi қаспақты қынаға жатады.
2. Жапырақты қыналардың құрылысы күрделiрек келедi, субстратқа жайылып жататын пластинка пiшiндi, төменгi жағында ризина деп аталатын гифаларының ұштары арқылы бекiнедi. Субстраттан оңай алынады және дорзовентральды құрылысты келедi.
3. Бұталы қына күрделi құрылысты болып, субстраттан сабақ тәрiздi шығып көтерiлiп тұрады да, одан жан-жаққа тармақталған бұтақшалар кетедi. Бұлар тiк өседi немесе орманды жерлерде ағаштың қабығында төмен қарай салбырап тұрады. Жапырақты қыналармен салыстырғанда, бұл керiсiнше радиальды құрылысты келедi.
Жапырақты және нағыз бұталы қыналардың арасын бiр-бiрiмен байланыстырушы буын болып, талломы лента тәрiздi, дорзовентральды құрылысы бар Evernia prunastri не Anaptychia ciliaris сияқты субстратқа төменгi жағымен бекiнетiн қына есептеледi. Бұл үш морфологиялық типтердiң систематикалық жағынан алғанда аса күрделi маңызы болмайды. Кейде бiр туысқа жататын түрлердiң iшiнде жапырақты және бұталы қыналар кездеседi.
Қыналардың анатомиялық құрылысы. Бұларды талломдарының анатомиясына қарай гомеомерлi және гетеромерлi деп екiге бөледi. Гомеомерлi құрылысты талломы бар қыналар қарапайым келедi, оларда саңырауқұлақ жiпшелерi мен балдыр клеткалары бiркелкi таралған. Бұлар көбiнесе балдырлар бөлiп шығаратын кiлегейдiң iшiнде жатады. Кепкен уақытта тез сынғыш, қабыршақ, жапырақ немесе белгiлi бiр пiшiнi жоқ жастықша тәрiздi келедi. Егерсуға салса тез iсiнiп кiлегейленудiң нәтижесiнде көлемi ұлғаяды.
Қыналардың көбеюi. Бұлар әр түрлi жолмен көбейедi. Олардағы балдыр клеткалары жай екiге бөлiнуi немесе қозғалмайтын автоспоралар түзу арқылы көбейедi.
Бiраз қыналарда қалталы спора түзушi орган пайда болудан бұрын жыныс процесi байқалады. Ол уақытта аскоген қынадан аздап шығып тұрған трихогин арқылы спермациямен ұрықтанады. Спермация - бiр клеткалы спора, кейде оны пикноспора деп те атайды. Олар ерекше спорангиялардың немесе пикнидалардың iшiнде жетiледi. Қыналардың көбiнде нағыз жыныс процесi редукцияланған, яғни қысқарған, бiрақ дикарион ядролары және олардың қосылу процесi әр уақытта орын алады.
Қыналар қабаттардың үзiлiп түсуi, сонымен қатар соредий және изидий деп аталатын ерекше органы арқылы вегетативтiк жолмен көбейедi. Барлық қоректiк затты қыналар ауадан, ондағы ылғал мен шаң-тозаңнан алады.
Қыналар - күй талғамайтын өсiмдiк, ол өте баяу өседi, көпшiлiк жағдайларда олардың мөлшерi бiрнеше сантиметрден артпайды, тек йебiр түрлерiнiң ғана ұзындығы жарты метрге жетедi. Тiршiлiк ету ұзақтығы бiрнеше ондағанжылдарға созылады. Олар жақсы өскен жылы 1-35 миллиметрге өседi. Олай болса бұғылар жайлап кеткен жайылымдар 10-20 жыл дегенде барып қалпына келедi.
Қыналардың басты ерекшелiгi - басқа ешбiр жерде кездеспейтiн қына қышқылын түзуiнде.
Қыналардың систематикасы. Қыналарға 20 000-дай түр жатады. Бұлардың классификациясының негiзiне саңырауқұлақтың жемiстi денесi алынады. Сонымен қатар кiшi топтарға бөлгенде балдырлар талломының пiшiнiне, сондай-ақ саңырауқұлақ спораларының ерекшелiктерiне негiзделе отырып жiктеледi.
Құрамындағы саңырауқұлақтарға қарай қыналарды қалталы (Ascolichenes) және базидиальды (Basidiolichenes) деп екi класқа бөледi. Бiрiншiсiне - қыналардың көпшiлiгi, екiншiсiне - тропиктiк жақтардағы 10-15 шақты ғана түрлер жатады. Қалталы қыналар екi класс тармағына бөлiнедi: 1) дискомицеттi (Discolichenes) қыналар, ол 42 тұқымдастан тұрады; 2) пиреномицеттi (Pyrenolichenes) қыналар, бұларға көпшiлiк қабықты (қаспақты), аздаған жапырақты және бұталы қыналар жатады. Бұл класс тармағына 16 тұқымдас кiредi.

ДАМУ ЦИКЛІНДЕ СПОРОФИТІ БАСЫМ БОЛЫП КЕЛЕТІН ЖОҒАРЫ САТЫДАҒЫ ӨСІМДІКТЕР
РИНИОФИТТЕР БӨЛІМІ (РИНИОФИТЫ) - RHTNIOPHYTA
Бұл бөлімге тек қазба түрінде кездесетін өсімдіктер жатады. Бұлар жер бетінде кездесетін жоғары сатыдағы өсімдіктердің алғашқылары болып есептелінеді. Ең алғашқы риниофиттерді 1859 жылы Канаданың геологы Джеймс Досон Канаданың Гаспе деген түбегінің девон қабаттарынан тапқан (Psilophyton туысы). Бұл жаңалыққа көп уақыттар бойы ешкім көңіл бөле қоймады, тіптен ол туралы ұмытылыпта кетті. Тек 50 жылдан аса уақыт өткен соң (1917 ж) бұл өсімдіктерді Шотландияның төменгі және ортаңғы девон қабаттарының тас көмір кендерінен ағылшын палеоботаниктері Р. Кидсон (1852-1924), У.Ланг қайта ашты.
Олардың 20-дан астам туысы және көптеген түрлері белгілі. Олардың тек спорофиттері ғана табылды, ал гаметофиттері қазіргі кезге дейін белгісіз болып отыр. Олардың көпшілігінің вегетативтік денесі сабаққа, жапыраққа бөлінбеген, тамырлары мүлдем жақ. Риниофиттердің вегетативтік денесі қарапайым құрылысты дихотомиялық бұтақтанған бірнеше биліктік (осевых) бөліктерден тұрады. Вгетативтік дененің бұл бөліктері телом деп аталынады. Теломның жоғарғы бұтақтарында спорантийлері дамиды. Теломдарды байланыстырып (жалғастырып) тұратын бөлікті (учаскені) месомдар деп атайды. Өсімдіктің төменгі жағында, оларды жерге бекітіп тұратын, төменгі теломдар жетіледі. Олардан көптеген ризоидтар кетеді. Риниофиттердің бұл төменгі жер асты бөліктерін ризомоидтар деп атайды.
Риниофиттер суда да және құрлықта да кездесе беретін өсімдіктер болған. Олардың төменгі бөлігі судың астында немесе батпақта дамиды. Ал үстіңгі (жоғары) бөлігі ауа кеңістігінде жетіледі және олардың даму барысында құрылысы жағынан құрғақта өсетін өсімдіктердің барлық белгілері болған.
Риниофиттердің систематикасы әзірге аяғына дейін жеткізілмеген. Бұл бөлімге систематиктердің басым көпшілігі бір ғана риниопсидтер (Rhyniopsida) класын жатқызады.
РИНИОПСИДТЕР КЛАСЫ (РИНИОПСИДЫ) - RHYNIOPSIDA
Риниофиттер бөлімінің ішінде риниопсидтер (Rhyniopsida) класы өкілдерінің жоғары сатыдағы өсімдіктердің эволюциялық дамуындағы негізгі бағыттарды дұрыс түсінуде алатын орны ерекше. Сондықтан біз бұл класқа толығырақ тоқталамыз.
Риниопсидтер класы риниялар (Rhyniales) және псилофиттер (Rsilophytales) деп аталатын екі қатардан тұрады.

Риниялар қатары (риниевые) - Rhyniales
Бұл қатарға негізінен дихотомиялық түрде бұтақтанған өсімдіктер жатады. Олардың сабақтары барлық уақытта жалаңаш, ал біліктері (діңдері) жұқа және нашар жетілген болып келеді. Сабақтың көлденең кесіндісінен оның протоксилемасы ксилеманың ортасында орналасқандығын байқаймыз. Ол дегеніміз ксилеманаң ортадан шетке қарай дамитындығын көрсетеді.
Ондай ксилема әдетте ең қарапайым ксилема болып есептелінеді. Риниялардың спорангийлері сопақша немесе шар тәрізді болып келеді де, тікесінен жарылады. Бұл қатарға бір ғана риниялар (Rhyniaceae) тұқымдасы жатады.
Риниялар қатарының да, риниофиттер бөлімінің де, ең алғашқы өкіліне силур дәуірінің соңғы кездеріне және девон дәуірінің бастапқы кезінде өмір сүрген куксония (Сооksonia) деген өсімдік жатады. Куксония жоғары сатыдағы өсімдіктердің қазба түрінде табылғандарының ішіндегі ең ерте пайда болғаны болып табылады. Бұл өсімдік осыдан 4,5 млн. жылдан аса уақыт бұрын пайда болған. Куксонияның спорангийлері ұсақ, қабырғалары қалың, шамамен шар тәрізді немесе біршама ұзынша болып созылған, трахеидтері сақина тәрізді жуандаған.
Риния қатарының толығынан және егжей-тегжейлі зерттелгендеріне риния (Rhinia) және кейбір хорнеофитон (Horneophyton) туысының өкілдері жатады.
Риния туысы (Rhinia). Ринияның үш түрінің ішіндегі ең жақсы зерттелгендері болып: биіктігі 50 см және диаметрі 5-6 мм дейін жетеін үлкен риния (Rhinia major) мен биіктігі 20см, диаметрі 2-3 мм болатын Гвин-Воона риниясы (Rh. Gvynne-vaughanni) есептеледі. Бұл екі түрде Шотландияда девон дәуірінің ортаңғы кезіндегі қабаттардан табылған. Топырақта олардың тамырсабақтары (ризомоид) жатады, одан төмен қарай шоқтанып ризоидтары, ол жоғары қарай жер беті сабағы кетеді. Бұлардың тамырлары болмайды. Жер бетіндегі сабақтары дихотомиялы бұтақтанған, вегетативтік денесінің жоғарғы бөлігі спорангийлерімен аяқталған болып келеді.
Хлорнеофитон (Horneophyton) туысына бір ғана H.ligneiri деген девон дәуірінің ортасынан белгілі түр жатады. Хлорнефитонның теломы дихотомиялы бұтақтанған болып келеді. Тамырсабағы түйнек тәрізді жуандаған, олардың ұлпаларына саңырауқұлақтың жіпшелері (гифы) болған. Сонымен қарапайым микориза байқалады. Анатомиялық құрылысы ринияға ұқсас, бірақ сабақтарының эпидермисінде устьицесі болмаған.

Псилофиттер қатары (псилофитовые) - Psilophytales
Псилофиттер қатары жекелеген кітаптарда тримерофиттер (онрыуити) деген атпен белгілі, бірақ бұлардың риниофиттерге белгілі бір жақындығы бар. Алайда риниофиттерден псилофиттердің өкіолдері айқын көрінетін, тік өсетін негізгі діңі арқылы ажыратылады. Кейбір палеоботаниктер бұл қатарды жеке класқа бөледі, бірақ оған жеткілікті дәлел жоқ. Псилофиттердің арғы, тегі риния типтес өсімдіктер болса керек, бірақ олар эволюциялық дамудың барысында белгілі бір бағытта ғана жетілген (специализация) бұл қатарға бір ғана псилофиттер (Psilophytaceae немесе Trimerophytaceae)тұқымдасы жатады. Негізгі туыстарының бірі псилофит (Psilophyton), онда 20-дай түр бар. Олар девон дәірінің алғашқы кезеңінің соңғы қабаттарынан Батыс европада, Оралда, Батыс Сібірде, Шығыс Қазақстанда, Қытай және Солтүстік америкада белгілі болып отыр.
Псилофит шамасы батпақты жерлерде, көлемі үлкен алқапты қамтып қопа түзген. Ол риниядан бірнеше есе биік болған. Тік өскен псевдомоноподиалды сабағының жуындығы 5-мм-дей болған (кейде 9-мм-ге жеткен). Олардың тең немесе тең емсе дихотомиялы бұтақтанған бүйірлік бұтақтары болған.
Сабағының срты жалаңаш (мысалы, Psilophyton dawsoni) немесе ұзындығы 2-2,5мм-дей болатын көптеген тікенектермен жабылған. Осы тікенектердің ұштары диск тәріздес кеңейген болып келеді, шамасы бұл олардың секреторлық қызмет атқаратындығы көрсетеді. Егерде бұлар нағыз бездер болса, онда олар өсімдіктің бойында жиналған артық тұздарды сыртқа шығарып отыру қызметін атқаратын болса керек.

МҮК ТӘРІЗДІЛЕР БӨЛГМІ (МОХОВИДНЫЕ) - ВКҮОРНҮТА

Бұл бөлімге өмір сүруі ылғалы жеткілікті, көп жағдайда тіпті аса ылғалды ортамен байланысты болып келетін жоғары сатыдағы өсімдіктер жатады. Аздаған мүк тәрізділер ылғалы жеткіліксіз облыстарда өмір сүреді. Мысал ретінде оған жасыл мүк туысының Tortula desertorum және басқада түрлерін, Riccia-ның көптеген түрлерін алуға болады. Бұл мүктер жылдың құрғақ мезгілінде тыныштық күйде болады да, ылғал түсісімен өсуін жалғастырады.
Мүк тәрізділердің карапайым түрлері сабаққа және жапыраққа бөлінбейді, олардың вегетативтік денесі талломнан немесе слоевищеден тұрады. Жақсы жетілген мүк тәрізділер нағыз жапырақты сабақты өсімдіктер болып келеді. Барлық мүк тәрізділердің тамырлары болмайды.
Өсімдіктің субстратқа бекінуін және топырақтан ылғалды кабыддау қызметін ризоидтары атқарады. Ризоид дегеніміз сыртқы клеткаларда болатын өсінділер.
Өткізгіш системасы шоқ түрінде болмайды, тек кейбір өкілдерінде (жапырақты сабакты мүктердің ішінде Роlуtrісһасеaе тұқымдасында) трахеидтер мен сүзгілі түтіктерге ұқсас өткізгіш элементтері пайда болады. Олар басқа жоғары сатыдағы өсімдіктердің орталық цилиндрінің құрылысына ұқсас жобада пайда болады.
Мүк тәрізділерді басқа жоғары сатыдағы өсімдіктерден ерекше бөліп тұратын негізгі бір белгі, ол бұлардың даму циклінде гаметофитінің (жыныстық ұрпақтың) басым болуы және спорофитінің (жыныссыз ұрпақтың) біршама нашар жетілуі. Сонымен бірге спорофитінің тіршілігі барлық уақытта гаметофитпен байланысты.
Спорофит мүк тәрізділерде спорогон деп аталады. Ол ішінде спорасы, төменгі жағында сағағы (тірсегі) бар қорапшадан тұрады. Сағақтың (тірсектің) төменгі жағы емшек тәрізді жуандап келген, оны гаусторий деп атайды.
Осы гаусторий арқылы спорогон гаметофиттің денесіне еніп, одан өзіне қажетті қоректік заттарды алады.
Мүк тәрізділердің спораларынан протонема (алғашқы жіпше, өскінше) дамиды. Ол балдырға ұқсас жіп немесе табақша (пластинка) пішінді денешік. Протонеманың сырт карағанда толық жетіліп қалыптасқан өсімдіктен айқын айырмасы болады. Кейде ол аса үлкен болып жетіледі. Протонема тікелей мүк өсімдігіне айналады, не болмаса бүршіктер тұзеді. Осы бүршіктерден келешегінде нағыз мүк өсімдігі пайда болады.
Толық жетілген өсімдікте антеридийлері мен архегонийлері пайда болады (көп жағдайда әртүрлі особьтарда).
Антеридийлерде екі талшығы бар сперматозоидтар жетіледі. Ұрықтанғаннан кейін зиготадан спорогон жетіледі,
Вrуорһуtа өте ертеде пайда болған өсімдіктердің тобы. Мүк тәрізділердің казба түріндегі қалдықтары таскөмір дәуірінен белгілі. Алайда олар күмәнсіз ұзақ эволюциялық жолдан өткен, толық қалыптасқан есімдіктер. Соңдықтан мүк терізділердің пайда болған уақытын әлде қайда кейінге - девон немесе силури дәуірлеріне шегерген жөн.
Кейбір риниофиттердің (Нorneophyton - ның) мүк тәрізділерге ұқсас белгілерінің бар екендігі белгілі (спорангийлері сфангумның қорапшасының құрылысына ұқсас). Бұл дегеніміз мүк тәрізділер мен бізге белгілі риниофиттердің ертеректе туыстық жақындықтарының болғандығын және олардың арғы тегінің бір екендігін көрсетеді. Ал риниофиттердің қалған жоғары сатыдағы өсімдіктердің алғашқы бастамасы болып келетіндігі белгілі. Мүк тәрізділер мен риниофиттер жер бетіндегі өсімдіктердің ең қарапайым түрлерінен пайда болған. Шамасы ол өсімдіктердің гаметофиттері мен спорофиттері бірдей дамыған болса керек. Одан әрі дамудың барысында Вrуорһуtа - ның гаметофиті негізінен жақсы жетіліп, ал калған жоғары сатыдағы өсімдіктерде керісінше спорофиті прогрессивтік бағытта дамып, гаметофиттері редукцияға ұшыраған. Сонымен Вrуорһуtа эволюцияның дараланған жеке бір бұтағы болып есептелінеді.
Классификациясы. Вrуорһуtа бөлімі 3 класқа бөлінеді: бауыр мүктері класы (Нepaticopsida), антоцероттар класы (Аnthocerotopsida) және жапырақты сабақты мүктер класы (Bryopsida). Айта кеткен жөн бірқатар бриологтар антоцероттарды бауыр мүктеріне жатқызып, оларды осы кластың бір тармағы немесе қатары ретінде қарастырады.
Мүк тәрізділерді инвентаризациялау әлі күнге дейін аяқталмаған, әсіресе бриологтар тропикалық және оңтүстік жарты шар аймақтарын нашар зерттеген. Дүние жүзі бойынша шамамен 22000-нан 27000-ға дейін мүк тәрізділердің түрлері кездеседі. Олардың 8500 дейін бауыр мүктері (280 туыс), 14500-ге дейін {кейбір авторлардың мәліметтері бойынша 18000-дейін) жапырақты-сабақты мүктер (700-ден аса туыс) және 300-дей түрін (3 немесе 6 туыс) антоцероттар түзеді. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің ішінде түрлерінің саны жағынан мүк тәрізділер гүлді өсімдіктерден кейінгі екінші орынды алады.

БАУЫР МҮКТЕРІ КЛАСЫ
Бұл кластың өкілдері вегетативтік денесінің дорзовен-тральды болып келуімен ерекшеленеді. Бұларға талломды формаларымен қатар жапырақты сабақты өсімдіктерде жатады. Алайда соңғыларының вегетативтік денесі жапыраққа және сабаққа бөлінгенімен дорзовентральды қалпын сақтайды. Бауыр мүктерінің кейбір клеткаларында (талломды және жапыракты сабақты өкілдерінде) бір, екі немесе бірнеше майлы денешіктер болады. Олар әзірге сферокарпуста және антоцероттарда белгісіз. Майлы денешіктер клеткалардың ішінен шығатын артық заттар (секреты). Химиялық кұрамы жағынан, олар эфир майларының қоспасы, шамасы өсімдіктерді малдың жеп қоюынан қорғайтын болса керек.
Бауыр мүктерінің аздаған бір тобының жапырақтары мен сабақтары болады. Олардың вегетативтік денесінің құрылысы радиальды болып келеді (Нарlоmіtrіаsеs).
Спорофиттің қорапшасында спорадан баска элатералар болады, олар споралардың шашылуына үлкен әсерін тигізеді.
Бауыр мүктерінің протонемасы нашар жетілген және көп жағдайда ол қысқа жіпше немесе пластинка түрінде болады.
Бауыр мүктері класы мынадай екі класс тармағынан тұрады: Marschantiidae жөне Jungermannidae

Маршанциялар класс тармағы (маршанциевые) - Marschantiidae
Бұл класс тармағына үш қатар жатады: Marschantiidae, Sphaerocarpales және Monocleales. Осы үш қатардың алғашқы екеуінің өкілдері табиғатта кең таралған.

АНТОЦЕРОТТАР КЛАСЫ (АНТОЦЕРОТОВЫЕ) - ANTHOCEROTOPSIDA
Антоцероттар класы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.