Кінәсіздік презумпциясы және алдын ала тергеудегі дәлелдеу міндеті

МАЗМҰНЫ

Белгілеулер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3

Диссертациядағы кейбір ұғымдардың түсіндірмесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4.5

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6.16

1 Алдын ала тергеудегі конституциялық қағида ретіндегі кінәсіздік презумпциясының мәні мен маңызы
1.1 Конституциялық қағида ретінде кінәсіздік презумпциясының мәні ... ... 17.27
1.2 Кінәсіздік презумпциясы алдын ала тергеудегі айыпталушының құқығы мен заңды мүддесін қамтамасыз етудің кепілі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27.34

2 Алдын ала тергеудегі конституциялық қағида ретінде кінәсіздік презумпциясын дәлелдеу арқылы іске асыру
2.1 Алдын ала тергеу органдарына жүктелген дәлелдеу міндеті кінәсіздік презумпциясының бірден.бір көрінісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35.41
2.2 Алдын ала тергеудегі айыптау мен қорғаудың процессуалдық функциялары мен дәлелдеу міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...41.57
2.3 Алдын ала тергеудегі айтысушылықтың өркендеуі мен дәлелдеудегі тергеуші мен айыпталушының мүмкіндіктерінің нақты байланысы ... ... ... .57.66

3 Алдын ала тергеудегі кінәсіздік презумпциясы принципінің жүзеге асырылуының өзге кепілдіктері
3.1 Сот бақылауының кінәсіздік презумпциясы принципінің жүзеге асырылуының құралы ретінде маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .67.76
3.2 Алдын ала тергеу сатысындағы прокурорлық қадағалауды жүзеге асырудың өзекті мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76.86

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 87.91

Қолданылған әдебиет тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .92.97

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

КІРІСПЕ

Диссертацияның жалпы сипаттамасы. Диссертацияда кінәсіздік презумпциясы қылмыстық процестің маңызды қағидасы ретінде қарастырылып, қылмыстық процесте кінәсіздік презумпциясы принципін жүзеге асырудың құқықтық құралдары, яғни конституциялық және қылмыстық-процесуалдық кепілдіктері зерттелді. Бұл принципті қылмыстық іс жүргізу барысында қамтамасыз етудің ғылыми және тәжірибелік мәселелері қарастырылып, алдын ала тергеу кезінде кінәсіздік презумпциясы принципінің қылмыстық процестің міндеттерін тиімді орындауға үлкен әсер ететіндігі дәлелдеп көрсетілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. «Адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясында», халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де нормаларында жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының үстемдігі мойындалады деп белгіленсе [1], Қазақстан Республикасының Конституциясының 1-бабында Қазақстан Республикасында ең қымбат қазына – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген [2, б. 4].
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан-2030» Стратегиясында: «Мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік өркениеттің құндылығы болып саналады»,- деп атап өткен /3, б. 15/.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз, егеменді ел болып жарияланғанына 15 жылдан астам уақыт өтті. Осы уақыт аралығында елімізде бірнеше күрделі жұмыстар атқарылды. Соның ішінде республикамыздың құқықтық жүйесі қалыптасып, құқық қорғау органдары қайта құрылды. Ал қазіргі кезде, құқықтық мемлекет болғаннан кейін, сол құқықтық жүйені одан әрі жетілдіріп, дамытуымыз керек.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» делінген Қазақстан халқына Жолдауында: «Бәрінен бұрын, құқық қорғау жүйесін оңтайландырып, әрбір мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керек.
Біздің заңдарымызды ізгілендіріп, олардың сапасын арттыру қажет. Құқық қорғау жүйесінің қызметінде екпін ішкі ведомстволық мүддеден азаматтардың құқы мен мемлекеттің мүддесін қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс» - деп атап көрсетеді /4, б. 22/.
Жүргізіліп жатқан құқықтық реформа аясында шешімін таппаған мәселелер қазіргі таңда әлі де кездесуде. Солардың бірі – қылмыстық іс жүргізу заңнамасын азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз ету мақсатында жетілдіру болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу заңнамасын қолдану барысында қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың, соның ішінде сезікті мен айыпталушының, конституциялық құқықтары толық кепілдендірілуі тиіс.
Ол туралы, Қазақстан Республикасы Бас Прокуроры Қ.А. Мами: «Қылмыстық іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау – өзекті де, толғақты мәселелердің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарын шынайы түрде қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу аясындағы демократияны, ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін тек қылмыстан зардап шеккен адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес, сонымен қатар қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен бостандықтарын сақтау қажет. Кінәсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тарту мүлдем жойылу қажет»,- деп атап кеткен /5, б. 15/.
Осыған байланысты қылмыстық іс жүргізудің маңызды мәселелерінің бірі болып есептелінетін Қазақстан Республикасының Коституциясында бекітілген кінәсіздік презумпциясы принципінің орны ерекше.
Кінәсіздік презумпциясы кінәсіз деп жорамалдау туралы маңызды демократиялық ережеден тұрады. Кінәсіз деп жорамалдау әр айыпталушының кінәсінің сотта бұлтартпайтын дәлелдермен дәлелденуін білдіреді. Осылай болмаса ол кінәсіз деп есептеледі. Адамды қылмыс жасады деп күдіктену және алдын ала тергеу органдарының оған айып тағуы кінәлі деп тану үшін жеткіліксіз. Осы айып сотта толық және бұлтартпайтындай болып расталғанша адамды кінәлі деп тануға жол берілмейді.
Кінәсіз деп жорамалдау институты асығыс, негізсіз дәлелдемелердің, тұжырымдар мен бағалаулардың орын алмауына қарсы бағытталған және заңды, негізді үкім шығаруға қызмет етеді.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабында кінәсіз деп жорамалдау қағидасы бекітілген. Оған сәйкес «Қылмыс жасады деп айыпталған әр айыпкердің, оның кінәсі заңға сәйкес дәлелденгенше, өзін кінәсізбін деп есептеуге құқығы бар» [].
Егеменді мемлекетімізді құқықтық мемлекеттер қатарына қосу мәселесінің маңыздылығын ескере отыра, қылмыстық іс жүргізу барысында заңдылықты қамтамасыз етудің, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз ету,осы орайда алдын ала тергеу кезінде заңдылықты қатаң сақтау мәселелерін теориялық жағынан зерттеудің маңызы зор.
Қазіргі уақытта азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету мәселелерінің бірінші кезекке шығуы – елімізде рухани мәдениеттілік пен өнегеліктің елеулі өзгерістерге ұшырап отырғанына байланысты. Бұл процестің маңызы әсіресе Қазақстан Республикасы өзін құқықтық және демократиялық мемлекет деп жариялағаннан кейін арта түсті.
Заңдылықты нығайтуда, құқықтық нормаларды жетілдіруде, соның ішінде қылмыстық іс жүргізу нормаларын жетілдіруде белгілі жетістіктер бар екендігін айта кету қажет. Осы жетістіктерге Қазақстан Республикасының жаңа Қылмыстық іс жүргізу кодексінің қабылдануы жатады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі іс жүргізу қызметінің құқықтық тәртібінің дұрыс жүргізілуіне негіз болатын бірқатар маңызды қағидаларды негіз ретінде қабылдады. Осылардың ішінде ерекше орын алатыны – кінәсіздік презумпциясы қағидасы. Жалпы кылмыстық процестің принциптерінің маңызы сол, оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай іс бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған материалдардың дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады.
Қазақ ССР ҚІЖК-де сот әділдігін тек соттың жүзеге асыруы принципінің құрамдас бөлігі ретінде көрініс тапқан кінәсіздік презумпциясы [Қазақ ССР Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы: Қазақстан: «Баспагер» концерні, 1994. – 240 б.] Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде дербес қағида ретінде белгіленіп, мазмұны, ережелері нақтыланды [Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2010. – 232 б.]. Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасы шеңберінде кінәсіздік презумпциясы, оның мәні және мазмұны ғылыми тұрғыдан әлі дұрыс деңгейде зерттелмеген. Бүгінгі таңда жарық көрген ғалымдардың еңбектерінде кінәсіздік презумпциясы қылмыстық процестің принципі ретінде қаралғанның өзінде де, жалпылама түсіндіріліп, қылмыстық процесс принципі ретінде дербес түрде зерттелмеген. Осыған байланысты құқық қорғау органдарының соттың тәжірибесінде де кінәсіздік презумпциясы принципін қамтамасыз етуде әлі де болса көптеген қателіктер жіберіліп келеді.
Аталған жағдайлар, сонымен қатар қылмыстық процестегі кінәсіздік презумпциясын қамтамасыз ету механизмдерін одан әрі жетілдіру қажеттігі магистерлік диссертацияның тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Магистерлік диссертация отандық ғалымдардың қылмыстық іс жүргізудің қағидаларын зерттеуге арналған ғылыми еңбектерінің негізінде дайындалды. Олардың қатарына: Е.Е. Ерешев, Ғ.С. Сапарғалиев, Б.Х. Төлеубекова, Г.Ж. Сүлейменова, А.Н. Ахпанов, С.Қ. Жүрсімбаев, З.О. Ашитов, Е.І. Қайыржанов, Е.О. Алауханов, С.М. Жалыбин, А.С. Нуралиева, Д.Қ. Қанафин сияқты ғалымдардың еңбектерін атап өтуге болады.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында Кеңес Одағы мен Ресей Федерациясының ғалымдары, соның ішінде: С.С. Алексеев; М.С. Строгович; В.А. Кучинский; А.М. Ларин; Я.О. Мотовиловкер, П.А. Лупинская; И.Л. Петрухин, А.М. Чельцов, Ю.Д. Лившиц сияқты заңгер ғалымдардың ғылыми еңбектері зерделеніп, тиісті бағасын алды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Осы диссертациялық зерттеудің мақсаты - кінәсіздік презумпциясын қылмыстық процестің маңызды қағидасы ретінде қарастырып, қылмыстық процесте кінәсіздік презумпциясы принципін жүзеге асырудың құқықтық құралдарын, яғни конституциялық және қылмыстық-процесуалдық кепілдіктерін зерттеп, аталмыш принципті қылмыстық іс жүргізу барысында қамтамасыз етудің ғылыми және тәжірибелік мәселелерін қарастырып, алдын ала тергеу кезінде дәлелдеу міндетін жүзеге асыру мен кінәсіздік презумпциясының өзара қатынасын зерттеу, қылмыстық іс жүргізу құқығының маңызды қағидасын одан әрі дамыту жөніндегі ғылыми тұжырымдар ұсыну, соның нәтижесінде қылмыстық іс жүргізуге қатысушы сезікті мен айыпталушының құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін тиімді қорғаудың жолдарын анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Қойылған мақсаттарға жету үшін автор өзінің алдына мына міндеттерді қойды:

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1
2 Қазақстан Республикасының Конституциясы: Республикалық референдумда 1995 жылы 30-тамызда қабылданды. – 4 б.
3 Қазақстан Республикасы Н.Ә.Назарбаевтың 1997-жылы Қазақстан Республикасы халқына жасаған Жолдауы «Қазақстан - 2030». 15 б.
4 Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә.Назарбаевтың «Жаңа онжылдық – жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері» Қазақстан халқына Жолдауы, 2010 жыл ақпан. – С. 22.
5 Мами К.А. Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса //Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса: Мат-лы междунар.науч.-практ.конф. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
6 Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі 1997 жылы 13-желтоқсандағы, № 206-1 Қазақстан Республикасының Заңы.
7 Безлепкин Б.Т. Уголовный процесс России / Курс лекций. – М., 1997. С. 43.
8 Деятельность юрисдикционных органов по охране прав личности / Сборник научных трудов. – М., 1994. С. 32.
9 Б.Т. Безлепкин, В.Т. Томин Презумпция невиновности и советский уголовный процесс // Развитие науки и практики уголовного судопроизводства в свете требовании Конституции СССР. – М., 1979. С. 64.
10 Ларин А.М. Проблемы расследования в советском уголовном процессе: Дисс. ...докт. юрид. наук. – М., 1970 – Т. 1. С. 72.
11 Уголовный процесс России. Лекции – очерки / Под ред. проф. В.М. Савицкого. – М., 1997. С. 78.
12 Безлепкин Б.Т. Уголовный процесс России / Курс лекций.– М., 1998. С. 27-33.
13 Строгович М.С. Курс советского уголовного процесса. – М., 1968. С. 351.
14 Сборник постановлений Пленума Верховного Суда СССР (1924-1986 г.г.) – М., 1987. С. 805-814.
15 Либус И.А. Презумпция невиновности в советском уголовном процессе. – Ташкент, 1981. С. 12.
16 Савицкий В.М. Презумпция невиновности. – М.: Норма. 1997. С. 26.
17 Кодекс законов о труде РФ – М., 1998 г.
18 Якупов Р.Х. Принципы уголовного процесса: Лекция – М., 1997. С. 16.
19 Строгович М.С. Уголовно-процессуальная форма и обеспечение прав обвиняемого. Развитие и совершенствование уголовно-процессуальной формы. – Воронеж, 1979. С. 88.
20 Савицкий В.М. Презумпция невиновности. – М., 1997. С. 14,16.
21 Уголовный процесс. Учебник для студентов юридических вузов и факультетов. Под ред. К.Ф. Гуценко изд. 4-е перераб. и доп. – М.: Зерцало, 2000. – 608 с.
22 Чангули Г.И. Презумпция невиновности и публикация материалов о преступлении // Совершенствование уголовно-процессуального законодательства и охрана прав личности. - Киев, 1983. С. 121-122.
23 О практике применения судами законов, обеспечивающих обвиняемому право на защиту: Постановление Пленума Верховного Суда СССР от 16 июня 1978 г. / Уголовно-процессуальный кодекс (с постатейно систематизированными материалами по состоянию на 1 декабря 1995 г.) – М., 1996. С. 261.
24 Строгович М.С. Материальная истина и судебные доказательства. – М., 1965. С. 128.
25 Печников Г.А. Принцип презумпции невиновности на предварительном следствии / Учебное пособие. – Волгоград, 1992. С. 11.
26 Михеенко М.М. Доказывание в советском уголовном судопроизводстве. – Киев., 1984. С. 56.
27 Стойко Г.Н. Недоказанность обстоятельств уголовного дела. – Красноярск, 1984. С. 18.
28 О практике применения судами законов, обеспечивающих обвиняемому право на защиту: кодекс РСФСР (с постатейно систематизированными материалами по состоянию на 1 декабря 1995 г.) – М., 1996.
29 Ларин А.М., Мельникова Л.Б., Савицкий В.М. Уголовный процесс России. Лекции-очерки / Под ред. проф. В.М.Савицкого. – М., 1997. – 214 с.
30 Ларин А.М. Презумпция невиновности. – М., 1986. С. 56.
31 Вареникова С.П. Проблемные вопросы реализации принципов уголовного процесса // Правовая реформа в Казахстане. – 2004. - № 1. (23). – С. 39-43.
32 Химичева Г.П., Ульянова Л.Т. Конституция РФ и вопросы уголовного процесса / учебное пособие. – М., 1998. С. 26.
33 Журсимбаев С.К. Защитить человека от пыток / Юридическая газета. – 1999. - № 28 (295). – С. 4.
34 Уголовное право. Общая часть / Учебник. – М., 1997. С. 87.
35 Исправление является одной из целей наказания по новому уголовному закону. – ч. 2 ст. 43 УК РФ.
36 Сулейменова Г.Ж., Воронина Л.В. Следствие ведет... адвокат. Нужен ли нам институт параллельного расследования? // Юридическая газета. – 2002. - № 18. – С. 3.
37 Ерешев Е.Е. Қылмыстық іс жүргізу. Жалпы бөлім: Оқулық. – Алматы: Өлке баспасы, 2006. 89-90 б.
38 Уголовно-процессуальное право РФ // Учебник / Под ред. П.А.Лупинской. – М.: Юристъ, 1999. С. 205.
39 Бойков А.Д. Этика профессиональной защиты по уголовным делам. – М., 1989. С. 52.
40 Уголовно-процессуальный кодекс Российской Федерации. М., 2004.
41 Тыричев И.В. Основные уголовно-процессуальные функции. – М., 1996. С. 94-95.
42 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М.,1982. С. 157,395.
43 Төлеубекова Б.Қ. Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу құқығы. Жалпы бөлім: Оқулық. – Алматы: Жеті-Жарғы, 2004. – 416 б.
44 Кони А.Ф. Собр.соч. в 8 т. Т. 4. – М., 1967. С. 186.
45 Жалыбин С.М. Теоретические и методологические проблемы обеспечения прав человека при уголовном преследовании: дис. док. юр. наук. – Астана, 2003. – 315 с.
46 УПК ФРГ – М., 1994. С. 74.
47 Ковалев Н. Защита прав и свобод задержанного, подозреваемого (обвиняемого) в уголовном процессе СНГ на до судебной стадии. Правовая реформа в Казахстане. – № 2 (15) 2002, 25 с.
48 Лон Фуллер. Адвокат в судебном процессе США // Российская юстиция. 1995, № 8.
49 Бойков А.Д. Нравственные требования, предъявляемые к профессиональным участникам уголовного судопроизводства // Курс советского уголовного процесса. Общая часть. Учебник. – М., 1989. С. 49.
50 Васьковский Е.В. Организация адвокатуры // Адвокат в уголовном процессе / Под ред. П.А.Лупинской. – М., 1997. С. 153.
51 Перлов И.Д. Судебные прения и последнее слово подсудимого в советском уголовном процесе. – М., 1957. С. 106.
52 Барщевский М.Ю. Адвокат, адвокатская фирма, адвокатура. – М., 1995. С. 37,48.
53 Кони А.Ф. Нравственные начала в уголовном процессе (общие черты судебной этики) / Собр. соч. в 8 т. – М., 1967. Т. 1. С. 34.
54 Белозеров Ю.Н., Ефимичев С.П. Обвинительное заключение в уголовном процессе. – М., 1996. С.17.
55 Научно-практический комментарий к УПК РСФСР / Под ред. В.М. Лебедева, В.П. Божьева. – М., 1995 С. 304.
56 Белкин Р.С. Собирание, исследование и оценка доказательств. – М., 1978. С. 41.
57 Свод принципов защиты всех лиц, подвергаемых задержанию или заключению в какой бы то ни было форме / Правозащитник. 1998, № 1. С. 44.
58 Бойков А.Д. Этика профессиональной защиты по уголовным делам. – М., 1989. С. 69.
59 Лобанов А.П. Правоотношения адвоката – защитника со следователем и лицом, производящим дознание. – М., 2001. С. 74.
60 Доспулов Г.Г. Психология допроса на предварительном следствии. – М.: Юр. Лит., 1986. – 112 с.
61 Строгович М.С. Природа советского уголовного процесса и принцип состязательности. – М., 1969. С. 152.
62 Рахупов Р.Д. Участники уголовно-процессуальной деятельности. – М., 1998. С. 128.
63 Смирнов А.В. Эволюция исторической формы советского уголовного процесса и предварительного расследования / Сов. государство и право. 1994, № 12. С. 58.
64 Лисицин Р. Участие защитника подозреваемого в доказывании // Законность. 2002, № 4. С. 31.
65 Шейфер С.А. Проблемы правовой регламентации доказывания в уголовно-процессуальном законодательстве РФ // Государство и право. 1995, № 10. С. 100.
66 Тыричев И.В. Осуществления судопроизводства на основе состязательности и равноправия сторон // Уголовный процесс. Учебник. М., 1998. С. 120.
67 Уголовный процесс (Общая часть) // Учебник / Под ред. В.П.Божьева. – М., 2004. С. 39.
68 Васильев О.Л. Становление и развитие отечественной концепции предварительного следствия: Автореф. дисс. ...канд. юрид. наук. – М., 1998. С. 19.
69 Долгушин А.В. Развитие процессуальных условий реализации принципа состязательности: Дисс. ...канд. юрид. наук. – М., 1995. С. 72.
70 Лисицин Р.Д. Защитник подозреваемого на стадии предварительного расследования: Дисс. ...канд. юрид. наук. – М., 1998. С. 75.
71 Қазақ әдет-ғұрып құқығының материалдары. Құраст. Кенжалиев З.Ж. және т.б. – Алматы: Жеті-жарғы, 1996. – 208 б.
72 Нарикбаев М.С. Судебная система Республики Казахстан: опыт и перспективы // Тураби, № 5, 1999. – 227 б.
73 Шаухаров Қ. Алқабилер институты – сот реформасындағы соңғы жаңалықтың бастысы // Заң, № 2, 2007.
74 Токаев К. Приветственное слово. Материалы международной конференции «О роли судебных и внесудебных институтов в имплементации международных конвенций по правам человека» // Под общ. ред. Т.Д.Абишева, Г.М.Есиргеповой. – Астана, 2005. – 166 б.
75 Қазақстан Республикасының құқықтық тұжырымдамасы. 2002-жыл.
76 Қазақстан Республикасы Президентінің 2003-жылғы Қазақстан халқына арналған жолдауы.
77 Савицкий В.М. Презумпция невиновности. – М.: Норма, 1997. – 126 с.
78 Джинджер Э.Ф. Верховный суд и права человека в США. – М.: Юридическая литература, 1981. – 392 с.
79 Юрченко В.И. Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса // Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003.- 122 с.
80 Оспанов С.Д. Проблемы досудебного производства. Дисс. на соиск. д.ю.н. – Алматы, 2003. – 242, 301 с.
81 Рогов И.И. Перспективы развития процессуального контроля в уголовном судопроизводстве в Республике Казахстан // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2004. 138 с.
82 Бахтыбаев И.Ж. Обеспечение законности в уголовном судопроизводстве // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2004 // Юридическая газета, № 39.
83 Комиссаров В.С. Заведующий кафедрой уголовного права МГУ им.Ломоносова // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
84 Спицын В.С. Заключение под стражу, некоторые итоги правоприменительной практики // Закон и право, № 1, 2004. – 27-29 с.с.
85 Закон Республики Казахстан «О внесении изменений и дополнений в Конституцию Республики Казахстан» // Казахстанская правда от 22.05.2007г.
86 Қазақстан Республикасы Жоғарғы Сотының бюллетені. № 8, 2005.
87 Когамов М.Ч. Актуальные проблемы совершенствования расследования преступлений в Республике Казахстан. Дисс. на соиск. д.ю.н. – Алматы, 1997. – 262 с.
88 Еркенов С.Е. Гарантии прав участников уголовного судопроизводства // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процессе. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 122 с.
89 Генеральная Прокуратура РК Институт Генеральной прокуратуры РК им. С.Ескараева Сборник научных исследований в 1 полугодии 2005 года. Под общ. ред. Утибаева Г.К. – Алматы, 2005. – 71 с.
90 Зыкин В. Необходимо восстановить институт возвращения судом уголовных дел для дополнительного расследования // Законность, № 8, 2005. – 73 с.
91 Баймухамбетов М.М., Гусейнов С.А., Кочетова Л.Г., Нурумов Д.И. Правовое полпжение подозреваемых и обвиняемых. Практикум для обучения персонала СИЗО и ИВС. – Алматы, 2004. – 68 с.
92 Государственное право России. Курс лекций // Под ред. Кутафина О.Е., Т. 1. – М., 1993. – 27, 41 с.с.
93 Савгирова Н.М. Меры пресечения и иные меры процессуального принуждения. Лекция. – М.: МГУ, 1980. – 25 с.
94 Корнуков В.М. Конституционные основы положения личности в уголовном судопроизводстве. – Саратов: СГУ, 1987. – 33-35, 178 с.с.
95 Приветственное слово Бахтыбаева И.Ж. // Процессуальный контроль в уголовном судопроизводстве Республики Казахстан: современные проблемы и перспективы развития. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2004. – 33, 138 с.с.
96 Туякбай Ж.А. Правовые основы государственной политики РК в сфере уголовной юстиции. Научное издание. – Алматы: Жазушы, 2004. – 128, 284 с.с.
97 Олейник В. Конституция – основа для поступательного развития правовой системы государства // Заң және Заман, № 7, 2005. – 121 с.
98 Наумов А. О законодательном закреплении понятия прокурорского надзора за законностью в процессуальной деятельности органов дознания и предварительного следствия // Межотраслевые исследования, № 2, 2005. – 120 с.
99 Жукенов А.Т. Роль прокуратуры в обеспечении гарантии прав участников уголовного процесса // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 125 с.
100 Анализ соблюдения прав человека и гражданина в ходе предварительного следствия и дознания: Доклад с соблюдении прав человека и гражданина в Республике Казахстан в 2004 году / Под общ. ред. Т.Д.Абишева. – Алматы: Lem, 2005. – 164 с.
101 ҚР Бас Прокурорының 04.01.2007 жылғы 1 бұйрығымен бекітілген, тергеу мен анықтаудың заңдылығын қадағалауды ұйымдастыру туралы нұсқау. – 261-269 б.б.
102 Прокурорский надзор за следствием // Казахстанская правда от 17.02.2008 г. – 63 с.
103 Нәрікбаев М.С., Өтебаев Ғ.Қ., Әлиев М.М. Қазақстан Республикасындағы прокурорлық қадағалау: Оқулық. Астана: «Әділет» Республикалық ғылыми-білім орталығы ЖШС, 2005 ж. – 81, 396 б.б.
104 Насыров Г.Х. Судебный контроль за применением ареста как меры пресечения. Дисс. на соиск. к.ю.н. – Караганда, 2003. – 84, 144 с.с.
105 Бакаев Д.М. Надзор прокурора района за расследованием уголовных дел. – М.: Юрид. лит., 1979. – 25, 112 с.с.
106 Законодательство о государственной службе в Республике Казахстан // Сост. Р.О.Подопригора. – Алматы: ЮРИСТ, 2004. – 191-192 с.с.
107 Сматлаев Б.М. Прокурордың қылмыстық істерді қосымша тергеу үшін қайтаруы – Қазақстан Республикасындағы алдын ала тергеу заңдылығының кепілі. З..ғ.к. дисс. ...автореф. – Қарағанды, 2004. – 29 б.
108 Бахтыбаев И.Ж. Перспективы исключения института доследования // Обеспечение конституционных прав в досудебных стадиях уголовного процесса: Материалы международной научно-практической конференции, г.Астана, 26-27 августа 2005 года – Алматы: Эдельвейс, 2006. – 70, 296 с.с.
109 Қазақстан Республикасы Бас Прокурорының 4.10.2008 жылғы № 18-7-636-08 нұсқауы.
110 Ахпанов А.Н. Реализация принципа состязательности на досудебных стадиях уголовного процесса // Проблемы усиления гарантий прав участников уголовного процесса. Материалы МНПК. – Алматы: Киік, 2003. – 62-63, 122 с.с.
111 Матымов Т.С. Процессуальное положение обвиняемого на предварительном следствии. Дисс. на соиск. ...к.ю.н. – Алматы, 2006. – 149 с.

Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 109 бет
Таңдаулыға:

ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ

МАГИСТРАТУРА

Сот билігі және қылмыстық іс жүргізу кафедрасы

МАГИСТЕРЛІК ДИССЕРТАЦИЯ

КІНӘСІЗДІК ПРЕЗУМПЦИЯСЫ ЖӘНЕ АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУДЕГІ ДӘЛЕЛДЕУ МІНДЕТІ

Орындаушы Абдықалықов Аркен
маусым 2010 ж.

Ғылыми жетекші з.ғ.к., доцент
Нұралиева Ақмарал Сағиқызы
маусым 2010 ж.

Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі з.ғ.д., профессор
Алауханов Есберген Оразұлы
маусым 2010 ж.

Алматы, 2010 ж.
МАЗМҰНЫ

Белгілеулер мен
қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..3

Диссертациядағы кейбір ұғымдардың
түсіндірмесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 4-5

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6-16

1 Алдын ала тергеудегі конституциялық қағида ретіндегі кінәсіздік
презумпциясының мәні мен маңызы
1.1 Конституциялық қағида ретінде кінәсіздік презумпциясының мәні ... ... 17-
27
1.2 Кінәсіздік презумпциясы алдын ала тергеудегі айыпталушының құқығы мен
заңды мүддесін қамтамасыз етудің кепілі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...27-34

2 Алдын ала тергеудегі конституциялық қағида ретінде кінәсіздік
презумпциясын дәлелдеу арқылы іске асыру
2.1 Алдын ала тергеу органдарына жүктелген дәлелдеу міндеті кінәсіздік
презумпциясының бірден-бір көрінісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35-41
2.2 Алдын ала тергеудегі айыптау мен қорғаудың процессуалдық функциялары
мен дәлелдеу
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ..41-57
2.3 Алдын ала тергеудегі айтысушылықтың өркендеуі мен дәлелдеудегі
тергеуші мен айыпталушының мүмкіндіктерінің нақты байланысы ... ... ... .57-
66

3 Алдын ала тергеудегі кінәсіздік презумпциясы принципінің жүзеге
асырылуының өзге кепілдіктері
3.1 Сот бақылауының кінәсіздік презумпциясы принципінің жүзеге асырылуының
құралы ретінде
маңызы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... 67- 76
3.2 Алдын ала тергеу сатысындағы прокурорлық қадағалауды жүзеге асырудың
өзекті
мәселелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...76-8 6

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..87-91

Қолданылған әдебиет
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...92-97

Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...

БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР

ҚР – Қазақстан Республикасы
ҚР Конституция – Қазақстан Республикасы Конституциясы
РФ – Ресей Федерациясы
ҚР ҚК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі
ҚР ҚІЖК – Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі
БҰҰ – Біріккен Ұлттар Ұйымы
ІІМ – Ішкі істер министрлігі
ІІО – Ішкі істер органдары
ҰҚК – Ұлттық қауіпсіздік комитеті
ЖІҚ – жедел-іздестіру қызметі
УҰИ – уақытша ұстау изоляторы
ҚазКСР – Қазақ Кеңес Социалистік Республикасы
КСРО – Кеңестік Социалистік Республикалар Одағы
ГФР – Германия Федеративтік Республикасы
РКФСР – Ресей Кеңестік Федеративтік Социалистік Республикасы
КОКП – Кеңестер Одағының Коммунистік партиясы
ОК – Орталық комитет
т.б. – тағы басқа
т.с.с. – тағы сол сияқты

КІРІСПЕ

Диссертацияның жалпы сипаттамасы. Диссертацияда кінәсіздік
презумпциясы қылмыстық процестің маңызды қағидасы ретінде қарастырылып,
қылмыстық процесте кінәсіздік презумпциясы принципін жүзеге асырудың
құқықтық құралдары, яғни конституциялық және қылмыстық-процесуалдық
кепілдіктері зерттелді. Бұл принципті қылмыстық іс жүргізу барысында
қамтамасыз етудің ғылыми және тәжірибелік мәселелері қарастырылып, алдын
ала тергеу кезінде кінәсіздік презумпциясы принципінің қылмыстық процестің
міндеттерін тиімді орындауға үлкен әсер ететіндігі дәлелдеп көрсетілді.
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Адам құқықтарының жалпыға бірдей
декларациясында, халықаралық құқықтың жалпы жұрт таныған өзге де
нормаларында жеке адамның құқықтары мен бостандықтарының үстемдігі
мойындалады деп белгіленсе [1], Қазақстан Республикасының Конституциясының
1-бабында Қазақстан Республикасында ең қымбат қазына – адам және адамның
өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп көрсетілген [2, б. 4].
Ол туралы Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан-
2030 Стратегиясында: Мемлекеттің басты бағыты – адам құқықтары мен
бостандықтарын қорғау және оны қамтамасыз ету, сондықтан да адам мен
азаматтардың конституцияда көрсетілген құқықтарын өте жоғарғы дәрежеде
кепілдендіру қажет, өйткені тұлғаның құқықтары мен бостандықтары әлемдік
өркениеттің құндылығы болып саналады,- деп атап өткен 3, б. 15.
Қазақстан Республикасының тәуелсіз, егеменді ел болып жарияланғанына 15
жылдан астам уақыт өтті. Осы уақыт аралығында елімізде бірнеше күрделі
жұмыстар атқарылды. Соның ішінде республикамыздың құқықтық жүйесі
қалыптасып, құқық қорғау органдары қайта құрылды. Ал қазіргі кезде,
құқықтық мемлекет болғаннан кейін, сол құқықтық жүйені одан әрі
жетілдіріп, дамытуымыз керек.
Қазақстан Республикасы Президенті Н.Ә. Назарбаевтың Жаңа онжылдық –
жаңа экономикалық өрлеу – Қазақстанның жаңа мүмкіндіктері делінген
Қазақстан халқына Жолдауында: Бәрінен бұрын, құқық қорғау жүйесін
оңтайландырып, әрбір мемлекеттік органның нақты құзыретін түзу керек.
Біздің заңдарымызды ізгілендіріп, олардың сапасын арттыру қажет. Құқық
қорғау жүйесінің қызметінде екпін ішкі ведомстволық мүддеден азаматтардың
құқы мен мемлекеттің мүддесін қорғауға қарай ауыстырылуы тиіс - деп атап
көрсетеді 4, б. 22.
Жүргізіліп жатқан құқықтық реформа аясында шешімін таппаған мәселелер
қазіргі таңда әлі де кездесуде. Солардың бірі – қылмыстық іс жүргізу
заңнамасын азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қорғауды қамтамасыз
ету мақсатында жетілдіру болып табылады. Қылмыстық іс жүргізу заңнамасын
қолдану барысында қылмыстық іс жүргізуге қатысушылардың, соның ішінде
сезікті мен айыпталушының, конституциялық құқықтары толық кепілдендірілуі
тиіс.
Ол туралы, Қазақстан Республикасы Бас Прокуроры Қ.А. Мами: Қылмыстық
іс жүргізудің қатысушыларының құқықтарын қорғау – өзекті де, толғақты
мәселелердің бірі болып саналады. Тұлғаның құқықтарын шынайы түрде
қамтамасыз ету – қылмыстық сот ісін жүргізу аясындағы демократияны,
ізгілікті бағалаудың өлшемі. Бұл үшін тек қылмыстан зардап шеккен
адамдардың құқықтары мен бостандықтарын ғана қорғау емес, сонымен қатар
қылмыстық ізге түсуге тартылған адамдардың да құқықтары мен бостандықтарын
сақтау қажет. Кінәсіздерді соттау, негізсіз қылмыстық жауапкершілікке тарту
мүлдем жойылу қажет,- деп атап кеткен 5, б. 15.
Осыған байланысты қылмыстық іс жүргізудің маңызды мәселелерінің бірі
болып есептелінетін Қазақстан Республикасының Коституциясында бекітілген
кінәсіздік презумпциясы принципінің орны ерекше.
Кінәсіздік презумпциясы кінәсіз деп жорамалдау туралы маңызды
демократиялық ережеден тұрады. Кінәсіз деп жорамалдау әр айыпталушының
кінәсінің сотта бұлтартпайтын дәлелдермен дәлелденуін білдіреді. Осылай
болмаса ол кінәсіз деп есептеледі. Адамды қылмыс жасады деп күдіктену және
алдын ала тергеу органдарының оған айып тағуы кінәлі деп тану үшін
жеткіліксіз. Осы айып сотта толық және бұлтартпайтындай болып расталғанша
адамды кінәлі деп тануға жол берілмейді.
Кінәсіз деп жорамалдау институты асығыс, негізсіз дәлелдемелердің,
тұжырымдар мен бағалаулардың орын алмауына қарсы бағытталған және заңды,
негізді үкім шығаруға қызмет етеді.
Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің 14-бабында
кінәсіз деп жорамалдау қағидасы бекітілген. Оған сәйкес Қылмыс жасады деп
айыпталған әр айыпкердің, оның кінәсі заңға сәйкес дәлелденгенше, өзін
кінәсізбін деп есептеуге құқығы бар [].
Егеменді мемлекетімізді құқықтық мемлекеттер қатарына қосу мәселесінің
маңыздылығын ескере отыра, қылмыстық іс жүргізу барысында заңдылықты
қамтамасыз етудің, азаматтардың құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз
ету,осы орайда алдын ала тергеу кезінде заңдылықты қатаң сақтау мәселелерін
теориялық жағынан зерттеудің маңызы зор.
Қазіргі уақытта азаматтардың құқықтарын қамтамасыз ету мәселелерінің
бірінші кезекке шығуы – елімізде рухани мәдениеттілік пен өнегеліктің
елеулі өзгерістерге ұшырап отырғанына байланысты. Бұл процестің маңызы
әсіресе Қазақстан Республикасы өзін құқықтық және демократиялық мемлекет
деп жариялағаннан кейін арта түсті.
Заңдылықты нығайтуда, құқықтық нормаларды жетілдіруде, соның ішінде
қылмыстық іс жүргізу нормаларын жетілдіруде белгілі жетістіктер бар
екендігін айта кету қажет. Осы жетістіктерге Қазақстан Республикасының жаңа
Қылмыстық іс жүргізу кодексінің қабылдануы жатады.
Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі іс жүргізу
қызметінің құқықтық тәртібінің дұрыс жүргізілуіне негіз болатын бірқатар
маңызды қағидаларды негіз ретінде қабылдады. Осылардың ішінде ерекше орын
алатыны – кінәсіздік презумпциясы қағидасы. Жалпы кылмыстық процестің
принциптерінің маңызы сол, оларды бұзу, оның сипаты мен мәніне қарай іс
бойынша болған іс жүргізуді жарамсыз деп тануға, мұндай іс жүргізудің
барысында шығарылған шешімдерді бұзуға не осы тұрғыда жиналған
материалдардың дәлелдеу күші жоқ деп тануға әкеліп соқтырады.
Қазақ ССР ҚІЖК-де сот әділдігін тек соттың жүзеге асыруы принципінің
құрамдас бөлігі ретінде көрініс тапқан кінәсіздік презумпциясы [Қазақ ССР
Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы: Қазақстан: Баспагер концерні,
1994. – 240 б.] Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексінде
дербес қағида ретінде белгіленіп, мазмұны, ережелері нақтыланды [Қазақстан
Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексі. – Алматы: ЮРИСТ, 2010. – 232
б.]. Қолданыстағы қылмыстық іс жүргізу заңнамасы шеңберінде кінәсіздік
презумпциясы, оның мәні және мазмұны ғылыми тұрғыдан әлі дұрыс деңгейде
зерттелмеген. Бүгінгі таңда жарық көрген ғалымдардың еңбектерінде
кінәсіздік презумпциясы қылмыстық процестің принципі ретінде қаралғанның
өзінде де, жалпылама түсіндіріліп, қылмыстық процесс принципі ретінде
дербес түрде зерттелмеген. Осыған байланысты құқық қорғау органдарының
соттың тәжірибесінде де кінәсіздік презумпциясы принципін қамтамасыз етуде
әлі де болса көптеген қателіктер жіберіліп келеді.
Аталған жағдайлар, сонымен қатар қылмыстық процестегі кінәсіздік
презумпциясын қамтамасыз ету механизмдерін одан әрі жетілдіру қажеттігі
магистерлік диссертацияның тақырыбының өзектілігін анықтайды.
Тақырыптың зерттелу деңгейі. Магистерлік диссертация отандық
ғалымдардың қылмыстық іс жүргізудің қағидаларын зерттеуге арналған ғылыми
еңбектерінің негізінде дайындалды. Олардың қатарына: Е.Е. Ерешев, Ғ.С.
Сапарғалиев, Б.Х. Төлеубекова, Г.Ж. Сүлейменова, А.Н. Ахпанов, С.Қ.
Жүрсімбаев, З.О. Ашитов, Е.І. Қайыржанов, Е.О. Алауханов, С.М. Жалыбин,
А.С. Нуралиева, Д.Қ. Қанафин сияқты ғалымдардың еңбектерін атап өтуге
болады.
Сонымен қатар зерттеу жұмысын жазу барысында Кеңес Одағы мен Ресей
Федерациясының ғалымдары, соның ішінде: С.С. Алексеев; М.С. Строгович;
В.А. Кучинский; А.М. Ларин; Я.О. Мотовиловкер, П.А. Лупинская; И.Л.
Петрухин, А.М. Чельцов, Ю.Д. Лившиц сияқты заңгер ғалымдардың ғылыми
еңбектері зерделеніп, тиісті бағасын алды.
Зерттеу жұмысының мақсаты. Осы диссертациялық зерттеудің мақсаты -
кінәсіздік презумпциясын қылмыстық процестің маңызды қағидасы ретінде
қарастырып, қылмыстық процесте кінәсіздік презумпциясы принципін жүзеге
асырудың құқықтық құралдарын, яғни конституциялық және қылмыстық-
процесуалдық кепілдіктерін зерттеп, аталмыш принципті қылмыстық іс жүргізу
барысында қамтамасыз етудің ғылыми және тәжірибелік мәселелерін қарастырып,
алдын ала тергеу кезінде дәлелдеу міндетін жүзеге асыру мен кінәсіздік
презумпциясының өзара қатынасын зерттеу, қылмыстық іс жүргізу құқығының
маңызды қағидасын одан әрі дамыту жөніндегі ғылыми тұжырымдар ұсыну, соның
нәтижесінде қылмыстық іс жүргізуге қатысушы сезікті мен айыпталушының
құқықтары мен бостандықтарын, заңды мүдделерін тиімді қорғаудың жолдарын
анықтау.
Зерттеу жұмысының міндеттері. Қойылған мақсаттарға жету үшін автор
өзінің алдына мына міндеттерді қойды:
- конституциялық қағида ретінде кінәсіздік презумпциясының мәнін
анықтау, мазмұнына талдау жасау және оның маңызын ашып көрсету;
- кінәсіздік презумпциясын алдын ала тергеудегі айыпталушының құқығы
мен заңды мүддесін қамтамасыз етудің кепілі ретінде қарастыру;
- алдын ала тергеу органдарына жүктелген дәлелдеу міндетін кінәсіздік
презумпциясының көрінісі ретінде зерттеу;
- алдын ала тергеуде дәлелдеуді жүзеге асыру барысында тергеуші мен
айыпталушының мүмкіндіктерінің нақты байланысын зерттеу;
- сот бақылауының, прокурорлық қадағалаудың кінәсіздік презумпциясы
принципінің жүзеге асырылуының құралы ретінде маңызын анықтау;
- кінәсіздік презумпциясын қамтамасыз етуге бағытталған қылмыстық іс
жүргізу заңдарын толықтыру мен өзгертуге қатысты ұсыныс жасау және
қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде кінәсіздік презумпциясы
принципінің толық жүзеге асырылуына қолайлы жағдайларды қамтамасыз ететін
құқықтық нормаларды ұсыну;
Зерттеу объектісі. Зерттеудің объектісі болып қылмыстық іс жүргізу
кезінде кінәсіздік презумпциясы қағидасының жүзеге асырылуына байланысты
және алдын ала тергеудегі дәлелдеу міндетін жүзеге асыруға байланысты
туындайтын құқықтық қатынастар табылады.
Зерттеудің пәні. Зерттеудің пәні болып қылмыстық процестің
принциптері мәселелері бойынша, кінәсіздік презумпциясын қылмыстық іс
жүргізу барысында қамтамасыз ету мәселелері бойынша теориялық зерттеулер,
кінәсіздік презумпциясын реттейтін қылмыстық іс жүргізу құқығының
нормалары және осы бағыттағы алдын ала тергеу, прокуратура және сот
органдарының қызметі табылады.
Диссертациялық зерттеудің әдістемелік негізі. Диссертацияда қылмыстық
іс жүргізу құқығының институттарын одан әрі жетілдіру мен дамуына логика
және философия заңдарын ескере отырып зерттеуге қарасты диалектикалық,
жалпы және жеке ғылыми әдістері қолданылды.
Қойылған мәселелерді зерттеуде сонымен қатар, логикалық, формальды-
құқықтық, аналитикалық, зерттеудің пәнінің сапалы сипаттамасын ашушы,
зерттелуші институттың мәнін анықтауға, Қазақстан Республикасында заңдылық
және құқықтық тәртіп жағдайына конституциялық және салалық заңдардың жүйелі
әсер етуіне мүмкіндік беретін функционалды әдіс қолданылады.
Зерттеудің теориялық негізін құқықтың жалпы теориясы, конституциялық
және қылмыстық-процессуалдық құқықтың теориясы, криминалистика аясындағы
ғылыми еңбектер; қылмыстық-процессуалдық ғылымын, сондай-ақ кінәсіз деп
жорамалдау институтының дамылу мәселелері бойынша теоретик және
практиктердің, заңгер ғалымдардың еңбектері құрады. Атап айтқанда,
кеңестік дәуір кезіндегі және ресей авторларының еңбектері: С.С. Алексеев;
М.С. Строгович; В.А. Кучинский; А.М. Ларин; Е.А. Лукашева; Я.О.
Мотовиловкер; П.А. Лупинская; И.Л. Петрухин; А.М. Чельцов; Ю.Д. Лившиц және
т.б.
Сондай-ақ, бірқатар қазақстандық ғалымдардың ғылыми зерттеулері
қызығушылық танытқан: Е.Е. Ерешев; Ғ.С. Сапарғалиев; Б.Қ. Төлеубекова; Г.Ж.
Сүлейменова; А.Н. Ахпанов; С.Қ. Жүрсімбаев; К.Ж. Капслямов; З.О. Ашитов;
Е.И. Қайыржанов; Е.О. Алауханов; С.М. Жалыбин; А.С. Нұралиева; Д.Қ. Қанафин
және т.б.
Теориялық-құқықтық негізді сонымен бірге тарихи маңызға ие
халықаралық құқық нормалары, соның ішінде: Адам құқықтарының жалпыға
бірдей Декларациясы; Адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын қорғау
туралы Конвенция және т.б. толықтырды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Магистрлік диссертацияның белгілі
бір дәрежедегі ғылыми жаңашылдығы – оның отандық заң ғылымдары әдебиетінде
аз зерттелген тақырыпқа арналғандығында жатыр. Зерттеудің нәтижесінде
Қазақстан Республикасында демократиялық құрулардың негізін қамтамасыз
етуде кінәсіздік презумпциясы принципінің алдын ала тергеудегі
айыпталушының құқықтары мен заңды мүдделерін қамтамасыз етудің кепілдіктері
және жүзеге асырылуы саласында теориялық ережелер жүйесі негізделген.
Зерттеудің ғылыми жаңалығы осы диссертациялық жұмыста соңғы он,
жиырма жылдықта зерттелуі бізбен қойылған тақырыптың тек жекелеген
фрагменттерін көрсететін мәселелер жинақталып және талданғанынан көрінеді.
Бұл, бізбен зерттеліп отырған тақырыптың маңыздылығы, өтпелі кезең
жағдайындағы аса өзектілігімен және ең алдымен қоғамның әлеуметтік-құқықтық
өміріндегі ұдайы өзгерістерімен, демократиялық институттардың өсуімен
және нығайтылуымен байланысты ғылыми ізденулерге, көптеген және уақытша
өзгертулерге ұшырап отыруымен түсіндіріледі.
Автордың ғылыми талдау жасау талпынысында кешенділік (конституциялық
құқық ретінде кінәсіздік презумпциясын зерттеу) және жүйелілік (қылмыстық
процестің принципі) принциптері жүйелі жүзеге асырылуы үшін қылмыстық-
процессуалдық мүмкіндіктерін жетілдіру мәселелерін аса толық ғылыми өзекті
етуге жол ашады.
Адамның кінәсіздік презумпциясы принципінің жалпы теориялық және
практикалық сипаттамасы алдын ала, сот-тергеу практикасы саласының,
Қазақстан Республикасының прокуратура органдары статистикалық есептерінің
жаңа мәліметтерінің ескерілуімен толықтырылған.
Диссертациялық жұмыстың ғылыми жаңалығы – автор империкалық ғылыми
материалдарды қолдана отырып, Қазақстан Республикасының Қылмыстық істер
жүргізу кодексінде қылмыстық процесс аясына түскен, яғни алдын ала
тергеудегі айыпталушының заңды құқықтары мен бостандықтарын анықтау,
тергеу, прокуратура органдары және басқа да құқық қолдану субъектілері
тарапынан қол сұғылмаушылығынан қорғаудың барабар қамтамасыз етілуінің
жолдарын негіздейді.
Осы жерде жоғарыдағы қазақстандық ғалымдардың, практиктердің
зерттеулері бізді күнделікті қызметімізде қоғамның демократиялық
құрылысының қауіпті жаңалықтарына, құқықтың және басқа да мемлекеттік және
қоғамдық категориялардың жойылып кетуіне душар етуі, өзіміздің
қателерімізді айқын білуімізге жетелейді деп айта кету қажет.
Қорғауға ұсынылатын тұжырымдамалар:
Зерттеудің теориялық және тәжірибелік құндылығы. Диссертацияда берілген
ұсыныстар, тұжырымдар немесе қорытындылар алдын ала тергеудегі кінәсіздік
презумпциясын дәлелдеу және сезікті, айыпталушы тұлғасын зерттеудің
мәселелерін одан әрі өңдеудегі ғылыми зерттеу жұмысында; оқу үрдісінде,
қылмыстық іс жүргізу құқығы курсын оқытуда және жоғарғы оқу орындарында
Қылмыстық іс жүргізу құқығы, Прокурорлық қадағалау, Адвокаттық
қызмет, Дәлелдеу теориясы арнайы курстары бойынша дәріс немесе
семинарлық, тәжірибелік сабақтар өткізуде, осы мәселе бойынша оқу
құралдарын әзірлеуде, сонымен қатар, алдын ала тергеу мен анықтау органдары
қызметкерлерінің біліктілігін жетілдіруде қолданылуы мүмкін.
Бұған қоса, зерттеуде берілген ұсыныстар мен тұжырымдар алдын ала
тергеу сатысында қылмыстық іс жүргізуді жүзеге асырушы органдардың
қылмыстарды тергеу, ашу барысында олардың қызметін жетілдіруде қолданылуы
мүмкін.
Зерттеу нәтижелерінің сыннан өтуі. Диссертациялық зерттеу – әл-Фараби
атындағы Қазақ Ұлттық университетінің заң факультетінің Сот билігі және
қылмыстық іс жүргізу кафедрасында дайындалды.
Зерттеудің негізгі теориялық тұжырымдары мен ұсыныстары, ғылыми
көзқарасы мен ережелері келесі мақалада баяндалды: Сезікті мен
айыпталушының қорғану құқығын қамтамасыз ету.
Диссертацияның құрылымы мен көлемі. Диссертацияның құрылымы мен көлемі
зерттеудің мақсаты мен міндеттерімен байланыса отырып, диссертацияны
орындауға қойылатын Қазақстан Республикасының Білім және ғылым
министрлігінің Қадағалау және аттестаттау жөніндегі комитетте көзделген
талап деңгейіне сәйкес орындалған. Диссертация кіріспеден, үш тараудан,
жеті тараушыдан, қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер тізімінен,
қысқартулардан және диссертациядағы кейбір ұғымдардың түсіндірмесінен
тұрады.

1 АЛДЫН АЛА ТЕРГЕУДЕГІ КОНСТИТУЦИЯЛЫҚ ҚАҒИДА РЕТІНДЕГІ КІНӘСІЗДІК
ПРЕЗУМПЦИЯСЫНЫҢ
МӘНІ МЕН МАҢЫЗЫ

1. Конституциялық қағида ретінде кінәсіздік презумпциясының мәні

Конституциялық қағида ретінде кінәсіздік презумпциясы (ҚР ҚІЖК 19 б.)
қазақстандық қылмыстық сот өндірісінің бірден-бір маңызды басшылыққа алатын
бастама болып табылады. Мемлекеттік органдардың қызметінің сипаттамасы,
яғни оларға тапсырылған қылмыстарды ашу, іздеу мен кінәлілерді әшкерелеу
және оларды тиесілі жазаға тарту, көбінесе осы қағидамен анықталады.
Қоғамдық өмірде кінәсіздік презумпциясының рөлі белгілі бір мемлекетте
үстемдік етуші саяси режимге байланысты болып келеді, бұл дегеніміз
әлеуметтік-саяси тамырлардың тереңдігін растайды. Тура демократиялық
құқықтық мемлекетте ең жоғары әлеуметтік құндылық ретінде, адамгершілік
тұлғасына ізетті қарым-қатынасты белгілейтін қылмыстық әділеттің негізгі
идеясы болып табылады 7, б. 43.
Кінәсіздік презумпциясы айыпталушының құқықтық жағдайына белгілі бір
ықпал етуді білдіреді және қылмыстық іс бойынша өндірістің барлық жағына
белсенді әсер етеді 8, б.32. Ол қылмыстық жауапкершілікке тартылатын
тұлғаның құқықтық мәртебесін анықтайды; қылмыстық-процестің
қатысушыларының арасындағы дәлелдеу бойынша қылмыстық жүктемені бөлуге
ықпал етіп, айыпталушыдан оны алып, қылмыстық істі тергеу мен шешуге
жауапты мемлекеттік органдарға жүктейді; кінәсі дәлелденбеген тұлғалардың
толық ақталып шығуына негіз болып қызмет етеді; сейілмеген күдікті
айыпталушының пайдасына түсінік беруді талап етеді; істелінген қылмыста
тұлғаны (тек соттың үкімі бойынша) кінәлі деп тануға жеткілікті
процессуалдық кепілдіктердің көлемін анықтайды, демек, алдын ала тергеу мен
сот талқылауы арасындағы нақты айырмашылықты жүргізеді.
Кінәсіздік презумпциясы азаматты негізсіз айыптаудан қорғап, кез-келген
айыпталушыға тағылған айыптан белсенді түрде қорғануына мүмкіндік беретін,
жеке тұлғаның бостандығы мен қадір-қасиетіне маңызды кепіл болып қызмет
етеді. Кінәсіздік презумпциясы істің шешілу барысында соттың қателік
жасамауына көмектесетін және істің затын айқындайтын, айыптау мен қорғау
арасындағы айтысушылықты (полемика) ынталандырады.
Кінәсіздік презумпциясын тек заңның нормасына ғана телу қажет емес.
Кінәсіздік презумпциясы – қылмыстық процеске қарағанда, бұл анағұрлым
жоғары дәрежелі жүйенің компоненті (бөлігі). Ол қылмыстық сот өндірісіндегі
айыпталушының жағдайын сипаттамайды, ол – азаматтардың жалпы құқықтық
мәртебесінің элементі 9, б. 64.
Кінәсіздік презумпциясы бір мезгілде объективті құқықтық қағида,
конституциялық қағида және қылмыстық процестің қағидасы болып танылады.
Қағидалар арқылы құқық қоғамның терең процестерімен және қоғамдық
өмірдің заңдылығымен тығыз байланысты.
Кінәсіздік презумпциясының бір мезгілде Коституция мен Қылмыстық іс
жүргізу кодексінде көрініс табуы мүмкін емес. Мұндай қайталау Негізгі заңда
бекітілген ережелер үшін, яғни аса нақты нормаларда даму үшін қажет. Бұл
Конституция нормаларының іс жүзінде асуына кепіл болады.
Қылмыстық іс жүргізу құқығының принциптері ғылыми тұжырымда дербес
құқықтық норма ретінде көрінуі мүлдем міндетті емес. Қылмыстық іс жүргізу
құқығының принциптері заңда жазылған нормалармен салыстырғанда, әдетте
абстракцияның жоғарғы сатысы болып келеді 10, б. 72.
Принцип (қағида) нақты бір нормада ғана емес, ол құқықтық нормалар
жүйесінде маңызды қарым-қатынас пен сол нормалардың ортақтығын көрсетеді.
Осыдан барып принциптің мәні негізгі, анықтаушы, басты ереже ретінде
шығады.
Кінәсіздік презумпциясының призмасы арқылы қылмыстық іс жүргізу
құқығының басқа да принциптері барабар көрінеді. Кінәсіздік презумпциясы
– басты принцип ретінде емес, өйткені ол – барынша кең жоспарлы,
қылмыстық іс жүргізу құқығының бүкіл барлығын жанап өтетін принцип.
Кінәсіздік презумпциясы ұлғайту қасиетке ие, яғни біздің қылмыстық сот
өндірісінің, сот әділдігінің, демократияның мәнін түсіну мүмкіндігімізді
кеңейту болып танылады 11, б.б. 7-8. Кез-келген қылмыстық іс жүргізу
кодексінің нормасы тікелей болмаса да жанама түрде кінәсіздік
презумпциясымен байланысты.
Кінәсіздік презумпциясының ерекшелігі: қылмыстық сот өндірісінің, оның
ішкі заңдылығының даму нәтижесі болып танылмайды; ол қоғамдық саяси идея
ретінде XVIII ғасырда Ұлы француз революциясына дейін пайда болып,
қылмыстық процеске саясаттан келіп жетті. Содан бері кінәсіздік
презумпциясы қоғамдық қатынастар тәжірибесіне мықты еніп, ең жоғарғы
адамгершілік жетістігі ретінде мойындауды жаулап алды 12, б. 27.
Кінәсіздік презумпциясы алғаш рет қылмыстық іс жүргізу институты
ретінде 1789 жылы Францияда қабылданған Адам және азамат құқықтары
Декларациясында қалыптасқан. Декларацияның 9-бабы: адамды кінәлі деп
сотпен жарияламағанынша, оны кінәсіз деп жорамалдайды, қажет болған
жағдайда оны тұтқындау барысында көрсетілген қаталдық, заңмен қатаң
жазаланады.
Келтірілген тұжырым шынайы мүлтіксізден алшақ болатын. Көбінесе ол
айыпталушының процестегі жағдайын анықтаудан бұрын, бұлтартпау шараларын
негізсіз қолдануына тыйым салатын. Сондай-ақ тәжірибеде де кінәсіздік
презумпциясы шынайы қолданысты таппады; айыпталушы үшін де анық кепіл бола
алмады. Әйтсе де, бұл басқа да мемлекеттердің заңдарының дамуына үлкен
әсерін тигізді.
ХХ ғасырда бұл принцип халықаралық құқықтың мынадай актілерінде
көрініс тапты, 1948 жылы 10-желтоқсанда БҰҰ Бас Ассамблеясында қабылданған,
Адам құқықтарының жалпы Декларациясы, және 1966 жылы 16-желтоқсандағы
Азаматтық және саяси құқықтар туралы Халықаралық пактінің 14-бабы 1973 жылы
КСРО-да бекітілген.
Халықаралық пактінің көрсетілген бабында былай делінген: Әрбір
айыпталушының кінәсі заңға сәйкес дәлелденбегенше, ол өзін қылмыстық іс
жүргізуде кінәсіз деп тануға құқығы бар. Және берілген нормада кінәсіздік
презумпциясы принципі анықтамасының толық еместігін байқау қиын емес.
Біздің мемлекетімізде ұзақ уақыт бойы кінәсіздік презумпциясы
мойындалмады. Біз тарихтан сол даусыз дәлелді естен шығару қандай қайғылы
салдарға әкеліп соғатынын байқаймыз, яғни бұл жерде ең жоғары құндылық
адам, оның құқығы мен бостандығы екендігін көреміз.
Коммунистік идеология құқықтық мемлекет пен билікті бөлу теориясын
буржуазиялық ойдан шығару деп, оны ешқашан қабылдамаған. Әлеуметтік
дауларды шешеті, тарихи болып табылатын, сот сияқты арнайы құралсыз,
бірде-бір мемлекет амалдай алмағандықтан, билікке келген большевиктер сот
органдар жүйесін РКФСР, кейіннен КСРО территориясында құрды.
Бұл жүйе жеткілікті демократиялық түрде советтік Конституцияларда
және салааралық заңдарда түсіндіріліп айтылған. Сот әділдігін ұйымдастыру
мен жүзеге асыру тәртібін реттейтін көптеген құқықтық нормалар, тіпті
әлемдік стандарт көзқарасымен де эталон деп есептелінеді. Коммунистік
партияның бөлінбейтін үстемдігінен туындаған конституциялық декларация мен
шындық арасында болған алшақтық кедергі келтірді.
КСРО тұсында ешқашан тәуелсіз және дербес сот билігі болмаған. Сот,
прокуратура, анықтау және тергеу органдарымен мемлекет атынан істеген
әрекеттерді, тікелей әртүрлі партиялық комитеттер мен олардың жеке
қызметкерлерінің нұсқауы бойынша жасалған. Сонымен бірге әр соттық іс
бойынша бұйрық барлық деңгейге шектеусіз берілетін.
Сталлин кезіндегі іске асқан әрекеттерді еске алсақ, яғни миллиондаған
адамдарды ату мен оларды лагерьде қамауда ұстау, сонда сол уақытта
кінәсіздік презумпциясы принципі сақталған ба, деген сауал туындайды. Егер
ол халық жауы болса, оның кінәсін дәлелдеудің не қажеті бар? Халық жауының
отбасы мүшелерінің кінәсін дәлелдеудің қажеті не, егер сол уақытта РКФСР
Қылмыстық кодексінің 58-бабына негізделіп, оның отбасының мүшелері
болғандығы үшін ғана, оларды Сібірдің ұзақ аумақтарына жер аудару тиісті
болатын. Кінәсіздікке рұқсат ету – бұл кесірлі ой, ол қылмыстылықпен
нәтижелі күресуге кедергі жасайды социалистік құрылыстың адал
қорғаушыларының әрекеттерін байластырады. Ешқандай да презумпциялар бізге
қажет емес.
Революциядан кейінгі мемлекетімізде кінәсіздік презумпциясы бірнеше
негізгі кезеңдерді өткерді.
1936 жыл. КОКП ОК (ЦК КПСС) Хатшысының әмірі бойынша құқық қорғау
органдарының бірінші тұлғаларынан құрылған арнайы комиссияға (КСРО Бас
прокуроры, КСРО Жоғарғы Сотының төрағасы т.б.), советтік қылмыстық іс
жүргізу құқығында кінәсіздік презумпциясы бар ма, әлде жоқ па дегенді
ұғыну тапсырысы берілді. Комиссия бұл сауалға жауап бере алмады, бірақ
қаулы етті: кінәсіздік презумпциясы жайлы пікірталасты қажет емес деп
тоқтату. Осыдан соң баспалар мен редакцияларда қолжазбалардан кінәсіздік
презумпциясы терминін және оның қорғану ұстанымдарын жоя бастады.
Дегенмен, 1977 жылы КСРО Конституциясында кінәсіздік презумпциясы
бекітілгенге дейін, кейбір процессуалист-ғалымдар 1936 ж. Конституцияда
айыпталушының қорғануға құқығы бар деп баянды етілген тұжырымды сақтап
қалуға тырысты. Мысалы, 1968 жылы бұл жайында М.С.Строгович: Әрекет етуші
қылмыстық-процессуалдық заңнамаға кінәсіздік презумпциясы формуласын жеке
құқықтық норма ретінде қосуға, жеткілікті негіз бар деп санаймыз 13, б.
351.
1977 жыл. КСРО Конституциясында (160 б.) жазылған: Ешкім де жасаған
қылмысына кінәлі деп танылмайды, сондай-ақ заңға сәйкес соттың үкімі
болмаса, қылмыстық жазаға тартылмайды. Бұл сөзді кінәсіздік презумпциясы
деп тікелей айтып көрсетуге болмайды, өйткені, үкім шыққанға дейін
айыпталушыны кінәсіз деп санауға болады ма, әлде жоқ па деген сұраққа жауап
бере алмайды, бірақ онда кінәсіздік презумпциясының басты идеясы: кінәлі
деп тек сот қана таниды, деп көрсетілген.
1978 жыл. Конституциясының бұл нормасына сүйеніп, КСРО Жоғары Сот
пленумы (16 маусым № 5) Айыпталушыға қорғану құқығын қамтамасыз ететін
заңдарды сотпен қолдану тәжірибесі туралы қаулы қабылдады 14, б. 805.
1989 жыл. Мемлекет Парламенті сот құрылысы туралы КСРО заңнамаларының
Негізін қабылдады, онда Кінәсіздік презумпциясы делінген арнайы 14-бап
пайда болды, бұл бапта принциптің мазмұнын ашып көрсететін нақты тұжырым
айқындалған.
1991 жыл 22-қараша РКФСР Жоғары Кеңесі Адам және азаматтың құқықтары
мен бостандықтары Декларациясын қабылдады. Декларацияның 34-бабында былай
делінген: Әрбір айыпталушы заңмен көзделген тәртіпте, сондай-ақ жетік,
тәуелсіз және әділ соттың заңды күшіне енген үкімменен кінәлі деп
танылмайынша, ол кінәсіз деп саналады.
Аздап бір-екі жылдан соң мемлекеттің заң шығарушы билігі кінәсіздік
презумпциясын өзгеше тұжырымдамасын бекітеді.
1993 жыл. 1993 жылы 28-қаңтарда бекітілген Қазақстан Республикасы
Конституциясының 77-бабында кінәсіздік презумпциясының анықтамасы мен оның
негізгі ережелері берілген:
Адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша ол
жасалған қылмысқа кінәлі емес деп есептеледі.
Айыпталушы өзінің кінәсіздігін дәлелдеуге міндетті емес.
Адамның кінәлі екендігі жөніндегі кез келген күдік айыпталушының
пайдасына қарастырылады.
Берілген анықтама өте кең, терең болып танылады, берілген принциптің
нақты мәнін ашып көрсетеді.
Конституцияның өзінде кінәсіздік презумпциясы термині болмаса да, оны
түсіндіру мен анықтамасы бар. Терминнің жоқтығы, түсініктеменің жоқтығымен
бірдей емес, және де логика әрбір түсініктеменің міндетті түрде
терминологиялық көрсетуін талап етпейді.
Берілген жағдайда кінәсіздік презумпциясы термині белгілі бір екі
себеппенен қолданбады. Біріншіден, Конституцияда баяндалып көрсетілген
тәсілменен бірден-бір баптың атауы жоқ. Егер баптарға басқа да заңды
актілерде кездесетін сияқты атаулар берілетін болса, онда 77-бапта
кінәсіздік презумпциясы дегеннен басқа ештеңе болмас еді. Екіншіден,
Конституцияда бұл терминнің болмаған себебі, тіпті заңгерлердің өздері де
шеттілдес презумпция сөзін әртүрлі талқылап, түсінеді.
Латын сөзінен шыққан praesumptiо бірнеше мағынаны білдіреді. Соның
бірі – ұсыныс (предложение) – ғылымда және адамның тәжірибелік қызметінде
кеңінен қолданылады.
Дегенмен, кез-келген ұсыныс ғылыми мағынада презумпция болып
танылмайды. Кейбір фактілерге негізделіп, қандай да бір оқиға, құбылыс
(мысалы, жаңбыр жауады, ыстық болады т.б.) басталады десе болады. Әйтсе де,
бұл болжамда презумпцияның сипаттамасы жоқ.
Презумпциялар – өзіндік құқықтық категориялар емес. Олар толық ойлауға
іске асады 15, б. 12. Бірақ құқықта презумпциялар нормативті белгілеу
сипатына ие болады, егер заң берілген презумпцияның әрекетін басқа дерекпен
байланыстырса, яғни, нақты деректің анықталғанын (анықталмағандығын) немесе
оның бар (не жоқ) деп санауды талап етеді. Көп жағдайда заң құқықтық
презумпцияның жалған екенін көру мүмкіндігін және тәртібін регламенттеуге
рұқсат етеді.
Болжау – ойлау және психика категориясы. Ал, ойлау – жеке адамның
қасиеті. Әрбір болжау басқа мүмкіндіктермен байланысты. Егер, айыпталушы
кінәсіз деп болжамдалса, онда оны кінәлі деп болжамдауға әбден болады.
Бірақ, онда кінәсіздік презумпциясы жұмыс істеуін тоқтатады, небір мәнін
жоғалтады – ол ешкімді де еш нәрсеге міндеттемейді.
Кінәсіздік презумпциясы – презумпцияның ерекше түрі, ол дәстүрлі,
инерциямен, бәлкім нақты сөздің жоқ болу себебінен презумпция деп аталады
16, б. 26, яғни болуы мүмкін білімге негізделген болжау. Шын мәнінде
кінәсіздік презумпциясы тиянақтау сипатқа ие, яғни қайта кері
дәлелденбегенше, арнайы негіздерсіз біле тұра шынайы деп есептеледі. Міне
сондықтан, ең дұрысы болжау емес, Қазақстан Республикасының
Конституциясының 77-бабының 3-тармағында нақты айтылғандай, айыпталушыны
кінәсіз деп есептеу болып танылады.
Айыпталушының кінәсі заңды күшіне енген соттың үкімімен анықталғанша,
оны кінәсіз деп есептеуді талап етуі, заң шығарушының еркін тікелей
білдіру, іс-әрекеттеріне іс жүзінде басшылық ету және де барлығына міндетті
болып табылады. Конституциялық нормада нақты адресаттың болмауы оны жан-
жақты етеді.
Бұл талаптарды ұстанатын қандай да бір органдар немесе лауазымды
тұлғалардың тізімін тұжырымдау қажет, қалай ол барлық міндетті сипатын
жоғалтса, қоғамда және мемлекетте айыпталушының жағдайын анықтауды
тоқтатады. Бірақ онда конституциялық қағидалар қатарына кінәсіздік
презумпциясын енгізудің қандай мағынасы бар? Айыпталушы мен лауазымды
тұлғалардың арасындағы ара-қатынасты реттеу үшін, қылмыстық-процессуалдық
заңнамада бөлек нормалармен шектелуі жеткілікті болар еді.
Қазақстан Республикасының Конституциясының 14-бабына сәйкес, Заң мен
сот алдында жұрттың бәрі тең. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік
жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына,
тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге жағдаяттар бойынша
ешкімді ешқандай кемсітуге болмайды деп мемлекет кепілдік береді. Заң
шығарушы жоғарыда айтылған конституциялық кепілдіктердің мәнін атап
көрсетіп, Негізгі заңның 77-бабының 3-бөлігінің 1)-тармағына сәйкес, әр
айыпталушы деген сөз тіркесін бекітті.
Заң шығарушы айыпталушы деген терминді екі мағынада қолданады: тар
мағынада – анықтау мен алдын ала тергеуде қылмыстық-процессуалдық
қатынастардың субъектісі ретінде; кең мағынада – бұл термин көрсетілген
субъектіні алдын ала тергеудің сатысымен шектемейді. Айыпталушыдан басқа
кінәсіз деп сезікті, сотталушы және сотталған (бірінші сатыдағы соттың
айыптау үкімі шығып, заңды күшіне енгенге дейін) есептелінеді.
Біздің көзқарасымыз бойынша, Қазақстан Республикасының Конституциясының
77-бабында мына себеппен тек айыпталушы туралы ғана айтылады, өйткені,
мемлекеттің негізгі заңында арнайы заң терминдері ең аз көлемде болу керек
(мәтін көпшілік адамдарға мүмкіндігінше түсінікті болуы тиіс). Сезікті,
айыпталушы, сотталушы және сотталған (бірінші сатыдағы соттың айыптау үкімі
шығып, заңды күшіне енгенге дейін) жалпы және негізгі сипаттаманы иемденеді
– қылмыс жасауда олар айыпталынады, бірақ олардың көбісі әлі толық
анықталмаған. Осыған сәйкес, кінәсіздік презумпциясы қылмыс жасауда
тұлға, яғни сезікті пайда болған уақыттан бастап, әрекет ете бастады.
Айыпталушы мен кінәлінің арасындағы айырмашылық – заң шығарушының
негізді ұстанымы. Мысалы, заңды күшіне енген соттың үкімімен қылмыс
жасауда кінәлі деп танылғандарға қарағанда, айыпталушы мен сотталушының
дауыс беруге және де сайлануға құқығы бар. Адамды жұмыстан, яғни жұмысшы
немесе қызметкер бас бостандығынан айыруға немесе басқа да жазаға сотталып,
берілген жұмысты жалғастыру мүмкіндігінен шектелгендігін айтады 17.
Мемлекет нақты процессуалдық кепілдіктер жинағын (комплексін)
қарастырады, олардың тарихи жағдайында ең аз дегенде қылмыстық іс бойынша
ақиқатты анықтау, қылмыс жасауда айыпталушыны кінәлі деп танып, анықтау
және оған тиесілі жаза қолдану үшін сақталынуы қажет. Кінәлі және
Кінәсіз деген түсініктердің арасында ешқандай аралық болмағандықтан,
үкім заңды күшіне енгенге дейін айыпталушы кінәсіз деп саналады. Тұлғаның,
анықтау жүргізіп жатқан тергеуші, прокурор немесе соттың оны өз бетінше
бұл принципті бұзу немесе өзгерту мүмкін емес, сол себептен, осы көріністе
кінәсіздік презумпциясы дәлелді болып саналады.
Кінәсіз деп санау формуласы – бұл принциптің жалпы міндеттілігін
ойдағыдай көрсетуі. Ол кінәсіздік презумпциясын айналып өтетін немесе оны
жоқ деп ойлайтындарға қатысты кез-келген әсер ету – заңи, қоғамдық,
адамгершілік шараларын қолдануға рұқсат етеді. Соттың айыптау үкімі
шыққанға дейін барлығы айыпталушыны кінәсіз деп санауға міндетті, ешкімнің
де оған қылмыскер жарлығын тағуға және қылмыскер ретінде қарауға құқығы жоқ
– бұл заңның талабы.
Заңмен белгіленген тәртіпте деген сөз тіркесі: қылмыстық іс жүргізу
заңында бекітілген тәртіпте (яғни дәлелдеу міндетінің субъектісіне тиісті,
дәлелдемелердің қайнар көздеріне тиісті, айыпталушының (сезіктінің)
құқықтарын сақтау, процессуалды мерзімдердің сақталынуы, дәлелдемелерді
құқықтық бағалау, заңды және негізді процессуалды шешімдердің қабылдануы
және т.б.) дегенді білдіреді.
Үкім екі жағдайда заңды күшіне енеді:
1) Заңмен белгіленген тәртіпте (10 тәулік), егер оған шағымдалмаса және
наразылық білдірмесе;
2) Апелляциялық (екінші сатыдағы) сот шағым немесе наразылықты қарап,
бірақ оның дәлелімен келіспесе және үкімді өзгеріссіз қалдырса, немесе,
және өзгеріс енгізіп, бірақ оны бұзбаса.
Демек, бірінші сатыдағы соттың шығарылған айыптау үкімі, айыпталушыны
кінәлі етпеуінің өзі дәлел.
Р.Х.Якуповтың пікірі бойынша, кінәсіздік презумпциясы тек үкім заңды
күшіне енгенге дейін ғана жүзеге асырылады деп санау дұрыс емес, әйтпесе,
қадағалау өндірісімен байланысты қылмыстық-процессуалдық ережелер
ескерілмейді 18, б. 16. Біздің түсінігіміз бойынша, бұл мұндай емес.
Үкім заңды күшіне енгеннен кейін, адам мемлекет атынан нақты қылмыс жасауда
кінәлі деп жарияланады. Шынында да, қадағалау сатысында істі қарау кезінде,
сотталушыны кінәсіз деп танып, оны ақтау мүмкін. Бірақ, мұнда қылмыстық сот
өндірісінің жалпы міндеттерін қамтамасыз етуге бағытталған, сақтық
механизмі іске асады (ҚР ҚІЖК 8 б.).
Соттың үкімі заңды күшіне енгенге дейін, бірқатар процессуалдық
кепілдіктерінің дәйекті жүзеге асуы арқылы кінәсіздік презумпциясы іске
асырылады. Алайда, біз мүлдем бұл кепілдіктерді заңның формальды алдын-ала
жазылуын сақталуына апарып салмаймыз. Процессуалды кепілдіктер қатарына,
сөзсіз айыпталушының жағдайын өзгертетін құқықтық актілердің дәлелдеу
талабы қосылады.
Дәлелдемелерді шамамен жинау және істің бір сатыдан бір сатыға жылжуы
бойынша кінәсіздік туралы болжам мен анықтау жүргізетін тұлға, яғни
тергеуші мен прокурордың жасаған қылмыста айыпталушының кінәлілігі туралы
сенімінің аса үдей түсуі туралы қарамақайшылық ұлғаяды. Бірақ, кінәсіздік
презумпциясы кінәлілікті дәлелденуін үкімнің заңды күшіне енген уақытымен
байланыстыра отырып, бұл қайшылықтарды ескермейді. Бұл тұжырымда терең
мағына жатыр, өйткені, көрсетілген уақытқа дейін барлық процессуалдық
кепілдіктер іске асырылмады, сондықтан айыпталушының кінәсі анықталынған
деп санауға болмайды.
Сонымен қатар, кінәсіздік презумпциясынан анық көрінетін этикалық
аспект бар. Әр айыпталушыны парасатты деп санау және оған тиісті түрде
қарау, адамгершілікті және өнегелі болып танылады. Егер адам қылмыс
жасауда күдікті деп және оған айып тағылса, онда бұған қарсы барлық
қайшылықтарды мұқият тыңдап жете тексеру керек, өйткені, кінәсізді
қылмыстық жауаптылыққа тарту ықтималдығы бар.
Қылмыстық-процестің бірден-бір маңызды принципі ретінде кінәсіздік
презумпциясының заңды мәні келесіде құрылады, яғни ол:
а) қылмыстық сот өндірісінің мынадай құрылымына сәйкес, кінәлілігі
туралы тергеу органдарының тұжырымы мен қылмыстық жазаны қолдану
қажеттілігін сотпен тексеру міндеттілігін анықтайды (ҚР ҚІЖК 11 б.; 311
б.; 320 б.).
ә) алдын ала тергеу органдарының, прокурор мен соттың тұжырымдарының
толықтығы мен нақтылығы қажеттілігінің жалпы көрінісін көрсетеді (ҚР ҚІЖК
24 б.; 206 б.; 369 б.).
б) тергеушіден, прокурордан, соттан және анықтама жүргізетін тұлғадан
сезікті мен айыпталушыға кінәсіз тұлға ретінде қарауды, яғни олардың
кінәлілігін заңда көрсетілген тәртіпке сәйкес жиналған және мұндай тұжырым
үшін жеткілікті дәлелдемелермен мойындалмағанша талап етеді (ҚІЖК 24 б.).
в) маңызды қағидалардың негізі болып келеді, осыған сәйкес, заң
мағынасында дәлелденбеген кінәлілік дәлелденген кінәсіздікті білдіреді,
яғни дәлелдемелердің жеткіліксіздігінен сезікті деген тұлғаның ақталуы (ҚР
Конституция-ң 77 б. 3 б. 8) т.);
г) айыпталушының құқығын және заңды мүддесін қамтамасыз ету кепілі
болып табылады, процесстің мұндай құрылысына сәйкес оған қарсы шыққан
айыпты дауласу мүмкіндігі болады, яғни қорғану құқығын жүзеге асырады
(ҚІЖК 26 б.).
ғ) істің мән-жайын анықтауға тиісті барлық күдікті жою мүмкіндігі
болмаса, оларды айыпталушының пайдасына қаралуын талап етеді (ҚР
Конституциясының 77 б. 3 б. 8) т.; ҚІЖК 19 б. 3 б.).
д) қылмыстық іс бойынша анықтауға тиіс барлық мән-жайлардың дәлелдеу
міндетін алдын ала тергеу органына жүктеуді және сезікті мен айыпталушыны
бұл міндеттен босатады (ҚІЖК 24 б.; 125 б.; 128 б.).
Кінәсіздік презумпциясы принципімен заңның келесі ережелері тығыз
байланысты:
1) ешбір кінәсіз адам қылмыстық жауапқа тартылмауы, сондай-ақ
сотталмауы тиіс (ҚІЖК 8 б.);
2) заңмен белгіленген тәртіп пен негіздерге сәйкес болмаса, ешкім де
айыпталушы болып табылмайды;
3) іс бойынша барлық мән-жайлар жан-жақты, толық және объективті
зерттелуі тиіс. Айыпталушыны әшкерелейтін де, ақтайтын да сондай-ақ оның
жауаптылығы мен жазасын жеңілдететін және ауырлататын мән-жай іс бойынша
анықталуға жатады (ҚІЖК 24 б. 4 б.);
4) сотта айыпталушының кінәлілігін дәлелдеу міндеттері айыптаушыға
жүктеледі (ҚІЖК 317 б.);
5) сот, прокурор, тергеуші, анықтаушы анықтауды жүргізу барысында
дәлелдеу міндеттерін айыпталушыға аударып салуға құқығы жоқ (ҚР
Конституциясының 77 б. 3 б. 6 т.; ҚІЖК 24 б.);
6) айыпталушының және іске қатысты басқа да тұлғалардың жауабын алу
үшін күш қолдану, қорқыту немесе өзге де заңсыз амалдарды қолдануға тыйым
салынады (ҚІЖК 24 б.);
7) айыпталушы өзінің кінәсін дәлелдеуге міндетті емес (ҚІЖК 19 б. 2
б.);
8) айыпкердің өз кінәсін мойындауы тек іс бойынша жинақталған басқа
дәлелдемелердің жиынтығы расталған кезде ғана айыптау негізіне алынуы
мүмкін (ҚІЖК 119 б. 4 б.);
9) айыпталушының (сезіктінің) қылмыс жасауға қатысқаны дәлелденбеген
жағдайда, егер қосымша дәлелдемелер жинау үшін барлық мүмкіндік таусылса,
қылмыстық іс ҚІЖК-нің 37-бабының 1-бөлігінің 1) немесе 2)-тармақтарының
негізінде қысқартылады (ҚІЖК 269 б. 2 б.) немесе ақтау үкімі шығарылады
(ҚІЖК 376 б.2 б.);
10) адамның кінәлі екендігі заңды күшіне енген сот үкімімен танылғанша
ол жасаған қылмысқа кінәлі емес деп есептелінеді, сондай-ақ қылмыстық
жазаға тартылмайды (ҚІЖК 13 б.; 376 б.).
Әрекет етуші заң қылмыстық іс бойынша сот әділдігін жүзеге асыруда
негізі, шешуші рөлді сөзсіз сотқа береді. Сот – сот әділдігінің жалғыз ғана
органы.
Қазақстан Республикасы сот төрелігін тек сот қана жүзеге асырады, -
деп Конституциясының 75-бабы бекітеді. Бұл адам үшін өте маңызды кепіл.
Кінәсіздік презумпциясы істің мәнін жан-жақты, толық және объективті
зерттеу принципінің мазмұнымен қамтылмайды, өйткені, принциптердің
әрқайсысының өз бетінше жүзеге асуына негіз бар.
Біріншіден, істің мән-жайын жан-жақты, толық және объективті зерттеу
принципі (ҚІЖК 24 б.), тек іс бойынша өндірісті жүргізген тұлғалар, яғни
сот, прокурор, тергеуші, анықтаушыға тиісті болады. Ал, кінәсіздік
презумпциясы принципінде нақты адресаты жоқ.
Екіншіден, кінәсіздік презумпциясы принципі конституциялық және
қылмыстық-процессуалдық болып танылады, ал істің мән-жайын жан-жақты, толық
және объектитвті зерттеу принципі тек қылмыстық-процессуалдық болып келеді.
Үшіншіден, кінәсіздік презумпциясы принципі айыпталушының қорғануға
құқығымен тікелей байланысты, ал істің мән-жайын жан-жақты, толық,
объективті зерттеу принципі тек жанама түрде ғана.
Қылмыстық іс бойынша шындықтың алдын ала тергеу сатысында анықталуын
ынталандыру керек. Тергеуші тұлғаны қылмыстық жауапкершілікке тартып,
айыптау қорытындысын жасап, прокурор айыптау қорытындысын бекітіп және істі
сотқа жібергенде, айыпталушының кінәлілігіне іштей сенуі керек.
Үкімнің заңды күшіне енуіне дейін не тергеуші, не прокурор айыпталушыны
кінәсіз деп санайды, ал мемлекет, қылмыстық жазаның құқық субъектісі
ретінде тергеуші мен прокурордың тұжырымдарын процестің сот сатыларында
тексерулерін талап етеді.
Кінәсіздік презумпциясы тергеуші мен прокурорға айыпталушының кінәлі
екендігіне сенімді болуына тыйым жасамайды. Сонымен қатар, кінәсіздік
презумпциясы кінәлілік туралы соңғы тұжырым мен жазаны қолдануға
негіздердің жеткілікті деген сияқты сенімділікті қарастырмайды. Сотта істі
қарау кезінде, кей жағдайда, тергеуші мен прокурор өздерінің сенімділігінің
расталмай қалуын түсіну керек.
Айыптау үкімін шығарар кезде, істегі дәлелдемелердің тікелей зерттелу
негізінде, сот сотталушының кінәлілігіне сенімді болу керек. Әйтсе де,
соттың үкімі шындық болып саналады, өйткені оның заңдылығы мен дәлелділігін
тексеру үшін апелляциялық өндірістің процессуалдық кепілдіктері
қолданылады, немесе процеске тиісті қатысушыларға жоғары тұрған сотқа сот
үкімін бұзу туралы шағым беру мүмкіндігі берілген, бірақ олар оны
пайдаланбады.
Кінәсіздік презумпциясы қылмыстық процестің құрылысын анықтайды, яғни
қылмыс жасауда тұлғаны кінәлі деп тануға жеткілікті процессуалдық
кепілдіктер көлемін, және сот үкімінің заңды күшіне енуінің алдында
процестің басқа да қатысушыларының көзқарасын білдірмейді 19, б. 88.
Кінәсіздік презумпциясы айыпталушыға қатысты бұлтартпау шараларын және
басқа да процессуалдық мәжбүрлеу шараларын қолдану мүмкіндігін жібереді.
Бұған негіз ретінде, қылмыс тап осы тұлғамен жасалынған деген
ықтималдылық бола алады. Бұлтартпау шарасын қолданған процестің
субъектісінің көзқарасы бойынша, айыпталушы кінәлі; заң шығарушының
көзқарасы бойынша – әлі жоқ. Сол себептен заң шығарушы оның қолданылуына
жол береді. Процестің мәжбүрлеу шаралары іс жүргізу мақсаттарына жету
мүмкіндігін тудырып, және қажет болған жағдайда қатал болуы керек.
Адамгершілік абыройын қорлайтын және дене азабын келтіретін мәжбүрлеу
шараларын қолдануға жол берілмейді.
Бұлтартпау шаралары мен қылмыстық жазаның мәні әртүрлі. Біріншілері –
анықтау жүргізетін тергеуші, прокурор, сотпен айыпталушыға қолданылып, іс
бойынша шындықты анықтауды қамтамасыз етуге бағытталған, ал екіншілері –
әлеуметтік әділдікті қалпына келтіру мақсатында айыпталушыға, сондай-ақ
айыпталушыны түзеу және жаңа қылмыстың жасалуын алдын алу мақсатында
қолданылады.
1978 жылы қабылданған ҚазКСР Қылмыстық іс жүргізу кодексі, әрине
ескірген. Кейіннен Қазақстан Республикасының Қылмыстық іс жүргізу кодексін
күшіне енгізу туралы ҚР-ның заңы 1997 жылы 13-желтоқсанда қабылданды. Осы
уақытқа дейін оған көптеген өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Кодекс
келісілмегендікке, қайшылықтарға, терминологиялық қисынсыздықтарға
толтырылып, қарама-қайшы нормалар жүйесіне айналды. Кәсіби мамандардың
өздеріне де мұны ұғыну қиындыққа соғады. Мұның нәтижесінде недәуір шамада
барлық құқықтық-сот реформасы тежеп тұрып қалып жатыр. Дегенмен, әрекеттегі
Қылмыстық іс жүргізу кодексі жарамайды деп ойлау – дұрыс емес, бұл қателік
болып келеді. Қылмыстық іс жүргізу кодексінде бірнеше дүркін тәжірибемен
сынап, бақыланған жақсы оңды негіз бар 20, б.б. 14, 16.
Кінәсіздік презумпциясын бұзу тергеу немесе сот талқылауы ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.