Жер өңдеу мен егін шаруашылығы ошақтарының қалыптасуы және дамуы
Жоспар
І.Кіріспе.
1.1.Жер өңдеу мен егін шаруашылығы ошақтарының қалыптасуы және дамуы
1.1. Ауыл шаруашылық дақылдарды өсіру барысында агротехникалық шаралардың маңызы
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. Арамшөптерге жалпы сипаттама және олардың зияны.
2.2. Арамшөптерді жіктеу және олардың кең тараған түрлері.
2.3.Арамшөптерге жеке .жеке мағлұмат.
2.4. Арамшөптерді жою, олармен күресу шаралары.
ІІІ.Қорытынды.
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
І.Кіріспе.
1.1.Жер өңдеу мен егін шаруашылығы ошақтарының қалыптасуы және дамуы
1.1. Ауыл шаруашылық дақылдарды өсіру барысында агротехникалық шаралардың маңызы
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. Арамшөптерге жалпы сипаттама және олардың зияны.
2.2. Арамшөптерді жіктеу және олардың кең тараған түрлері.
2.3.Арамшөптерге жеке .жеке мағлұмат.
2.4. Арамшөптерді жою, олармен күресу шаралары.
ІІІ.Қорытынды.
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1.1.Жер өңдеу мен егін шаруашылығы ошақтарының қалыптасуы және дамуы
Жер өңдеу мен егін шаруашылығы өндірісінің шоқтана шоғырланып, қалыптасуы жайлы тұжырым 19-шы ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Альфонс Декандольдің еңбектері арқасында дүниеге келген бұл ұғымды әрі қарап дамытып, толықтырған Ч. Дарвиннен кейін әйгілі ботаник Н. И. Вавилов пен оның шәкірттері еді. Ол бірнеше дүркін экспедициялар ұйымдастырып, көптеген деректер жинады. Сол ізденістердің арқасында жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуы мен дақылдар өндірумен айналысатын шаруашылықтардың дамуы және мәдени өсімдіктердің ошақтана шоғырланып пайда болуы жайлы тұжырымдама жасады, сөйтіп полицентристік ұғым қалыптасты. Осы ұғымға сүйенсек жер өңдеу, қарапайым түрде дақылдар өсіретін шаруашылықтардың пайда болуы мен мәдени өсімдіктердің шығуы дүниежүзінде бір ғана орталықта емес, бірнеше жерде, тарихи бір мезгілде пайда болып, қалыптасса керек. Бертін келе, ертерек пайда болған ошақтар өз аумағын кеңейтіп немесе адамдардың көшіп-қонуы нәтижесінде басқа жерлерге тарап екінші кезектегі орталықтар пайда болды. Уақыт озған сайын бірінші және екінші кезекте пайда болған ошақтар кеңейе дамып қазіргідей егін шаруашылығы мен мәдени өсімдіктер түрлерінің қалыптасуына әкелді.
Мәдени өсімдіктердің жаңа түрлерінің пайда болуын Н. И. Вавилов өсімдіктердің өзара будандасуымен тікелей байланыстырды. Жаңа буданның пайда болуының ең басты шарты — оған қатынасатын өсімдіктердің бір жерде мүмкіндігінше қалың шоғырлана орналасуы. Өсімдіктердің әдетте айналасы тау етектерімен көмкерілген жазықтарда шоғырланатынын ескерген Н. И. Вавилов ең алғашқы мәденн өсімдіктер осындай жерлерде пайда болып, жер өңдеу мәдениеті қалыптасты деген тұжырым жасады. Бұл тұжырым, сол кездегі жер өңдеу мен алғашқы өнім өндіретін шаруашылықтар үлкен өзендер сағасында орналасты деген қалыптасқан ұғымға қайшы келетін еді. Бірақ, бертін келе Н. И. Вавиловтың жасаған қорытындысы дәлелсіз шындық екендігі тарихи-археологиялық деректермен нақтыланды.
Айта кететін бір жай, егер ертеректе осы мәселелерді зерттеу тек ботаникалық тұрғыдан қарастырылса, бертін келе оған археологиялық, этнографиялық және палеобиологиялық әдістемелер «көмекке» келіп, осының бәрі іздену-зерттеу жұмыстарының тиімділігін арттырды. Соның нәтижесінде бірінші және екінші кезектегі пайда болған орталықтар жайлы тың деректер алынып, олардың картасын жасау мүмкіншілігі туды. Назарларыңызға ұсынылып отырған картаға сай, қазіргі кезде ондай орталықтардың саны 25-ке жетті.
Осыдан жиырма жылдан астам уақыт бұрын жарық көрген А. И. Купцовтың (1975) еңбектерінде антропологиялық және этнографиялық зерттеулер нәтижесінде автохтонды дақылдар өсіретін шаруашылықтар саны 10 деп белгіленген еді. Оның төртеуі европоидтар мен оларға жанаса орналасқан эфиоптардық (Алдыңғы Азия, Жерорта теңізі, Орта Азия, Эфиопия) үлесіне тисе, екеуі австралоидтардың (Индия, Индонезия), екеуі амернканоидтардың (Мексика,Перу) және бір-бірден монголоидтар мен негроидтардың еншісіне жатқызылған болатын. Қазіргі кезде, ғылым мен техниканың дамуы нәтижесінде және ғалымдардың тынбай үздіксіз еңбек етуінің арқасында аталмыш орталықтардың саны, көлемі, шектері жаңа дәлелдермен едәуір толықтырылуда.
Жалпы, алғашқы дақылдар өсіретін шаруашылықтардың қалыптасуы мен мәдени өсімдіктердің шығуын бір-бірінен бөле қарастыру үлкен әбестік болар еді. Себебі, олар өзара тығыз байланыста болып, өзара дамуларына орасан зор ықпал етеді.
Олай болса Н. И. Вавиловтың еңбектерінде мәдени өсімдіктердің шығуы неге небәрі сегіз орталықпен шектеледі де, ал алғашқы дақылдардың қалыптасу орталықтары оннан асады деген сауалдың тууы заңды. Бұның себебін жоғарыда атадық. Дегенмен, тағы да айта кетейік, кезінде Н. И. Вавилов тек ботаникалық және географиялық мәліметтерге ғана арқа сүйесе, оның ізбасарлары ғылымның жаңа жетістіктерін (радиоизотоптық техника, археология, этнография, антропология, палеоботаника, палеозоология, т. б.) кеңінен пайдаланды. Кезінде өз тұжырымдамасының кейбір олқылықтарын Н. И. Вавиловтың өзі де түсініп, білген. Бірақ, жоқтың аты жоқ. Оған ешқандай дауа да жоқ. Мысалы, қолда бар деректермен Н. И. Вавилов ортаазиялық орталықтың жалпы жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуы, мәдени өсімдіктердің шығуы мен алғашқы өндіргіш шаруашылығының пайда болу құбылысындағы тарихи орнын айқындай алмады. Бірде бұл орталықты өз алдына тәуелсіз түрде пайда болған жек –адар орталық деп есептесе, енді бірде оны оңтүстік-батыс азиялык, орталық құрамына қосып жүрді. Бірақ, өмірінің соңғы жылдары Н. И. Вавилов, Орта Азия мен Қазақстанды жер бетіндегі мәдени өсімдіктердің шығуы мен жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуының қиыр солтүстік бекінісі деп атап кеткен. Мысалы ол өзінің «Мәдени өсімдіктердің шығуы мен географиясы» деген еңбегінде Қазақстанның оңтүстік пен оңтүстік шығыстағы таулары мәдени өсімдіктердің алдыңғы және орта азиялық шығу орталығының солтүстік шебін құрайды деп атаған.
Осыған байланысты, соңғы ғылыми деректерге сүйене отырып өз пікірімізді білдіре кетуді жөн көрдік. Н. И. Вавиловтың өзі айтқандай өсімдік түрлерінің пайда болуы мен белгілі бір өсімдіктер қауымдастығының қалыптасуы үшін арнайы оңашаланған, басқа ортадан тау жолдарымен немесе кең жазық сахарамен шектелген орта қажет. Олай болса, Орта Азияда, әсіресе қазіргі Қазақстанда ғалым атап көрсеткендей өсімдіктердің жаңа, мәдени түрлерінің пайда болып, қалыптасуына географиялық тұрғыдан ынғайлы орталар баршылық. Бұл құбылыстардың басты қозғаушы күші адам қоғамы болатынын ескерсек, мұнда адамның ертеден қоныс тепкендігі бүгінде ешкімді күмәндандырмаса керек.
1.1.Жер өңдеу мен егін шаруашылығы ошақтарының қалыптасуы және дамуы
Жер өңдеу мен егін шаруашылығы өндірісінің шоқтана шоғырланып, қалыптасуы жайлы тұжырым 19-шы ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Альфонс Декандольдің еңбектері арқасында дүниеге келген бұл ұғымды әрі қарап дамытып, толықтырған Ч. Дарвиннен кейін әйгілі ботаник Н. И. Вавилов пен оның шәкірттері еді. Ол бірнеше дүркін экспедициялар ұйымдастырып, көптеген деректер жинады. Сол ізденістердің арқасында жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуы мен дақылдар өндірумен айналысатын шаруашылықтардың дамуы және мәдени өсімдіктердің ошақтана шоғырланып пайда болуы жайлы тұжырымдама жасады, сөйтіп полицентристік ұғым қалыптасты. Осы ұғымға сүйенсек жер өңдеу, қарапайым түрде дақылдар өсіретін шаруашылықтардың пайда болуы мен мәдени өсімдіктердің шығуы дүниежүзінде бір ғана орталықта емес, бірнеше жерде, тарихи бір мезгілде пайда болып, қалыптасса керек. Бертін келе, ертерек пайда болған ошақтар өз аумағын кеңейтіп немесе адамдардың көшіп-қонуы нәтижесінде басқа жерлерге тарап екінші кезектегі орталықтар пайда болды. Уақыт озған сайын бірінші және екінші кезекте пайда болған ошақтар кеңейе дамып қазіргідей егін шаруашылығы мен мәдени өсімдіктер түрлерінің қалыптасуына әкелді.
Мәдени өсімдіктердің жаңа түрлерінің пайда болуын Н. И. Вавилов өсімдіктердің өзара будандасуымен тікелей байланыстырды. Жаңа буданның пайда болуының ең басты шарты — оған қатынасатын өсімдіктердің бір жерде мүмкіндігінше қалың шоғырлана орналасуы. Өсімдіктердің әдетте айналасы тау етектерімен көмкерілген жазықтарда шоғырланатынын ескерген Н. И. Вавилов ең алғашқы мәденн өсімдіктер осындай жерлерде пайда болып, жер өңдеу мәдениеті қалыптасты деген тұжырым жасады. Бұл тұжырым, сол кездегі жер өңдеу мен алғашқы өнім өндіретін шаруашылықтар үлкен өзендер сағасында орналасты деген қалыптасқан ұғымға қайшы келетін еді. Бірақ, бертін келе Н. И. Вавиловтың жасаған қорытындысы дәлелсіз шындық екендігі тарихи-археологиялық деректермен нақтыланды.
Айта кететін бір жай, егер ертеректе осы мәселелерді зерттеу тек ботаникалық тұрғыдан қарастырылса, бертін келе оған археологиялық, этнографиялық және палеобиологиялық әдістемелер «көмекке» келіп, осының бәрі іздену-зерттеу жұмыстарының тиімділігін арттырды. Соның нәтижесінде бірінші және екінші кезектегі пайда болған орталықтар жайлы тың деректер алынып, олардың картасын жасау мүмкіншілігі туды. Назарларыңызға ұсынылып отырған картаға сай, қазіргі кезде ондай орталықтардың саны 25-ке жетті.
Осыдан жиырма жылдан астам уақыт бұрын жарық көрген А. И. Купцовтың (1975) еңбектерінде антропологиялық және этнографиялық зерттеулер нәтижесінде автохтонды дақылдар өсіретін шаруашылықтар саны 10 деп белгіленген еді. Оның төртеуі европоидтар мен оларға жанаса орналасқан эфиоптардық (Алдыңғы Азия, Жерорта теңізі, Орта Азия, Эфиопия) үлесіне тисе, екеуі австралоидтардың (Индия, Индонезия), екеуі амернканоидтардың (Мексика,Перу) және бір-бірден монголоидтар мен негроидтардың еншісіне жатқызылған болатын. Қазіргі кезде, ғылым мен техниканың дамуы нәтижесінде және ғалымдардың тынбай үздіксіз еңбек етуінің арқасында аталмыш орталықтардың саны, көлемі, шектері жаңа дәлелдермен едәуір толықтырылуда.
Жалпы, алғашқы дақылдар өсіретін шаруашылықтардың қалыптасуы мен мәдени өсімдіктердің шығуын бір-бірінен бөле қарастыру үлкен әбестік болар еді. Себебі, олар өзара тығыз байланыста болып, өзара дамуларына орасан зор ықпал етеді.
Олай болса Н. И. Вавиловтың еңбектерінде мәдени өсімдіктердің шығуы неге небәрі сегіз орталықпен шектеледі де, ал алғашқы дақылдардың қалыптасу орталықтары оннан асады деген сауалдың тууы заңды. Бұның себебін жоғарыда атадық. Дегенмен, тағы да айта кетейік, кезінде Н. И. Вавилов тек ботаникалық және географиялық мәліметтерге ғана арқа сүйесе, оның ізбасарлары ғылымның жаңа жетістіктерін (радиоизотоптық техника, археология, этнография, антропология, палеоботаника, палеозоология, т. б.) кеңінен пайдаланды. Кезінде өз тұжырымдамасының кейбір олқылықтарын Н. И. Вавиловтың өзі де түсініп, білген. Бірақ, жоқтың аты жоқ. Оған ешқандай дауа да жоқ. Мысалы, қолда бар деректермен Н. И. Вавилов ортаазиялық орталықтың жалпы жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуы, мәдени өсімдіктердің шығуы мен алғашқы өндіргіш шаруашылығының пайда болу құбылысындағы тарихи орнын айқындай алмады. Бірде бұл орталықты өз алдына тәуелсіз түрде пайда болған жек –адар орталық деп есептесе, енді бірде оны оңтүстік-батыс азиялык, орталық құрамына қосып жүрді. Бірақ, өмірінің соңғы жылдары Н. И. Вавилов, Орта Азия мен Қазақстанды жер бетіндегі мәдени өсімдіктердің шығуы мен жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуының қиыр солтүстік бекінісі деп атап кеткен. Мысалы ол өзінің «Мәдени өсімдіктердің шығуы мен географиясы» деген еңбегінде Қазақстанның оңтүстік пен оңтүстік шығыстағы таулары мәдени өсімдіктердің алдыңғы және орта азиялық шығу орталығының солтүстік шебін құрайды деп атаған.
Осыған байланысты, соңғы ғылыми деректерге сүйене отырып өз пікірімізді білдіре кетуді жөн көрдік. Н. И. Вавиловтың өзі айтқандай өсімдік түрлерінің пайда болуы мен белгілі бір өсімдіктер қауымдастығының қалыптасуы үшін арнайы оңашаланған, басқа ортадан тау жолдарымен немесе кең жазық сахарамен шектелген орта қажет. Олай болса, Орта Азияда, әсіресе қазіргі Қазақстанда ғалым атап көрсеткендей өсімдіктердің жаңа, мәдени түрлерінің пайда болып, қалыптасуына географиялық тұрғыдан ынғайлы орталар баршылық. Бұл құбылыстардың басты қозғаушы күші адам қоғамы болатынын ескерсек, мұнда адамның ертеден қоныс тепкендігі бүгінде ешкімді күмәндандырмаса керек.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1.Қ. Әріков., Н.А.Нағымтаев., М.Ысқақов., Н.Серікпаев., И.Жұмағұлов.
«Агрономия негіздері» Астана. 2007 ж.
2. Ф.Ә.Полымбетова., С.Ә.Әбиев., Б.Ә.Сәрсенбаев.
«Пайдалы өсімдіктер әлеміне саяхат». Алматы. «Ғылым. 1999 ж.
3. Сагитов А.О., Джаймурзина А.А. Туленгутова К.Н., Карбозова Р.Д.
«Ауыл шаруашылық фитопатологиясы». Алматы 2000 ж.
4. Қ.Бекбергенов. «Ауыл шаруашылық мелиорациясы». Алматы «Қайнар» 1994 ж.
5. Т.А.Әубакиров. «Өсімдік шаруашылығы және селекция». Алматы 2003 ж.
1.Қ. Әріков., Н.А.Нағымтаев., М.Ысқақов., Н.Серікпаев., И.Жұмағұлов.
«Агрономия негіздері» Астана. 2007 ж.
2. Ф.Ә.Полымбетова., С.Ә.Әбиев., Б.Ә.Сәрсенбаев.
«Пайдалы өсімдіктер әлеміне саяхат». Алматы. «Ғылым. 1999 ж.
3. Сагитов А.О., Джаймурзина А.А. Туленгутова К.Н., Карбозова Р.Д.
«Ауыл шаруашылық фитопатологиясы». Алматы 2000 ж.
4. Қ.Бекбергенов. «Ауыл шаруашылық мелиорациясы». Алматы «Қайнар» 1994 ж.
5. Т.А.Әубакиров. «Өсімдік шаруашылығы және селекция». Алматы 2003 ж.
Жоспар
І.Кіріспе.
1.1.Жер өңдеу мен егін шаруашылығы ошақтарының қалыптасуы және дамуы
1.1. Ауыл шаруашылық дақылдарды өсіру барысында агротехникалық
шаралардың маңызы
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. Арамшөптерге жалпы сипаттама және олардың зияны.
2.2. Арамшөптерді жіктеу және олардың кең тараған түрлері.
2.3.Арамшөптерге жеке –жеке мағлұмат.
2.4. Арамшөптерді жою, олармен күресу шаралары.
ІІІ.Қорытынды.
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1.1.Жер өңдеу мен егін шаруашылығы ошақтарының қалыптасуы және дамуы
Жер өңдеу мен егін шаруашылығы өндірісінің шоқтана шоғырланып, қалыптасуы
жайлы тұжырым 19-шы ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Альфонс
Декандольдің еңбектері арқасында дүниеге келген бұл ұғымды әрі қарап
дамытып, толықтырған Ч. Дарвиннен кейін әйгілі ботаник Н. И. Вавилов пен
оның шәкірттері еді. Ол бірнеше дүркін экспедициялар ұйымдастырып, көптеген
деректер жинады. Сол ізденістердің арқасында жер өңдеу мәдениетінің
қалыптасуы мен дақылдар өндірумен айналысатын шаруашылықтардың дамуы және
мәдени өсімдіктердің ошақтана шоғырланып пайда болуы жайлы тұжырымдама
жасады, сөйтіп полицентристік ұғым қалыптасты. Осы ұғымға сүйенсек жер
өңдеу, қарапайым түрде дақылдар өсіретін шаруашылықтардың пайда болуы мен
мәдени өсімдіктердің шығуы дүниежүзінде бір ғана орталықта емес, бірнеше
жерде, тарихи бір мезгілде пайда болып, қалыптасса керек. Бертін келе,
ертерек пайда болған ошақтар өз аумағын кеңейтіп немесе адамдардың көшіп-
қонуы нәтижесінде басқа жерлерге тарап екінші кезектегі орталықтар пайда
болды. Уақыт озған сайын бірінші және екінші кезекте пайда болған ошақтар
кеңейе дамып қазіргідей егін шаруашылығы мен мәдени өсімдіктер түрлерінің
қалыптасуына әкелді.
Мәдени өсімдіктердің жаңа түрлерінің пайда болуын Н. И. Вавилов
өсімдіктердің өзара будандасуымен тікелей байланыстырды. Жаңа буданның
пайда болуының ең басты шарты — оған қатынасатын өсімдіктердің бір жерде
мүмкіндігінше қалың шоғырлана орналасуы. Өсімдіктердің әдетте айналасы тау
етектерімен көмкерілген жазықтарда шоғырланатынын ескерген Н. И. Вавилов ең
алғашқы мәденн өсімдіктер осындай жерлерде пайда болып, жер өңдеу мәдениеті
қалыптасты деген тұжырым жасады. Бұл тұжырым, сол кездегі жер өңдеу мен
алғашқы өнім өндіретін шаруашылықтар үлкен өзендер сағасында орналасты
деген қалыптасқан ұғымға қайшы келетін еді. Бірақ, бертін келе Н. И.
Вавиловтың жасаған қорытындысы дәлелсіз шындық екендігі тарихи-
археологиялық деректермен нақтыланды.
Айта кететін бір жай, егер ертеректе осы мәселелерді зерттеу тек
ботаникалық тұрғыдан қарастырылса, бертін келе оған археологиялық,
этнографиялық және палеобиологиялық әдістемелер көмекке келіп, осының
бәрі іздену-зерттеу жұмыстарының тиімділігін арттырды. Соның нәтижесінде
бірінші және екінші кезектегі пайда болған орталықтар жайлы тың деректер
алынып, олардың картасын жасау мүмкіншілігі туды. Назарларыңызға ұсынылып
отырған картаға сай, қазіргі кезде ондай орталықтардың саны 25-ке жетті.
Осыдан жиырма жылдан астам уақыт бұрын жарық көрген А. И. Купцовтың
(1975) еңбектерінде антропологиялық және этнографиялық зерттеулер
нәтижесінде автохтонды дақылдар өсіретін шаруашылықтар саны 10 деп
белгіленген еді. Оның төртеуі европоидтар мен оларға жанаса орналасқан
эфиоптардық (Алдыңғы Азия, Жерорта теңізі, Орта Азия, Эфиопия) үлесіне
тисе, екеуі австралоидтардың (Индия, Индонезия), екеуі амернканоидтардың
(Мексика,Перу) және бір-бірден монголоидтар мен негроидтардың еншісіне
жатқызылған болатын. Қазіргі кезде, ғылым мен техниканың дамуы нәтижесінде
және ғалымдардың тынбай үздіксіз еңбек етуінің арқасында аталмыш
орталықтардың саны, көлемі, шектері жаңа дәлелдермен едәуір толықтырылуда.
Жалпы, алғашқы дақылдар өсіретін шаруашылықтардың қалыптасуы мен мәдени
өсімдіктердің шығуын бір-бірінен бөле қарастыру үлкен әбестік болар еді.
Себебі, олар өзара тығыз байланыста болып, өзара дамуларына орасан зор
ықпал етеді.
Олай болса Н. И. Вавиловтың еңбектерінде мәдени өсімдіктердің шығуы неге
небәрі сегіз орталықпен шектеледі де, ал алғашқы дақылдардың қалыптасу
орталықтары оннан асады деген сауалдың тууы заңды. Бұның себебін жоғарыда
атадық. Дегенмен, тағы да айта кетейік, кезінде Н. И. Вавилов тек
ботаникалық және географиялық мәліметтерге ғана арқа сүйесе, оның
ізбасарлары ғылымның жаңа жетістіктерін (радиоизотоптық техника,
археология, этнография, антропология, палеоботаника, палеозоология, т. б.)
кеңінен пайдаланды. Кезінде өз тұжырымдамасының кейбір олқылықтарын Н. И.
Вавиловтың өзі де түсініп, білген. Бірақ, жоқтың аты жоқ. Оған ешқандай
дауа да жоқ. Мысалы, қолда бар деректермен Н. И. Вавилов ортаазиялық
орталықтың жалпы жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуы, мәдени өсімдіктердің
шығуы мен алғашқы өндіргіш шаруашылығының пайда болу құбылысындағы тарихи
орнын айқындай алмады. Бірде бұл орталықты өз алдына тәуелсіз түрде пайда
болған жек –адар орталық деп есептесе, енді бірде оны оңтүстік-батыс
азиялык, орталық құрамына қосып жүрді. Бірақ, өмірінің соңғы жылдары Н. И.
Вавилов, Орта Азия мен Қазақстанды жер бетіндегі мәдени өсімдіктердің шығуы
мен жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуының қиыр солтүстік бекінісі деп атап
кеткен. Мысалы ол өзінің Мәдени өсімдіктердің шығуы мен географиясы деген
еңбегінде Қазақстанның оңтүстік пен оңтүстік шығыстағы таулары мәдени
өсімдіктердің алдыңғы және орта азиялық шығу орталығының солтүстік
шебін құрайды деп атаған.
Осыған байланысты, соңғы ғылыми деректерге сүйене отырып өз пікірімізді
білдіре кетуді жөн көрдік. Н. И. Вавиловтың өзі айтқандай өсімдік
түрлерінің пайда болуы мен белгілі бір өсімдіктер қауымдастығының
қалыптасуы үшін арнайы оңашаланған, басқа ортадан тау жолдарымен немесе кең
жазық сахарамен шектелген орта қажет. Олай болса, Орта Азияда, әсіресе
қазіргі Қазақстанда ғалым атап көрсеткендей өсімдіктердің жаңа, мәдени
түрлерінің пайда болып, қалыптасуына географиялық тұрғыдан ынғайлы орталар
баршылық. Бұл құбылыстардың басты қозғаушы күші адам қоғамы болатынын
ескерсек, мұнда адамның ертеден қоныс тепкендігі бүгінде ешкімді
күмәндандырмаса керек. Яғни, алғаш жерді қарапайым түрде өңдеп, дақылдарды
өсіру шаруашылығының қалыптасуы мен мәдени өсімдіктердің шығуына қазақ
жерінің де қолайлы болғаны даусыз. Бұған кепіл ретінде Қостанайдағы андрон
мәдениетінің қалдығы мен әрі бағбан әрі емші бабамыз Алма ата еңбектерін
еске алсақ та жарар деп ойлаймыз.
Сөзіміз дәйекті болуы үшін мына деректерді де еске сала кетсек артықтығы
болмас дейміз:
1. Қаратау қойнауларының пияз бен сарымсақтың бірнеше табиғи түрлеріне
бай екенін көпшілік қауым, әсіресе маман ботаниктер жақсы біледі. Бұл, осы
кезде кең тараған пияз бен сарымсақтың бүгінгі мәдени түрлерінің пайда
болуына ықпал етпеуі мүмкін емес, яғни қазіргі мәдени сорттардың тегі, шығу
негізі болды десек еш қателеспейміз.
2.Сол секілді Алатау баурайындағы алмалар мен өріктер, долана мен
алмұрттардың сан алуан түрлерінің аса көп екендігі де осы өсімдіктердің
мәденилендірілген түрлерінің шығу орталықтарының бірі — осы өзіміздің
Алатау қойнаулары деп білген жөн.
3.Біздің елде ауыл шаруашылығын жаппай индустриялаудың алдында ғана
оңтүстік өңірлерде (Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында) қауынның
көптеген түрлерінің өскендігі қазіргі көнекөз қарттардың есінде әлі бар.
Олар — әңгелек, ерте жаздық, жаздық күздік және қыста сақталатын
қауындар болып, бірнеше түрге бөлінеді. Қауынның әр түрінің мол өсуінің
орталықтарының бірі оңтүстік өңірі деп айтуға жоғарыдағы тұжырым негіз
бола алады.
4. Бүгінгі кең тараған жұмсақ бидайдың да пайда болу орталығы Орталық
Азия мен Қазақстан екеніне ешкім дау айта алмайды.
Соңғы жылдары Н.И.Вавиловтың ізбасарлары Е. Н. Синская,
П.М.Жуковский, Б. В. Андрианов т. б. ұлы ғалымның өміршең ұсыныстарын
басшылыққа алып, мәдени өсімдіктердің шығу тегі мен жер өңдеу және алғашқы
дақылдарды өндіру шаруашылықтарының қалыптасу орталықтарын одан ары тың
деректер, тұжырымдар арқылы толықтыра дамытуда
1.2. Ауыл шаруашылық дақылдарды өсіру барысында агротехникалық
шаралардың маңызы
Қазіргі кезеңде Қазақстанның жалпы ішкі өнімі көлеміндегі ауыл
шаруашылығы өндірісінің үлесі айтарлықтай (8,1-8,7%). Ал ауыл шаруашылығы
адам тіршілігіне қажетгі азық-түлік өндіреді, мал шаруашылығын мал азығымен
және өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді. Ауыл шаруашылығы негізін
жасыл өсімдіктер құрайды. Сондықтан олар ауыл шаруашылығы өндірісінің
негізгі құралы болып табылады. Өйткені өсімдіктер күн сәулесінің қуатын
пайдаланып, топырақ пен ауадағы органикалық емес заттардан органикалық
заттар (көмірсулары, ақсыл, май, дәрумен және басқа) түзеді. Адамзаттың
азық-түлікке пайдаланатын өсімдік өнімдері ұдайы өндіріліп отыруға тиіс,
себебі ауыл шаруашылығы өнімдері ұзақ уақыт сақтауды көтермейді, бұзылып
істен шығады. Осыған сәйкес аграрлық өнеркәсіп кешенінің басты бір саласы -
өсімдік шаруашылығы жоғарыда аталған міндеттерді ойдағыдай шешуде үлкен
маңызға ие болады.
Өсімдік шаруашылығы өзіне сала ретінде шалғындық, орман, жеміс-жидек,
көкөніс және басқа шаруашылықтарды біріктіреді, ал ғылыми пән ретінде
дәнді, майлы, мал азықтық, талшықты дақылдарды, тамыр-түйнек жемістерді,
т.б. оқытады.
Өсімдік шаруашылығының ауыл шаруашылығының бір саласы ретінде
өнеркәсіп өндірісінен ерекшеліктері бар: басты ерекшелігі - маусымдылық
өсімдіктер жылдың жылы, аязсыз кезеңінде ғана өсіп-жетіліп жаңа өнім
береді; қоршаған орта факторларына байланыстылығы (жылу, ауа, қоректік
заттар, ылғал, күн сәулесі) және дақылдардың өсіру технологиясына
тәуелділігі.
Өсімдік шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа бір саласы - мал
шаруашылығымен тығыз байланысты: өсімдік шаруашылығы мал шаруашылығын мал
азығымен қамтамасыз етсе, өз кезегінде мал шаруашылығы өсімдік
шаруашылығына органикалық тыңайтқыштар (көң, т.б.) береді, ал соңғысы
өсірілетін дақылдардан мол өнім алуға, топырақ құнарлылығын арттыруға
мүмкіндік жасайды.
Агрономияның, оның ішінде өсімдік шаруашылығының туу және даму
тарихы бар және ол жалпы адамзат прогресімен байланысты. Оның ең көне
тарихи жерлері - Қытай, Үнді, Мысыр елдері. ТМД-да бұдан 4-5 мың жыл бұрын
қазіргі Украйна жерінде, ал Қазақстанда 12-14 ғасырларда дами бастады.
Жер шарында ауыл шаруашылығы өсімдіктері бір млрд. гектардан астам
егістік жерлерде өсіріледі, оның ең көбі –дәнді (астық және бұршақ)
дақылдар 750 млн.га, 110 млн.га майлы дақылдар(күнбағыс, майлызығыр,
майбұршақ, қыша т.т.), 30 млн.га-дан астам талшықты дақылдар (мақта
өсімдігі, талшықтызығыр, т.б.), 18млн.га картоп, 3,5млн.га шамасында қант
қызылшасы, т.б.
Қазақстанда 2001 жылы ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс көлемі 16,7
млн.га болса, оның ішінде дәнді дақылдар 13,2 млн.га (оның10,8 млн
еліміздің басты дақылы - бидай) жерге, майлы дақылдар 349,5 мың га
(оның ішінде күнбағыс – 255,4 мың га), мақта өсімдігі 184,7 мың га, картоп
162,0 мың га, қант қызылшасы 19,7 мың га егістік алқаптарда өсірілді. Мал
азықтық дақылдар 2,6 млн.га егістікке орналастырылды.
Дәнді дақылдардың егістік құрылымында еліміздің басты азық-түліктік астық
дақылы - бидайдың үлесі 80% -дан жоғары. Одан кейінгі орында арпа (16% -дан
астам), әрі қарай сұлы, тары, жүгері т.б. орналасқан.
Соңғы жылдары елімізде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру артып келеді.
Бұл бағытта астық өндірісінің рөлі ерекше. 1999-2001 жылдарда орта есеппен
жыл сайын 13,9 млн тонна астық өндірілді немесе 1596-1998 жылдарғы орташа
көрсеткіштен 39% жоғары. Аталған кезеңдерде дәнді дақылдардың астық өнімі
әр гектардан 6,9 ц-дан 11,5 ц-ге дейін артты. Осындай көрініс маңызды ауыл
шаруашылығы өнімдері -күнбағыс, шитті мақта, картоп, қант қызылшасы,
көкөніс, т.б. өндіру бойынша да байқалды.
Қазақстанда негізгі ауылшаруашылық дақылдарының өнімі мен жалпы
түсімі
Дақыл, өнім түрі Өнім орта есеппен Жалпы түсімі орта есеппен
1996-191999-20Соңғы 3 1996-1991999-200Соңғы 3
98 01 жылда 8 1 жылда
жылдарджылдардалдыңғығажылдарда жылдардаалдыңғыға
а цга а, цгақарағандамың мың қарағанда
% тонна тонна %
есебімен есебімен
Астық, 6,9 11,5 166,7 10003,6 13908,5 139,0
Оның ішінде
Бидай 6,6 11,2 169,7 7126,5 11008,5 154,5
Шиті мақта 16,9 19,7 116,6 180,7 317,8 175,9
Қант қызылшасы 121,3 166,7 137,4 231,2 283,2 122,5
Күнбағыс майы 3,0 5,0 166,7 67,3 119,3 177,3
Картоп 83,0 115,7 139,4 1463,9 1859,9 127,0
Көкөніс 103,7 151,3 145,9 912,3 1538,1 168,6
Бақша дақылдары
67,7 114,0 168,4 222,8 437,1 196,2
Келтірілген деректер қаншалықты қомақты болғанымен, біздің елімізде азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде келелі мәселелер жеткілікті.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы
агротехникалық, биологиялық, генетикалық, химиялық, механикалық, физикалық
және өсімдіктер карантині деп аталатын күресу шаралары бар.
Агротехникалық күрес шаралары. Агротехникалық шаралар мәдени өсімдіктерге
қолайлы жағдай жасап, ал зиянкес ағзаларға және ауру қоздырғыштарға
қолайсыз жағдай туғызады. Өсімдіктерді қорғайтын шаралардың ішінде өте
маңыздылары: ауыспалы егістер, топырақ өңдеу жүйесі, тыңайтқыштарды
қолдану, арамшөптермен күресу, егінді себу және жинау тәсілі мен мерзімі.
Ауыспалы егісте кейбір дақылдарды бірнеше жалдар бойы бір танапта егу
арнаулы зиянкестердің және ауруларының көбеюіне әкеліп соқтырады. Мысалы,
Солтүстік Қазақстанда қатты бидайды қайталап бір танапта себу гүл кенесінің
көбеюіне мүмкіндік туғызады. Тыңайтқыштарды қолдану - зиянкестер,
аурулармен тиімді күресу шараларының бірі. Мысалы, түйіршікті супер-
фосфатты шашу - жалаңаш шырыштармен күресудің тиімді тәсілі. Осыған қоса
тыңайтқыштар өсімдіктердің, регенеративтік қабілеттілігін арттырады.
Топырақты өңдеу зиянкестерді тікелей құртуға немесе олардың сан мөлшері мен
зиянды әрекетін төмендетуге мүмкіндік береді. Мысалы, Солтүстік
Қазақстандағы өңделмейтін жерлер шегірткенің көбейетін ортасы болғаны
белгілі болады. Бидайды көктемде кешіктіріп себу сұр көбелектің
жұлдызқұрттарын азайтады. Ерте көктемде шағатын крестгүлді бүргелердің
қоңыздары крестгүлді арамшөптерде қоректеніп, содан соң мәдени дақылдарға
зиян келтіреді. Сондықтан арамшөптермен жүйелі түрде күресу керек.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестерімен зақымдануына төзімді
сорттарының болғаны белгілі. Мысалы, қатты бидайдың кейбір сорттарына
гессен шыбынының личинкалары зиян келтірмейді.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Арамшөптерге жалпы сипаттама және олардың зияны
Арамшөптер туралы түсінік, олардың зияны. (Арамшөптер деп мәдени
өсімдіктердің егістіктерінде өсетін, олардың өнімінің мөлшерін төмендетіп,
сапасын нашарлататын өсімдіктерді атайды. Мәдени дақылдардың егісінде басқа
мәдени дақылдар кездессе, оны ластаушы өсімдіктер деп атайды. Мәдени
өсімдіктерге қарағанда арамшөптер тез дамып, ылғалды және қоректік заттарды
әлдеқайда көп жұмсайды. Жоғары қабатта өсетін арамшөптер мәдени
өсімдіктерді көлеңкелеп, олардың жапырағында жүретін фотосинтез үрдісін
баяулатады, ауыл шаруашылық машиналардың жұмысын нашарлатып, олардың сынып
қалуына себеп болады) Арамшөптердің тұқымдары астық дәндерінің ылғалдылығын
көтеріп, олардың қызуына және бүлініп кетуіне жағдай туғызады. Арамшөптер
ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларының тіршілік ететін
және олардың тарайтын орны болып табылады. Кейбір арамшөптердің жемістері
мен тұқымдары өнімнің сапасын төмендетеді. Ащы жусан астыққа жағымсыз иіс
берсе, қыздырма үйбидайық, қара меңдуана араласқан дән улы болады. Көптеген
арамшөптердің гүл тозаңдары адамдардың аллергия ауруларын қоздырады.
Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері.
1.Арамшөптердің өсімталдығы өте жоғары. Академик А.И.Мальцевтің деректері
бойынша көкпектің, бір өсімдігі 100 мыңға дейін, гүлтәжі 500 мыңға дейін,
сарыбас қурай 730 мыңға дейін тұқым шашады.
2.Арамшөптердің тұқымдарының бірден қаулап өнбеуі және біркелкі піспеуі:
мәселен, кәдімгі қара сұлы мен ақ алабұтаның тұқымдарының өнгіштігі 3 жылға
дейін сақталады. Себебі, олардың тұқымдарының бірден бір жылдан кейін, екі
жылдан кейін өнетін 3 түрінің (полиморфизм) болуына байланысты.
3.Көптеген арамшөптердің тұқымдарының сол аймақта таралуға мүмкіндік
туғызатын құрылымдары болады. Мысалы, арамшөптердің тұқымы өздерінің
тікенектері, қылтықтарының көмегімен таралады, (қалуендер, бақбақ ұшпа
ұрықтары, кәдімгі кәріқыздың, ошағанның ілгіштері болады). Желдің әсерінен
тамырынан үзіліп, танаптарда дөңгелеп бара жатқан қаңбақ тұқымдарын жерге
шашады.
4.Кейбір арамшөптердің тұқымдары топырықта бірнеше жыл өнгіштіктерін
сақтайды: қара сұлуы, ақ алабұта, далалық ярутка 5-7 жыл, кәдімгі жұмыршақ,
дымқыл жұлдызшөп 30 жыл, бұйра қымыздық 50 жылға
дейін.
5.Көп жылдық арамшөптер вегетативтік жолмен көбейеді: атпатамырлы (дала
шырмауығы, қалуендер), тамырсабақты (жатаған бидайық) өсімдіктер.
6. Көптеген арамшөптер ауа райының қолайсыз жағдайына ауыл шаруашылығы
дақылдарына қарағанда төзімдірек келеді.
2.2. Арамшөптерді жіктеу және олардың кең тараған түрлері.
Қазақстанда 300-ге жуық арамшөп түрлері кездеседі. Арамшөптерді жіктеу
негізіне бірнеше белгілері алынған: өсімдіктердің қоректену әдісі, тіршілік
ұзақтылығы, көбею тәсілі. Қоректену тәсілі бойынша тоғышар, жартылай
тоғышар және тоғышар емес арамшөптерді ажыратады.
Тіршілігінің ұзақтығы бойынша 2 топқа бөлінеді: біржылдықтар,
көпжылдықтар. Біржылдықтар тіршілік үрдісі 1 жылдан 2 жылға дейін созылады.
Олардың өскіндерінің пайда болуы және өсіп даму кезеңдерінің ұзақтығына
қарай бұлар эфемерлер, жаздық ерте, жаздық кеш, қыстаушылар, күздік және
екі жылдықтар деп бөлінеді.
ЭФЕМЕРЛЕРГЕ өсу даму кезеңдері өте қысқа (1,5-2 ай) өсімдіктер жатады.
Бір маусымда олар бірнеше ұрпақ бере алады (жұлдызшөпа, у таспа, сеппе
көкнәр).
Жаздық ерте арамшөптер көктемде ерте көктейді және жинағаннан кейін
немесе солармен бір мезгілде пісіп жетіледі. Осы топтың ішіндегі ең
зияндысы - қара сұлы. Бұдан басқа өкілдері ақ алабұта, кенеп шөп, қара
құмық, жабайы шомыр, дала қышасы.
Жаздық кеш пісетіндер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І.Кіріспе.
1.1.Жер өңдеу мен егін шаруашылығы ошақтарының қалыптасуы және дамуы
1.1. Ауыл шаруашылық дақылдарды өсіру барысында агротехникалық
шаралардың маңызы
ІІ. Негізгі бөлім.
2.1. Арамшөптерге жалпы сипаттама және олардың зияны.
2.2. Арамшөптерді жіктеу және олардың кең тараған түрлері.
2.3.Арамшөптерге жеке –жеке мағлұмат.
2.4. Арамшөптерді жою, олармен күресу шаралары.
ІІІ.Қорытынды.
ІV. Пайдаланылған әдебиеттер тізімі.
Кіріспе
1.1.Жер өңдеу мен егін шаруашылығы ошақтарының қалыптасуы және дамуы
Жер өңдеу мен егін шаруашылығы өндірісінің шоқтана шоғырланып, қалыптасуы
жайлы тұжырым 19-шы ғасырдың екінші жартысында пайда болды. Альфонс
Декандольдің еңбектері арқасында дүниеге келген бұл ұғымды әрі қарап
дамытып, толықтырған Ч. Дарвиннен кейін әйгілі ботаник Н. И. Вавилов пен
оның шәкірттері еді. Ол бірнеше дүркін экспедициялар ұйымдастырып, көптеген
деректер жинады. Сол ізденістердің арқасында жер өңдеу мәдениетінің
қалыптасуы мен дақылдар өндірумен айналысатын шаруашылықтардың дамуы және
мәдени өсімдіктердің ошақтана шоғырланып пайда болуы жайлы тұжырымдама
жасады, сөйтіп полицентристік ұғым қалыптасты. Осы ұғымға сүйенсек жер
өңдеу, қарапайым түрде дақылдар өсіретін шаруашылықтардың пайда болуы мен
мәдени өсімдіктердің шығуы дүниежүзінде бір ғана орталықта емес, бірнеше
жерде, тарихи бір мезгілде пайда болып, қалыптасса керек. Бертін келе,
ертерек пайда болған ошақтар өз аумағын кеңейтіп немесе адамдардың көшіп-
қонуы нәтижесінде басқа жерлерге тарап екінші кезектегі орталықтар пайда
болды. Уақыт озған сайын бірінші және екінші кезекте пайда болған ошақтар
кеңейе дамып қазіргідей егін шаруашылығы мен мәдени өсімдіктер түрлерінің
қалыптасуына әкелді.
Мәдени өсімдіктердің жаңа түрлерінің пайда болуын Н. И. Вавилов
өсімдіктердің өзара будандасуымен тікелей байланыстырды. Жаңа буданның
пайда болуының ең басты шарты — оған қатынасатын өсімдіктердің бір жерде
мүмкіндігінше қалың шоғырлана орналасуы. Өсімдіктердің әдетте айналасы тау
етектерімен көмкерілген жазықтарда шоғырланатынын ескерген Н. И. Вавилов ең
алғашқы мәденн өсімдіктер осындай жерлерде пайда болып, жер өңдеу мәдениеті
қалыптасты деген тұжырым жасады. Бұл тұжырым, сол кездегі жер өңдеу мен
алғашқы өнім өндіретін шаруашылықтар үлкен өзендер сағасында орналасты
деген қалыптасқан ұғымға қайшы келетін еді. Бірақ, бертін келе Н. И.
Вавиловтың жасаған қорытындысы дәлелсіз шындық екендігі тарихи-
археологиялық деректермен нақтыланды.
Айта кететін бір жай, егер ертеректе осы мәселелерді зерттеу тек
ботаникалық тұрғыдан қарастырылса, бертін келе оған археологиялық,
этнографиялық және палеобиологиялық әдістемелер көмекке келіп, осының
бәрі іздену-зерттеу жұмыстарының тиімділігін арттырды. Соның нәтижесінде
бірінші және екінші кезектегі пайда болған орталықтар жайлы тың деректер
алынып, олардың картасын жасау мүмкіншілігі туды. Назарларыңызға ұсынылып
отырған картаға сай, қазіргі кезде ондай орталықтардың саны 25-ке жетті.
Осыдан жиырма жылдан астам уақыт бұрын жарық көрген А. И. Купцовтың
(1975) еңбектерінде антропологиялық және этнографиялық зерттеулер
нәтижесінде автохтонды дақылдар өсіретін шаруашылықтар саны 10 деп
белгіленген еді. Оның төртеуі европоидтар мен оларға жанаса орналасқан
эфиоптардық (Алдыңғы Азия, Жерорта теңізі, Орта Азия, Эфиопия) үлесіне
тисе, екеуі австралоидтардың (Индия, Индонезия), екеуі амернканоидтардың
(Мексика,Перу) және бір-бірден монголоидтар мен негроидтардың еншісіне
жатқызылған болатын. Қазіргі кезде, ғылым мен техниканың дамуы нәтижесінде
және ғалымдардың тынбай үздіксіз еңбек етуінің арқасында аталмыш
орталықтардың саны, көлемі, шектері жаңа дәлелдермен едәуір толықтырылуда.
Жалпы, алғашқы дақылдар өсіретін шаруашылықтардың қалыптасуы мен мәдени
өсімдіктердің шығуын бір-бірінен бөле қарастыру үлкен әбестік болар еді.
Себебі, олар өзара тығыз байланыста болып, өзара дамуларына орасан зор
ықпал етеді.
Олай болса Н. И. Вавиловтың еңбектерінде мәдени өсімдіктердің шығуы неге
небәрі сегіз орталықпен шектеледі де, ал алғашқы дақылдардың қалыптасу
орталықтары оннан асады деген сауалдың тууы заңды. Бұның себебін жоғарыда
атадық. Дегенмен, тағы да айта кетейік, кезінде Н. И. Вавилов тек
ботаникалық және географиялық мәліметтерге ғана арқа сүйесе, оның
ізбасарлары ғылымның жаңа жетістіктерін (радиоизотоптық техника,
археология, этнография, антропология, палеоботаника, палеозоология, т. б.)
кеңінен пайдаланды. Кезінде өз тұжырымдамасының кейбір олқылықтарын Н. И.
Вавиловтың өзі де түсініп, білген. Бірақ, жоқтың аты жоқ. Оған ешқандай
дауа да жоқ. Мысалы, қолда бар деректермен Н. И. Вавилов ортаазиялық
орталықтың жалпы жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуы, мәдени өсімдіктердің
шығуы мен алғашқы өндіргіш шаруашылығының пайда болу құбылысындағы тарихи
орнын айқындай алмады. Бірде бұл орталықты өз алдына тәуелсіз түрде пайда
болған жек –адар орталық деп есептесе, енді бірде оны оңтүстік-батыс
азиялык, орталық құрамына қосып жүрді. Бірақ, өмірінің соңғы жылдары Н. И.
Вавилов, Орта Азия мен Қазақстанды жер бетіндегі мәдени өсімдіктердің шығуы
мен жер өңдеу мәдениетінің қалыптасуының қиыр солтүстік бекінісі деп атап
кеткен. Мысалы ол өзінің Мәдени өсімдіктердің шығуы мен географиясы деген
еңбегінде Қазақстанның оңтүстік пен оңтүстік шығыстағы таулары мәдени
өсімдіктердің алдыңғы және орта азиялық шығу орталығының солтүстік
шебін құрайды деп атаған.
Осыған байланысты, соңғы ғылыми деректерге сүйене отырып өз пікірімізді
білдіре кетуді жөн көрдік. Н. И. Вавиловтың өзі айтқандай өсімдік
түрлерінің пайда болуы мен белгілі бір өсімдіктер қауымдастығының
қалыптасуы үшін арнайы оңашаланған, басқа ортадан тау жолдарымен немесе кең
жазық сахарамен шектелген орта қажет. Олай болса, Орта Азияда, әсіресе
қазіргі Қазақстанда ғалым атап көрсеткендей өсімдіктердің жаңа, мәдени
түрлерінің пайда болып, қалыптасуына географиялық тұрғыдан ынғайлы орталар
баршылық. Бұл құбылыстардың басты қозғаушы күші адам қоғамы болатынын
ескерсек, мұнда адамның ертеден қоныс тепкендігі бүгінде ешкімді
күмәндандырмаса керек. Яғни, алғаш жерді қарапайым түрде өңдеп, дақылдарды
өсіру шаруашылығының қалыптасуы мен мәдени өсімдіктердің шығуына қазақ
жерінің де қолайлы болғаны даусыз. Бұған кепіл ретінде Қостанайдағы андрон
мәдениетінің қалдығы мен әрі бағбан әрі емші бабамыз Алма ата еңбектерін
еске алсақ та жарар деп ойлаймыз.
Сөзіміз дәйекті болуы үшін мына деректерді де еске сала кетсек артықтығы
болмас дейміз:
1. Қаратау қойнауларының пияз бен сарымсақтың бірнеше табиғи түрлеріне
бай екенін көпшілік қауым, әсіресе маман ботаниктер жақсы біледі. Бұл, осы
кезде кең тараған пияз бен сарымсақтың бүгінгі мәдени түрлерінің пайда
болуына ықпал етпеуі мүмкін емес, яғни қазіргі мәдени сорттардың тегі, шығу
негізі болды десек еш қателеспейміз.
2.Сол секілді Алатау баурайындағы алмалар мен өріктер, долана мен
алмұрттардың сан алуан түрлерінің аса көп екендігі де осы өсімдіктердің
мәденилендірілген түрлерінің шығу орталықтарының бірі — осы өзіміздің
Алатау қойнаулары деп білген жөн.
3.Біздің елде ауыл шаруашылығын жаппай индустриялаудың алдында ғана
оңтүстік өңірлерде (Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан облыстарында) қауынның
көптеген түрлерінің өскендігі қазіргі көнекөз қарттардың есінде әлі бар.
Олар — әңгелек, ерте жаздық, жаздық күздік және қыста сақталатын
қауындар болып, бірнеше түрге бөлінеді. Қауынның әр түрінің мол өсуінің
орталықтарының бірі оңтүстік өңірі деп айтуға жоғарыдағы тұжырым негіз
бола алады.
4. Бүгінгі кең тараған жұмсақ бидайдың да пайда болу орталығы Орталық
Азия мен Қазақстан екеніне ешкім дау айта алмайды.
Соңғы жылдары Н.И.Вавиловтың ізбасарлары Е. Н. Синская,
П.М.Жуковский, Б. В. Андрианов т. б. ұлы ғалымның өміршең ұсыныстарын
басшылыққа алып, мәдени өсімдіктердің шығу тегі мен жер өңдеу және алғашқы
дақылдарды өндіру шаруашылықтарының қалыптасу орталықтарын одан ары тың
деректер, тұжырымдар арқылы толықтыра дамытуда
1.2. Ауыл шаруашылық дақылдарды өсіру барысында агротехникалық
шаралардың маңызы
Қазіргі кезеңде Қазақстанның жалпы ішкі өнімі көлеміндегі ауыл
шаруашылығы өндірісінің үлесі айтарлықтай (8,1-8,7%). Ал ауыл шаруашылығы
адам тіршілігіне қажетгі азық-түлік өндіреді, мал шаруашылығын мал азығымен
және өнеркәсіпті шикізатпен қамтамасыз етеді. Ауыл шаруашылығы негізін
жасыл өсімдіктер құрайды. Сондықтан олар ауыл шаруашылығы өндірісінің
негізгі құралы болып табылады. Өйткені өсімдіктер күн сәулесінің қуатын
пайдаланып, топырақ пен ауадағы органикалық емес заттардан органикалық
заттар (көмірсулары, ақсыл, май, дәрумен және басқа) түзеді. Адамзаттың
азық-түлікке пайдаланатын өсімдік өнімдері ұдайы өндіріліп отыруға тиіс,
себебі ауыл шаруашылығы өнімдері ұзақ уақыт сақтауды көтермейді, бұзылып
істен шығады. Осыған сәйкес аграрлық өнеркәсіп кешенінің басты бір саласы -
өсімдік шаруашылығы жоғарыда аталған міндеттерді ойдағыдай шешуде үлкен
маңызға ие болады.
Өсімдік шаруашылығы өзіне сала ретінде шалғындық, орман, жеміс-жидек,
көкөніс және басқа шаруашылықтарды біріктіреді, ал ғылыми пән ретінде
дәнді, майлы, мал азықтық, талшықты дақылдарды, тамыр-түйнек жемістерді,
т.б. оқытады.
Өсімдік шаруашылығының ауыл шаруашылығының бір саласы ретінде
өнеркәсіп өндірісінен ерекшеліктері бар: басты ерекшелігі - маусымдылық
өсімдіктер жылдың жылы, аязсыз кезеңінде ғана өсіп-жетіліп жаңа өнім
береді; қоршаған орта факторларына байланыстылығы (жылу, ауа, қоректік
заттар, ылғал, күн сәулесі) және дақылдардың өсіру технологиясына
тәуелділігі.
Өсімдік шаруашылығы ауыл шаруашылығы өндірісінің басқа бір саласы - мал
шаруашылығымен тығыз байланысты: өсімдік шаруашылығы мал шаруашылығын мал
азығымен қамтамасыз етсе, өз кезегінде мал шаруашылығы өсімдік
шаруашылығына органикалық тыңайтқыштар (көң, т.б.) береді, ал соңғысы
өсірілетін дақылдардан мол өнім алуға, топырақ құнарлылығын арттыруға
мүмкіндік жасайды.
Агрономияның, оның ішінде өсімдік шаруашылығының туу және даму
тарихы бар және ол жалпы адамзат прогресімен байланысты. Оның ең көне
тарихи жерлері - Қытай, Үнді, Мысыр елдері. ТМД-да бұдан 4-5 мың жыл бұрын
қазіргі Украйна жерінде, ал Қазақстанда 12-14 ғасырларда дами бастады.
Жер шарында ауыл шаруашылығы өсімдіктері бір млрд. гектардан астам
егістік жерлерде өсіріледі, оның ең көбі –дәнді (астық және бұршақ)
дақылдар 750 млн.га, 110 млн.га майлы дақылдар(күнбағыс, майлызығыр,
майбұршақ, қыша т.т.), 30 млн.га-дан астам талшықты дақылдар (мақта
өсімдігі, талшықтызығыр, т.б.), 18млн.га картоп, 3,5млн.га шамасында қант
қызылшасы, т.б.
Қазақстанда 2001 жылы ауыл шаруашылығы дақылдарының егіс көлемі 16,7
млн.га болса, оның ішінде дәнді дақылдар 13,2 млн.га (оның10,8 млн
еліміздің басты дақылы - бидай) жерге, майлы дақылдар 349,5 мың га
(оның ішінде күнбағыс – 255,4 мың га), мақта өсімдігі 184,7 мың га, картоп
162,0 мың га, қант қызылшасы 19,7 мың га егістік алқаптарда өсірілді. Мал
азықтық дақылдар 2,6 млн.га егістікке орналастырылды.
Дәнді дақылдардың егістік құрылымында еліміздің басты азық-түліктік астық
дақылы - бидайдың үлесі 80% -дан жоғары. Одан кейінгі орында арпа (16% -дан
астам), әрі қарай сұлы, тары, жүгері т.б. орналасқан.
Соңғы жылдары елімізде ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру артып келеді.
Бұл бағытта астық өндірісінің рөлі ерекше. 1999-2001 жылдарда орта есеппен
жыл сайын 13,9 млн тонна астық өндірілді немесе 1596-1998 жылдарғы орташа
көрсеткіштен 39% жоғары. Аталған кезеңдерде дәнді дақылдардың астық өнімі
әр гектардан 6,9 ц-дан 11,5 ц-ге дейін артты. Осындай көрініс маңызды ауыл
шаруашылығы өнімдері -күнбағыс, шитті мақта, картоп, қант қызылшасы,
көкөніс, т.б. өндіру бойынша да байқалды.
Қазақстанда негізгі ауылшаруашылық дақылдарының өнімі мен жалпы
түсімі
Дақыл, өнім түрі Өнім орта есеппен Жалпы түсімі орта есеппен
1996-191999-20Соңғы 3 1996-1991999-200Соңғы 3
98 01 жылда 8 1 жылда
жылдарджылдардалдыңғығажылдарда жылдардаалдыңғыға
а цга а, цгақарағандамың мың қарағанда
% тонна тонна %
есебімен есебімен
Астық, 6,9 11,5 166,7 10003,6 13908,5 139,0
Оның ішінде
Бидай 6,6 11,2 169,7 7126,5 11008,5 154,5
Шиті мақта 16,9 19,7 116,6 180,7 317,8 175,9
Қант қызылшасы 121,3 166,7 137,4 231,2 283,2 122,5
Күнбағыс майы 3,0 5,0 166,7 67,3 119,3 177,3
Картоп 83,0 115,7 139,4 1463,9 1859,9 127,0
Көкөніс 103,7 151,3 145,9 912,3 1538,1 168,6
Бақша дақылдары
67,7 114,0 168,4 222,8 437,1 196,2
Келтірілген деректер қаншалықты қомақты болғанымен, біздің елімізде азық-
түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуде келелі мәселелер жеткілікті.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларына қарсы
агротехникалық, биологиялық, генетикалық, химиялық, механикалық, физикалық
және өсімдіктер карантині деп аталатын күресу шаралары бар.
Агротехникалық күрес шаралары. Агротехникалық шаралар мәдени өсімдіктерге
қолайлы жағдай жасап, ал зиянкес ағзаларға және ауру қоздырғыштарға
қолайсыз жағдай туғызады. Өсімдіктерді қорғайтын шаралардың ішінде өте
маңыздылары: ауыспалы егістер, топырақ өңдеу жүйесі, тыңайтқыштарды
қолдану, арамшөптермен күресу, егінді себу және жинау тәсілі мен мерзімі.
Ауыспалы егісте кейбір дақылдарды бірнеше жалдар бойы бір танапта егу
арнаулы зиянкестердің және ауруларының көбеюіне әкеліп соқтырады. Мысалы,
Солтүстік Қазақстанда қатты бидайды қайталап бір танапта себу гүл кенесінің
көбеюіне мүмкіндік туғызады. Тыңайтқыштарды қолдану - зиянкестер,
аурулармен тиімді күресу шараларының бірі. Мысалы, түйіршікті супер-
фосфатты шашу - жалаңаш шырыштармен күресудің тиімді тәсілі. Осыған қоса
тыңайтқыштар өсімдіктердің, регенеративтік қабілеттілігін арттырады.
Топырақты өңдеу зиянкестерді тікелей құртуға немесе олардың сан мөлшері мен
зиянды әрекетін төмендетуге мүмкіндік береді. Мысалы, Солтүстік
Қазақстандағы өңделмейтін жерлер шегірткенің көбейетін ортасы болғаны
белгілі болады. Бидайды көктемде кешіктіріп себу сұр көбелектің
жұлдызқұрттарын азайтады. Ерте көктемде шағатын крестгүлді бүргелердің
қоңыздары крестгүлді арамшөптерде қоректеніп, содан соң мәдени дақылдарға
зиян келтіреді. Сондықтан арамшөптермен жүйелі түрде күресу керек.
Ауылшаруашылық дақылдарының зиянкестерімен зақымдануына төзімді
сорттарының болғаны белгілі. Мысалы, қатты бидайдың кейбір сорттарына
гессен шыбынының личинкалары зиян келтірмейді.
ІІ. Негізгі бөлім
2.1. Арамшөптерге жалпы сипаттама және олардың зияны
Арамшөптер туралы түсінік, олардың зияны. (Арамшөптер деп мәдени
өсімдіктердің егістіктерінде өсетін, олардың өнімінің мөлшерін төмендетіп,
сапасын нашарлататын өсімдіктерді атайды. Мәдени дақылдардың егісінде басқа
мәдени дақылдар кездессе, оны ластаушы өсімдіктер деп атайды. Мәдени
өсімдіктерге қарағанда арамшөптер тез дамып, ылғалды және қоректік заттарды
әлдеқайда көп жұмсайды. Жоғары қабатта өсетін арамшөптер мәдени
өсімдіктерді көлеңкелеп, олардың жапырағында жүретін фотосинтез үрдісін
баяулатады, ауыл шаруашылық машиналардың жұмысын нашарлатып, олардың сынып
қалуына себеп болады) Арамшөптердің тұқымдары астық дәндерінің ылғалдылығын
көтеріп, олардың қызуына және бүлініп кетуіне жағдай туғызады. Арамшөптер
ауыл шаруашылық дақылдарының зиянкестері мен ауруларының тіршілік ететін
және олардың тарайтын орны болып табылады. Кейбір арамшөптердің жемістері
мен тұқымдары өнімнің сапасын төмендетеді. Ащы жусан астыққа жағымсыз иіс
берсе, қыздырма үйбидайық, қара меңдуана араласқан дән улы болады. Көптеген
арамшөптердің гүл тозаңдары адамдардың аллергия ауруларын қоздырады.
Арамшөптердің биологиялық ерекшеліктері.
1.Арамшөптердің өсімталдығы өте жоғары. Академик А.И.Мальцевтің деректері
бойынша көкпектің, бір өсімдігі 100 мыңға дейін, гүлтәжі 500 мыңға дейін,
сарыбас қурай 730 мыңға дейін тұқым шашады.
2.Арамшөптердің тұқымдарының бірден қаулап өнбеуі және біркелкі піспеуі:
мәселен, кәдімгі қара сұлы мен ақ алабұтаның тұқымдарының өнгіштігі 3 жылға
дейін сақталады. Себебі, олардың тұқымдарының бірден бір жылдан кейін, екі
жылдан кейін өнетін 3 түрінің (полиморфизм) болуына байланысты.
3.Көптеген арамшөптердің тұқымдарының сол аймақта таралуға мүмкіндік
туғызатын құрылымдары болады. Мысалы, арамшөптердің тұқымы өздерінің
тікенектері, қылтықтарының көмегімен таралады, (қалуендер, бақбақ ұшпа
ұрықтары, кәдімгі кәріқыздың, ошағанның ілгіштері болады). Желдің әсерінен
тамырынан үзіліп, танаптарда дөңгелеп бара жатқан қаңбақ тұқымдарын жерге
шашады.
4.Кейбір арамшөптердің тұқымдары топырықта бірнеше жыл өнгіштіктерін
сақтайды: қара сұлуы, ақ алабұта, далалық ярутка 5-7 жыл, кәдімгі жұмыршақ,
дымқыл жұлдызшөп 30 жыл, бұйра қымыздық 50 жылға
дейін.
5.Көп жылдық арамшөптер вегетативтік жолмен көбейеді: атпатамырлы (дала
шырмауығы, қалуендер), тамырсабақты (жатаған бидайық) өсімдіктер.
6. Көптеген арамшөптер ауа райының қолайсыз жағдайына ауыл шаруашылығы
дақылдарына қарағанда төзімдірек келеді.
2.2. Арамшөптерді жіктеу және олардың кең тараған түрлері.
Қазақстанда 300-ге жуық арамшөп түрлері кездеседі. Арамшөптерді жіктеу
негізіне бірнеше белгілері алынған: өсімдіктердің қоректену әдісі, тіршілік
ұзақтылығы, көбею тәсілі. Қоректену тәсілі бойынша тоғышар, жартылай
тоғышар және тоғышар емес арамшөптерді ажыратады.
Тіршілігінің ұзақтығы бойынша 2 топқа бөлінеді: біржылдықтар,
көпжылдықтар. Біржылдықтар тіршілік үрдісі 1 жылдан 2 жылға дейін созылады.
Олардың өскіндерінің пайда болуы және өсіп даму кезеңдерінің ұзақтығына
қарай бұлар эфемерлер, жаздық ерте, жаздық кеш, қыстаушылар, күздік және
екі жылдықтар деп бөлінеді.
ЭФЕМЕРЛЕРГЕ өсу даму кезеңдері өте қысқа (1,5-2 ай) өсімдіктер жатады.
Бір маусымда олар бірнеше ұрпақ бере алады (жұлдызшөпа, у таспа, сеппе
көкнәр).
Жаздық ерте арамшөптер көктемде ерте көктейді және жинағаннан кейін
немесе солармен бір мезгілде пісіп жетіледі. Осы топтың ішіндегі ең
зияндысы - қара сұлы. Бұдан басқа өкілдері ақ алабұта, кенеп шөп, қара
құмық, жабайы шомыр, дала қышасы.
Жаздық кеш пісетіндер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz