Неке - отбасы қатынастарының құқықтық табиғаты
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Неке . отбасы қатынастарының құқықтық табиғаты
1.1. Неке.отбасы қатынастарының түсінігі, элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Ерлі.зайыптылардың құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ. «Неке және отбасы туралы» заңы бойынша неке шарты.
2.1. Ерлi.зайыптылардың мүлiктiк қатынастарын құқықтық реттеу ... ... ... ...25
2.2. Неке шарты бойынша ерлі.зайыптылардың мүліктік қатынастары ... ... ..31
ІІІ. Неке және отбасы құқығы бойынша отбасы мүшелерінің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау.
3.1. Ата.аналардың балаларға қатысты құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... .34
3.2. Ерлі.зайыптылардың алименттік міндеттемелерінің кейбір мәселелері..43
3.3. Некені жарамсыз деп тануға негіз болатын жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Неке . отбасы қатынастарының құқықтық табиғаты
1.1. Неке.отбасы қатынастарының түсінігі, элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Ерлі.зайыптылардың құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
ІІ. «Неке және отбасы туралы» заңы бойынша неке шарты.
2.1. Ерлi.зайыптылардың мүлiктiк қатынастарын құқықтық реттеу ... ... ... ...25
2.2. Неке шарты бойынша ерлі.зайыптылардың мүліктік қатынастары ... ... ..31
ІІІ. Неке және отбасы құқығы бойынша отбасы мүшелерінің құқықтарын және заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау.
3.1. Ата.аналардың балаларға қатысты құқықтары мен міндеттері ... ... ... ... .34
3.2. Ерлі.зайыптылардың алименттік міндеттемелерінің кейбір мәселелері..43
3.3. Некені жарамсыз деп тануға негіз болатын жағдайлар ... ... ... ... ... ... ... ..54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 60
К І Р І С П Е
Ата Заңымыз Конституцияның 1 бабында көрсетілгендей... «мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.» Біздің дінімізде адамды Алла тағала жаратқан тіршілік иелерінің ішіндегі ең қасиеттісі деп санайды. Сондықтан оның жанын, ақылын, ар-намысын, ұрпағын, мал-мүлкін қорғау туралы заңдарды Құран жолымен қалыптастырып бекіткен. Соның ішіндегі баса назар аударатыны – ұрпақ қамы, нәрестенің таза жолмен дуниеге келуі, жаны, тәні, дені сау болып, алаңсыз, мұңсыз өсуі үшін ақ некемен үйленуді бұйырған.
Отбасы қоғамнан оны қоршаған ортадан алшақтанып өмір сүрмейді. Отбасылық орталықты заңды және жеке тұлғалармен байланыстыру тұғырына жетпеген мәселелерді шешуге негіз болады. Олардың арасындағы қатынаста тек заң ғана емес, мораль да әрекет етеді. Бұл міндеттерді шешу тек қана құқықтық нормаларды қолданумен байланысты емес, сонымен қатар оларды білу және басқа да біліктіліктің орын алуы.
Отбасы — бұл әр түрлі байланыстармен біріктірілген ұжым. Олардың кейбіреуі сезіммен байланысса, ал келесілері адамгершілік немесе материалдық, кейде іскерлік тәртіпте байланысады. Қоғамдық бағалылық жүйесінде отбасының алатын орны ерекше. Отбасы құқықтық нормалармен көрсетілген өзара құқықтар мен міндеттердің бастамасын құрайтын адамдар тобы.
Отбасының беріктілігі, отбасына бекітіліп берілген міндеттерді орындау қабілеті қоғамның дұрыс дамуына да септігін тигізері сөзсіз. Қазақстан Республикасының Неке және Отбасы заңының 1-бабында, отбасы - некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы.
Отбасы құқығы некелесу, туыстық, бала асырап алу және баланы отбасы тәрбиесіне қабылдауын басқа да нысандарына орай, пайда болатын, яғни отбасы қатынастарын өзіндік және соған байланысты мүліктік қатынастарды, яғни отбасы қатынастарын реттейтін құқық саласы болып табылады.
Отбасы құқығының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар өзіндік (мүліктік емес), немесе мүліктік болуы мүмкін. Отбасы құқығының пәніне кіретін мүліктік қатынастар және адамның құқықтары мен міндеттеріне байланысты болады. Отбасы құқығының азаматтық құқықтан айырмашылығы да осында.
Сонымен бірге жеке қатынастардың айырмашылығы жөнінде сөз қозғағанда мынаны ескерген жөн: бұл қатынастардың барлығы бірдей құқықтық реттеуге жатпайды. Профессор О.С.Иоффе атап көрсеткендей, жеке отбасы қатынастарына жататын заңды тұрғыда нормалаудың объективтік мүмкіндіктері белгілі бір дәрежеде шектеулі болады да, сырттай бақылаудың ырқынан шығып кетеді.
Сондай-ақ олардың бір-біріне деген жеке сенім сипаты да неке-отбасы қатынастарының ерекшелігі болып табылады. Мәселен, бала асырап алу, бала асырап алушы мен асырап алушының арасында өзара сенім қатынастары орныққан жағдайда ғана өз мақсатына жетеді. Бұл ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың, қорғаншылар мен қамқоршылардың және қамқорлыққа алынғандардың арасындағы қатынасқа тән нәрсе. Отбасылық қатынасқа қатысушылардың өзара қарым-қатынастарында өзара сенім болмаған жағдайда немесе оны жоғалтқан жағдайда мұндай қатынастарды неке және отбасы туралы заң нормаларымен құқықтық реттеу тиімсіз немесе тиімділігі шамалы болады.
Бұл жұмыстың өзектілігі отбасы құқығы, отбасының беріктілігі еліміздің дамуына, көркеюіне септігін тигізеді. Сонымен қатар отбасының құқықтық негізде бектілуі, қоғамдағы белгілі бір мүдделерді қорғап, оның жүзеге асырылуына маңызды әсер етеді.
Жұмысты орындау барысында неке және отбасы қатынастарын реттеуші заңдарға шолу жасалып, осы саладағы арнайы әдебиеттер қолданылды.
Дипломдық бітіру жұмысының мақсаты, Қазақстан Республикасының Неке және отбасы заңдары бойынша неке қатынастары қалай реттеледі және некеге тұру тәртібі қалай болады, осыларды ашып көрсету болатын, Өйткені неке қатынастарына әрбір азамат заңгер болсын болмасын, өмірде барлық азаматтардың неке қатынастарын айналып өте алмайды. Сондықтан әрбір азамат өзінің некелік қатынастары қандай жағдайда заңды болатынын білу керек және некені заңды негізді түрде сақтай білу керек деп ойлаймын.
Сондықтан осы бітіру жұмысымда некеге отыру тәртібі және отбасы ұғымы, қағидалары, ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері, оның ішінде неке шарты бойынша құқықтары мен міндеттерін қарастырдым.
Сонымен қатар, неке қандай жағдайда жарамсыз болады, қандай жағдайда некені заң бойынша тоқтатуға болатынын неке және отбасы заңының баптарына сүйене отырып, жан-жақты түсінік беруге тырыстым.
Дипломдық жұмыс үлкен үш тараудан тұрады. Әр тарау тармақша бөлімдерге бөлінген. Соңында қорытындыланып, қолданылған әдебиеттермен бітеді.
Ата Заңымыз Конституцияның 1 бабында көрсетілгендей... «мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.» Біздің дінімізде адамды Алла тағала жаратқан тіршілік иелерінің ішіндегі ең қасиеттісі деп санайды. Сондықтан оның жанын, ақылын, ар-намысын, ұрпағын, мал-мүлкін қорғау туралы заңдарды Құран жолымен қалыптастырып бекіткен. Соның ішіндегі баса назар аударатыны – ұрпақ қамы, нәрестенің таза жолмен дуниеге келуі, жаны, тәні, дені сау болып, алаңсыз, мұңсыз өсуі үшін ақ некемен үйленуді бұйырған.
Отбасы қоғамнан оны қоршаған ортадан алшақтанып өмір сүрмейді. Отбасылық орталықты заңды және жеке тұлғалармен байланыстыру тұғырына жетпеген мәселелерді шешуге негіз болады. Олардың арасындағы қатынаста тек заң ғана емес, мораль да әрекет етеді. Бұл міндеттерді шешу тек қана құқықтық нормаларды қолданумен байланысты емес, сонымен қатар оларды білу және басқа да біліктіліктің орын алуы.
Отбасы — бұл әр түрлі байланыстармен біріктірілген ұжым. Олардың кейбіреуі сезіммен байланысса, ал келесілері адамгершілік немесе материалдық, кейде іскерлік тәртіпте байланысады. Қоғамдық бағалылық жүйесінде отбасының алатын орны ерекше. Отбасы құқықтық нормалармен көрсетілген өзара құқықтар мен міндеттердің бастамасын құрайтын адамдар тобы.
Отбасының беріктілігі, отбасына бекітіліп берілген міндеттерді орындау қабілеті қоғамның дұрыс дамуына да септігін тигізері сөзсіз. Қазақстан Республикасының Неке және Отбасы заңының 1-бабында, отбасы - некеден, туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де нысандарынан туындайтын мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге тиісті адамдар тобы.
Отбасы құқығы некелесу, туыстық, бала асырап алу және баланы отбасы тәрбиесіне қабылдауын басқа да нысандарына орай, пайда болатын, яғни отбасы қатынастарын өзіндік және соған байланысты мүліктік қатынастарды, яғни отбасы қатынастарын реттейтін құқық саласы болып табылады.
Отбасы құқығының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар өзіндік (мүліктік емес), немесе мүліктік болуы мүмкін. Отбасы құқығының пәніне кіретін мүліктік қатынастар және адамның құқықтары мен міндеттеріне байланысты болады. Отбасы құқығының азаматтық құқықтан айырмашылығы да осында.
Сонымен бірге жеке қатынастардың айырмашылығы жөнінде сөз қозғағанда мынаны ескерген жөн: бұл қатынастардың барлығы бірдей құқықтық реттеуге жатпайды. Профессор О.С.Иоффе атап көрсеткендей, жеке отбасы қатынастарына жататын заңды тұрғыда нормалаудың объективтік мүмкіндіктері белгілі бір дәрежеде шектеулі болады да, сырттай бақылаудың ырқынан шығып кетеді.
Сондай-ақ олардың бір-біріне деген жеке сенім сипаты да неке-отбасы қатынастарының ерекшелігі болып табылады. Мәселен, бала асырап алу, бала асырап алушы мен асырап алушының арасында өзара сенім қатынастары орныққан жағдайда ғана өз мақсатына жетеді. Бұл ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен балалардың, қорғаншылар мен қамқоршылардың және қамқорлыққа алынғандардың арасындағы қатынасқа тән нәрсе. Отбасылық қатынасқа қатысушылардың өзара қарым-қатынастарында өзара сенім болмаған жағдайда немесе оны жоғалтқан жағдайда мұндай қатынастарды неке және отбасы туралы заң нормаларымен құқықтық реттеу тиімсіз немесе тиімділігі шамалы болады.
Бұл жұмыстың өзектілігі отбасы құқығы, отбасының беріктілігі еліміздің дамуына, көркеюіне септігін тигізеді. Сонымен қатар отбасының құқықтық негізде бектілуі, қоғамдағы белгілі бір мүдделерді қорғап, оның жүзеге асырылуына маңызды әсер етеді.
Жұмысты орындау барысында неке және отбасы қатынастарын реттеуші заңдарға шолу жасалып, осы саладағы арнайы әдебиеттер қолданылды.
Дипломдық бітіру жұмысының мақсаты, Қазақстан Республикасының Неке және отбасы заңдары бойынша неке қатынастары қалай реттеледі және некеге тұру тәртібі қалай болады, осыларды ашып көрсету болатын, Өйткені неке қатынастарына әрбір азамат заңгер болсын болмасын, өмірде барлық азаматтардың неке қатынастарын айналып өте алмайды. Сондықтан әрбір азамат өзінің некелік қатынастары қандай жағдайда заңды болатынын білу керек және некені заңды негізді түрде сақтай білу керек деп ойлаймын.
Сондықтан осы бітіру жұмысымда некеге отыру тәртібі және отбасы ұғымы, қағидалары, ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері, оның ішінде неке шарты бойынша құқықтары мен міндеттерін қарастырдым.
Сонымен қатар, неке қандай жағдайда жарамсыз болады, қандай жағдайда некені заң бойынша тоқтатуға болатынын неке және отбасы заңының баптарына сүйене отырып, жан-жақты түсінік беруге тырыстым.
Дипломдық жұмыс үлкен үш тараудан тұрады. Әр тарау тармақша бөлімдерге бөлінген. Соңында қорытындыланып, қолданылған әдебиеттермен бітеді.
Қолданылған әдебиеттер
1.Нормативтiк актiлер.
1. Республикалық референдумде қабылданған ҚР Конституциясы 30.08.95. 7.10.1998. 21 мамыр 2007 ж. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген. Алматы ТОО «Баспа» 2007.
2. ҚР АК (жалпы бөлiм) 1.09.1999. 7.01.2003. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген.
3. ҚР АК (ерекше бөлiм) 1.07.1999. 10.07.2003. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген.
4. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13-шiлдедегi Азаматтық iс жүргiзу кодексi (2000ж. 29-наурыздағы №42-II; 2000ж. 5 шiлдедегi №75-II; 2001ж. 2-наурыздағы №162-II; 2001ж. 11 шiлдедегi №238-II; 2001ж. 6-қарашадағы №276-II; 2001ж. 24-желтоқсандағы №276-II; 2002ж. 21-аќпандаѓы ҚР Заңдарымен енгiзiлген өзгерiстер мен толықтырулар).
5. ҚР «Неке және отбасы туралы» Заңы 17.12.1998. Алматы. «Жетi Жарғы» 1999.
6. Конвенция о правах ребенка 1989 Межд. Акты о правах человека сборник документов. Изд. Группа Норма-Инфра, 2000-стр784.
7. Правила о порядке регистрации актов гражданского состояние В РК Сборник норм-прав актов. Алматы, Жетi Жарғы. 2000-280 стр.
8. Всеобщая декларация прав человека принята и правозглашена резалюцией Ассамблеи ООН от 10 декабря, 1948г.
9. Правила о порядке регистрации актов гражданского состояния в РК утвержденные постановлением Правительства РК от 22 мая, 1999г. №620
10. . Постановления Пленума Верховного Суда РК от 28 апреля 2000г. №5. О применении судами законодательство при рассмотрении дел о расторжении брака.
11. Постановления Пленума Верховного Суда РК от 22 декабря 2000г. №17. О некоторых вопросах применения судами законодательства о браке и семье при рассмортении дел об усыновлении (удочерении) детей.
12. Постановления Пленума Верховного Суда РК от 28 апреля 2000 года №4. О применении судами законодательства при разрешении споров связанных с воспитанием детей.
13. Программа охраны здоровья матери и ребенка в РК на 2001-2005 гг. /САПП, 2001, №18
2. Арнайы әдебиеттер.
1. Базарбаев.Б.Б. Басин.Ю.Г. и др. Семейное право Алма-Ата .Изд-во Мектеп. 1984.
2. Шыңғыс қажы. Алла алдындағы ақ неке. Ислам әлемi. № 5.
3. Правила о порядке регистрации актов гражданского состояние в РК. Сборник нормативник актов. \ Жеты Жаргы. 2000.
4. Гойхварг. А.Г. Сравнительное семейное право.М. Юридическая литература.РСФСР.
5. Ақмола қаласына қоныс аударған мемлекеттік қызметшілерді материалдық жағынан ынталандыру шаралары туралы ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 3 желтоқсандағы 1471 – санды қаулысы
6. Антокольская М.В. Семейное право. Учебник. – М. Юрист, 1999.
7. Базарбаев Б.Б. Басин Ю.Г. и др. Семейное право. Алма-Ата, изд. «Мектеп» 1984.
8. Гойхварг. А.Г. Сравнительное семейное право.М. Юридическая литература.РСФСР.
9. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право РК. Том-1. Общая часть, учебник. Алматы КазГЮА. 2001.
10. Нечаева А.М. Семейное право «Курс лекции» М. Юрист 1998 .
11. Жакипова А.С. Развитие семейно-брачных отношении в Казахстане. А.: изд. Каз. 1971- стр63.
12. Нечаева А.М. Семейное право «Курс лекции» М. Юрист 1998 .
13. Жакипова А.С. Развитие семейно-брачных отношении в Казахстане. А.: изд. Каз. 1971- стр63.
14. Комментарии к Кодексу о браке и семье Каз ССР под ред. Басина Ю.Г. и Ваксберга М.А. Алматы Казахстан. 1972
15. Данилин В.И. Реутов С.И. Юридичесие факты в сов. Гражданском и семейном праве. Свердловск, изд. Уральского универ. 1989.
16. Антокольская М.В. Семейное право. Учебник. – М. Юрист, 1999.
17. Гражданский кодекс РК (общая часть) комментарий в двух книгах. Книга -1 отв.ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы Жетi Жарғы 1997.
18. Рясенцев В.А. Семейное право.-М.: Юрид.лит., 1971.-256с.
19. Антокольская М.В. Семейное права. Учебник. —М., Юрист. 1999. —С.336
20. Данилин В.И., Реутов С.И. Юридические факты в совместном семейном праве. С.89. 9-10 бет
21. Веберс Я.Р. Правосубъектность гражданском и семейном праве. Рига, 1976, —С.8
22. Муратова С.А. Семейное право: Схемы, комментарии. Учеб. пособие. —М., 1998
23. Муратова С.А., Тарсамаева Н.Ю. Семейное право. Учеб. пособие. —М., Новый юрист. 1999
24. Иоффе О.С. Советское гражданское право (курс лекции). Т.3. —Лизинг, —С.177-178
25. Семейное право. Учеб. Под.ред. А.И.Беспаловой, У.К.Ихсанова. —Алма-ата, 1984
26. Сергунина В. Брачный договор. —Алматы, 1996
27. Нечаева А.М. Споры о детях. —М., 1989
1.Нормативтiк актiлер.
1. Республикалық референдумде қабылданған ҚР Конституциясы 30.08.95. 7.10.1998. 21 мамыр 2007 ж. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген. Алматы ТОО «Баспа» 2007.
2. ҚР АК (жалпы бөлiм) 1.09.1999. 7.01.2003. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген.
3. ҚР АК (ерекше бөлiм) 1.07.1999. 10.07.2003. өзгерiстер мен толықтырулар енгiзiлген.
4. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 13-шiлдедегi Азаматтық iс жүргiзу кодексi (2000ж. 29-наурыздағы №42-II; 2000ж. 5 шiлдедегi №75-II; 2001ж. 2-наурыздағы №162-II; 2001ж. 11 шiлдедегi №238-II; 2001ж. 6-қарашадағы №276-II; 2001ж. 24-желтоқсандағы №276-II; 2002ж. 21-аќпандаѓы ҚР Заңдарымен енгiзiлген өзгерiстер мен толықтырулар).
5. ҚР «Неке және отбасы туралы» Заңы 17.12.1998. Алматы. «Жетi Жарғы» 1999.
6. Конвенция о правах ребенка 1989 Межд. Акты о правах человека сборник документов. Изд. Группа Норма-Инфра, 2000-стр784.
7. Правила о порядке регистрации актов гражданского состояние В РК Сборник норм-прав актов. Алматы, Жетi Жарғы. 2000-280 стр.
8. Всеобщая декларация прав человека принята и правозглашена резалюцией Ассамблеи ООН от 10 декабря, 1948г.
9. Правила о порядке регистрации актов гражданского состояния в РК утвержденные постановлением Правительства РК от 22 мая, 1999г. №620
10. . Постановления Пленума Верховного Суда РК от 28 апреля 2000г. №5. О применении судами законодательство при рассмотрении дел о расторжении брака.
11. Постановления Пленума Верховного Суда РК от 22 декабря 2000г. №17. О некоторых вопросах применения судами законодательства о браке и семье при рассмортении дел об усыновлении (удочерении) детей.
12. Постановления Пленума Верховного Суда РК от 28 апреля 2000 года №4. О применении судами законодательства при разрешении споров связанных с воспитанием детей.
13. Программа охраны здоровья матери и ребенка в РК на 2001-2005 гг. /САПП, 2001, №18
2. Арнайы әдебиеттер.
1. Базарбаев.Б.Б. Басин.Ю.Г. и др. Семейное право Алма-Ата .Изд-во Мектеп. 1984.
2. Шыңғыс қажы. Алла алдындағы ақ неке. Ислам әлемi. № 5.
3. Правила о порядке регистрации актов гражданского состояние в РК. Сборник нормативник актов. \ Жеты Жаргы. 2000.
4. Гойхварг. А.Г. Сравнительное семейное право.М. Юридическая литература.РСФСР.
5. Ақмола қаласына қоныс аударған мемлекеттік қызметшілерді материалдық жағынан ынталандыру шаралары туралы ҚР Үкіметінің 1996 жылғы 3 желтоқсандағы 1471 – санды қаулысы
6. Антокольская М.В. Семейное право. Учебник. – М. Юрист, 1999.
7. Базарбаев Б.Б. Басин Ю.Г. и др. Семейное право. Алма-Ата, изд. «Мектеп» 1984.
8. Гойхварг. А.Г. Сравнительное семейное право.М. Юридическая литература.РСФСР.
9. Баймолдина З.Х. Гражданское процессуальное право РК. Том-1. Общая часть, учебник. Алматы КазГЮА. 2001.
10. Нечаева А.М. Семейное право «Курс лекции» М. Юрист 1998 .
11. Жакипова А.С. Развитие семейно-брачных отношении в Казахстане. А.: изд. Каз. 1971- стр63.
12. Нечаева А.М. Семейное право «Курс лекции» М. Юрист 1998 .
13. Жакипова А.С. Развитие семейно-брачных отношении в Казахстане. А.: изд. Каз. 1971- стр63.
14. Комментарии к Кодексу о браке и семье Каз ССР под ред. Басина Ю.Г. и Ваксберга М.А. Алматы Казахстан. 1972
15. Данилин В.И. Реутов С.И. Юридичесие факты в сов. Гражданском и семейном праве. Свердловск, изд. Уральского универ. 1989.
16. Антокольская М.В. Семейное право. Учебник. – М. Юрист, 1999.
17. Гражданский кодекс РК (общая часть) комментарий в двух книгах. Книга -1 отв.ред. М.К. Сулейменов, Ю.Г. Басин. Алматы Жетi Жарғы 1997.
18. Рясенцев В.А. Семейное право.-М.: Юрид.лит., 1971.-256с.
19. Антокольская М.В. Семейное права. Учебник. —М., Юрист. 1999. —С.336
20. Данилин В.И., Реутов С.И. Юридические факты в совместном семейном праве. С.89. 9-10 бет
21. Веберс Я.Р. Правосубъектность гражданском и семейном праве. Рига, 1976, —С.8
22. Муратова С.А. Семейное право: Схемы, комментарии. Учеб. пособие. —М., 1998
23. Муратова С.А., Тарсамаева Н.Ю. Семейное право. Учеб. пособие. —М., Новый юрист. 1999
24. Иоффе О.С. Советское гражданское право (курс лекции). Т.3. —Лизинг, —С.177-178
25. Семейное право. Учеб. Под.ред. А.И.Беспаловой, У.К.Ихсанова. —Алма-ата, 1984
26. Сергунина В. Брачный договор. —Алматы, 1996
27. Нечаева А.М. Споры о детях. —М., 1989
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 70 бет
Таңдаулыға:
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Неке - отбасы қатынастарының құқықтық табиғаты
1.1. Неке-отбасы қатынастарының түсінігі,
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...21
ІІ. Неке және отбасы туралы заңы бойынша неке шарты.
2.1. Ерлi-зайыптылардың мүлiктiк қатынастарын құқықтық
реттеу ... ... ... ...25
2.2. Неке шарты бойынша ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастары ... ... ..31
ІІІ. Неке және отбасы құқығы бойынша отбасы мүшелерінің құқықтарын және
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау.
3.1. Ата-аналардың балаларға қатысты құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... .34
3.2. Ерлі-зайыптылардың алименттік міндеттемелерінің кейбір мәселелері..43
3.3. Некені жарамсыз деп тануға негіз болатын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..60
К І Р І С П Е
Ата Заңымыз Конституцияның 1 бабында көрсетілгендей... мемлекетіміздің
ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Біздің дінімізде адамды Алла тағала жаратқан тіршілік иелерінің ішіндегі ең
қасиеттісі деп санайды. Сондықтан оның жанын, ақылын, ар-намысын, ұрпағын,
мал-мүлкін қорғау туралы заңдарды Құран жолымен қалыптастырып бекіткен.
Соның ішіндегі баса назар аударатыны – ұрпақ қамы, нәрестенің таза жолмен
дуниеге келуі, жаны, тәні, дені сау болып, алаңсыз, мұңсыз өсуі үшін ақ
некемен үйленуді бұйырған.
Отбасы қоғамнан оны қоршаған ортадан алшақтанып өмір сүрмейді.
Отбасылық орталықты заңды және жеке тұлғалармен байланыстыру тұғырына
жетпеген мәселелерді шешуге негіз болады. Олардың арасындағы қатынаста тек
заң ғана емес, мораль да әрекет етеді. Бұл міндеттерді шешу тек қана
құқықтық нормаларды қолданумен байланысты емес, сонымен қатар оларды білу
және басқа да біліктіліктің орын алуы.
Отбасы — бұл әр түрлі байланыстармен біріктірілген ұжым. Олардың кейбіреуі
сезіммен байланысса, ал келесілері адамгершілік немесе материалдық, кейде
іскерлік тәртіпте байланысады. Қоғамдық бағалылық жүйесінде отбасының
алатын орны ерекше. Отбасы құқықтық нормалармен көрсетілген өзара құқықтар
мен міндеттердің бастамасын құрайтын адамдар тобы.
Отбасының беріктілігі, отбасына бекітіліп берілген міндеттерді орындау
қабілеті қоғамның дұрыс дамуына да септігін тигізері сөзсіз. Қазақстан
Республикасының Неке және Отбасы заңының 1-бабында, отбасы - некеден,
туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де
нысандарынан туындайтын мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге
байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге
тиісті адамдар тобы.
Отбасы құқығы некелесу, туыстық, бала асырап алу және баланы отбасы
тәрбиесіне қабылдауын басқа да нысандарына орай, пайда болатын, яғни
отбасы қатынастарын өзіндік және соған байланысты мүліктік қатынастарды,
яғни отбасы қатынастарын реттейтін құқық саласы болып табылады.
Отбасы құқығының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар өзіндік (мүліктік
емес), немесе мүліктік болуы мүмкін. Отбасы құқығының пәніне кіретін
мүліктік қатынастар және адамның құқықтары мен міндеттеріне байланысты
болады. Отбасы құқығының азаматтық құқықтан айырмашылығы да осында.
Сонымен бірге жеке қатынастардың айырмашылығы жөнінде сөз қозғағанда
мынаны ескерген жөн: бұл қатынастардың барлығы бірдей құқықтық реттеуге
жатпайды. Профессор О.С.Иоффе атап көрсеткендей, жеке отбасы қатынастарына
жататын заңды тұрғыда нормалаудың объективтік мүмкіндіктері белгілі бір
дәрежеде шектеулі болады да, сырттай бақылаудың ырқынан шығып кетеді.
Сондай-ақ олардың бір-біріне деген жеке сенім сипаты да неке-отбасы
қатынастарының ерекшелігі болып табылады. Мәселен, бала асырап алу, бала
асырап алушы мен асырап алушының арасында өзара сенім қатынастары орныққан
жағдайда ғана өз мақсатына жетеді. Бұл ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен
балалардың, қорғаншылар мен қамқоршылардың және қамқорлыққа алынғандардың
арасындағы қатынасқа тән нәрсе. Отбасылық қатынасқа қатысушылардың өзара
қарым-қатынастарында өзара сенім болмаған жағдайда немесе оны жоғалтқан
жағдайда мұндай қатынастарды неке және отбасы туралы заң нормаларымен
құқықтық реттеу тиімсіз немесе тиімділігі шамалы болады.
Бұл жұмыстың өзектілігі отбасы құқығы, отбасының беріктілігі еліміздің
дамуына, көркеюіне септігін тигізеді. Сонымен қатар отбасының құқықтық
негізде бектілуі, қоғамдағы белгілі бір мүдделерді қорғап, оның жүзеге
асырылуына маңызды әсер етеді.
Жұмысты орындау барысында неке және отбасы қатынастарын реттеуші заңдарға
шолу жасалып, осы саладағы арнайы әдебиеттер қолданылды.
Дипломдық бітіру жұмысының мақсаты, Қазақстан Республикасының Неке және
отбасы заңдары бойынша неке қатынастары қалай реттеледі және некеге тұру
тәртібі қалай болады, осыларды ашып көрсету болатын, Өйткені неке
қатынастарына әрбір азамат заңгер болсын болмасын, өмірде барлық
азаматтардың неке қатынастарын айналып өте алмайды. Сондықтан әрбір азамат
өзінің некелік қатынастары қандай жағдайда заңды болатынын білу керек және
некені заңды негізді түрде сақтай білу керек деп ойлаймын.
Сондықтан осы бітіру жұмысымда некеге отыру тәртібі және отбасы ұғымы,
қағидалары, ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері, оның ішінде неке
шарты бойынша құқықтары мен міндеттерін қарастырдым.
Сонымен қатар, неке қандай жағдайда жарамсыз болады, қандай жағдайда
некені заң бойынша тоқтатуға болатынын неке және отбасы заңының баптарына
сүйене отырып, жан-жақты түсінік беруге тырыстым.
Дипломдық жұмыс үлкен үш тараудан тұрады. Әр тарау тармақша бөлімдерге
бөлінген. Соңында қорытындыланып, қолданылған әдебиеттермен бітеді.
І. Неке - отбасы қатынастарының құқықтық табиғаты
1.1. Неке-отбасы қатынастарының түсінігі, элементтері
Неке — ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке
қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ;
Неке-отбасы қатынастарының маңызы мен ерекшелігін анықтау үшін, алдымен
неке және отбасы ұғымдарын талқылау қажет.
Неке - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес
қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ.
Отбасы құқық қатынастары отбасы құқықтық нормаларының реттейтін
қоғамдық қатынастарына әсер ету негізінде пайда болады. Отбасы құқық
қатынастарының пайда болуы аталған қоғамдық қатынастарды реттейтін
нормалардың қабылдануы; құқықтық нормаларда қарастырылған құқықтар мен
міндеттерді алып жүре алатындай мүмкіндік беретіндей субъектілерге құқық
қабілеттілікті анықтау; аталған құқақ қатынастарының пайда болуын
байланыстыратын заңды айғақтардың болуы арқылы ерекшеленеді.
Жоғарыда аталып кеткен ерекшеліктерді отбасы қатынастарының
алғышарттары деп қарастырамыз, яғни, қалыптық алғышарт, құқық субъектілік
алғышарт заңды - нақты алғышарт.
Отбасы қатынастары барлық құқықтық қатынастар секілді үш элементтен
тұрады: субъект, объект және мазмұны. Субъектілер отбасы мүшелері және
олардың құқық қабілеттілігімен әрекет қабілеттілігі арқылы төменіректе
қарастырылады. Объект мәселесі құқықтық қатынас субъектілерінің әрекетінің
бағыты. Мазмұны - отбасы мүшелерінің немесе отбасы - неке қатынастарына
қатысушы тұлғалардың құқықтары мен міндеттері.
Отбасы және неке заңдары құқық және әрекет қабілеттілікке анықтама
бермейді. Бұл ұғымдарды саралау отбасы құқында құқық қабілеттілік және
әрекет қабілеттілік түсініктерін пайдалануға мүмкіндік еберді. Әрекет және
құқық қабілеттілік Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде
қарастырылған.
Құқық қабілеттілік дегеніміз - азаматтық құқыққа ие болып, міндет
атқару қабілеті. Құқық қабілеттілік барлық азаматтарға бірдей деп танылады.
Азаматтық құқық қабілеттілікгі ол туған кезден басталып қайтыс болған соң
тоқтатылады.
Ал, әрекет қабілеттілік - азаматтың өз әректтерімен азаматтық
құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер
жасап, оларды орындауға қабілеттілігі.
Әрекет қабілеттілік кәмелетке толғанда (18 жас) толық көлемде болады.
18-ге дейін некелесуге рұқсат етілген жағдайда, 18-ге толмаған азамат
некеге тұрған кезден бастап, толық көлемде әрекет қабілеттілігіне ие
болады.
Азаматтық әрекет қабілеттіліктің өзгері отбасы қатынастарына тікелей
әсер етеді. Азаматтық әрекет қабілеттілікті шектеу немесе одан айыру
отбасылық құқық қабілеттің шектелуіне немесе әрекет қабілеттіліктен
айырылуға әкеліп соқтырады. Аталған құқықтық құбылыстардың байланыстылығы
отбасы және әрекет қабілеттіліктің бір ұғым екендігінің дәлелі.
Бұл мәселе бойынша заң әдебиеттерінде әр түрлі көзқарастар бар.
Я.Р.Веберс: азаматтық және отбасы құқындағы әрекет және қабілеттілікті
зерттеуге байланысты жазылған арнайы монографиясында, отбасы құқығына
сәйкес келетін азаматтық-құқықтақ категорияны механикалық ауысу процесін
қолдануға болмайды. Бірақ, автор бұл ұғымдар бір-біріне жақындығы сонша,
оларды бірге қарастыру керек, яғни бір зерттеу еңбектерінде.
Я.Р.Веберс отбасылық құқық қабілеттілікті “отбасы және неке
заңдарымен көрсетілген мүліктік құқықтар мен міндеттерді, мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие болуды және отбасылық-құқықтық актілерді
заңға сәйкес жасау қабілеттілігі” деп анықтайды.
Бұл берілген анықтама сәтсіздеу берілген анықтама. Құқық қабілеттілік
мазмұнына “актілер жасау” қабілеттілігін кіргізуге болмайды.
Біріншіден, егер өз әрекеттерімен жасау қабілеті туралы сөз қозғалса,
бұл құқық-қабілеттілік емес, әрекет-қабілеттілік элементі. Егерде
абстрактілік мүмкіндік туралы болса, онда неге тек акт туралы сөз қозғалып
отыр?
Юридикалық әрекеттер жасау құқық қабілеттілікке кірмей ме. “Заңға
сәйкес сөзі де артық, себебі ешкім заңның талаптарына сәйкес келмейтін
құқықтар мен міндеттерге ие бола алмайды. Отбасы құқында субъектілер неке
және отбасы заңдарында көрсетілген құқықтармен міндеттерге ие болуы даулы
мәселе. Азаматтық құқықта құқықтар мен міндеттерге заңда көрсетілген немесе
көрсетілмеген реттуге ие болған құқықтар мен міндеттер заңға қайшы болмаса
болғаны.
Отбасы заңдары отбасылық құқықтар мен міндеттердің тізімін бермейді,
сондықтан “заңмен тікелей тиым салынбағанның бәріне рұқсат” қағидасына
сәйкес отбасы құқықында да заңда тікелей көрсетілмеген құқықтарға ие болуға
болады.
Қорытындысында - бұл мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен
міндеттерге ие болу қабілеттілігі деген анықтамаға тоқталамыз. Нәтижесінде
азаматтық-құқықтық анықтама қалады.
Сонымен, отбасылық құқыққабілеттілік азаматтық секілді және жеке
мүліктік емес құқықтар міндеттерге ие болу қабілеттілігі. Отбасылық
құқыққабілеттілік азаматтық қарым-қатынас секілді туған кезде пайда болады
және белгілі бір жолға жеткен кезден оның шеңбері ұлғаяды.
Құқыққабілеттілік мазмұнына пайда болған субъективтік құқықтар мен
міндеттер кірмейді.
Отбасы құқында көптеген құқықтық мүмкіндіктер, атап айтқанда, некеге
тұру, бала ғып асырап алу, қамқоршы және қорғаншы болып тағайындалу
қабілеттіліктері белгілі бір жасқа толғанға дейін субъектінің өзі арқылы
да, заңды өкілдерінің әрекеттері арқылы да жүзеге асырылмайды.
Бұл элементтер отбасы құқыққабілеттілік құрамында туған кезден бола ма
не белгілі бір жасқа толғаннан кейін бола ма деген сұрақ туындайды.
Рясенцев В.А. туған кезден бастап пайда болады деп қарастырады.
Басқа тұлғалардың көмегі арқылы құқықты жүзге асырудың мүмкінсіздік
мәселесі тек отбасы құқығының мәселелсі емес, азаматтық құқықтың да
мәселелсі. Азаматтық құқықта кейде техникалық заңды өкілдерінің көмегі
арқылы жүзеге асырылмайтын әрекеттер де кездеседі. Мысалы, әрекет
қабілетсіз, өзі де, өкіл арқылы да өсеит қалдыра алмайды, тапсырма шартында
сенім алушы бола алмайды т.б. Барлық жағдайда да, егерде қатынас жеке
басымен тығыз байланыста болса, әрекет қабілеттілігі болмаса, орны
толтырылуы мүмкін емес отбасы құқында құқық қабілетті шектеуге бағытталған
актілерді жасауға жалпы заңдық тыйым салу жоқ.
Тек, неке шартының мазмұнына әрекет қабілеттілік тек құқыққа
қабілеттілікті шектейтін жағдайлар енгізілмейді деп көрсетілген.
Я.Р.Веберс азаматтық категориядағы әрекет қабілеттілікті отбасына
қолдануға болмайды, себебі азаматтық әрекет қабілеттілік мазмұны мен
құрылымы мүліктік сипатта, мүліктік мәмілелерді жасауға, деликтілік
міндеттемелердің пайда болуына байланысты құқықтар мен міндеттерді
туғызады.
Бірақ азаматтық құқықта да, отбасы құқында да мүліктік және жеке
мүліктік құқықтар пайда болуы үшін және жүзеге асырылуы үшін әрекет
қабілеттілік керек.
Отбасы құқында әрекет қабілеттіліктің болуы әр кезде қажетті емес
отбасы қатынастарына қатысу үшін. Мысалы, ата-ана мен бала арасындағы қарым-
қатынаста бір тарап әрекет қабілетсіз болуы мүмкін.
Толық әрекет қабілеттілік 18 жастан пайда болады. Заң неке жасын екі
жылға төмендеткен жағдайда, некеге тұрған кезден бастап толық әрекет
қабілеттілікке ие болады.
Кейбір мемлекеттерде эмонсипация нормалары қолданылады. Мұндай
мемлекеттерде, мысалы Францияда кәмелеттік жасқа толмаған тұлғаның некеге
тұруы эмонсипация ретінде бағаланады.
Азаматтық құқық шеңберінде, ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз
әрекеттеріне жауап бере алмайтын не басқа алмау әрекет қабілетсіздікке
әкеледі. Және ол отбасылық әрекет қабілетсіздікті жоғалтуға әкеліп соқырады
.
Отбасы құқығы некелесу, туыстық, бала асырап алу және баланы отбасы
тәрбиесіне қабылдаудың басқа да нысандарына орай, пайда болатын, яғни
отбасы қатынастарын өзіндік және соған байланысты мүліктік қатынастарды,
яғни отбасы қатынастарын зерттейтін құқық саласы болып табылады..
Отбасы – қоғамның ең басты ұясы. Сондықтан мемлекет оған ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігіне қарай көмектеседі, кім кімнің болсын
сырттан заңсыз араласуына жол бермейді, қорғайды. Әрине некеге отырған,
отау тіккен адамдарға мемлекетте белгілі бір талаптар қояды. Тек осындай
талаптар орындалған жағдайда ғана мемлекет неке, отбасына қамқорлық жасау
туралы міндеттемелер қабылдайды. Мұндай талаптар кездейсоқ емес, олар
азаматтардың кемелденуінен және сондай-ақ қоғамның мүдделерінен туындайды.
Сондықтан отау тігу үшін заңда көзделген шарттарды сақтау қажет.
Отбасы құқығы бойынша неке-бұл ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және
мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасы құру мақсатымен заңдарда
белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында
жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ.
Некені заңды түрде рәсімдеу дегеніміз оны азаматтық хал актілеріндегі
жазу органдарында тіркеу болып табылады. Белгілі бір тәртіппен тіркелген
некенің ғана құқықтық күші болады. Бұл ереже неке – отбасы заңдарының
негіздерінің бірі болып табылады. Бұл мән-жайдың ерекше маңызы бар. Ерлі-
зайыптылардың заңдық құқы мен міндеттері неке АХАЖ – да тіркелгенен кейін
ғана ерлі - зайыптыларды қорғау туралы міндеттеме алады, оларды ерлі-
зайыптылар ретінде таниды, сондай – ақ бұл отбасыға қамқорлық көрсетеді.[1]
Ар-намыс бостандығы жағдайында адамдар діни рәсімдерді, әдет-ғұрыптарды
сақтай отырып, діни мекемелерде некеге тұра алады. Қазақстан
Республикасының Заңы мұндай некеге тыйым салмайды. Бірақ мұндай некенің
заңды күші бар деп есептелмейді. Бұл, тараптар арасында егесулер туа қалған
жағдайларда олардың некелік құқықтарының мемлекетік органдарда
танылмайтығын білдіреді. Қазіргі күндері діни некені көп жұрт түсінбей
жүр. Көбінде жас жұбайлар мемлекеттік неке сарайында некелерін қидырады да,
осымен іс бітті деп Алла алдындағы некелерін қидыруды ұмытып кетеді.
Дамыған шет елдерде некенің қиылар ең маңызды орны-мешіт, шіркеу секілді
ғибадат орындары болады. Бізде жастар түгілі үлкен кісілердің өздері де
бәлкім дінді түсінбегендіктен болар, діни некеге мән бермейді.
Мемлекеттік орында неке қидырып, неке куәлік, құжат алуы екі жасқа
міндетті. Бұл күнделікті қоғамдағы өмір үшін азаматтық құқықтарын қорғайтын
заңды құжат ретінде қажет. Ал Исламда, шариғат бойынша неке-екі дүниенің
куәсі болып табылады. Екі жастың біріне бірі Алла алдында серт беріп, бір-
біріне адалдықтары бекітіледі[2].
Соңғы кездері некені түсініп, бұрын некелерін мемлекеттік органдарда
қидырған ерлі-зайыптылар арада неше жыл уақыт өтсе де Алла алдындағы адал
некелерін куәландыру үшін мешітке келіп, некелерін қидырып жатады.
Негізінде некені Исламның қасиетті орны болған мешітке қидырған үлкен
сауапты да пайдалы болады. Мұның мәнісі – жастардың Алланың алдында
дінімізге, өзінің болашақ өмірлеріне, имандылыққа және тағы басқа
ізгіліктерге көзқарасы нығаяды. Ал некені мешітке қидыруға мүмкіндік жоқ
жерде үйлерінде қидыруға болады. Аллаға шүкір, мешітке неке қидыруға келіп
жатқан жаңа қосылған жас жұбайлар да аз емес, жылдан жылға бұл көріністің
молая берері айқын.
Исламда екі жастың көңіл жарастырып, ақ некемен қосылуына, шаңырақ
көтеруіне Адам өмірінің бір маңызды бөлігі ретінде қарастырып, үлкен мән
беріледі. Пайғамбарымыз Мұхаммед с.ғ.с өзінің заманында үйлену тойларына
барып, қатысқаны тарихтан жақсы мәлім. Пайғамбарымыз үйлену шараларына ең
болмаса бір қой шалыңыз. Деген ұлағатты хадисін еске алсақ, оның үйленіп
той жасауға улкен мән беріп, қолдағаны айқын сезіледі.
Жоғарыдағыларды негізге ала отырып, отбасы – қоғамның ең басты ұясы
болғандықтан, мемлекет оған ерекше қамқорлықпен қарайтынын, қолда бар
мүмкіндігіне қарай көмектесетінін, кім-кімнің болса да заңсыз араласуына
тыйым сала отырып, қорғайтынын, ол үшін некеге отырған, отау тіккен
адамдарға мемлекет те белгілі талаптар қоя отырып,тек сол талаптар
орындалған жағдайда ғана мемлекет неке отбасына қамқорлық жасау туралы
өзіне міндеттеме қабылдайтынын білдік. Мұндай талаптар кездейсоқ емес, олар
азаматтардың кемелденуінен және т.б. сондай-ақ қоғамның өнегелі отбасы-
игілік негізі мүдделерінен туындайды. Сондықтан отау тігу үшін заңда
көзделген шарттарды сақтау керек. Бұл шарттар Исламда шариғат заңы бойынша
неке қию шарттары деп аталады.
Некеге отырғандардың ақыл есі дұрыс, балиғат жасына жетуі. Қазақстан
Республикасының заңы бойынша некеге отыру жасы ерлер мен әйелдер үшін - 18
жас болып белгіленген. Дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу
орны бойынша азаматтық хал актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан
аспайтын мерзімге төмендете алады.[3]
Неке жасын кеміту туралы өтінішті тұрмысқа шығатын қыздың өзі жазу
керек. Мұндай өтінішті ата-аналары, қамқоршылары да жаза алады, бірақ олар
үшін қыздың өзінің келісімі керек.
Некеге тұру жасын қысқарту туралы мәселені жергілікті әкімшілік шешеді.
Әдетте толық қабілеттілік 18 жастан басталады, яғни құқықтық қатынасқа өз
еркімен тұру және өз әрекетіне өзі жауап беру болады. Алайда некеге 17
жастан тұру рұқсат етілсе, отбасылық қатынаста толық қабілеттілік некеге 18
жасқа дейін тұрумен басталады. Бұл, атап айтқанда, ерлі-зайыптылардың бала
тәрбиесіндегі, мүлікті пайдаланудағы, отбасылық өмірдегі басқа да
мәселелерді шешудегі құқықтары мен міндеттерінің теңдігін білдіреді.
Шариғат бойынша да заңымыз бойынша да екі жастың өз еркімен келісуі.
Сөз жоқ, неке әйел адам мен ер адамның екі жақты өзара келісімімен қиылады.
Тек мәжбүрлеусіз неке ғана заңды деп есептеледі. Егер кімде кім әйелді
некеге отыруға мәжбүрлесе, онда мұндай әрекет қылмыс деп есептеледі.
Мәжбүрлеу әр түрлі, ұрып соғу, денеге жарақат салу, бостандығынан айыру,
қорқыту, бопсалау және тағы басқа нысанда көрінуі мүмкін.
Халықтың, қоғамның бүгіні мен болашағы отбасы тағдырымен, олардың
игіліктерімен тығыз байланысты. Сондықтан заң некеге отырған адамдардың
денсаулығын сақтауға ерекше талап қояды. Заң бойынша некеге отыратын
адамдар медициналық тексеруден өтуге тиісті. Олар медициналық – генетикалық
және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша консултация беру
мен тексеруді мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері және некеге
тұратын адамдардың екеуінін келісімімен ғана жүргізіледі.
Некеге тұратын адамдардың тексерудің нәтижелері медициналық құпия болып
табылады және ол некеге тұруға ниеттенген адамға тексеру өткен адамның
келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.
Рухани дертке шалдыққандар немесе ақылы кем адамдардың арасындағы
некелерге де тиым салынады. Ол үшін, сот мұндай ауру адамдардың некелесуге
қабілетсіздігін тануы тиіс. Өкінішке орай, адамдар рухани дерт немесе
ақылдың кемдігі туралы барлық уақытта бірдей біле бермейді. Немесе мұндай
жағдайға назар аудармайды. Ал, некелескен мұндай адамдардан есті ұрпақтың
таралуы неғайбыл. Болашақ ұрпақ тағдыры үшін отау құруға үлкен
жауапкершілікпен қараған дұрыс. Некеге отырғысы келетін азаматтар бір-
бірінің денсаулығы туралы мейлінше хабардар болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының неке және отбасы заңына байланысты отау
құрғаннан кейін ерлі-зайыптылардың құқығы мен бостандығы пайда болады, егер
некелескенге дейін ер адам мен әйел адамның арасындағы қатынас ізгілік
нормаларына негізделсе, некелескеннен кейін олардың арасында заң
нормаларына негізделген құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сонымен, тіркелген неке ерлі-зайыптылардың арасындағы жеке және
муліктік құқықтар мен міндеттерді тудырады.
Неке және отбасы туралы Заңның 29 бабына сәйкес ерлі-зайыптылардың жеке
құқықтарына мыналар жатады, тегін таңдау құқығы, қызмет түрін,
мамандықты,тұрғылықты жерді таңдау құқықтары, отбасы өмірінің мәселелерін
бірлесіп шешу құқығы.
Заңға сәйкес ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады және тең
міндеттерді атқарады. Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтарының теңдігі отбасы
өмірінің барлық жалпы мәселелерін (ана, әке болу,балаларға тәрбие мен білім
беру мәселелері және отбасы өмірінің басқа да мәселелері) олардың бірлесіп
және өзара келісе отырып шешуінен көрінеді.Алайда, ерлі-зайыптылардың
ешқайсысы да жеке құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру кезінде
артықшылықты пайдалануға тиіс емес.
Қолданылып жүрген заңда текті таңдаудың екі жолы ұсынылған. Некеге тұру
кезінде ерлі-зайыптылардың қай-қайсысы да өздерінің некеге отырғанға
дейінгі тегін қалдыра алады. Сонымен бірге ерлі – зайыптылар өз қалаулары
бойынша ортақ бір тек таңдауға құқылы. Ондай тек ерінікі болмаса әйелінікі
де болуы мүмкін.Тәжірибеде ерлі-зайыптылар ортақ бір текті (әдетте ерінің
тегін) таңдайды.
Кейбір елдердің, оның ішінде ТМД құрамына кіретін елдердің заңы ерлі-
зайыптылардың екі текті де алуына да мүмкіндік жасайды, яғни өзінің тегіне
жұбайының тегін қосуына жағдай жасайды. Қазақ КСР-нің Неке және отбасы
туралы Кодексі бұған жол берген жоқ еді. Ал енді Неке және отбасы туралы
Заңның 30-бабында жұбайлардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі
қосарлас болғанда болмаса, басқа жағдайда екі текті де алып жүруге рұқсат
етеді.[4]
Қызмет пен мамандықты ерікті таңдау құқығы ерлі-зайыптылардың оқу
орындарына түсу, мамандық таңдау, сол таңдап алған мамандық бойынша жұмыс
орнын табу жөніндегі мәселелерді жеке өздерінің шешулеріне болатындығын
көрсетеді.Әдетте, қызмет пен мамандық таңдау ерлі-зайыптылардың екі жақты
келісімдері бойынша отбасы мүддесін ойластыра отырып жүзеге асыратын ісі.
Тұрғылықты жерді таңдау дегеніміз мынаны білдіреді, ерлі-зайыптылардың
жеке тұруларына болады, немесе әртүрлі тұрғын үйлерді иемденуге құқылы.
Бірақ еркек пен әйел басын біріктіру үшін некеге тұратындықтан, отбасын
құруға және оны нығайтуға мұндай құқықтардың пайдасы болмайды. Заңда
көрсетілген тұрғылықты жерді таңдау еркіне ие болу құқығының мәні ерлі-
зайыптылардың ешқайсысы да бір-бірін белгілі бір жерде тұруға мәжбүр ете
алмайтындығында, ал таңдау екі жақтың өзара келісімімен жүзеге асырылуы
керек.
Заң ерлі-зайыптылардың бірге тұруына жағдайлар жасайды және бірінің
басқа бір тұрақты мекенге көшуі жағдайында екіншісінің де сонда баруына
мумкіндік туғызады.(қоныс аударушының жұбайына және отбасының басқа
мүшелеріне көтерме ақы жәрдемін төлеу) [5]
Жас мамандарды бөлу кезінде де отбасының мүдделері көзделеді.
Отбасының өмірлік мәселелерін бірлесіп шешу құқығы отбасының бюджетін
бөлісу, балалар тәрбиесі, үй шаруашылығын жүргізу, туған туысқандар мен
бірге немесе бөлек тұру міндеттері ерлі-зайыптылардың бір-бірімен келісімі
бойынша шешілетінін белгілейді.
Ерлі-зайыптылардың ешқайсысы да өзінің еркін екіншісіне тануға құқылы
емес. Егер ерлі -зайыптылар кейбір мәселелерде келісімге келе алмаса, онда
олар өз дауларын шешу үшін Заңда көрсетілген органдарға шағымдануға құқылы.
Мәселен, ерлі-зайыптылар арасында балалар тәрбиесі мен тек таңдауда келісім
болмаса, бұл мәселені қорғаншы және қамқоршы органдар арқылы шеше алады.
Қорыта келгенде, сонымен ерлі-зайыптылар арасындағы құқық екі топқа:
жеке құқыққа және мүліктік құқыққа бөлінеді. Жеке құқық адамның өзімен
байланысты, оны одан бөліп тартып алуға болмайды. Оған тегін, мамандығын,
жеке қалауы бойынша қызмет таңдау құқығы жатады. Заң бойынша әйел қыз
кезіндегі тегін сақтауға немесе ерінің тегін алуға құқылы. Отбасылық
өмірдегі мәселелерді шешкен кезде ерлі-зайыптылардың бірінің өз пікірін
екіншісіне тануға құқығы жоқ, әйтпесе ол жеке бостандықты шектейді. Ерлі-
зайыптылардың бірінің екіншісінің мамандық, қызмет орнын таңдауын шектеуіне
құқығы жоқ. Бұл мәселелер мәжбүрлеусіз, бірі-бірінің бостандығы мен қадір-
қасиетін құрметтей отырып шешілуі тиіс. Конституция бойынша еңбек етуге,
мамандық таңдауға, қызмет түрлерін алуға ері мен әйелі тең құқылы.Ерлі-
зайыптылар сондай-ақ бірінің алдында бірі жауапты. Ол ізгілікті Адами
жауаптылық қана емес, сонымен бірге заң алдындағы да жауаптылық. Заңды
жауаптылық ерлі-зайыптылардың бірі көмекке ( сырқаттануына,еңбек
қабілетінен айырылуына байланысты, материалдық кемтарлық жағдайында және
т.б.) мұқтаж болған, ал екіншісі көмек көрсетуден саналы түрде бас тартқан
кезде туады.Бұндай жағдай заң көмекке мұқтаж жағының екіншісінен алимент
өндіріп алу туралы сотқа жүгіну құқын береді. Іс жағдайын мұқият қарағаннан
кейін мәселені сот шешеді. Кейбір жағдайларда ерлі-зайыпты алимент төлеуден
босатылуы мүмкін. Егер отбасының ажырасуына зайыбы кінәлі болып табылса
(аналық міндетін орындамаса, ішімдікке салынса, және т.б.) онда ол алимент
алу құқығынан айырылады.
Конституцияда бірінші рет тек ана мен баланы қорғау ғана емес, әкені
қорғау орнықтырылған, ол отбасында ішкі отбасылық мәселелерді шешуде
болсын, балаларды тәрбиелеуде болсын, ерлі-зайыптылар құқығының теңдігі
принципін нығайтудан, еріктілік тәртібімен әкелікті тану мүмкіндігін, оның
ішінде болашақ ананың жүктілік кезеңінде, кеңейтуден, жәрдемақы түрінде
мемлекеттік көмек алудан, іс жүзінде балаға күтім жасайтын баланың әкесіне
баланы күтуі бойынша жалақысы сақталмайтын қосымша демалыс беруден
көрінеді.
Неке мен отбасын, аналықты, әкелікті және балалықты кімнің болсын
отбасы ісіне орынсыз араласуына жол бермеу принципін нығайту жолымен,
некеге отыру кезінде және отбасылық қатынастарда әлеуметтік, нәсілдік,
ұлттық, тілдік және қай дінге жату белгілеріне қарап, азаматтардың құқығын
шектеудің кез келген нысанына тиым белгілеу, неке және отбасы
қатынастарында азаматтарыдың құқығын тек заң негізінде және заңда
көрсетілген негіздерде шектеу мүмкіндігі, неке және отбасы қатынастарын
қорғау жөніндегі мәселелерді, сот, мемлекеттік органдар немесе қамқоршылық
не қорғаншылық органдар арқылы заң тұрғысынан реттеу жолымен мемлекет
жүзеге асырады.
Некеге тұруға өзара келісу болашақ ерлі-зайыптылардың көңіл білдіруі
және де некелік қарым-қатынастың пайда болуына бағытталған болу керек. Ол
өзінің құқықтық сипаты бойынша, келісім болып табылады. Басқа да кез келген
келісім-шарттағыдай, некеге тұрушы тұлғалардың еріктігі еркіндікпен сәйкес
келуі керек. Зорлықтың болуы, қауіп-қатер, алдау, қателік және басқа заңсыз
әрекеттер некенің жарамсыздығына әкеп соғады. өз еркін білдіру ерікке
сәйкес келуі қажет. Некеге тұруға келісім ауызша түрде болады және тіркеу
(регистрация) процесінде жұбайлардың қолдарын қоюмен бекітіледі.
Некеге тұрудың негізгі белгілерінің бірі неке жасына жету болып
табылады. өткені некеге тұру үшін міндетті түрде физикалық және психикалық
жетілуідің анықталған дәрежесі ескеріледі. Сондықтан заңи тұлға некеге
тұруға жеткілікті жоғары жас мөлшері ретінде 18 жасты бекітеді. Бұл жас
көрсеткіші азаматтық құқықтағы кәмелеттік жас мөлшерімен сәйкес келеді.
Некеге тұруға байланысты негізгі белгі боп табылатын келесі бүр түрі –
қаны бір туысқан адамдардың бір-бірімен некеге тұра алмауы. Жақын ұрпаққа
берілу мүмкіндігін жоғарылатады.
Некені жарамсыз деп тану – некені жою және оның аяқталу сәтінен
басталатын барлық құқықтық салдар.
Некенің жарамсыздығы Ресей Федерациясының Отбасы Кодексінің 27-бабында,
ал Қазақстан Республикасының "Неке және Отбасы туралы" Заңында 24-27-
баптарында көрсетілген.[6]
Жанұя – адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. Жанұя өмірді кемеліне
келтіреді, жанұя бақыт әкеледі, бірақ жанұя ең алдымен мемлекеттік маңызы
бар зор іс болып табылады.
Еңбексіз, тыңғылықты, мағыналы, еңбесіз, жанұя бақыты қиялдағы
орындалмас арманнан басқа ештеңе емес. Ешкімде күшпен некелестірмейді, ал
некелескен екен, неке заңдарына мойын ұсынуға тиіс.
Неке – ерлі зайыптылар, арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке
қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсаты мен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен әйелдің арасында тең құқықтық одақ.
Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы. Сондықтан мемлекет отбасына ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігінше оған көмек көрсетеді, кімнің болмасын
оған заңсыз араласуына жол бермейді. Демек мемлекетте адамдарға некені
болып өмір отбасына белгілі мөлшерде талап та қояды. Бұл тараптар тегіннен-
тегін емес, ол азаматтардың қоғамның қамы үшін қойылады. Сондықтан отбасын
құру үшін заңда қаралған жағдайлар жасалуы керек. Некелік жас ерлер үшін 18-
жас, қыздар үшін 17-жас болып белгіленген кейбір жағдайда әйелдер үшін
некелік жас бір жылға қысқартылуы мүмкін. Некелік жастың қысқартылуына
байланысты мәселені жергілікті әкімшілік шешеді. Егер некеге тұру 17-жасқа
толмайынша рұқсат етілмесе, 18-жасқа толғанда бұл мәселе толығынан
шешілетіні белгілі. Мұның өзі атап айтқанда ерлі-зайыптылардың бала
тәрбиелеудегі тең құқығын, мүліктерді пайдалану, тағы басқа отбасы
өміріндегі тең құқықтық міндеттер мен мәселелерді шешіп, айқындау үшін де
қажет.
Әрине, некелі болу екі жақтың ері мен әйелдің толық келісімімен шешеді.
Неке тек ешқандай мәжбүр етушілік пен күштеусіз шешілгенде ғана заңды болып
есептелінеді.
Егер кімде-кім әйелді некелесуге мәжбүр етсе, мұндай іс қылмыс болып
есептелінеді. Мәжбүр етушілік әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы: ұрып-соғу,
денесіне жарақат түсіру, еркінен айыру, қорқыту, т.с.с.
Неке – мемлекеттік органдарда, азаматтық хал актісенде тіркеліп
жазылады. Бұл жағдайдың ерекше мәні бар. ерлі-зайыптылардың құқығы мен
міндеттері ЗАГС-тен (азаматтық хал актісінің жазбасы) өткен соң ғана күшіне
енеді. Тек осыдан кейін ғана мемлекет ерлі-зайыптылардың құқығын қорғауды
қолға алады. Оларды заңды түрде некелескендер деп есептейді, сондай-ақ бұл
отбасына қамқорлық жасайды.
Халықтың, қоғамның бүгіні мен болашағы әр отбасының тағдырымен де тығыз
байланысты. Сондықтан заң некеге тұрған адамдардың денсаулығына да талап
қояды. Отбасы құрылғаннан кейін жұбайлық құқықтар мен міндеттер пайда
болады. Некеге отырғанға дейінгі ер мен әйелдің арасындағы қатынастар тек
адамгершілік нормаларға негізделсе, тұрмыс құрғаннан кейін жұбайлардың
арасында заң ережелеріне негізделген құқықтық қатынастар қалыптасады.
Халықтың, қоғамның бүгіні мен болашағы отбасы тағдырымен, олардың
игіліктерімен тығыз байланысты. Сондықтан заң некеге отырған адамдардың
денсаулығын сақтауға ерекше талап қояды. Заң бойынша некеге отыратын
адамдар медициналық тексеруден өтуге тиісті. Олар медициналық – генетикалық
және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша консултация беру
мен тексеруді мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері және некеге
тұратын адамдардың екеуінін келісімімен ғана жүргізіледі.
Некеге тұратын адамдардың тексерудің нәтижелері медициналық құпия болып
табылады және ол некеге тұруға ниеттенген адамға тексеру өткен адамның
келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.
Рухани дертке шалдыққандар немесе ақылы кем адамдардың арасындағы
некелерге де тиым салынады. Ол үшін, сот мұндай ауру адамдардың некелесуге
қабілетсіздігін тануы тиіс. Өкінішке орай, адамдар рухани дерт немесе
ақылдың кемдігі туралы барлық уақытта бірдей біле бермейді. Немесе мұндай
жағдайға назар аудармайды. Ал, некелескен мұндай адамдардан есті ұрпақтың
таралуы неғайбыл. Болашақ ұрпақ тағдыры үшін отау құруға үлкен
жауапкершілікпен қараған дұрыс. Некеге отырғысы келетін азаматтар бір-
бірінің денсаулығы туралы мейлінше хабардар болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының неке және отбасы заңына байланысты отау
құрғаннан кейін ерлі-зайыптылардың құқығы мен бостандығы пайда болады, егер
некелескенге дейін ер адам мен әйел адамның арасындағы қатынас ізгілік
нормаларына негізделсе, некелескеннен кейін олардың арасында заң
нормаларына негізделген құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сонымен, тіркелген неке ерлі-зайыптылардың арасындағы жеке және
муліктік құқықтар мен міндеттерді тудырады.
Неке және отбасы туралы Заңның 29 бабына сәйкес ерлі-зайыптылардың жеке
құқықтарына мыналар жатады, тегін таңдау құқығы, қызмет түрін,
мамандықты,тұрғылықты жерді таңдау құқықтары, отбасы өмірінің мәселелерін
бірлесіп шешу құқығы.
Заңға сәйкес ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады және тең
міндеттерді атқарады. Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтарының теңдігі отбасы
өмірінің барлық жалпы мәселелерін (ана, әке болу,балаларға тәрбие мен білім
беру мәселелері және отбасы өмірінің басқа да мәселелері) олардың бірлесіп
және өзара келісе отырып шешуінен көрінеді. Алайда, ерлі-зайыптылардың
ешқайсысы да жеке құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру кезінде
артықшылықты пайдалануға тиіс емес.[7]
Қолданылып жүрген заңда текті таңдаудың екі жолы ұсынылған. Некеге тұру
кезінде ерлі-зайыптылардың қай-қайсысы да өздерінің некеге отырғанға
дейінгі тегін қалдыра алады. Сонымен бірге ерлі – зайыптылар өз қалаулары
бойынша ортақ бір тек таңдауға құқылы. Ондай тек ерінікі болмаса әйелінікі
де болуы мүмкін.Тәжірибеде ерлі-зайыптылар ортақ бір текті (әдетте ерінің
тегін) таңдайды.
Кейбір елдердің, оның ішінде ТМД құрамына кіретін елдердің заңы ерлі-
зайыптылардың екі текті де алуына да мүмкіндік жасайды, яғни өзінің тегіне
жұбайының тегін қосуына жағдай жасайды. Қазақ КСР-нің Неке және отбасы
туралы Кодексі бұған жол берген жоқ еді. Ал енді Неке және отбасы туралы
Заңның 30-бабында жұбайлардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі
қосарлас болғанда болмаса, басқа жағдайда екі текті де алып жүруге рұқсат
етеді.[8]
Жұбайлардың өзара құқықтары екі тоқа бөлінеді: өзіндік құқықтары мен
мүліктік құқықтар. Жеке өзіндік құқықтар адаммен тығыз байланысты және одан
ажыратуға болмайды. Оларға фамилиясын, мамандықты, атқаратын жұмысты өз
еркімен таңдау жатады. Заң бойынша әйел өз фамилиясында қалуға немесе
ерінің фамилиясын алуға құқылы. Отбасы тұрмысына байланысты мәселелерді
шешкенде жұбайлар бір-бірінің бас бостандығына нұқсан келтіруге, өзінің
айтқанына зорлап көндіруге хақы жоқ. Конституция бойынша ерлер мен
әйелдердің еңбек етуге, мамандардың, жұмыс түрін таңдауға тең құқығы бар.
Тұрмыс құрып тұрғанда жұбайлардың тапқан мүлкі ортқа мүлкі болып
есептелінеді. Мұндай мүлік жұбайлардың екеуінің табысымен жиналады. Егер
жұбайлардың арасында мүлікті бөлу мәселесі туа қалса, олар мүлік тағдырын
шешу жөнінде сотқа өтініш білдіре алады және мәселені немесе дауды әділ
шешуі тиіс. Жұбайлардың әрқайсысының өзіне тән жеке мүліктері де болады.
Оған некеге отырғанға дейінгі мүлкі, біреудің қалдырған мұрасы немесе
берген сый-тартуы жатады. Бұлар ортақ мүлік болып есептелмейді.
Жұбайлардың әрқайсысы бір-біріне зиян шектіргені үшін оның төлеуіне өз
мүліктерін салады. Жұбайлардың қылмыс жасау нәтижесінде екіншісіне зиян
келтірсе, зиянды жұбайы (кінәлі) өзі қаражатымен өтейді. өзінің қаражаты
жетпесе, ортақ меншіктегі үлесінің есебінен төлейді.
Жұбайлар бір-бірінің алдында жауапты, бұл жауапкершілік адамгершілік
нормаларда ғана емес, заң алдында да сақталады. Заң алдында жауапкершілік
жұбайлардың бірі көмек қажет еткенде (аурулы болуына, еңбекке
жарамсыздығына байланысты), ал екіншісі өз еркі мен көмек көрсетуден бас
тартқан жағдайда туындайды. Осындай жағдайда көмекке мұқтаж жұбайға
екіншісінен алимент өндіріп беру туралы сотта шағынуға заң құқық береді.
Сот бұл мәселені істің мән-жайын мұқият қарастырғаннан кеін шешеді. Кейбір
жағдайларда ері алимент төлеу міндетінен босатылуы мүмкін. Егер отбасының
берекесін кетірген әйел болса (аналық міндеттерін орындамаса, ішімдікке
салынса т.с.с.), ол алимент алу құқығынан айрылуы мүмкін.
Ата-ананың қасиетті міндеті – балаларына қамқорлық көрсету. Балалар
келешек қоғам екенін жұрттың бәрі де біледі. Алайда, өкінішке орай, осы
қарапайым түсінікті ата-аналар бәрі бірдей меңгере қоймаған, сондықтан күн
сайын балаларға қамқорлық көрсетуді талап ететін адамгершілік нормалар мен
қатар, заң ата-аналар үшін балаларға қамқорлық көрсету туралы құқықтық
міндеттер белгілейді. Заң ата-аналардан балалардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруды талап етеді.
Балалардың заңды мүддесі деген не?
Ол, біріншіден – балалардың денсаулығы, екіншіден – олардың білім және
мамандық алуына белсенді түрде қамқорлық жасау; үшіншіден – баланы адамдар,
қоғам, мемлекет алдында азаматтық рухта тәрбиелеу. Мемлекет өз кезегінде
отбасының берік болуына көмек, белсенді түрде ықпал жасайды. Атап
айтқанда, көп балалы отбасына материалдық жәрдем жасайды, оларға фермерлік,
шаруашылық ұйымдстыруға қажетті көмек көрсетеді.
Ата-ана баласын оқыту, тәрбиелеу үшін мектепке дейінгі мекемелерге және
басқа да оқу орындарына беруге құқылы. Әрине ата-аналар балаларын
кәмелеттік жасқа жетіп, арнайы білім мен мамандық алып, өз бетінше өмір
сүргенге дейін демеп, жебеп жіберуге ұмтылатыны айқын.
Баланы тәрбиелеу – ата-ананың құқығы ғана емес, сонымен қоса олардың
міндеті ҚР Заңы бойынша орта білім алуға балалар міндетті болса, оларға оқу
үшін жағдай жасап, қамқорлық көрсету ата-аналардың да міндеті.
Балаларды тәрбиелеу құқықтық қана емес, адамдық және заңдық міндет те.
Осымен байланысты балаларды қалай тәрбиелеу керек деген заңды сұрақ туады.
Бала тәрбиелеу ісінде әр халықтың өзінің ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-
ғұрып, салт-дәстүріне байланысты әдістері бар. Орыс жазушысы әрі ғалымы В.
Даль тәрбие ісіне былай деп анықтама береді: ”киім-кешекпен қамтамасыз ету
мүддесіне қамқорлық жасау, тамақтандыруға онша көңіл бөлмесе де болар; ер
жеткенше киіндіру, ішіндіру, оқытуға, үйретуге, бәрін де білуге баулу
өмірге керек болатын нәрсенің бәріне тәрбиелеуге баса көңіл бөлу”.
Тәрбиелі адам дегеніміз – надандыққа қарсы ереженің бәрін бір бойына
жинақтаған адам. Ата-ананың борышы – баланы адамгершілігі жоғары, қашанда
әділдікке бой ұрған тәрбиелі адам етіп қалыптастырып шығару. Ата-ана өз
баласын ең алдымен ұлттық дәстүрге, инабаттылыққа тәрбиелейтіні табиғи
нәрсе.
Ата-аналар өздерінің балаларына тәрбиелей отырып, оны қорғауға да
құқылы. Әлі жасы жетпегендіктен, әлі қабілеті толық қалыптаспағандықтан
балалар өз мүдделерін өздері қорғай алмайды. Сондықтан ата-аналар
балаларының құқығын қорғауға міндетті.
Әке мен шешенің құқығы тепе-тең. Сондықтан екеуі де өзінің кәмелетке
толмаған балаларының заңды өкілі болып табылады.
Тәрбиеден қателік жіберілсе, оныңсалдары ата-анасының өзіне де тиеді.
Тәрбиесіздік пен адамгершілікке жатпайтын тәртіп балаға оңайға соқпайды.
Қоғам да, басқа адамдар да мұндай қылықтан зиян шегеді.
Ата-ананың құқықтан айырлғаннан кейін ата-ана мен бала арасындағы
байланыс тоқтатылады. Соттың шешімі мен ата-ананың құқығын жойған адамда
енді баласынтәрбиелеу құқығы болмайды, сондай-ақ ол ата-ананың материалдық
жағынан қамту міндетінен босатылмайды.[9]
Әр отбасы –ерлi-зайыптылар қосағы мен бала-шағаларынан құралады. Әрбiр
отбасы адамдарының бiр-бiрiне қарым-қатынасы олардың ынтымағын құрайды.
Осының ең бастылары:
- Ерлi-зайыптылар арасындағы сыйластық қатынас. Осы екi адамның
жайшылықта да, қиыншылықта да бiр-бiрiн жете түсiнiп, қолдау жасап отыруы –
отбасы ынтымағының iргесiн қалары анық. Екеуiнiң ұнамды сыйластығы
отбасының басқа мүшелерiне де өнегелi әсер етерi шындық. Егер, ерлi-
зайыптылар кикiлжiн, шәлкем-шатысқа барып жатса, бұл отбасының ынтымағы
бұзылды дей берiңiз.
Сыйласып-тыңдасу дегендi бiр-бiрiне батпай, ештеңе айтпай бiтеу жара
болып жүру деу қате. Ерлi-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас – ашығынан
айтылып, адалынан болып жатса, оғаштау, қаттылау болғанымен де екi жақты
түсiнiкке әкеледi. Мұндай жағдай ынтымақты нығайтпаса, терiс әсер ете
қоймайды.
- Әке мен бала қарым-қатынасы. Әке мен бала арасындағы қарым-қатынас -
әкенiң баланы тәрбиелеуiнен басталады. Қазақта бала тәрбиесiн қолға алып,
бесiктен бастап шыдамдылыққа, төзiмдiлiкке, еңбекке тәрбиелеген. Сондай-ақ,
баланы үлкендi сыйлауға, қонақ күтуге тәрбиелеп, адамгершiлiк iсiнiң әр
қырына баулыған. Осындай тәрбие тезiнен өткен бала әкемен қарым-қатынасында
түсiнiкке келiп, ынтымағы жарасады.
Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-аналардың
конституциялық құқығы және мiндетi болып табылады. Ата-аналар балаларының
толыққанды имандылыққа тәрбиеленуiне және денесiн шынықтыруына, бiлiм
алуына, қоғамдық пайдалы еңбекке әзiрлiгiне, шығармашылық қабiлетiнiң
дамуына жағдай жасауға мiндеттi. Ата-аналар мен балалар арасындағы өзара
құқықтар мен мiндеттердiң туындауы балалардың заңда белгiленген тәртiппен
куәландырылған шығу тегiне негiзделедi. Өзара некеде тұратын, сондай-ақ
некелеспеген ата-аналардың балалардың шығу тегiн куәландыру мәселелерi неке-
отбасы заңдарымен реттеледi. [10]Әке мен ананың өздерiнiң балаларына
қатысты құқықтары мен мiндеттерi бiрдей. Тәрбиенi жүзеге асыру кезiнде ата-
аналар тәрбиенiң әдiстерi мен тәсiлдерiн дербес таңдайды.
Ата-аналар балаларын балаларды тәрбиелеу мекемелерiне, сондай-ақ жеке
азаматтарға тәрбиелеуге беруi мүмкiн. Балалардың тәрбиеленуiн қамтамасыз
ету шарттарының бiрi сәбидiң күтiмi үшiн жалақысы сақталмайтын заңдарда
көзделген қосымша демалыс берiлуi мүмкiндiгi болып табылады, оны тек ана
ғана емес, сәбидiң күтiмiн iс жүзiнде жүзеге асыратын әке де толық не бөлiп-
бөлiп пайдалана алады.
Ата-аналардың өздерiнiң кәмелеттiк жасқа толмаған балаларын және
кәмелеттiк жасқа толған, бiрақ еңбекке жарамсыз, көмекке мұқтаж балаларын
асырау мiндетi балаларға қамқорлық жасау шарттарының бiрi болып табылады.
Асырау мiндетi сәбидi материалдық жағынан белгiлi бiр деңгейде
қамтамасыз етуден де, алимент төлеуден де, сондай-ақ балаларды асырауға
жұмсалатын қосымша шығындарды өтеуге қатысудан да көрiнедi. Кәмелеттiк
жасқа келмеген, яғни он сегiз жасқа толмаған балаларға қатысты мiндеттiлiк
мiндеттi мiндеттiлiк болып табылады. Атап айқтқанда, ата-аналар алимент
мөлшерi бiрқатар реттерде азайтылуы мүмкiн болғанмен, ата-аналар баланы
асыраудың басқа бiр көздерi бар екендiгiн сылтау етiп (басқа ата-аналарының
жоғарғы табысын, стипендия, мұрагерлiктi және т.б.) алимент төлеуден
босатылмайды. Кәмелеттiк жасқа толған балаларды асырау мiндеттi мiндеттiлiк
болып табылмайды, ол тек балалар еңбекке жарамсыз және көмекке мұқтаж
болғанда ғана туындайды.[11]
Ата-аналар өздерiнiң ата-аналық құқығын өздерiнiң балаларының мүддесiне
қарсы жүзеге асыра алмайды. Осы мiндеттердi орындаудан жалтарған немесе ата-
аналық құқықтарын орынсыз пайдаланған реттерде олар сот тәртiбiмен ата-
аналық құқықтарынан айырылады. Ата-аналық құқықтардан айыру тәртiбi мен
зардаптары неке-отбасы заңдарымен көзделген.
Балаларына қамқорлық – ата-аналардың қасиеттi борышы. Балалар –
қоғамның болашағы екенi баршаға белгiлi. Алайда, өкiнiшке орай, осы бiр
қарапайым ұғымды ұқпайтындар табылады. Сондықтан, заң балаларға күнделiктi
қамқорлық туралы моральдық нормалармен бiрге, ата-аналар үшiн құқықтық
мiндеттер де белгiлейдi. Заң ата-аналардың балаларының заңды мүддесiн
қорғауын және қанағаттандыруын талап етедi. Балалардың заңды мүддесi
дегенiмiз не? Бұл бiрiншiден, балалардың денiнiң сау болуы; екiншiден,
бiлiм, мамандық алуына белсендi ықпал ету; үшiншiден, балаларын адамдар
қоғам, мемлекет алдында азаматтық жауапкершiлiк рухында тәрбиелеу.
1.2. Ерлi –зайыптылардың құқықтары мен мiндеттерi
Отбасы қатынастарының объектісі мәселесі де азаматтық заңдармен
реттеледі. Мүліктік және мүліктік емес игіліктер мен құқықтар отбасы
құқының объектілері бола алады.
Мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке): заттар, ақша, соның
ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар
тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары мүліктік
құқықтар мен басқа да мүлік жатады.
Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға: жке адамның өмірі,
денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге
қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор
болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық
иігіктер мен құқықтар жатады.
Жылжымайтын мүлікке (жылжымайтын дүние, жылжымайтын зат) жер
учаскелері, үйлер, ғимараттыр, көпжылдық екпелер және жермен тығыз
байланысты өзге мүлік, яғни орнынан олардың мақсатына сай емес шығынсыз
ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік жатады.
Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері ішкі сауда жүзу
кемесі “өзен теңіз” жүзу кемесі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І. Неке - отбасы қатынастарының құқықтық табиғаты
1.1. Неке-отбасы қатынастарының түсінігі,
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Ерлі-зайыптылардың құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ...21
ІІ. Неке және отбасы туралы заңы бойынша неке шарты.
2.1. Ерлi-зайыптылардың мүлiктiк қатынастарын құқықтық
реттеу ... ... ... ...25
2.2. Неке шарты бойынша ерлі-зайыптылардың мүліктік қатынастары ... ... ..31
ІІІ. Неке және отбасы құқығы бойынша отбасы мүшелерінің құқықтарын және
заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау.
3.1. Ата-аналардың балаларға қатысты құқықтары мен
міндеттері ... ... ... ... .34
3.2. Ерлі-зайыптылардың алименттік міндеттемелерінің кейбір мәселелері..43
3.3. Некені жарамсыз деп тануға негіз болатын
жағдайлар ... ... ... ... ... ... .. ... 54
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 64
Қолданылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..60
К І Р І С П Е
Ата Заңымыз Конституцияның 1 бабында көрсетілгендей... мемлекетіміздің
ең қымбат қазынасы - адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Біздің дінімізде адамды Алла тағала жаратқан тіршілік иелерінің ішіндегі ең
қасиеттісі деп санайды. Сондықтан оның жанын, ақылын, ар-намысын, ұрпағын,
мал-мүлкін қорғау туралы заңдарды Құран жолымен қалыптастырып бекіткен.
Соның ішіндегі баса назар аударатыны – ұрпақ қамы, нәрестенің таза жолмен
дуниеге келуі, жаны, тәні, дені сау болып, алаңсыз, мұңсыз өсуі үшін ақ
некемен үйленуді бұйырған.
Отбасы қоғамнан оны қоршаған ортадан алшақтанып өмір сүрмейді.
Отбасылық орталықты заңды және жеке тұлғалармен байланыстыру тұғырына
жетпеген мәселелерді шешуге негіз болады. Олардың арасындағы қатынаста тек
заң ғана емес, мораль да әрекет етеді. Бұл міндеттерді шешу тек қана
құқықтық нормаларды қолданумен байланысты емес, сонымен қатар оларды білу
және басқа да біліктіліктің орын алуы.
Отбасы — бұл әр түрлі байланыстармен біріктірілген ұжым. Олардың кейбіреуі
сезіммен байланысса, ал келесілері адамгершілік немесе материалдық, кейде
іскерлік тәртіпте байланысады. Қоғамдық бағалылық жүйесінде отбасының
алатын орны ерекше. Отбасы құқықтық нормалармен көрсетілген өзара құқықтар
мен міндеттердің бастамасын құрайтын адамдар тобы.
Отбасының беріктілігі, отбасына бекітіліп берілген міндеттерді орындау
қабілеті қоғамның дұрыс дамуына да септігін тигізері сөзсіз. Қазақстан
Республикасының Неке және Отбасы заңының 1-бабында, отбасы - некеден,
туыстықтан, бала асырап алудан немесе балаларды тәрбиеге алудың өзге де
нысандарынан туындайтын мүліктік емес жеке құқықтар мен міндеттерге
байланысты және отбасы қатынастарын нығайту мен дамытуға жәрдемдесуге
тиісті адамдар тобы.
Отбасы құқығы некелесу, туыстық, бала асырап алу және баланы отбасы
тәрбиесіне қабылдауын басқа да нысандарына орай, пайда болатын, яғни
отбасы қатынастарын өзіндік және соған байланысты мүліктік қатынастарды,
яғни отбасы қатынастарын реттейтін құқық саласы болып табылады.
Отбасы құқығының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастар өзіндік (мүліктік
емес), немесе мүліктік болуы мүмкін. Отбасы құқығының пәніне кіретін
мүліктік қатынастар және адамның құқықтары мен міндеттеріне байланысты
болады. Отбасы құқығының азаматтық құқықтан айырмашылығы да осында.
Сонымен бірге жеке қатынастардың айырмашылығы жөнінде сөз қозғағанда
мынаны ескерген жөн: бұл қатынастардың барлығы бірдей құқықтық реттеуге
жатпайды. Профессор О.С.Иоффе атап көрсеткендей, жеке отбасы қатынастарына
жататын заңды тұрғыда нормалаудың объективтік мүмкіндіктері белгілі бір
дәрежеде шектеулі болады да, сырттай бақылаудың ырқынан шығып кетеді.
Сондай-ақ олардың бір-біріне деген жеке сенім сипаты да неке-отбасы
қатынастарының ерекшелігі болып табылады. Мәселен, бала асырап алу, бала
асырап алушы мен асырап алушының арасында өзара сенім қатынастары орныққан
жағдайда ғана өз мақсатына жетеді. Бұл ерлі-зайыптылардың, ата-аналар мен
балалардың, қорғаншылар мен қамқоршылардың және қамқорлыққа алынғандардың
арасындағы қатынасқа тән нәрсе. Отбасылық қатынасқа қатысушылардың өзара
қарым-қатынастарында өзара сенім болмаған жағдайда немесе оны жоғалтқан
жағдайда мұндай қатынастарды неке және отбасы туралы заң нормаларымен
құқықтық реттеу тиімсіз немесе тиімділігі шамалы болады.
Бұл жұмыстың өзектілігі отбасы құқығы, отбасының беріктілігі еліміздің
дамуына, көркеюіне септігін тигізеді. Сонымен қатар отбасының құқықтық
негізде бектілуі, қоғамдағы белгілі бір мүдделерді қорғап, оның жүзеге
асырылуына маңызды әсер етеді.
Жұмысты орындау барысында неке және отбасы қатынастарын реттеуші заңдарға
шолу жасалып, осы саладағы арнайы әдебиеттер қолданылды.
Дипломдық бітіру жұмысының мақсаты, Қазақстан Республикасының Неке және
отбасы заңдары бойынша неке қатынастары қалай реттеледі және некеге тұру
тәртібі қалай болады, осыларды ашып көрсету болатын, Өйткені неке
қатынастарына әрбір азамат заңгер болсын болмасын, өмірде барлық
азаматтардың неке қатынастарын айналып өте алмайды. Сондықтан әрбір азамат
өзінің некелік қатынастары қандай жағдайда заңды болатынын білу керек және
некені заңды негізді түрде сақтай білу керек деп ойлаймын.
Сондықтан осы бітіру жұмысымда некеге отыру тәртібі және отбасы ұғымы,
қағидалары, ерлі-зайыптылардың құқықтары мен міндеттері, оның ішінде неке
шарты бойынша құқықтары мен міндеттерін қарастырдым.
Сонымен қатар, неке қандай жағдайда жарамсыз болады, қандай жағдайда
некені заң бойынша тоқтатуға болатынын неке және отбасы заңының баптарына
сүйене отырып, жан-жақты түсінік беруге тырыстым.
Дипломдық жұмыс үлкен үш тараудан тұрады. Әр тарау тармақша бөлімдерге
бөлінген. Соңында қорытындыланып, қолданылған әдебиеттермен бітеді.
І. Неке - отбасы қатынастарының құқықтық табиғаты
1.1. Неке-отбасы қатынастарының түсінігі, элементтері
Неке — ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке
қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ;
Неке-отбасы қатынастарының маңызы мен ерекшелігін анықтау үшін, алдымен
неке және отбасы ұғымдарын талқылау қажет.
Неке - ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және мүліктік емес
қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсатымен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ.
Отбасы құқық қатынастары отбасы құқықтық нормаларының реттейтін
қоғамдық қатынастарына әсер ету негізінде пайда болады. Отбасы құқық
қатынастарының пайда болуы аталған қоғамдық қатынастарды реттейтін
нормалардың қабылдануы; құқықтық нормаларда қарастырылған құқықтар мен
міндеттерді алып жүре алатындай мүмкіндік беретіндей субъектілерге құқық
қабілеттілікті анықтау; аталған құқақ қатынастарының пайда болуын
байланыстыратын заңды айғақтардың болуы арқылы ерекшеленеді.
Жоғарыда аталып кеткен ерекшеліктерді отбасы қатынастарының
алғышарттары деп қарастырамыз, яғни, қалыптық алғышарт, құқық субъектілік
алғышарт заңды - нақты алғышарт.
Отбасы қатынастары барлық құқықтық қатынастар секілді үш элементтен
тұрады: субъект, объект және мазмұны. Субъектілер отбасы мүшелері және
олардың құқық қабілеттілігімен әрекет қабілеттілігі арқылы төменіректе
қарастырылады. Объект мәселесі құқықтық қатынас субъектілерінің әрекетінің
бағыты. Мазмұны - отбасы мүшелерінің немесе отбасы - неке қатынастарына
қатысушы тұлғалардың құқықтары мен міндеттері.
Отбасы және неке заңдары құқық және әрекет қабілеттілікке анықтама
бермейді. Бұл ұғымдарды саралау отбасы құқында құқық қабілеттілік және
әрекет қабілеттілік түсініктерін пайдалануға мүмкіндік еберді. Әрекет және
құқық қабілеттілік Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінде
қарастырылған.
Құқық қабілеттілік дегеніміз - азаматтық құқыққа ие болып, міндет
атқару қабілеті. Құқық қабілеттілік барлық азаматтарға бірдей деп танылады.
Азаматтық құқық қабілеттілікгі ол туған кезден басталып қайтыс болған соң
тоқтатылады.
Ал, әрекет қабілеттілік - азаматтың өз әректтерімен азаматтық
құқықтарға ие болуға және оны жүзеге асыруға, өзі үшін азаматтық міндеттер
жасап, оларды орындауға қабілеттілігі.
Әрекет қабілеттілік кәмелетке толғанда (18 жас) толық көлемде болады.
18-ге дейін некелесуге рұқсат етілген жағдайда, 18-ге толмаған азамат
некеге тұрған кезден бастап, толық көлемде әрекет қабілеттілігіне ие
болады.
Азаматтық әрекет қабілеттіліктің өзгері отбасы қатынастарына тікелей
әсер етеді. Азаматтық әрекет қабілеттілікті шектеу немесе одан айыру
отбасылық құқық қабілеттің шектелуіне немесе әрекет қабілеттіліктен
айырылуға әкеліп соқтырады. Аталған құқықтық құбылыстардың байланыстылығы
отбасы және әрекет қабілеттіліктің бір ұғым екендігінің дәлелі.
Бұл мәселе бойынша заң әдебиеттерінде әр түрлі көзқарастар бар.
Я.Р.Веберс: азаматтық және отбасы құқындағы әрекет және қабілеттілікті
зерттеуге байланысты жазылған арнайы монографиясында, отбасы құқығына
сәйкес келетін азаматтық-құқықтақ категорияны механикалық ауысу процесін
қолдануға болмайды. Бірақ, автор бұл ұғымдар бір-біріне жақындығы сонша,
оларды бірге қарастыру керек, яғни бір зерттеу еңбектерінде.
Я.Р.Веберс отбасылық құқық қабілеттілікті “отбасы және неке
заңдарымен көрсетілген мүліктік құқықтар мен міндеттерді, мүліктік емес
жеке құқықтар мен міндеттерге ие болуды және отбасылық-құқықтық актілерді
заңға сәйкес жасау қабілеттілігі” деп анықтайды.
Бұл берілген анықтама сәтсіздеу берілген анықтама. Құқық қабілеттілік
мазмұнына “актілер жасау” қабілеттілігін кіргізуге болмайды.
Біріншіден, егер өз әрекеттерімен жасау қабілеті туралы сөз қозғалса,
бұл құқық-қабілеттілік емес, әрекет-қабілеттілік элементі. Егерде
абстрактілік мүмкіндік туралы болса, онда неге тек акт туралы сөз қозғалып
отыр?
Юридикалық әрекеттер жасау құқық қабілеттілікке кірмей ме. “Заңға
сәйкес сөзі де артық, себебі ешкім заңның талаптарына сәйкес келмейтін
құқықтар мен міндеттерге ие бола алмайды. Отбасы құқында субъектілер неке
және отбасы заңдарында көрсетілген құқықтармен міндеттерге ие болуы даулы
мәселе. Азаматтық құқықта құқықтар мен міндеттерге заңда көрсетілген немесе
көрсетілмеген реттуге ие болған құқықтар мен міндеттер заңға қайшы болмаса
болғаны.
Отбасы заңдары отбасылық құқықтар мен міндеттердің тізімін бермейді,
сондықтан “заңмен тікелей тиым салынбағанның бәріне рұқсат” қағидасына
сәйкес отбасы құқықында да заңда тікелей көрсетілмеген құқықтарға ие болуға
болады.
Қорытындысында - бұл мүліктік және мүліктік емес құқықтар мен
міндеттерге ие болу қабілеттілігі деген анықтамаға тоқталамыз. Нәтижесінде
азаматтық-құқықтық анықтама қалады.
Сонымен, отбасылық құқыққабілеттілік азаматтық секілді және жеке
мүліктік емес құқықтар міндеттерге ие болу қабілеттілігі. Отбасылық
құқыққабілеттілік азаматтық қарым-қатынас секілді туған кезде пайда болады
және белгілі бір жолға жеткен кезден оның шеңбері ұлғаяды.
Құқыққабілеттілік мазмұнына пайда болған субъективтік құқықтар мен
міндеттер кірмейді.
Отбасы құқында көптеген құқықтық мүмкіндіктер, атап айтқанда, некеге
тұру, бала ғып асырап алу, қамқоршы және қорғаншы болып тағайындалу
қабілеттіліктері белгілі бір жасқа толғанға дейін субъектінің өзі арқылы
да, заңды өкілдерінің әрекеттері арқылы да жүзеге асырылмайды.
Бұл элементтер отбасы құқыққабілеттілік құрамында туған кезден бола ма
не белгілі бір жасқа толғаннан кейін бола ма деген сұрақ туындайды.
Рясенцев В.А. туған кезден бастап пайда болады деп қарастырады.
Басқа тұлғалардың көмегі арқылы құқықты жүзге асырудың мүмкінсіздік
мәселесі тек отбасы құқығының мәселелсі емес, азаматтық құқықтың да
мәселелсі. Азаматтық құқықта кейде техникалық заңды өкілдерінің көмегі
арқылы жүзеге асырылмайтын әрекеттер де кездеседі. Мысалы, әрекет
қабілетсіз, өзі де, өкіл арқылы да өсеит қалдыра алмайды, тапсырма шартында
сенім алушы бола алмайды т.б. Барлық жағдайда да, егерде қатынас жеке
басымен тығыз байланыста болса, әрекет қабілеттілігі болмаса, орны
толтырылуы мүмкін емес отбасы құқында құқық қабілетті шектеуге бағытталған
актілерді жасауға жалпы заңдық тыйым салу жоқ.
Тек, неке шартының мазмұнына әрекет қабілеттілік тек құқыққа
қабілеттілікті шектейтін жағдайлар енгізілмейді деп көрсетілген.
Я.Р.Веберс азаматтық категориядағы әрекет қабілеттілікті отбасына
қолдануға болмайды, себебі азаматтық әрекет қабілеттілік мазмұны мен
құрылымы мүліктік сипатта, мүліктік мәмілелерді жасауға, деликтілік
міндеттемелердің пайда болуына байланысты құқықтар мен міндеттерді
туғызады.
Бірақ азаматтық құқықта да, отбасы құқында да мүліктік және жеке
мүліктік құқықтар пайда болуы үшін және жүзеге асырылуы үшін әрекет
қабілеттілік керек.
Отбасы құқында әрекет қабілеттіліктің болуы әр кезде қажетті емес
отбасы қатынастарына қатысу үшін. Мысалы, ата-ана мен бала арасындағы қарым-
қатынаста бір тарап әрекет қабілетсіз болуы мүмкін.
Толық әрекет қабілеттілік 18 жастан пайда болады. Заң неке жасын екі
жылға төмендеткен жағдайда, некеге тұрған кезден бастап толық әрекет
қабілеттілікке ие болады.
Кейбір мемлекеттерде эмонсипация нормалары қолданылады. Мұндай
мемлекеттерде, мысалы Францияда кәмелеттік жасқа толмаған тұлғаның некеге
тұруы эмонсипация ретінде бағаланады.
Азаматтық құқық шеңберінде, ақыл-есінің кемдігі салдарынан өз
әрекеттеріне жауап бере алмайтын не басқа алмау әрекет қабілетсіздікке
әкеледі. Және ол отбасылық әрекет қабілетсіздікті жоғалтуға әкеліп соқырады
.
Отбасы құқығы некелесу, туыстық, бала асырап алу және баланы отбасы
тәрбиесіне қабылдаудың басқа да нысандарына орай, пайда болатын, яғни
отбасы қатынастарын өзіндік және соған байланысты мүліктік қатынастарды,
яғни отбасы қатынастарын зерттейтін құқық саласы болып табылады..
Отбасы – қоғамның ең басты ұясы. Сондықтан мемлекет оған ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігіне қарай көмектеседі, кім кімнің болсын
сырттан заңсыз араласуына жол бермейді, қорғайды. Әрине некеге отырған,
отау тіккен адамдарға мемлекетте белгілі бір талаптар қояды. Тек осындай
талаптар орындалған жағдайда ғана мемлекет неке, отбасына қамқорлық жасау
туралы міндеттемелер қабылдайды. Мұндай талаптар кездейсоқ емес, олар
азаматтардың кемелденуінен және сондай-ақ қоғамның мүдделерінен туындайды.
Сондықтан отау тігу үшін заңда көзделген шарттарды сақтау қажет.
Отбасы құқығы бойынша неке-бұл ерлі-зайыптылар арасындағы мүліктік және
мүліктік емес жеке қатынастарды туғызатын, отбасы құру мақсатымен заңдарда
белгіленген тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында
жасалған еркек пен әйелдің арасындағы тең құқықты одақ.
Некені заңды түрде рәсімдеу дегеніміз оны азаматтық хал актілеріндегі
жазу органдарында тіркеу болып табылады. Белгілі бір тәртіппен тіркелген
некенің ғана құқықтық күші болады. Бұл ереже неке – отбасы заңдарының
негіздерінің бірі болып табылады. Бұл мән-жайдың ерекше маңызы бар. Ерлі-
зайыптылардың заңдық құқы мен міндеттері неке АХАЖ – да тіркелгенен кейін
ғана ерлі - зайыптыларды қорғау туралы міндеттеме алады, оларды ерлі-
зайыптылар ретінде таниды, сондай – ақ бұл отбасыға қамқорлық көрсетеді.[1]
Ар-намыс бостандығы жағдайында адамдар діни рәсімдерді, әдет-ғұрыптарды
сақтай отырып, діни мекемелерде некеге тұра алады. Қазақстан
Республикасының Заңы мұндай некеге тыйым салмайды. Бірақ мұндай некенің
заңды күші бар деп есептелмейді. Бұл, тараптар арасында егесулер туа қалған
жағдайларда олардың некелік құқықтарының мемлекетік органдарда
танылмайтығын білдіреді. Қазіргі күндері діни некені көп жұрт түсінбей
жүр. Көбінде жас жұбайлар мемлекеттік неке сарайында некелерін қидырады да,
осымен іс бітті деп Алла алдындағы некелерін қидыруды ұмытып кетеді.
Дамыған шет елдерде некенің қиылар ең маңызды орны-мешіт, шіркеу секілді
ғибадат орындары болады. Бізде жастар түгілі үлкен кісілердің өздері де
бәлкім дінді түсінбегендіктен болар, діни некеге мән бермейді.
Мемлекеттік орында неке қидырып, неке куәлік, құжат алуы екі жасқа
міндетті. Бұл күнделікті қоғамдағы өмір үшін азаматтық құқықтарын қорғайтын
заңды құжат ретінде қажет. Ал Исламда, шариғат бойынша неке-екі дүниенің
куәсі болып табылады. Екі жастың біріне бірі Алла алдында серт беріп, бір-
біріне адалдықтары бекітіледі[2].
Соңғы кездері некені түсініп, бұрын некелерін мемлекеттік органдарда
қидырған ерлі-зайыптылар арада неше жыл уақыт өтсе де Алла алдындағы адал
некелерін куәландыру үшін мешітке келіп, некелерін қидырып жатады.
Негізінде некені Исламның қасиетті орны болған мешітке қидырған үлкен
сауапты да пайдалы болады. Мұның мәнісі – жастардың Алланың алдында
дінімізге, өзінің болашақ өмірлеріне, имандылыққа және тағы басқа
ізгіліктерге көзқарасы нығаяды. Ал некені мешітке қидыруға мүмкіндік жоқ
жерде үйлерінде қидыруға болады. Аллаға шүкір, мешітке неке қидыруға келіп
жатқан жаңа қосылған жас жұбайлар да аз емес, жылдан жылға бұл көріністің
молая берері айқын.
Исламда екі жастың көңіл жарастырып, ақ некемен қосылуына, шаңырақ
көтеруіне Адам өмірінің бір маңызды бөлігі ретінде қарастырып, үлкен мән
беріледі. Пайғамбарымыз Мұхаммед с.ғ.с өзінің заманында үйлену тойларына
барып, қатысқаны тарихтан жақсы мәлім. Пайғамбарымыз үйлену шараларына ең
болмаса бір қой шалыңыз. Деген ұлағатты хадисін еске алсақ, оның үйленіп
той жасауға улкен мән беріп, қолдағаны айқын сезіледі.
Жоғарыдағыларды негізге ала отырып, отбасы – қоғамның ең басты ұясы
болғандықтан, мемлекет оған ерекше қамқорлықпен қарайтынын, қолда бар
мүмкіндігіне қарай көмектесетінін, кім-кімнің болса да заңсыз араласуына
тыйым сала отырып, қорғайтынын, ол үшін некеге отырған, отау тіккен
адамдарға мемлекет те белгілі талаптар қоя отырып,тек сол талаптар
орындалған жағдайда ғана мемлекет неке отбасына қамқорлық жасау туралы
өзіне міндеттеме қабылдайтынын білдік. Мұндай талаптар кездейсоқ емес, олар
азаматтардың кемелденуінен және т.б. сондай-ақ қоғамның өнегелі отбасы-
игілік негізі мүдделерінен туындайды. Сондықтан отау тігу үшін заңда
көзделген шарттарды сақтау керек. Бұл шарттар Исламда шариғат заңы бойынша
неке қию шарттары деп аталады.
Некеге отырғандардың ақыл есі дұрыс, балиғат жасына жетуі. Қазақстан
Республикасының заңы бойынша некеге отыру жасы ерлер мен әйелдер үшін - 18
жас болып белгіленген. Дәлелді себептер болған жағдайда мемлекеттік тіркеу
орны бойынша азаматтық хал актілерін жазу органдары неке жасын екі жылдан
аспайтын мерзімге төмендете алады.[3]
Неке жасын кеміту туралы өтінішті тұрмысқа шығатын қыздың өзі жазу
керек. Мұндай өтінішті ата-аналары, қамқоршылары да жаза алады, бірақ олар
үшін қыздың өзінің келісімі керек.
Некеге тұру жасын қысқарту туралы мәселені жергілікті әкімшілік шешеді.
Әдетте толық қабілеттілік 18 жастан басталады, яғни құқықтық қатынасқа өз
еркімен тұру және өз әрекетіне өзі жауап беру болады. Алайда некеге 17
жастан тұру рұқсат етілсе, отбасылық қатынаста толық қабілеттілік некеге 18
жасқа дейін тұрумен басталады. Бұл, атап айтқанда, ерлі-зайыптылардың бала
тәрбиесіндегі, мүлікті пайдаланудағы, отбасылық өмірдегі басқа да
мәселелерді шешудегі құқықтары мен міндеттерінің теңдігін білдіреді.
Шариғат бойынша да заңымыз бойынша да екі жастың өз еркімен келісуі.
Сөз жоқ, неке әйел адам мен ер адамның екі жақты өзара келісімімен қиылады.
Тек мәжбүрлеусіз неке ғана заңды деп есептеледі. Егер кімде кім әйелді
некеге отыруға мәжбүрлесе, онда мұндай әрекет қылмыс деп есептеледі.
Мәжбүрлеу әр түрлі, ұрып соғу, денеге жарақат салу, бостандығынан айыру,
қорқыту, бопсалау және тағы басқа нысанда көрінуі мүмкін.
Халықтың, қоғамның бүгіні мен болашағы отбасы тағдырымен, олардың
игіліктерімен тығыз байланысты. Сондықтан заң некеге отырған адамдардың
денсаулығын сақтауға ерекше талап қояды. Заң бойынша некеге отыратын
адамдар медициналық тексеруден өтуге тиісті. Олар медициналық – генетикалық
және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша консултация беру
мен тексеруді мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері және некеге
тұратын адамдардың екеуінін келісімімен ғана жүргізіледі.
Некеге тұратын адамдардың тексерудің нәтижелері медициналық құпия болып
табылады және ол некеге тұруға ниеттенген адамға тексеру өткен адамның
келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.
Рухани дертке шалдыққандар немесе ақылы кем адамдардың арасындағы
некелерге де тиым салынады. Ол үшін, сот мұндай ауру адамдардың некелесуге
қабілетсіздігін тануы тиіс. Өкінішке орай, адамдар рухани дерт немесе
ақылдың кемдігі туралы барлық уақытта бірдей біле бермейді. Немесе мұндай
жағдайға назар аудармайды. Ал, некелескен мұндай адамдардан есті ұрпақтың
таралуы неғайбыл. Болашақ ұрпақ тағдыры үшін отау құруға үлкен
жауапкершілікпен қараған дұрыс. Некеге отырғысы келетін азаматтар бір-
бірінің денсаулығы туралы мейлінше хабардар болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының неке және отбасы заңына байланысты отау
құрғаннан кейін ерлі-зайыптылардың құқығы мен бостандығы пайда болады, егер
некелескенге дейін ер адам мен әйел адамның арасындағы қатынас ізгілік
нормаларына негізделсе, некелескеннен кейін олардың арасында заң
нормаларына негізделген құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сонымен, тіркелген неке ерлі-зайыптылардың арасындағы жеке және
муліктік құқықтар мен міндеттерді тудырады.
Неке және отбасы туралы Заңның 29 бабына сәйкес ерлі-зайыптылардың жеке
құқықтарына мыналар жатады, тегін таңдау құқығы, қызмет түрін,
мамандықты,тұрғылықты жерді таңдау құқықтары, отбасы өмірінің мәселелерін
бірлесіп шешу құқығы.
Заңға сәйкес ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады және тең
міндеттерді атқарады. Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтарының теңдігі отбасы
өмірінің барлық жалпы мәселелерін (ана, әке болу,балаларға тәрбие мен білім
беру мәселелері және отбасы өмірінің басқа да мәселелері) олардың бірлесіп
және өзара келісе отырып шешуінен көрінеді.Алайда, ерлі-зайыптылардың
ешқайсысы да жеке құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру кезінде
артықшылықты пайдалануға тиіс емес.
Қолданылып жүрген заңда текті таңдаудың екі жолы ұсынылған. Некеге тұру
кезінде ерлі-зайыптылардың қай-қайсысы да өздерінің некеге отырғанға
дейінгі тегін қалдыра алады. Сонымен бірге ерлі – зайыптылар өз қалаулары
бойынша ортақ бір тек таңдауға құқылы. Ондай тек ерінікі болмаса әйелінікі
де болуы мүмкін.Тәжірибеде ерлі-зайыптылар ортақ бір текті (әдетте ерінің
тегін) таңдайды.
Кейбір елдердің, оның ішінде ТМД құрамына кіретін елдердің заңы ерлі-
зайыптылардың екі текті де алуына да мүмкіндік жасайды, яғни өзінің тегіне
жұбайының тегін қосуына жағдай жасайды. Қазақ КСР-нің Неке және отбасы
туралы Кодексі бұған жол берген жоқ еді. Ал енді Неке және отбасы туралы
Заңның 30-бабында жұбайлардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі
қосарлас болғанда болмаса, басқа жағдайда екі текті де алып жүруге рұқсат
етеді.[4]
Қызмет пен мамандықты ерікті таңдау құқығы ерлі-зайыптылардың оқу
орындарына түсу, мамандық таңдау, сол таңдап алған мамандық бойынша жұмыс
орнын табу жөніндегі мәселелерді жеке өздерінің шешулеріне болатындығын
көрсетеді.Әдетте, қызмет пен мамандық таңдау ерлі-зайыптылардың екі жақты
келісімдері бойынша отбасы мүддесін ойластыра отырып жүзеге асыратын ісі.
Тұрғылықты жерді таңдау дегеніміз мынаны білдіреді, ерлі-зайыптылардың
жеке тұруларына болады, немесе әртүрлі тұрғын үйлерді иемденуге құқылы.
Бірақ еркек пен әйел басын біріктіру үшін некеге тұратындықтан, отбасын
құруға және оны нығайтуға мұндай құқықтардың пайдасы болмайды. Заңда
көрсетілген тұрғылықты жерді таңдау еркіне ие болу құқығының мәні ерлі-
зайыптылардың ешқайсысы да бір-бірін белгілі бір жерде тұруға мәжбүр ете
алмайтындығында, ал таңдау екі жақтың өзара келісімімен жүзеге асырылуы
керек.
Заң ерлі-зайыптылардың бірге тұруына жағдайлар жасайды және бірінің
басқа бір тұрақты мекенге көшуі жағдайында екіншісінің де сонда баруына
мумкіндік туғызады.(қоныс аударушының жұбайына және отбасының басқа
мүшелеріне көтерме ақы жәрдемін төлеу) [5]
Жас мамандарды бөлу кезінде де отбасының мүдделері көзделеді.
Отбасының өмірлік мәселелерін бірлесіп шешу құқығы отбасының бюджетін
бөлісу, балалар тәрбиесі, үй шаруашылығын жүргізу, туған туысқандар мен
бірге немесе бөлек тұру міндеттері ерлі-зайыптылардың бір-бірімен келісімі
бойынша шешілетінін белгілейді.
Ерлі-зайыптылардың ешқайсысы да өзінің еркін екіншісіне тануға құқылы
емес. Егер ерлі -зайыптылар кейбір мәселелерде келісімге келе алмаса, онда
олар өз дауларын шешу үшін Заңда көрсетілген органдарға шағымдануға құқылы.
Мәселен, ерлі-зайыптылар арасында балалар тәрбиесі мен тек таңдауда келісім
болмаса, бұл мәселені қорғаншы және қамқоршы органдар арқылы шеше алады.
Қорыта келгенде, сонымен ерлі-зайыптылар арасындағы құқық екі топқа:
жеке құқыққа және мүліктік құқыққа бөлінеді. Жеке құқық адамның өзімен
байланысты, оны одан бөліп тартып алуға болмайды. Оған тегін, мамандығын,
жеке қалауы бойынша қызмет таңдау құқығы жатады. Заң бойынша әйел қыз
кезіндегі тегін сақтауға немесе ерінің тегін алуға құқылы. Отбасылық
өмірдегі мәселелерді шешкен кезде ерлі-зайыптылардың бірінің өз пікірін
екіншісіне тануға құқығы жоқ, әйтпесе ол жеке бостандықты шектейді. Ерлі-
зайыптылардың бірінің екіншісінің мамандық, қызмет орнын таңдауын шектеуіне
құқығы жоқ. Бұл мәселелер мәжбүрлеусіз, бірі-бірінің бостандығы мен қадір-
қасиетін құрметтей отырып шешілуі тиіс. Конституция бойынша еңбек етуге,
мамандық таңдауға, қызмет түрлерін алуға ері мен әйелі тең құқылы.Ерлі-
зайыптылар сондай-ақ бірінің алдында бірі жауапты. Ол ізгілікті Адами
жауаптылық қана емес, сонымен бірге заң алдындағы да жауаптылық. Заңды
жауаптылық ерлі-зайыптылардың бірі көмекке ( сырқаттануына,еңбек
қабілетінен айырылуына байланысты, материалдық кемтарлық жағдайында және
т.б.) мұқтаж болған, ал екіншісі көмек көрсетуден саналы түрде бас тартқан
кезде туады.Бұндай жағдай заң көмекке мұқтаж жағының екіншісінен алимент
өндіріп алу туралы сотқа жүгіну құқын береді. Іс жағдайын мұқият қарағаннан
кейін мәселені сот шешеді. Кейбір жағдайларда ерлі-зайыпты алимент төлеуден
босатылуы мүмкін. Егер отбасының ажырасуына зайыбы кінәлі болып табылса
(аналық міндетін орындамаса, ішімдікке салынса, және т.б.) онда ол алимент
алу құқығынан айырылады.
Конституцияда бірінші рет тек ана мен баланы қорғау ғана емес, әкені
қорғау орнықтырылған, ол отбасында ішкі отбасылық мәселелерді шешуде
болсын, балаларды тәрбиелеуде болсын, ерлі-зайыптылар құқығының теңдігі
принципін нығайтудан, еріктілік тәртібімен әкелікті тану мүмкіндігін, оның
ішінде болашақ ананың жүктілік кезеңінде, кеңейтуден, жәрдемақы түрінде
мемлекеттік көмек алудан, іс жүзінде балаға күтім жасайтын баланың әкесіне
баланы күтуі бойынша жалақысы сақталмайтын қосымша демалыс беруден
көрінеді.
Неке мен отбасын, аналықты, әкелікті және балалықты кімнің болсын
отбасы ісіне орынсыз араласуына жол бермеу принципін нығайту жолымен,
некеге отыру кезінде және отбасылық қатынастарда әлеуметтік, нәсілдік,
ұлттық, тілдік және қай дінге жату белгілеріне қарап, азаматтардың құқығын
шектеудің кез келген нысанына тиым белгілеу, неке және отбасы
қатынастарында азаматтарыдың құқығын тек заң негізінде және заңда
көрсетілген негіздерде шектеу мүмкіндігі, неке және отбасы қатынастарын
қорғау жөніндегі мәселелерді, сот, мемлекеттік органдар немесе қамқоршылық
не қорғаншылық органдар арқылы заң тұрғысынан реттеу жолымен мемлекет
жүзеге асырады.
Некеге тұруға өзара келісу болашақ ерлі-зайыптылардың көңіл білдіруі
және де некелік қарым-қатынастың пайда болуына бағытталған болу керек. Ол
өзінің құқықтық сипаты бойынша, келісім болып табылады. Басқа да кез келген
келісім-шарттағыдай, некеге тұрушы тұлғалардың еріктігі еркіндікпен сәйкес
келуі керек. Зорлықтың болуы, қауіп-қатер, алдау, қателік және басқа заңсыз
әрекеттер некенің жарамсыздығына әкеп соғады. өз еркін білдіру ерікке
сәйкес келуі қажет. Некеге тұруға келісім ауызша түрде болады және тіркеу
(регистрация) процесінде жұбайлардың қолдарын қоюмен бекітіледі.
Некеге тұрудың негізгі белгілерінің бірі неке жасына жету болып
табылады. өткені некеге тұру үшін міндетті түрде физикалық және психикалық
жетілуідің анықталған дәрежесі ескеріледі. Сондықтан заңи тұлға некеге
тұруға жеткілікті жоғары жас мөлшері ретінде 18 жасты бекітеді. Бұл жас
көрсеткіші азаматтық құқықтағы кәмелеттік жас мөлшерімен сәйкес келеді.
Некеге тұруға байланысты негізгі белгі боп табылатын келесі бүр түрі –
қаны бір туысқан адамдардың бір-бірімен некеге тұра алмауы. Жақын ұрпаққа
берілу мүмкіндігін жоғарылатады.
Некені жарамсыз деп тану – некені жою және оның аяқталу сәтінен
басталатын барлық құқықтық салдар.
Некенің жарамсыздығы Ресей Федерациясының Отбасы Кодексінің 27-бабында,
ал Қазақстан Республикасының "Неке және Отбасы туралы" Заңында 24-27-
баптарында көрсетілген.[6]
Жанұя – адамның өте маңызды, өте жауапты ісі. Жанұя өмірді кемеліне
келтіреді, жанұя бақыт әкеледі, бірақ жанұя ең алдымен мемлекеттік маңызы
бар зор іс болып табылады.
Еңбексіз, тыңғылықты, мағыналы, еңбесіз, жанұя бақыты қиялдағы
орындалмас арманнан басқа ештеңе емес. Ешкімде күшпен некелестірмейді, ал
некелескен екен, неке заңдарына мойын ұсынуға тиіс.
Неке – ерлі зайыптылар, арасындағы мүліктік және мүліктік емес жеке
қатынастарды туғызатын, отбасын құру мақсаты мен заңдарда белгіленген
тәртіппен тараптардың ерікті және толық келісімі жағдайында жасалған еркек
пен әйелдің арасында тең құқықтық одақ.
Отбасы – қоғамның бастапқы ұясы. Сондықтан мемлекет отбасына ерекше
қамқорлықпен қарайды, мүмкіндігінше оған көмек көрсетеді, кімнің болмасын
оған заңсыз араласуына жол бермейді. Демек мемлекетте адамдарға некені
болып өмір отбасына белгілі мөлшерде талап та қояды. Бұл тараптар тегіннен-
тегін емес, ол азаматтардың қоғамның қамы үшін қойылады. Сондықтан отбасын
құру үшін заңда қаралған жағдайлар жасалуы керек. Некелік жас ерлер үшін 18-
жас, қыздар үшін 17-жас болып белгіленген кейбір жағдайда әйелдер үшін
некелік жас бір жылға қысқартылуы мүмкін. Некелік жастың қысқартылуына
байланысты мәселені жергілікті әкімшілік шешеді. Егер некеге тұру 17-жасқа
толмайынша рұқсат етілмесе, 18-жасқа толғанда бұл мәселе толығынан
шешілетіні белгілі. Мұның өзі атап айтқанда ерлі-зайыптылардың бала
тәрбиелеудегі тең құқығын, мүліктерді пайдалану, тағы басқа отбасы
өміріндегі тең құқықтық міндеттер мен мәселелерді шешіп, айқындау үшін де
қажет.
Әрине, некелі болу екі жақтың ері мен әйелдің толық келісімімен шешеді.
Неке тек ешқандай мәжбүр етушілік пен күштеусіз шешілгенде ғана заңды болып
есептелінеді.
Егер кімде-кім әйелді некелесуге мәжбүр етсе, мұндай іс қылмыс болып
есептелінеді. Мәжбүр етушілік әртүрлі болуы мүмкін. Мысалы: ұрып-соғу,
денесіне жарақат түсіру, еркінен айыру, қорқыту, т.с.с.
Неке – мемлекеттік органдарда, азаматтық хал актісенде тіркеліп
жазылады. Бұл жағдайдың ерекше мәні бар. ерлі-зайыптылардың құқығы мен
міндеттері ЗАГС-тен (азаматтық хал актісінің жазбасы) өткен соң ғана күшіне
енеді. Тек осыдан кейін ғана мемлекет ерлі-зайыптылардың құқығын қорғауды
қолға алады. Оларды заңды түрде некелескендер деп есептейді, сондай-ақ бұл
отбасына қамқорлық жасайды.
Халықтың, қоғамның бүгіні мен болашағы әр отбасының тағдырымен де тығыз
байланысты. Сондықтан заң некеге тұрған адамдардың денсаулығына да талап
қояды. Отбасы құрылғаннан кейін жұбайлық құқықтар мен міндеттер пайда
болады. Некеге отырғанға дейінгі ер мен әйелдің арасындағы қатынастар тек
адамгершілік нормаларға негізделсе, тұрмыс құрғаннан кейін жұбайлардың
арасында заң ережелеріне негізделген құқықтық қатынастар қалыптасады.
Халықтың, қоғамның бүгіні мен болашағы отбасы тағдырымен, олардың
игіліктерімен тығыз байланысты. Сондықтан заң некеге отырған адамдардың
денсаулығын сақтауға ерекше талап қояды. Заң бойынша некеге отыратын
адамдар медициналық тексеруден өтуге тиісті. Олар медициналық – генетикалық
және репродукциялық денсаулық қорғау мәселелері бойынша консултация беру
мен тексеруді мамандандырылған денсаулық сақтау мекемелері және некеге
тұратын адамдардың екеуінін келісімімен ғана жүргізіледі.
Некеге тұратын адамдардың тексерудің нәтижелері медициналық құпия болып
табылады және ол некеге тұруға ниеттенген адамға тексеру өткен адамның
келісімімен ғана хабарлануы мүмкін.
Рухани дертке шалдыққандар немесе ақылы кем адамдардың арасындағы
некелерге де тиым салынады. Ол үшін, сот мұндай ауру адамдардың некелесуге
қабілетсіздігін тануы тиіс. Өкінішке орай, адамдар рухани дерт немесе
ақылдың кемдігі туралы барлық уақытта бірдей біле бермейді. Немесе мұндай
жағдайға назар аудармайды. Ал, некелескен мұндай адамдардан есті ұрпақтың
таралуы неғайбыл. Болашақ ұрпақ тағдыры үшін отау құруға үлкен
жауапкершілікпен қараған дұрыс. Некеге отырғысы келетін азаматтар бір-
бірінің денсаулығы туралы мейлінше хабардар болуы тиіс.
Қазақстан Республикасының неке және отбасы заңына байланысты отау
құрғаннан кейін ерлі-зайыптылардың құқығы мен бостандығы пайда болады, егер
некелескенге дейін ер адам мен әйел адамның арасындағы қатынас ізгілік
нормаларына негізделсе, некелескеннен кейін олардың арасында заң
нормаларына негізделген құқықтар мен міндеттер пайда болады.
Сонымен, тіркелген неке ерлі-зайыптылардың арасындағы жеке және
муліктік құқықтар мен міндеттерді тудырады.
Неке және отбасы туралы Заңның 29 бабына сәйкес ерлі-зайыптылардың жеке
құқықтарына мыналар жатады, тегін таңдау құқығы, қызмет түрін,
мамандықты,тұрғылықты жерді таңдау құқықтары, отбасы өмірінің мәселелерін
бірлесіп шешу құқығы.
Заңға сәйкес ерлі-зайыптылар тең құқықтарды пайдаланады және тең
міндеттерді атқарады. Ерлі-зайыптылардың жеке құқықтарының теңдігі отбасы
өмірінің барлық жалпы мәселелерін (ана, әке болу,балаларға тәрбие мен білім
беру мәселелері және отбасы өмірінің басқа да мәселелері) олардың бірлесіп
және өзара келісе отырып шешуінен көрінеді. Алайда, ерлі-зайыптылардың
ешқайсысы да жеке құқықтары мен міндеттерін жүзеге асыру кезінде
артықшылықты пайдалануға тиіс емес.[7]
Қолданылып жүрген заңда текті таңдаудың екі жолы ұсынылған. Некеге тұру
кезінде ерлі-зайыптылардың қай-қайсысы да өздерінің некеге отырғанға
дейінгі тегін қалдыра алады. Сонымен бірге ерлі – зайыптылар өз қалаулары
бойынша ортақ бір тек таңдауға құқылы. Ондай тек ерінікі болмаса әйелінікі
де болуы мүмкін.Тәжірибеде ерлі-зайыптылар ортақ бір текті (әдетте ерінің
тегін) таңдайды.
Кейбір елдердің, оның ішінде ТМД құрамына кіретін елдердің заңы ерлі-
зайыптылардың екі текті де алуына да мүмкіндік жасайды, яғни өзінің тегіне
жұбайының тегін қосуына жағдай жасайды. Қазақ КСР-нің Неке және отбасы
туралы Кодексі бұған жол берген жоқ еді. Ал енді Неке және отбасы туралы
Заңның 30-бабында жұбайлардың біреуінің некеге тұрғанға дейінгі тегі
қосарлас болғанда болмаса, басқа жағдайда екі текті де алып жүруге рұқсат
етеді.[8]
Жұбайлардың өзара құқықтары екі тоқа бөлінеді: өзіндік құқықтары мен
мүліктік құқықтар. Жеке өзіндік құқықтар адаммен тығыз байланысты және одан
ажыратуға болмайды. Оларға фамилиясын, мамандықты, атқаратын жұмысты өз
еркімен таңдау жатады. Заң бойынша әйел өз фамилиясында қалуға немесе
ерінің фамилиясын алуға құқылы. Отбасы тұрмысына байланысты мәселелерді
шешкенде жұбайлар бір-бірінің бас бостандығына нұқсан келтіруге, өзінің
айтқанына зорлап көндіруге хақы жоқ. Конституция бойынша ерлер мен
әйелдердің еңбек етуге, мамандардың, жұмыс түрін таңдауға тең құқығы бар.
Тұрмыс құрып тұрғанда жұбайлардың тапқан мүлкі ортқа мүлкі болып
есептелінеді. Мұндай мүлік жұбайлардың екеуінің табысымен жиналады. Егер
жұбайлардың арасында мүлікті бөлу мәселесі туа қалса, олар мүлік тағдырын
шешу жөнінде сотқа өтініш білдіре алады және мәселені немесе дауды әділ
шешуі тиіс. Жұбайлардың әрқайсысының өзіне тән жеке мүліктері де болады.
Оған некеге отырғанға дейінгі мүлкі, біреудің қалдырған мұрасы немесе
берген сый-тартуы жатады. Бұлар ортақ мүлік болып есептелмейді.
Жұбайлардың әрқайсысы бір-біріне зиян шектіргені үшін оның төлеуіне өз
мүліктерін салады. Жұбайлардың қылмыс жасау нәтижесінде екіншісіне зиян
келтірсе, зиянды жұбайы (кінәлі) өзі қаражатымен өтейді. өзінің қаражаты
жетпесе, ортақ меншіктегі үлесінің есебінен төлейді.
Жұбайлар бір-бірінің алдында жауапты, бұл жауапкершілік адамгершілік
нормаларда ғана емес, заң алдында да сақталады. Заң алдында жауапкершілік
жұбайлардың бірі көмек қажет еткенде (аурулы болуына, еңбекке
жарамсыздығына байланысты), ал екіншісі өз еркі мен көмек көрсетуден бас
тартқан жағдайда туындайды. Осындай жағдайда көмекке мұқтаж жұбайға
екіншісінен алимент өндіріп беру туралы сотта шағынуға заң құқық береді.
Сот бұл мәселені істің мән-жайын мұқият қарастырғаннан кеін шешеді. Кейбір
жағдайларда ері алимент төлеу міндетінен босатылуы мүмкін. Егер отбасының
берекесін кетірген әйел болса (аналық міндеттерін орындамаса, ішімдікке
салынса т.с.с.), ол алимент алу құқығынан айрылуы мүмкін.
Ата-ананың қасиетті міндеті – балаларына қамқорлық көрсету. Балалар
келешек қоғам екенін жұрттың бәрі де біледі. Алайда, өкінішке орай, осы
қарапайым түсінікті ата-аналар бәрі бірдей меңгере қоймаған, сондықтан күн
сайын балаларға қамқорлық көрсетуді талап ететін адамгершілік нормалар мен
қатар, заң ата-аналар үшін балаларға қамқорлық көрсету туралы құқықтық
міндеттер белгілейді. Заң ата-аналардан балалардың заңды мүдделерін
қанағаттандыруды талап етеді.
Балалардың заңды мүддесі деген не?
Ол, біріншіден – балалардың денсаулығы, екіншіден – олардың білім және
мамандық алуына белсенді түрде қамқорлық жасау; үшіншіден – баланы адамдар,
қоғам, мемлекет алдында азаматтық рухта тәрбиелеу. Мемлекет өз кезегінде
отбасының берік болуына көмек, белсенді түрде ықпал жасайды. Атап
айтқанда, көп балалы отбасына материалдық жәрдем жасайды, оларға фермерлік,
шаруашылық ұйымдстыруға қажетті көмек көрсетеді.
Ата-ана баласын оқыту, тәрбиелеу үшін мектепке дейінгі мекемелерге және
басқа да оқу орындарына беруге құқылы. Әрине ата-аналар балаларын
кәмелеттік жасқа жетіп, арнайы білім мен мамандық алып, өз бетінше өмір
сүргенге дейін демеп, жебеп жіберуге ұмтылатыны айқын.
Баланы тәрбиелеу – ата-ананың құқығы ғана емес, сонымен қоса олардың
міндеті ҚР Заңы бойынша орта білім алуға балалар міндетті болса, оларға оқу
үшін жағдай жасап, қамқорлық көрсету ата-аналардың да міндеті.
Балаларды тәрбиелеу құқықтық қана емес, адамдық және заңдық міндет те.
Осымен байланысты балаларды қалай тәрбиелеу керек деген заңды сұрақ туады.
Бала тәрбиелеу ісінде әр халықтың өзінің ғасырлар бойы қалыптасқан әдет-
ғұрып, салт-дәстүріне байланысты әдістері бар. Орыс жазушысы әрі ғалымы В.
Даль тәрбие ісіне былай деп анықтама береді: ”киім-кешекпен қамтамасыз ету
мүддесіне қамқорлық жасау, тамақтандыруға онша көңіл бөлмесе де болар; ер
жеткенше киіндіру, ішіндіру, оқытуға, үйретуге, бәрін де білуге баулу
өмірге керек болатын нәрсенің бәріне тәрбиелеуге баса көңіл бөлу”.
Тәрбиелі адам дегеніміз – надандыққа қарсы ереженің бәрін бір бойына
жинақтаған адам. Ата-ананың борышы – баланы адамгершілігі жоғары, қашанда
әділдікке бой ұрған тәрбиелі адам етіп қалыптастырып шығару. Ата-ана өз
баласын ең алдымен ұлттық дәстүрге, инабаттылыққа тәрбиелейтіні табиғи
нәрсе.
Ата-аналар өздерінің балаларына тәрбиелей отырып, оны қорғауға да
құқылы. Әлі жасы жетпегендіктен, әлі қабілеті толық қалыптаспағандықтан
балалар өз мүдделерін өздері қорғай алмайды. Сондықтан ата-аналар
балаларының құқығын қорғауға міндетті.
Әке мен шешенің құқығы тепе-тең. Сондықтан екеуі де өзінің кәмелетке
толмаған балаларының заңды өкілі болып табылады.
Тәрбиеден қателік жіберілсе, оныңсалдары ата-анасының өзіне де тиеді.
Тәрбиесіздік пен адамгершілікке жатпайтын тәртіп балаға оңайға соқпайды.
Қоғам да, басқа адамдар да мұндай қылықтан зиян шегеді.
Ата-ананың құқықтан айырлғаннан кейін ата-ана мен бала арасындағы
байланыс тоқтатылады. Соттың шешімі мен ата-ананың құқығын жойған адамда
енді баласынтәрбиелеу құқығы болмайды, сондай-ақ ол ата-ананың материалдық
жағынан қамту міндетінен босатылмайды.[9]
Әр отбасы –ерлi-зайыптылар қосағы мен бала-шағаларынан құралады. Әрбiр
отбасы адамдарының бiр-бiрiне қарым-қатынасы олардың ынтымағын құрайды.
Осының ең бастылары:
- Ерлi-зайыптылар арасындағы сыйластық қатынас. Осы екi адамның
жайшылықта да, қиыншылықта да бiр-бiрiн жете түсiнiп, қолдау жасап отыруы –
отбасы ынтымағының iргесiн қалары анық. Екеуiнiң ұнамды сыйластығы
отбасының басқа мүшелерiне де өнегелi әсер етерi шындық. Егер, ерлi-
зайыптылар кикiлжiн, шәлкем-шатысқа барып жатса, бұл отбасының ынтымағы
бұзылды дей берiңiз.
Сыйласып-тыңдасу дегендi бiр-бiрiне батпай, ештеңе айтпай бiтеу жара
болып жүру деу қате. Ерлi-зайыптылар арасындағы қарым-қатынас – ашығынан
айтылып, адалынан болып жатса, оғаштау, қаттылау болғанымен де екi жақты
түсiнiкке әкеледi. Мұндай жағдай ынтымақты нығайтпаса, терiс әсер ете
қоймайды.
- Әке мен бала қарым-қатынасы. Әке мен бала арасындағы қарым-қатынас -
әкенiң баланы тәрбиелеуiнен басталады. Қазақта бала тәрбиесiн қолға алып,
бесiктен бастап шыдамдылыққа, төзiмдiлiкке, еңбекке тәрбиелеген. Сондай-ақ,
баланы үлкендi сыйлауға, қонақ күтуге тәрбиелеп, адамгершiлiк iсiнiң әр
қырына баулыған. Осындай тәрбие тезiнен өткен бала әкемен қарым-қатынасында
түсiнiкке келiп, ынтымағы жарасады.
Балаларға қамқорлық жасау және оларды тәрбиелеу ата-аналардың
конституциялық құқығы және мiндетi болып табылады. Ата-аналар балаларының
толыққанды имандылыққа тәрбиеленуiне және денесiн шынықтыруына, бiлiм
алуына, қоғамдық пайдалы еңбекке әзiрлiгiне, шығармашылық қабiлетiнiң
дамуына жағдай жасауға мiндеттi. Ата-аналар мен балалар арасындағы өзара
құқықтар мен мiндеттердiң туындауы балалардың заңда белгiленген тәртiппен
куәландырылған шығу тегiне негiзделедi. Өзара некеде тұратын, сондай-ақ
некелеспеген ата-аналардың балалардың шығу тегiн куәландыру мәселелерi неке-
отбасы заңдарымен реттеледi. [10]Әке мен ананың өздерiнiң балаларына
қатысты құқықтары мен мiндеттерi бiрдей. Тәрбиенi жүзеге асыру кезiнде ата-
аналар тәрбиенiң әдiстерi мен тәсiлдерiн дербес таңдайды.
Ата-аналар балаларын балаларды тәрбиелеу мекемелерiне, сондай-ақ жеке
азаматтарға тәрбиелеуге беруi мүмкiн. Балалардың тәрбиеленуiн қамтамасыз
ету шарттарының бiрi сәбидiң күтiмi үшiн жалақысы сақталмайтын заңдарда
көзделген қосымша демалыс берiлуi мүмкiндiгi болып табылады, оны тек ана
ғана емес, сәбидiң күтiмiн iс жүзiнде жүзеге асыратын әке де толық не бөлiп-
бөлiп пайдалана алады.
Ата-аналардың өздерiнiң кәмелеттiк жасқа толмаған балаларын және
кәмелеттiк жасқа толған, бiрақ еңбекке жарамсыз, көмекке мұқтаж балаларын
асырау мiндетi балаларға қамқорлық жасау шарттарының бiрi болып табылады.
Асырау мiндетi сәбидi материалдық жағынан белгiлi бiр деңгейде
қамтамасыз етуден де, алимент төлеуден де, сондай-ақ балаларды асырауға
жұмсалатын қосымша шығындарды өтеуге қатысудан да көрiнедi. Кәмелеттiк
жасқа келмеген, яғни он сегiз жасқа толмаған балаларға қатысты мiндеттiлiк
мiндеттi мiндеттiлiк болып табылады. Атап айқтқанда, ата-аналар алимент
мөлшерi бiрқатар реттерде азайтылуы мүмкiн болғанмен, ата-аналар баланы
асыраудың басқа бiр көздерi бар екендiгiн сылтау етiп (басқа ата-аналарының
жоғарғы табысын, стипендия, мұрагерлiктi және т.б.) алимент төлеуден
босатылмайды. Кәмелеттiк жасқа толған балаларды асырау мiндеттi мiндеттiлiк
болып табылмайды, ол тек балалар еңбекке жарамсыз және көмекке мұқтаж
болғанда ғана туындайды.[11]
Ата-аналар өздерiнiң ата-аналық құқығын өздерiнiң балаларының мүддесiне
қарсы жүзеге асыра алмайды. Осы мiндеттердi орындаудан жалтарған немесе ата-
аналық құқықтарын орынсыз пайдаланған реттерде олар сот тәртiбiмен ата-
аналық құқықтарынан айырылады. Ата-аналық құқықтардан айыру тәртiбi мен
зардаптары неке-отбасы заңдарымен көзделген.
Балаларына қамқорлық – ата-аналардың қасиеттi борышы. Балалар –
қоғамның болашағы екенi баршаға белгiлi. Алайда, өкiнiшке орай, осы бiр
қарапайым ұғымды ұқпайтындар табылады. Сондықтан, заң балаларға күнделiктi
қамқорлық туралы моральдық нормалармен бiрге, ата-аналар үшiн құқықтық
мiндеттер де белгiлейдi. Заң ата-аналардың балаларының заңды мүддесiн
қорғауын және қанағаттандыруын талап етедi. Балалардың заңды мүддесi
дегенiмiз не? Бұл бiрiншiден, балалардың денiнiң сау болуы; екiншiден,
бiлiм, мамандық алуына белсендi ықпал ету; үшiншiден, балаларын адамдар
қоғам, мемлекет алдында азаматтық жауапкершiлiк рухында тәрбиелеу.
1.2. Ерлi –зайыптылардың құқықтары мен мiндеттерi
Отбасы қатынастарының объектісі мәселесі де азаматтық заңдармен
реттеледі. Мүліктік және мүліктік емес игіліктер мен құқықтар отбасы
құқының объектілері бола алады.
Мүліктік игіліктер мен құқықтарға (мүлікке): заттар, ақша, соның
ішінде шетел валютасы, құнды қағаздар, жұмыс, қызмет, шығармашылық
интеллектуалдық қызметтің объектіге айналған нәтижелері, фирмалық атаулар
тауарлық белгілер және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары мүліктік
құқықтар мен басқа да мүлік жатады.
Жеке мүліктік емес игіліктер мен құқықтарға: жке адамның өмірі,
денсаулығы, қадір-қасиеті, абырой, игі атақ, іскерлік бедел, жеке өмірге
қол сұқпаушылық, жеке құпия мен отбасы құпиясы, есім алу құқығы, автор
болу құқығы, шығармаға қол сұқпаушылық құқығы және басқа материалдық
иігіктер мен құқықтар жатады.
Жылжымайтын мүлікке (жылжымайтын дүние, жылжымайтын зат) жер
учаскелері, үйлер, ғимараттыр, көпжылдық екпелер және жермен тығыз
байланысты өзге мүлік, яғни орнынан олардың мақсатына сай емес шығынсыз
ауыстыру мүмкін болмайтын мүлік жатады.
Мемлекеттік тіркеуге жататын әуе және теңіз кемелері ішкі сауда жүзу
кемесі “өзен теңіз” жүзу кемесі, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz