Ауыл шаруашылықты өндiрiсiндегі фермерлік шаруа қожалықтары
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДIРIСIНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕМЛЕКЕТТIК САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТЕОРИЯЛАРЫ
10
1.1 Ауыл шаруашылықты өндiрiсiндегі фермерлік шаруа қожалықтары және олардың экономикалық мәнi мен ерекшелiктерi ... ... ... ... ...
10
1.2 ҚР ауылшаруашылығы өндірісіндегі субьектілерді мемлекеттік салықтың реттеудiң теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3 Ауыл шаруашылығы өндірісіне және фермерлік шаруа қожалықтарына салық салудың әлемдік тәжірбиелері ... ... ... ... ... ... ... .
32
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ МЕН ТАУАР ӨНДIРУШIЛЕРIНЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТӘРТIБI ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ...
40
2.1 Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы өндірісіндегі фермерлік шаруа қожалықтары мен тауар өндiрушiлерi үшін арнайы салық режимін қолдану тәртiбi және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
2.2 Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы тауар
өндiрушiлерiнiң салықтың түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы
тауар өндiрушiлерiнiң салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
66
3. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ МЕН ТАУАР ӨНДIРУШIЛЕРI ҮШІН ҚОЛДАНЫЛАТЫН АРНАЙЫ САЛЫҚ РЕЖИМI МЕХАНИЗМIН ЖЕТIЛДIРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
3.1 Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлерi үшiн жер салығын салу жүйесiнiң бiрыңғай нормасын қалыптастыратын базаны белгiлеудiң әдiстемелiк бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
3.2 Ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiнiң салық жүктемесiн бағалау және оны басқа экономика салалармен салыстыру ... ... ... ... ... ... ...
74
3.3 Фермерлік шаруа қожалықтарындағы салықтық мәселелер және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДIРIСIНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕМЛЕКЕТТIК САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТЕОРИЯЛАРЫ
10
1.1 Ауыл шаруашылықты өндiрiсiндегі фермерлік шаруа қожалықтары және олардың экономикалық мәнi мен ерекшелiктерi ... ... ... ... ...
10
1.2 ҚР ауылшаруашылығы өндірісіндегі субьектілерді мемлекеттік салықтың реттеудiң теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.3 Ауыл шаруашылығы өндірісіне және фермерлік шаруа қожалықтарына салық салудың әлемдік тәжірбиелері ... ... ... ... ... ... ... .
32
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ МЕН ТАУАР ӨНДIРУШIЛЕРIНЕ САЛЫҚ САЛУДЫҢ ТӘРТIБI ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ...
40
2.1 Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы өндірісіндегі фермерлік шаруа қожалықтары мен тауар өндiрушiлерi үшін арнайы салық режимін қолдану тәртiбi және оның ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
40
2.2 Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы тауар
өндiрушiлерiнiң салықтың түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ...
56
2.3 Оңтүстiк Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы
тауар өндiрушiлерiнiң салық түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
66
3. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ МЕН ТАУАР ӨНДIРУШIЛЕРI ҮШІН ҚОЛДАНЫЛАТЫН АРНАЙЫ САЛЫҚ РЕЖИМI МЕХАНИЗМIН ЖЕТIЛДIРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
69
3.1 Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлерi үшiн жер салығын салу жүйесiнiң бiрыңғай нормасын қалыптастыратын базаны белгiлеудiң әдiстемелiк бағыттары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
69
3.2 Ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiнiң салық жүктемесiн бағалау және оны басқа экономика салалармен салыстыру ... ... ... ... ... ... ...
74
3.3 Фермерлік шаруа қожалықтарындағы салықтық мәселелер және оны шешу жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
81
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
КIРIСПЕ
Ұйымдық формаларын құру, мықты меншік иелері мен өз еңбектерінің нәтижесіне максималды түрде мүдделі, жерге толық қожайын тұлғалар тобының қалыптасуы мен өсуіне алып келуге тиіс басқа елдер тәжірибесі мен экономикалық ақыл-ойға сайып, меншік формаларын өзгерту жолымен құрылымдық қайта құру жүзеге асырылады.
Бұл жағдайда ауылшаруашылығын реформалаудың ең басында-ақ саны жағынан әрдайым өсіп отырған шаруа қожалықтарына үлкен үміт артылған.
Ауыл шаруашылығына байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына «Біздің алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде біз қабылдағанның бәрі – бұл бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы проблемаларды шешу. Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтан да біз тауарлы-сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашы¬лық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақ¬стандық астық экспортының инфрақұ¬ры¬лымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндіріс¬терді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғас¬тыруға шешім қабылдадық. Құрылыс үшін басқа да маңызды жо¬баларды қарастыру керек. Бұл Көксарай су қоймасын, басқа да ірі ирригациялық нысандарды салуды жалғастыру. Қызылқұм массивінде 60 мың гектар суармалы жерді игеру мақсатын алға қойғанбыз. Бұл бізге осы дағдарыс жалғасқан жағдайда тұрақтылыққа деген сенімділік береді» деп айта кетті [1].
Шаруа қожалықтарының саны өсіп отырғанына қарамастан, ауылшаруашылығының бүкіл өнімінің жалпы көлеміндегі олардың үлесі 5-6%-дан аспайды.
Шаруа қожалықтарының фермалары мен алқаптары өнімділігінің төмендігі олардың көпшілігіне өнімді өндіруге кеткен шығынды жабуға мүмкіндік бермейді. Экономикалық тоқырау және шаруа қожалықтарының қаржылық жағдайының нашарлығы олардың көбінің жыл сайын өзін-өзі жоюының негізгі себебі болып отыр.
Шаруа еңбегінің өнімділігі жоғары болмай тұр, фермерлерге жеткілікті түрде бөлінген жер бөліктері бос жатыр.
Фермерлік шаруашылықтардағы мұндай жағдайдың негізгі себебі, өз меншігіндегі айналымдық материалдық және қаржы құралының жетіспеуі, материалдық-техникалық және жем-шөптік базаның нашарлығы, ескірген технологияны пайдалану, ауылда қажетті өндірістік және әлеуметтік инфрақүрылымның дамымауы, бұл агротүзілімдерге тиісті мемлекеттік қолдаудың болмауы.
Шаруашылық секторының қайта келуі шаруашылықтардың материалдық-техникалық және әлеуметтік базасының нашарлығымен ғана емес, ауылшаруашылық жетекшілері мен мамандарының қиыр көзқарастар нүктесі бойынша, кешендік ғылыми жасалымдардың жоқтығымен де тежеліп отыр.
Шаруа қожалықтарының тиімді қызмет атқаруы әртүрлі елдер аймағында оларды жетілдіру, дамыту, ерекшеліктері мен экономикалық шарттардың болашағы Қазақстанның қазіргі заманғы аграрлы нарығы тепе-теңсіздікпен, отандық өнім сапасының төмен және бағалардың жоғарылығымен, ауылшаруашылық өндірісі, өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің жоқтығымен сипатталады. Мұндағы жалпы халық шаруашылығын, соның ішінде аграрлық секторды реформалаудың негізгі мақсаты ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін көтеру, оның көлемін ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті деңгейге дейін төмендету, халықты азық-түлік өнімімен, өнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып отыр.
Тәжiрибеде орын алған республиканың ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiн жыл сайынғы қарыздар мерзiмiн ұзарту мен жою түрiндегi мемлекеттiк қолдау бағдарламасы алғашқы кезде кәсiпорындарды қолдап, соңғы нәтижеде кредиторлық қарыздардың пайда болу себептерiн жоя алмады. Бұл жағдай, салық төлеушiлерге деген тең емес қатынасқа әкелiп соқты. Олардың бiреулерi, нарық жағдайында өмiр сүруге тырысып, өндiрiстi тиiмдi дамытудың жолдарын, өнiмдi өткiзу нарықтарын, өз беттерiмен тауып бюджетке қарыздарын өтедi, бiрақ соңғы нәтижеде бюджетке және басқа да мемлекеттiк қорларға қарыздары жойылып отырған басқа кәсiпорындарға қарағанда тиiмсiз қаржылық жағдайда болды.
Отандық ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiн қолдаудың басқа тәсiлдерiн пайдалану қажеттiлiгi туды. Ауылшаруашылық секторының дамуы басым болып табылды және сондағы саланы ынталандырушы салық саясатын, салық жеңiлдiктерiн қоса, пайдалану арқылы қолдау ұсынысы түстi.
Бұндай тәсiлдердiң бiрi-экономиканың аграрлық саласының субьектілерін, фермерлік шаруа қожалықтарын жанама қаржылық қолдау механизмi болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсi мен оның дамуы, тұрақты жұмыс iстеуi-өз кезегiнде, барлық жеңiл және тамақ өнеркәсiптерiнiң қалыпты жұмыс iстеуiне мүмкiндiк беретiн шикiзат базасын дайындайды. Бұл мемлекеттiң экономикалық шаруашылықтың көтерiлуiне даңғыл жол ашады. Сондықтанда мемлекет үшiн ауыл шаруашылығын тиiмдi жол мен дамыту, оның әлсiз жақтары мен негiзгi өндiрiсiнiң ерекшелiктерiн ескере отырып, ауыл шаруашылығы өндiрушiлерiн ынталандыратындай салық саясатын, оны жүзеге асыру механизмдерiн iске қосу өз деңгейiнде тек ауылшаруашылығы үшiн ғана емес, бүкiл ел экономикасына жаңа серпiн берер едi.
Көптеген жылдар бойы өнiмдi еңбекке ынталандыру тетiктерiн жете пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың бiрден бiр жолы, осы салада кешендi экономикалық реформа жүргiзу едi. Бұның жүзеге асырылу барысын талдайтын болсақ, жалпы мемлекет нарықты қатынастарға өткеннен берi толық барлық салаларға қажеттi заңдар мен заң актiлерiн қабылдады.
Ауыл шаруашылығына қатысты «Жер туралы», «Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау туралы», «Жеке кәсiпкерлiк туралы», «Шаруа (фермер) қожалығы туралы», «Салық және бюджетке төленегiн басқада мiндеттi төлемдер туралы» (Салық кодексi) заңдар қабылданды. Бұл қабылданған заңдар ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң бiршама негiзгi мәселерiн шештi десекте, бүгiнгi таңда, ауыл шаруашылығы өндiрiсiнде әлi көп мәселер шешудi қажет етедi. Сол мәселенiң бiрi мемлекеттiң салық саясатын жүргiзудегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң ерекшелiгiн ескере отырып, оларды ынталандыру шаралары десекте болады.
Менiң дипломдық жұмысымның тақырыбы «Фермерлік шаруа-қожалықтары үшін арнайы салық режимін қолдану тәртібі». Жұмыстың негiзгi мақсаты мен мiндеттерi - қазiргi кездегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi фермерлік шаруа қожалықтарында қолданылып отырған салық жүктемесi мен салық алу әдiстерiнiң ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi орны мен рөлiн зерттеу, негiзгi мәселерi мен факторларын анықтап, олар үшін тиiмдi салық салу әдiстерiн анықтау, және әлемдегi оның жетiлдiрiлген озық жолдарын ұсыну. Жұмыстың бiрiншi бөлiмiнде жалпы ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегі фермерлік шаруа қожалықтарының даму ерекшелiгiмен олардың экономикалық мәні, Қазақстан Республикасындағы қазiргi кездегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiне салық салу мәселелерi қаралады; ал екiншi бөлiмде ҚР қазiргi ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерi мен фермерлік шаруа қожалықтары үшін арнайы салық режимі қолдану, негізгi төлейтiн салықтары мен төлемдерiнiң тәртiбi және ерекшелiктерi, олардың негiзгi түсiмдерiне, талдау жасалып, факторлары анықталады. Статистикалық мәлiметтер көрсетiледi. Үшiншi бөлiмде Арнаулы салық режимiн жетiлдiру жолдары мен салық механизмiнiң ауыл шаруашылығы ,өндірісін дамытуға,фермерлік шаруа қожалықтары тиімді дамытудың лы негiзгi ұсыныстар мен қортындылар берiлген.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектiлерi ҚР мен Оңтүстiк Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы субъектiлерiнiң, фермерлік шаруа қожалықтарының ақшалай қаражат қорлары мен табыстарының қозғалысы, бөлiнуi талданады.
Дипломдық жұмыста статистикалық мәлiметтер баспа материалдары және басқа негiзгi ақпарат көздерiнiң мәлiметтерi қолданылды.
Ұйымдық формаларын құру, мықты меншік иелері мен өз еңбектерінің нәтижесіне максималды түрде мүдделі, жерге толық қожайын тұлғалар тобының қалыптасуы мен өсуіне алып келуге тиіс басқа елдер тәжірибесі мен экономикалық ақыл-ойға сайып, меншік формаларын өзгерту жолымен құрылымдық қайта құру жүзеге асырылады.
Бұл жағдайда ауылшаруашылығын реформалаудың ең басында-ақ саны жағынан әрдайым өсіп отырған шаруа қожалықтарына үлкен үміт артылған.
Ауыл шаруашылығына байланысты Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына «Біздің алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде біз қабылдағанның бәрі – бұл бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы проблемаларды шешу. Агроөнеркәсіптік кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтан да біз тауарлы-сүт фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін ұйымдастыру, ауылшаруашы¬лық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру, ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақ¬стандық астық экспортының инфрақұ¬ры¬лымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа бағдарланған өндіріс¬терді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды қаржыландыруды жалғас¬тыруға шешім қабылдадық. Құрылыс үшін басқа да маңызды жо¬баларды қарастыру керек. Бұл Көксарай су қоймасын, басқа да ірі ирригациялық нысандарды салуды жалғастыру. Қызылқұм массивінде 60 мың гектар суармалы жерді игеру мақсатын алға қойғанбыз. Бұл бізге осы дағдарыс жалғасқан жағдайда тұрақтылыққа деген сенімділік береді» деп айта кетті [1].
Шаруа қожалықтарының саны өсіп отырғанына қарамастан, ауылшаруашылығының бүкіл өнімінің жалпы көлеміндегі олардың үлесі 5-6%-дан аспайды.
Шаруа қожалықтарының фермалары мен алқаптары өнімділігінің төмендігі олардың көпшілігіне өнімді өндіруге кеткен шығынды жабуға мүмкіндік бермейді. Экономикалық тоқырау және шаруа қожалықтарының қаржылық жағдайының нашарлығы олардың көбінің жыл сайын өзін-өзі жоюының негізгі себебі болып отыр.
Шаруа еңбегінің өнімділігі жоғары болмай тұр, фермерлерге жеткілікті түрде бөлінген жер бөліктері бос жатыр.
Фермерлік шаруашылықтардағы мұндай жағдайдың негізгі себебі, өз меншігіндегі айналымдық материалдық және қаржы құралының жетіспеуі, материалдық-техникалық және жем-шөптік базаның нашарлығы, ескірген технологияны пайдалану, ауылда қажетті өндірістік және әлеуметтік инфрақүрылымның дамымауы, бұл агротүзілімдерге тиісті мемлекеттік қолдаудың болмауы.
Шаруашылық секторының қайта келуі шаруашылықтардың материалдық-техникалық және әлеуметтік базасының нашарлығымен ғана емес, ауылшаруашылық жетекшілері мен мамандарының қиыр көзқарастар нүктесі бойынша, кешендік ғылыми жасалымдардың жоқтығымен де тежеліп отыр.
Шаруа қожалықтарының тиімді қызмет атқаруы әртүрлі елдер аймағында оларды жетілдіру, дамыту, ерекшеліктері мен экономикалық шарттардың болашағы Қазақстанның қазіргі заманғы аграрлы нарығы тепе-теңсіздікпен, отандық өнім сапасының төмен және бағалардың жоғарылығымен, ауылшаруашылық өндірісі, өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің жоқтығымен сипатталады. Мұндағы жалпы халық шаруашылығын, соның ішінде аграрлық секторды реформалаудың негізгі мақсаты ауылшаруашылық өндірісінің тиімділігін көтеру, оның көлемін ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның өзіндік құнын әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті деңгейге дейін төмендету, халықты азық-түлік өнімімен, өнеркәсіпті шикізатпен толық қанағаттандыру болып отыр.
Тәжiрибеде орын алған республиканың ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiн жыл сайынғы қарыздар мерзiмiн ұзарту мен жою түрiндегi мемлекеттiк қолдау бағдарламасы алғашқы кезде кәсiпорындарды қолдап, соңғы нәтижеде кредиторлық қарыздардың пайда болу себептерiн жоя алмады. Бұл жағдай, салық төлеушiлерге деген тең емес қатынасқа әкелiп соқты. Олардың бiреулерi, нарық жағдайында өмiр сүруге тырысып, өндiрiстi тиiмдi дамытудың жолдарын, өнiмдi өткiзу нарықтарын, өз беттерiмен тауып бюджетке қарыздарын өтедi, бiрақ соңғы нәтижеде бюджетке және басқа да мемлекеттiк қорларға қарыздары жойылып отырған басқа кәсiпорындарға қарағанда тиiмсiз қаржылық жағдайда болды.
Отандық ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiн қолдаудың басқа тәсiлдерiн пайдалану қажеттiлiгi туды. Ауылшаруашылық секторының дамуы басым болып табылды және сондағы саланы ынталандырушы салық саясатын, салық жеңiлдiктерiн қоса, пайдалану арқылы қолдау ұсынысы түстi.
Бұндай тәсiлдердiң бiрi-экономиканың аграрлық саласының субьектілерін, фермерлік шаруа қожалықтарын жанама қаржылық қолдау механизмi болып табылады.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсi мен оның дамуы, тұрақты жұмыс iстеуi-өз кезегiнде, барлық жеңiл және тамақ өнеркәсiптерiнiң қалыпты жұмыс iстеуiне мүмкiндiк беретiн шикiзат базасын дайындайды. Бұл мемлекеттiң экономикалық шаруашылықтың көтерiлуiне даңғыл жол ашады. Сондықтанда мемлекет үшiн ауыл шаруашылығын тиiмдi жол мен дамыту, оның әлсiз жақтары мен негiзгi өндiрiсiнiң ерекшелiктерiн ескере отырып, ауыл шаруашылығы өндiрушiлерiн ынталандыратындай салық саясатын, оны жүзеге асыру механизмдерiн iске қосу өз деңгейiнде тек ауылшаруашылығы үшiн ғана емес, бүкiл ел экономикасына жаңа серпiн берер едi.
Көптеген жылдар бойы өнiмдi еңбекке ынталандыру тетiктерiн жете пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың бiрден бiр жолы, осы салада кешендi экономикалық реформа жүргiзу едi. Бұның жүзеге асырылу барысын талдайтын болсақ, жалпы мемлекет нарықты қатынастарға өткеннен берi толық барлық салаларға қажеттi заңдар мен заң актiлерiн қабылдады.
Ауыл шаруашылығына қатысты «Жер туралы», «Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және қолдау туралы», «Жеке кәсiпкерлiк туралы», «Шаруа (фермер) қожалығы туралы», «Салық және бюджетке төленегiн басқада мiндеттi төлемдер туралы» (Салық кодексi) заңдар қабылданды. Бұл қабылданған заңдар ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң бiршама негiзгi мәселерiн шештi десекте, бүгiнгi таңда, ауыл шаруашылығы өндiрiсiнде әлi көп мәселер шешудi қажет етедi. Сол мәселенiң бiрi мемлекеттiң салық саясатын жүргiзудегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң ерекшелiгiн ескере отырып, оларды ынталандыру шаралары десекте болады.
Менiң дипломдық жұмысымның тақырыбы «Фермерлік шаруа-қожалықтары үшін арнайы салық режимін қолдану тәртібі». Жұмыстың негiзгi мақсаты мен мiндеттерi - қазiргi кездегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi фермерлік шаруа қожалықтарында қолданылып отырған салық жүктемесi мен салық алу әдiстерiнiң ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi орны мен рөлiн зерттеу, негiзгi мәселерi мен факторларын анықтап, олар үшін тиiмдi салық салу әдiстерiн анықтау, және әлемдегi оның жетiлдiрiлген озық жолдарын ұсыну. Жұмыстың бiрiншi бөлiмiнде жалпы ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегі фермерлік шаруа қожалықтарының даму ерекшелiгiмен олардың экономикалық мәні, Қазақстан Республикасындағы қазiргi кездегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiне салық салу мәселелерi қаралады; ал екiншi бөлiмде ҚР қазiргi ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерi мен фермерлік шаруа қожалықтары үшін арнайы салық режимі қолдану, негізгi төлейтiн салықтары мен төлемдерiнiң тәртiбi және ерекшелiктерi, олардың негiзгi түсiмдерiне, талдау жасалып, факторлары анықталады. Статистикалық мәлiметтер көрсетiледi. Үшiншi бөлiмде Арнаулы салық режимiн жетiлдiру жолдары мен салық механизмiнiң ауыл шаруашылығы ,өндірісін дамытуға,фермерлік шаруа қожалықтары тиімді дамытудың лы негiзгi ұсыныстар мен қортындылар берiлген.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектiлерi ҚР мен Оңтүстiк Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы субъектiлерiнiң, фермерлік шаруа қожалықтарының ақшалай қаражат қорлары мен табыстарының қозғалысы, бөлiнуi талданады.
Дипломдық жұмыста статистикалық мәлiметтер баспа материалдары және басқа негiзгi ақпарат көздерiнiң мәлiметтерi қолданылды.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТIЗIМI
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл
3. Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин Х. Агробизнес теориялары мен тәжiрбиесi.-Алматы:Бiлiм, 2007.
4. Зейнельгабдин А. Ауыл шаруашылық кәсiпорындарында бағаны реттеу жолдары.-Алматы. Журнал Финансы и кредит.-2005.
5. Құралбаева А., Исаева Г., Көпешов Ш. Экономика механизмiн аграрлық өндiрiске.-Шымкент, 2006.-40 б.
6. Кошанов А.К. Проблемы рыночных преобразований экономики Казахстана.-Алматы, КНМЭП, 1993.-С.43.
7. Ихданов Ж. Государственное регулирование-это руль./Казправда. 2000.
8. Сыздыков Б.Ш. Экономический механизм государственного регулирования в сельскохозяйственном производстве в Казахстане.-Шымкент, 2000.
9. Аграрлық салаға арналған салық режимi.-Астана, 2006.
10. Құбаев К.Е., Ихданов Ж.О., Кәрiбай А.Ш. Аграрлық сектор экономикасын реттеу мәселелерi. Оқу құралы.-Алматы:Экономика, 1999.
11. Алипов А.Р. Кәсiпкерлерге салық салу механизмi. Автореферат.-Алматы, 2002.-22 б.
12. “Жер негiзгi өндiрiс құралы болып табылатын шаруа (фермер) қожалықтары мен ауыл шаруашылық таура өндiрушiлерге салық саул режимiн оңайлату туралы” Қазақстан Республикасының Салық Комитетiнiң 01.08.95 жылғы N 43 Нұсқауы //Юрист құқықтық анықтамалық жүйе. Сәрсенбi, 11 маусым, 2007 жылы баспаға шығарылған.
13. Шыңғысбаев А. Шаруа (фермер) қожалықтарына салық салудың өзгерiсi туралы//Предприниматель и право.-2001. Қазан. N 20.
14. “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” ҚР-ң Кодексi 2005 жылғы N 209-II 12 маусымдағы 21.04.2006 жылғы N 358-II және N 312-II және ЗР-ң 23.11.2006 ж. N 358-II Заңы мен өзгерiстер және толықтыруларымен// Алматы:Бико, 2007.
15. Сәбден О. Шағын кәсiпкерлiктi басқару.-Алматы:Бiлiм, 2006.-304 б.
16. Шағын кәсiпорындар:Ұйымдастыру, экономика, есеп, салық. Оқу құралы/В.Я.Торфинькель В.А. Швальдырьдердiң редакциясынан.-М.:Юнити-Дана, 2005.-357 б.
17. “Жеке кәсiпкерлiк туралы” ҚР-ң Заңы//Юрист-анықтамалық құқықтық жүйе.-11 маусым, 2007 жылы баспаға шығарылған.
18. Әкiмова А.Қ. Арнаулы салық режимi бойынша шағын бизнес субъектiлерi үшiн “Салық және бджетке төленетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы” ҚР-ң Кодексiнiң (Салық Кодексiнiң) негiзгi ережелерiне түсiндiру жөнiндегi Жинақ: Астана, 2006.
19. Смурыгина И. Бiр жолғы талон негiзiндегi арнаулы салық режимi//Файл бухгалтера.-2006. N 15.-3 б.
20. Жанбулатова Ж. Бiр жолғы талон негiзiндегi Арнаулы салық режимi //Қазақстан Республикасының МКМ-ң Хабаршысы.-2006.-N 2.-19-21 бб.
21. “Жылжымайтын мүлiкке және олармен мәмiлелерге құқықты мемлекетiтк тiркеу туралы” ҚР Президентiнiң 1995 жыл 25 желтоқсандағы Заң күшi бар Жарлығы //Юрист-құқықтық анықтамалық жүйе, 11 маусым 2007 жылы баспаға шығарылған.
22. “Шаруа (фермер) қожалығы туралы” Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 31 наурыз N 241-1 Заңы//Юрист құқықтық ақпараттық анықтамалық жүйе, 11 маусым 2007 жылы баспаға шығарылған.
23. “Заңды тұлғаларды мемлекетiтк тiркеу туралы” ҚР Президентiнiң 1995 жылғы 17 сәуiрдегi Заң күшi бар N 2198 Жарлығы//Юрист құқықтық ақпараттық жүйе, 11 маусым 2007 жылы баспаға шыққан.
24. Русакова И.Г. Салық және салық салу:ЖОО-на арналған оқу құралы.-М.:Юнити, 2002.-495 б.
25. Сутырин С.Ф. Әлемдiк экономикадағы салық және салықтық жоспарлау: Оқу құралы/Михайлов В.А. баспасынан.-М.:Полиус баспаханасы, 2000.-577
26. Черник Д.Т. Салық және салық салу.-М.Қаржы және статистика, 2005.-543 б.
27. Полонова Н.А. Франциядағы салық органдары//Қаржы. 2006.-N 1.-73-76 б.
28. Халықаралық салық салу //Бухгалтер бюллетенi. 2006.-N 20.-8 б.
29. Юткина Г.Ф. Салық және салық салу: Оқулық.-М.:Инфра-М, 2001. -
30. Статистикалық баспасөз бюллетенi//Ю.Шоқаманов редакциялауымен. - Шымкент, 2008.
31. Қазақстан аймақтарының цифрлары //Қазақстан Республикасының статистика басқармасы, ОҚО бойынша статистика басқармасы.-Шымкент, 2008.
32. Қазақстан Республикасының әлеуметтiк экономикалық дамуы //ҚР-ң статистика жөнiндегi Агенттiгi. 2008.
33. Методологические подходы к установлению единой нормаобразующей базы в системе земельного налогообложения //Агроинформ. № 3(33). Март. 2008.
34. Доклады и отчеты Министерства сельского хозяйства //Агроинформ. № 2 (32). Февраль. 2008.
35. Некоторые примеры применения налоговых льгот участниками лизинговых операций // Агроинформ. № 9(27). Сентябрь. 2008
1. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Дағдарыстан жаңару мен дамуға» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан 10 наурыз, 2009 жыл
2. Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» атты Жолдауы // Оңтүстік Қазақстан №22-23 (18436) 9 ақпан, 2008 жыл
3. Оспанов М.Т., Аутов Р.Р., Ертазин Х. Агробизнес теориялары мен тәжiрбиесi.-Алматы:Бiлiм, 2007.
4. Зейнельгабдин А. Ауыл шаруашылық кәсiпорындарында бағаны реттеу жолдары.-Алматы. Журнал Финансы и кредит.-2005.
5. Құралбаева А., Исаева Г., Көпешов Ш. Экономика механизмiн аграрлық өндiрiске.-Шымкент, 2006.-40 б.
6. Кошанов А.К. Проблемы рыночных преобразований экономики Казахстана.-Алматы, КНМЭП, 1993.-С.43.
7. Ихданов Ж. Государственное регулирование-это руль./Казправда. 2000.
8. Сыздыков Б.Ш. Экономический механизм государственного регулирования в сельскохозяйственном производстве в Казахстане.-Шымкент, 2000.
9. Аграрлық салаға арналған салық режимi.-Астана, 2006.
10. Құбаев К.Е., Ихданов Ж.О., Кәрiбай А.Ш. Аграрлық сектор экономикасын реттеу мәселелерi. Оқу құралы.-Алматы:Экономика, 1999.
11. Алипов А.Р. Кәсiпкерлерге салық салу механизмi. Автореферат.-Алматы, 2002.-22 б.
12. “Жер негiзгi өндiрiс құралы болып табылатын шаруа (фермер) қожалықтары мен ауыл шаруашылық таура өндiрушiлерге салық саул режимiн оңайлату туралы” Қазақстан Республикасының Салық Комитетiнiң 01.08.95 жылғы N 43 Нұсқауы //Юрист құқықтық анықтамалық жүйе. Сәрсенбi, 11 маусым, 2007 жылы баспаға шығарылған.
13. Шыңғысбаев А. Шаруа (фермер) қожалықтарына салық салудың өзгерiсi туралы//Предприниматель и право.-2001. Қазан. N 20.
14. “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” ҚР-ң Кодексi 2005 жылғы N 209-II 12 маусымдағы 21.04.2006 жылғы N 358-II және N 312-II және ЗР-ң 23.11.2006 ж. N 358-II Заңы мен өзгерiстер және толықтыруларымен// Алматы:Бико, 2007.
15. Сәбден О. Шағын кәсiпкерлiктi басқару.-Алматы:Бiлiм, 2006.-304 б.
16. Шағын кәсiпорындар:Ұйымдастыру, экономика, есеп, салық. Оқу құралы/В.Я.Торфинькель В.А. Швальдырьдердiң редакциясынан.-М.:Юнити-Дана, 2005.-357 б.
17. “Жеке кәсiпкерлiк туралы” ҚР-ң Заңы//Юрист-анықтамалық құқықтық жүйе.-11 маусым, 2007 жылы баспаға шығарылған.
18. Әкiмова А.Қ. Арнаулы салық режимi бойынша шағын бизнес субъектiлерi үшiн “Салық және бджетке төленетiн басқа мiндеттi төлемдер туралы” ҚР-ң Кодексiнiң (Салық Кодексiнiң) негiзгi ережелерiне түсiндiру жөнiндегi Жинақ: Астана, 2006.
19. Смурыгина И. Бiр жолғы талон негiзiндегi арнаулы салық режимi//Файл бухгалтера.-2006. N 15.-3 б.
20. Жанбулатова Ж. Бiр жолғы талон негiзiндегi Арнаулы салық режимi //Қазақстан Республикасының МКМ-ң Хабаршысы.-2006.-N 2.-19-21 бб.
21. “Жылжымайтын мүлiкке және олармен мәмiлелерге құқықты мемлекетiтк тiркеу туралы” ҚР Президентiнiң 1995 жыл 25 желтоқсандағы Заң күшi бар Жарлығы //Юрист-құқықтық анықтамалық жүйе, 11 маусым 2007 жылы баспаға шығарылған.
22. “Шаруа (фермер) қожалығы туралы” Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 31 наурыз N 241-1 Заңы//Юрист құқықтық ақпараттық анықтамалық жүйе, 11 маусым 2007 жылы баспаға шығарылған.
23. “Заңды тұлғаларды мемлекетiтк тiркеу туралы” ҚР Президентiнiң 1995 жылғы 17 сәуiрдегi Заң күшi бар N 2198 Жарлығы//Юрист құқықтық ақпараттық жүйе, 11 маусым 2007 жылы баспаға шыққан.
24. Русакова И.Г. Салық және салық салу:ЖОО-на арналған оқу құралы.-М.:Юнити, 2002.-495 б.
25. Сутырин С.Ф. Әлемдiк экономикадағы салық және салықтық жоспарлау: Оқу құралы/Михайлов В.А. баспасынан.-М.:Полиус баспаханасы, 2000.-577
26. Черник Д.Т. Салық және салық салу.-М.Қаржы және статистика, 2005.-543 б.
27. Полонова Н.А. Франциядағы салық органдары//Қаржы. 2006.-N 1.-73-76 б.
28. Халықаралық салық салу //Бухгалтер бюллетенi. 2006.-N 20.-8 б.
29. Юткина Г.Ф. Салық және салық салу: Оқулық.-М.:Инфра-М, 2001. -
30. Статистикалық баспасөз бюллетенi//Ю.Шоқаманов редакциялауымен. - Шымкент, 2008.
31. Қазақстан аймақтарының цифрлары //Қазақстан Республикасының статистика басқармасы, ОҚО бойынша статистика басқармасы.-Шымкент, 2008.
32. Қазақстан Республикасының әлеуметтiк экономикалық дамуы //ҚР-ң статистика жөнiндегi Агенттiгi. 2008.
33. Методологические подходы к установлению единой нормаобразующей базы в системе земельного налогообложения //Агроинформ. № 3(33). Март. 2008.
34. Доклады и отчеты Министерства сельского хозяйства //Агроинформ. № 2 (32). Февраль. 2008.
35. Некоторые примеры применения налоговых льгот участниками лизинговых операций // Агроинформ. № 9(27). Сентябрь. 2008
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ...
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДIРIСIНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА
ҚОЖАЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕМЛЕКЕТТIК САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТЕОРИЯЛАРЫ
10
1.1Ауыл шаруашылықты өндiрiсiндегі фермерлік шаруа қожалықтары және
олардың экономикалық мәнi мен ерекшелiктерi ... ... ... ... ... 10
1.2ҚР ауылшаруашылығы өндірісіндегі субьектілерді мемлекеттік
салықтың реттеудiң теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3Ауыл шаруашылығы өндірісіне және фермерлік шаруа қожалықтарына
салық салудың әлемдік тәжірбиелері ... ... ... ... ... ... ... .. 32
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ
ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ МЕН ТАУАР ӨНДIРУШIЛЕРIНЕ САЛЫҚ
САЛУДЫҢ ТӘРТIБI ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ...
40
2.1Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы өндірісіндегі фермерлік
шаруа қожалықтары мен тауар өндiрушiлерi үшін арнайы салық режимін
қолдану тәртiбi және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .4 0
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы тауар
өндiрушiлерiнiң салықтың түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2.3Оңтүстiк Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы
тауар өндiрушiлерiнiң салық түсiмдерiн 66
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ МЕН
ТАУАР ӨНДIРУШIЛЕРI ҮШІН ҚОЛДАНЫЛАТЫН АРНАЙЫ САЛЫҚ РЕЖИМI МЕХАНИЗМIН
ЖЕТIЛДIРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .69
...
3.1Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлерi үшiн жер салығын салу жүйесiнiң
бiрыңғай нормасын қалыптастыратын базаны белгiлеудiң әдiстемелiк
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 9
... ... ... ... ... ... .
3.2Ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiнiң салық жүктемесiн бағалау
және оны басқа экономика салалармен салыстыру ... ... ... ... ... ... ... 74
3.3Фермерлік шаруа қожалықтарындағы салықтық мәселелер және оны
шешу 81
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
КIРIСПЕ
Ұйымдық формаларын құру, мықты меншік иелері мен өз еңбектерінің
нәтижесіне максималды түрде мүдделі, жерге толық қожайын тұлғалар тобының
қалыптасуы мен өсуіне алып келуге тиіс басқа елдер тәжірибесі мен
экономикалық ақыл-ойға сайып, меншік формаларын өзгерту жолымен құрылымдық
қайта құру жүзеге асырылады.
Бұл жағдайда ауылшаруашылығын реформалаудың ең басында-ақ саны
жағынан әрдайым өсіп отырған шаруа қожалықтарына үлкен үміт артылған.
Ауыл шаруашылығына байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына Біздің
алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену
жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде біз қабылдағанның бәрі – бұл
бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы проблемаларды шешу. Агроөнеркәсіптік
кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде
еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтан да біз тауарлы-сүт
фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен
дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін
ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру,
ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақстандық астық
экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа
бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды
қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық. Құрылыс үшін басқа да маңызды
жобаларды қарастыру керек. Бұл Көксарай су қоймасын, басқа да ірі
ирригациялық нысандарды салуды жалғастыру. Қызылқұм массивінде 60 мың
гектар суармалы жерді игеру мақсатын алға қойғанбыз. Бұл бізге осы дағдарыс
жалғасқан жағдайда тұрақтылыққа деген сенімділік береді деп айта кетті
[1].
Шаруа қожалықтарының саны өсіп отырғанына қарамастан,
ауылшаруашылығының бүкіл өнімінің жалпы көлеміндегі олардың үлесі 5-6%-дан
аспайды.
Шаруа қожалықтарының фермалары мен алқаптары өнімділігінің төмендігі
олардың көпшілігіне өнімді өндіруге кеткен шығынды жабуға мүмкіндік
бермейді. Экономикалық тоқырау және шаруа қожалықтарының қаржылық
жағдайының нашарлығы олардың көбінің жыл сайын өзін-өзі жоюының негізгі
себебі болып отыр.
Шаруа еңбегінің өнімділігі жоғары болмай тұр, фермерлерге жеткілікті
түрде бөлінген жер бөліктері бос жатыр.
Фермерлік шаруашылықтардағы мұндай жағдайдың негізгі себебі, өз
меншігіндегі айналымдық материалдық және қаржы құралының жетіспеуі,
материалдық-техникалық және жем-шөптік базаның нашарлығы, ескірген
технологияны пайдалану, ауылда қажетті өндірістік және әлеуметтік
инфрақүрылымның дамымауы, бұл агротүзілімдерге тиісті мемлекеттік қолдаудың
болмауы.
Шаруашылық секторының қайта келуі шаруашылықтардың материалдық-
техникалық және әлеуметтік базасының нашарлығымен ғана емес, ауылшаруашылық
жетекшілері мен мамандарының қиыр көзқарастар нүктесі бойынша, кешендік
ғылыми жасалымдардың жоқтығымен де тежеліп отыр.
Шаруа қожалықтарының тиімді қызмет атқаруы әртүрлі елдер аймағында
оларды жетілдіру, дамыту, ерекшеліктері мен экономикалық шарттардың
болашағы Қазақстанның қазіргі заманғы аграрлы нарығы тепе-теңсіздікпен,
отандық өнім сапасының төмен және бағалардың жоғарылығымен, ауылшаруашылық
өндірісі, өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің жоқтығымен
сипатталады. Мұндағы жалпы халық шаруашылығын, соның ішінде аграрлық
секторды реформалаудың негізгі мақсаты ауылшаруашылық өндірісінің
тиімділігін көтеру, оның көлемін ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның
өзіндік құнын әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті деңгейге дейін
төмендету, халықты азық-түлік өнімімен, өнеркәсіпті шикізатпен толық
қанағаттандыру болып отыр.
Тәжiрибеде орын алған республиканың ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiн
жыл сайынғы қарыздар мерзiмiн ұзарту мен жою түрiндегi мемлекеттiк қолдау
бағдарламасы алғашқы кезде кәсiпорындарды қолдап, соңғы нәтижеде
кредиторлық қарыздардың пайда болу себептерiн жоя алмады. Бұл жағдай, салық
төлеушiлерге деген тең емес қатынасқа әкелiп соқты. Олардың бiреулерi,
нарық жағдайында өмiр сүруге тырысып, өндiрiстi тиiмдi дамытудың жолдарын,
өнiмдi өткiзу нарықтарын, өз беттерiмен тауып бюджетке қарыздарын өтедi,
бiрақ соңғы нәтижеде бюджетке және басқа да мемлекеттiк қорларға қарыздары
жойылып отырған басқа кәсiпорындарға қарағанда тиiмсiз қаржылық жағдайда
болды.
Отандық ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiн қолдаудың басқа тәсiлдерiн
пайдалану қажеттiлiгi туды. Ауылшаруашылық секторының дамуы басым болып
табылды және сондағы саланы ынталандырушы салық саясатын, салық
жеңiлдiктерiн қоса, пайдалану арқылы қолдау ұсынысы түстi.
Бұндай тәсiлдердiң бiрi-экономиканың аграрлық саласының субьектілерін,
фермерлік шаруа қожалықтарын жанама қаржылық қолдау механизмi болып
табылады.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсi мен оның дамуы, тұрақты жұмыс iстеуi-өз
кезегiнде, барлық жеңiл және тамақ өнеркәсiптерiнiң қалыпты жұмыс iстеуiне
мүмкiндiк беретiн шикiзат базасын дайындайды. Бұл мемлекеттiң экономикалық
шаруашылықтың көтерiлуiне даңғыл жол ашады. Сондықтанда мемлекет үшiн ауыл
шаруашылығын тиiмдi жол мен дамыту, оның әлсiз жақтары мен негiзгi
өндiрiсiнiң ерекшелiктерiн ескере отырып, ауыл шаруашылығы өндiрушiлерiн
ынталандыратындай салық саясатын, оны жүзеге асыру механизмдерiн iске қосу
өз деңгейiнде тек ауылшаруашылығы үшiн ғана емес, бүкiл ел экономикасына
жаңа серпiн берер едi.
Көптеген жылдар бойы өнiмдi еңбекке ынталандыру тетiктерiн жете
пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың
бiрден бiр жолы, осы салада кешендi экономикалық реформа жүргiзу едi. Бұның
жүзеге асырылу барысын талдайтын болсақ, жалпы мемлекет нарықты
қатынастарға өткеннен берi толық барлық салаларға қажеттi заңдар мен заң
актiлерiн қабылдады.
Ауыл шаруашылығына қатысты Жер туралы, Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және
қолдау туралы, Жеке кәсiпкерлiк туралы, Шаруа (фермер) қожалығы
туралы, Салық және бюджетке төленегiн басқада мiндеттi төлемдер туралы
(Салық кодексi) заңдар қабылданды. Бұл қабылданған заңдар ауыл шаруашылығы
өндiрiсiнiң бiршама негiзгi мәселерiн шештi десекте, бүгiнгi таңда, ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнде әлi көп мәселер шешудi қажет етедi. Сол мәселенiң
бiрi мемлекеттiң салық саясатын жүргiзудегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң
ерекшелiгiн ескере отырып, оларды ынталандыру шаралары десекте болады.
Менiң дипломдық жұмысымның тақырыбы Фермерлік шаруа-қожалықтары үшін
арнайы салық режимін қолдану тәртібі. Жұмыстың негiзгi мақсаты мен
мiндеттерi - қазiргi кездегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi фермерлік шаруа
қожалықтарында қолданылып отырған салық жүктемесi мен салық алу
әдiстерiнiң ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi орны мен рөлiн зерттеу, негiзгi
мәселерi мен факторларын анықтап, олар үшін тиiмдi салық салу әдiстерiн
анықтау, және әлемдегi оның жетiлдiрiлген озық жолдарын ұсыну. Жұмыстың
бiрiншi бөлiмiнде жалпы ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегі фермерлік шаруа
қожалықтарының даму ерекшелiгiмен олардың экономикалық мәні, Қазақстан
Республикасындағы қазiргi кездегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiне салық салу
мәселелерi қаралады; ал екiншi бөлiмде ҚР қазiргi ауыл шаруашылығы тауар
өндiрушiлерi мен фермерлік шаруа қожалықтары үшін арнайы салық режимі
қолдану, негізгi төлейтiн салықтары мен төлемдерiнiң тәртiбi және
ерекшелiктерi, олардың негiзгi түсiмдерiне, талдау жасалып, факторлары
анықталады. Статистикалық мәлiметтер көрсетiледi. Үшiншi бөлiмде Арнаулы
салық режимiн жетiлдiру жолдары мен салық механизмiнiң ауыл шаруашылығы
,өндірісін дамытуға,фермерлік шаруа қожалықтары тиімді дамытудың лы
негiзгi ұсыныстар мен қортындылар берiлген.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектiлерi ҚР мен Оңтүстiк Қазақстан
облысындағы ауыл шаруашылығы субъектiлерiнiң, фермерлік шаруа
қожалықтарының ақшалай қаражат қорлары мен табыстарының қозғалысы, бөлiнуi
талданады.
Дипломдық жұмыста статистикалық мәлiметтер баспа материалдары және басқа
негiзгi ақпарат көздерiнiң мәлiметтерi қолданылды.
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДIРIСIНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ-
ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ
МЕМЛЕКЕТТIК САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТЕОРИЯЛАРЫ
1. Ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегі фермерлік шаруа қожалықтары және
олардың экономикалық мәні мен ерекшеліктері
Ауылшаруашылығы құрылымдарының ішінде негізгі тауарөндірушілер болып
шаруа қожалықтары болып табылады және ол аграрлық экономикада ерекше орын
алады.
Фермерлік шаруашылықтардың аграрлық құрылымы туралы экономист-ғалымдар
әртүрлі көзқараста қалып отыр. Мысалы, В.Д.Мартыновтың пікірінше "Қазіргі
аграрлык сектордағы ферма - негізгі ауылшаруашылық бірлік болып табылады
және оның әрекет ету принциптері ауылшаруашылық өндірісінің ерекшелігіне
барынша толық жауап береді"- деп есептейді [2, 64].
Кейбір ерте басылымдарда фермер шаруашылықтарының көлемі де үлкен
теориялық таластар тудырды. Мысалы, А.Чаянов 1925 жылы былай деп жазды:
"егер біз құрылымы бойынша күрделі шаруа қожалығының құрамына мән беріп
қарасақ, бірқатар салалар үшін оның ірі формасы тікелей көп пайда
келтіретініне оңай көз жеткізе аламыз"[3, 16].
Шаруа қожалықтары дегеніміз – ауыл шаруашылығын бірлесіп
жүргізетін тұлғалардың отбасылық және еңбек бірігуі. Шаруа
қожалықтарының мақсаты – ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және
тарату, сауда қызметін көрсету негізінде отбасының игілігін
қамтамасыз ету. Шаруа қожалықтарын ұйымдастырудың және қызметінің
экономикалық, құқықтық және әлеуметтік негіздері ҚР-ның “Шаруа
қожалықтары туралы” заңы (1990 ж.) мен агроөнеркәсіптік кешен
мәселелері жөніндегі басқа да заңдық және нормативтік құжаттармен
анықталады.
Шаруа қожалықтары өз қызметінің бағытын, өңдірістің құрылымы
мен көлемін, өнімді өткізу арналарын өз бетінше анықтап, өзіне
қызметті бірігіп жасау жөнінде әріптестерді таңдап, өндірістік
процесті өзі ұйымдастырады. Шаруа қожалықтарын ұйымдастыру кезінде
аймақтық ерекшеліктері мен шаруашылық жүргізудің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын есепке алу керек.
Шаруа қожалықтары қызметінің негізгі прициптері келесідей болып
табылады:
1. Шаруашылық қызметті бірігіп шүргізуді шешкен адамдардың
(отбасы мүшелері, туысқандар, сондай-ақ жалдамалы жұмысшылар) ерікті
түрде бірігуі.
2. Ол өзіне берілген жерді мақсатына сәйкес тиімді пайдалануға
оның құнарлығын арттыруға, жерді қорғау жөніндегі шаралар кешенін
жүзеге асыруға және өндірістің табиғатты қорғайтын технологиясын
қолдануға міндетті.
3. Өндірістің бағытын, құрылымы мен көлемін еркін тандау және
қызметін толық өз бетінше жүзеге асыру.
4. Мемлекттік, кооперативтік және басқа да кәсіпорындармен,
мекемелермен, ұйымдармен және азаматтармен барлық өзара қарым-қатынас
келісім-шарттық негізде жүргізіледі.
5. Өндірілген өнімге және алынған табысқа меншіктің толық
құқы, оларды өз қалауынша пайдалану.
6. Өз міндеттемелері бойынша қызметтің түпкі нәтижелері үшін
толық жауапкершілік.
Шаруа қожалықтарының ұйымдық тәсілдері иеленуші мүшелердің
құрамына байланысты төмендегідей үлгілерде болады:
1. Жеке азаматтар жеке қызмет тәртібімен жүргізетін шаруа
қожалығы;
2. Бір отбасылық шаруа қожалықтары. Мұнда толық жұмыс уақытында
бір отбасының мүшелері ғана еңбек етеді;
3. Көп отбасылық шаруа қожалықтары. Мұнда туысқандық
байланыстары бар бірнеше отбасының мүшелері еңбек етеді;
4. Шағын ауыл шаруашылық кооперативінің түрінде құрылатын бір
пікірлес қызметшілердің тікелей шаруа қожалықтары;
Егер әлемдік тәжірибеге сүйенсек, шаруа қожалығы келесідей
сипаттамалық қасиеттерге ие болуы қажет. Біріншіден, белгілі бір меншік
қатынастарының салдары болып табылатын, өндірістік-шаруашылык еркіндікте
көрінетін экономикалық оқшаулану. Фермер (толық заңды меншік иесі немесе
жалгер) өндіріс құралдарымен пайдалануға ғана емес, сонымен қатар, оларды
иемдену мен жұмсауға да құқылы. Екіншіден, бұл құқықтар: өндірістің мазмұны
мен құрылымын, өндіріс процесін ұйымдастыруды, экономикалық пайданы көздеп
өздігінше өнім өткізу нарығын, алынған табысты (салығын алып тастап) тұтыну
мен өндірісті кеңейтуге бөлу. Үшіншіден, фермер экономикалық серіктестерін
және олармен өзара қатынас формаларын таңдауда еркін. Меншік иесі болу
статусы, сонымен қатар, фермердің қызметінен тыс әртүрлі өндірістік
әкімшілік араласуларды алып тастайды. Төртіншіден, бүкіл әлемдегі фермерлік
шаруашылықтардың ең маңызды сипаты, барлық қалған жоғарыда көрсетілген
белгілерінен жоғары тұратын, оның заңды тұлға статусы.
Фермерлік шаруашылықтардың көлемі бойынша да елдерде айырмашылық бар.
АҚШ-та ХХ-ғасырдың соңында бір фермаға орта есеппен 180 га-қа жуық өңделген
жерден келді, дәл осы көрсеткіш Ұлыбританияда -65 га, Швеция, Дания және
Францияда -27-30 га, ГФР, Нидерландыда, Бельгия, Испания және Финляндияда -
12-16 га, Греция, Португалия және Италияда 4-6 га, Жапонияда - 2 га-дан аз
тиді.
Ферманың негізгі бөлігі жекеменшік жерде жүргізіледі.
Ауылшаруашылығында пайдаланылған жер көлемінің жалпы жалға алынған жерден
үлесі АҚШ-та - 44%, ГФР, Ұлыбритания, Нидерланды және Швецияда -34-38,
Дания мен Италияда - 20 %-қа жуықты кұрады.
Сонымен қатар, Францияда жалгерлік негізде шаруашылық жердің 52 %-ы,
Бельгияда - 70 %-ы өңделеді.
Фермерлік шаруашылықтардың өмір сүру негізі жер иеленушілер мен
олардың жанұя мүшелері болып табылады. Ауылшаруашылық өндірісінде еңбекпен
қамтылғандардың жалпы санындағы жалдамалы жұмысшылардың үлес салмағы АҚШ-та
35 %-дан, Ұлыбританияда - 33%, Данияда, Франция мен Нидерландыда - 14-15 %,
ГФР, Италия, Бельгия, Норвегия, Финляндия, Швейцария, Австрия, Португалия
және Испанияда 3-6%, Греция мен Ирландияда - 1 %-дан аспады.
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы жағдайында бәсекелестік күрестің
күшеюі фермерлік шаруашылықтар санының бірден қысқаруына ықпал жасай
отырып, өндірістің шоғырлануына алып келеді. XX ғасырдың 80-ші жылдардың
соңына қарай озық дамыған елдерде, 50-ші жылдардағы әрекет етуші әрбір 2-3
фермадан 1-і сақталды.
Батыстың барлығына дерлік елдерінде салыстырмалы түрде фермалардың
шағын топтары басым болды.
АҚШ-та фермерлік шаруашылықтардың 19%-ы тауарлық өнімнің 75%-ын
камтамасыз етті. Батыс Еуропа елдерінде көп жағдайда фермалардың 10-15%-ы
барлық ауылшаруашылық өнімдерінің 45-55%-ын нарыққа жеткізіп отырды.
Өндірісте озат фермалар елдегі орташа есептегіден үлкен көлеммен және
жоғары экономикалық қуаттылықпен айырмашылық жасайды.
Осылай, АҚШ-та жоғарыда айтылған ірі көлемді фермалардың әрқайсысына орта
есеппен 640 га, Ұлыбританияда - 170 га-дан жоғары, Еуропаның көптеген
елдерінде 80-100 га-дан өңделген жерден тиді.
Қазақстанда шаруа қожалығының классификациясы мен өндірістік
типтендірудің әдістемелік принциптерін жасау мәселелерін шешу олардың пайда
болуы мен қалыптасуы тек олардың әлемдік қауымдастықтың жетекші аграрлық
аймақтарында фермерлік шаруашылықтарды типтендірудің шетелдік тәжірибелері
және республиканың аграршы ғалымдары өткізген зерттеулердің үйлесуінде ғана
мүмкін, осы екі түрлі бағыт ұштасуында шаруа қожалығының қалыптасу
ерекшеліктерін есепке ала отырып, олардың классификациясы мен өндірістік
типтендіруіне барынша жалпы көзқарастарды анықтауға болады. Ғылыми
әдебиетте ауылшаруашылық кәсіпорнының өндірістік типі деп жер өңдеу және
мал шаруашылығы жүйелерінің жалпы маңызды сипаттары, сонымен қатар
салыстырмалы түрде нақты аумақ, аймақ, облыс, ауданға тән әрекет етудің
біртекті табиғи және экономикалық шарттарымен ерекшеленетін және белгілі
бір ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін біртекті шаруашылықтар жиынтығы
түсініледі. Өндірістік типтендіру іс жүргізіп отырған ауылшаруашылық
кәсіпорындарының әрекет етуінің заңдылықтарын тек үйренуге және
қорытындылауға ғана емес, сонымен бірге болашаққа тиімді жағдайларды
анықтауға да мүмкіндік береді.
Шаруа қожалығын басқару және оны реттеу жүйесіне келетін болсақ,
бүгінгі күні ғалымдар мен нақты осы кәсіпкерлікпен айналысып келе жатқан
мамандар арасында осы мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар пайда болып отыр.
Оларды топтастырсақ мынадай қалыптасқан топтарды анықтауға болады.
Бірінші — шаруа қожалықтары тек қана жеке меншіктегі шағын отбасылық
фермерлер. Екіншісі – шаруа қожалықтары тек қана ірі, мамандандырылған
меншік түрі әр түрлі болатын кәсіпорындар. Үшіншісі — жеке меншік немесе
акционерлік шағын және орта кәсіпорындар. Төртіншісі — негізінен
бұрынғы ауылшаруашылық мамандарынан тұратын топ өкілдері — ұжымшарлық
және кеңшарлық өндірісті қайта қалыптастыру арқылы ұжымдық меншік негізінде
қайта құрылған өтпелі кәсіпорындар.
Шаруа қожалықтары 2000 жылдың 1 қаңтарында 64,6 мың шаруашылықты, 120-
дан астам шаруа қожалықтарының ассоциациясын қамтитын, орталықта және
облыстар мен аудандарда (КазАгро) Қазақстан фермерлерінің ұлттық
федерациясы сияқты қалыптасқан ұйымдық құрылымы бар аграрлык экономиканың
еркін, ұсақтауарлы секторы ретінде қалыптасқан.
Қазақстан тәжірибесінде шаруа қожалықтарының еркін қалыптасуының
әртүрлі нұсқалары пайдаланылды.
Бірінші нұсқа бойынша жеке жанұя немесе кеңшар жұмысшыларының тобы
(бригада) жерді және басқа да өндіріс құралдарын: ғимаратты, техниканы,
малды жалға мердігерлікке алады. Ары қарай бұл жалгерлік ұжым жеке қаржысы,
шаруашылық-есеп табысы есебінен немесе шаруашылықтың — жалға берушінің
кепілдік міндеттемесіне берілетін банк несиесінің көмегімен өндіріс
құралдарын жеке меншікке иелену және мүлікті біртіндеп сатып алу жолымен
шаруа қожалығына айналады.
Екінші нұсқа бойынша шаруа қожалықтары еңбек ұжымының мүшелері арқылы
кеңшарлар, ұжымшарлармен еңбек қатынастарын тоқтатып, одан өзінің жер үлесі
мен мүліктік пайын алу жолымен құрылады. Мұндай жол мемлекеттік
ауылшаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру кезеңінде кеңінен тарады.
Үшінші нұсқа бойынша шаруа қожалықтары арнайы жер қоры немесе
миграциялық қорға жеке қаржылары мен банк несиелері есебінен қала және
басқа да ауыл тұрғындары құрды.
Төртінші нұсқа — жеке қосалқы шаруашылықтарды интенсивті дамыту және
оны біртіндеп тауарлы шаруа қожалығына айналдыру. Бұл кезде бір мезгілді
ірі капитал шоғырландыру (жұмсау) қажет болмайды. қаржыландырудың негізгі
көзі азаматтардың жеке қаржылары болып табылады.
Қазақстанда 2005 жылдың басына қарай шаруа қожалықтарының келесідей
құрылымы қалыптасты. Оларға 27,8 млн.га жалпы жер көлемі бекітілді, олардан
ауылшаруашылығында пайдаланатын — 26,9, оның ішінде 3,9 млн.га шабындық
(14%), 21 млн.га жайылым (75,5%). Онда 331,6 мың адам, оның ішінде 35,6 мың
немесе 9,3% жалдамалы жұмысшылар еңбек етеді. Шаруа қожалықтарының
көпшілігі біржанұялы, және 63%-ды құрайды, 2-3 жанұялылар — 27,0,
көпжанұялылар — 10%.
Орта есеппен бір шаруа қожалығына 434,0 га ауылшаруашылық жерлері,
оның ішінде 61,0 га шабындықтан, 0,5 трактор, 79 шартты қой басынан келеді
және 3-тен астам жұмысшымен қамтылған. Шаруа қожалықтарының 55% егін
шаруашылығымен, басым көпшілігі астық өндірумен, 19 - мал шаруашылығында
және 25% аралас бағытта. Шаруа қожалықтарында республикада 5,0% ірі қара
мал, 17,0 — қой мен ешкі және 1,0% шошқа өсірумен айналысады. Шаруа
қожалықтарының рөлі сүт — 4,7%, ет - 5,8, жұмыртқа - 12% өндірумен
шұғылданады.
Астық өндіруде олардың үлесіне 15,8%, көкөніс - 11,4, шитті мақта —
30,9, қант қызылшасы - 24,5% көлемінен тиеді. Оның үлесінде ең салмақтысы
темекі жапырағын өсіруде — 54,4% және бақшалық өнімдер — 29,0%. Егістік
құрылымында аса үлкен үлесінде дәндік дақылдар алады (76,2%), жем-шөп
өндіру үлесіне егістік алаңының тек 16,4% ғана тиеді. Фермерлік мал
шаруашылығы әлі де жеке үй жанындағы шаруашылық деңгейінде ғана дамып отыр.
Бір шаруашылыққа есептегенде 2-ден 60 басқа дейін ірі қара мал, 4-тен 258
басқа дейін қой, 2-ден 12-ге дейін шошқа, 1-ден 12 басқа дейін жылқыдан
келеді. Шаруа қожалықтарының саны өсу карқынына қарамастан, олардың жалпы
өнімінің көлеміндегі үлесі 5%-дан аспайды.
Шаруа қожалықтарының экономикалық жағдайында олардың құрылуындағы
уақыт факторы көрінді. 1989-90 жылдарда жеке бизнеспен айналыса
бастағандардың (1-1,5%) жағдайының жақсы екендігі дәлелденді. Бұл
шаруашылық басшылары — неғізінен кеңшарлар, ұжымшарлар мен олардың
бөлімшелерінің бұрынғы басшылары мен мамандары — жеңілдікпен берілетін
несиелер алып, қажетті техниканы шаруашылықтағы қалдық құнмен сатып алған
немесе бүрынғы "Сельхозтехника" кәсіпорны арқылы төмен бағада алған.
Олардың көбі банкке, нан қабылдаушы кәсіпорындарға және элеваторларға
акционер болды, ал қазір — жеткілікті түрде экономикасы нығайған жеке тауар
өндірушілер.
Шаруа қожалықтарының екінші тобы (28-30%) 1991-1993 жылдарда
ұйымдастырылды. Олар техникадан толық құрамға ие болмаса да, келешектеріне
сенімді және экономикадағы дағдарыс кезеңінен өтуге үміттенеді.
1993 жылдан кейін әлеуметтік сала жұмысшылары, қатардағы
механизаторлар мен мал өсірушілер ұйымдастырған көп шаруа қожалықтары ең
ауыр жағдайда тұр. Мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарынан мүліктік
пайдың бөліну механизмі іске аспауының себебінен бұл үлеске келетін
шаруашылық карызының көлемі, әдетте пайдың өзінің деңгейінен асып кетуіне
байланысты болды. Шаруалар қаржы жетіспеуіне байланысты не жаңа, не ескі
техниканы өздігінше сатып ала алмай қалды. Мұндай шаруашылықтар мемлекеттің
қолдауынсыз өмір сүре алмайды. Сондықтан шаруа қожалықтарының кейбір
бөлігі тарап жатыр.
Қазір елімізде жасалған жекешелендіру нәтижесінде негізгі қоры жоқ
ауыл тұрғындарының қатары пайда болды. Сонымен, солтүстік облыстардағы
шаруа қожалықтарында бір шаруа қожалығына келетін тракторлар саны 0,5-тен
1,0 данаға дейін ауытқиды, оңтүстікте — 0,1-ден 0,8-ге дейін. Трактормен,
комбайнмен және басқа да техникамен шаруа қожалықтарының 35,6% қамтылған.
өткізілген сүрау бойынша тек 30%-ында ғана өнім сақтайтын қойма бөлмелері
бар. Мемлекеттік меншікті бастапқы жекешелендірудегі осындай келеңсіздіктер
мал шаруашылығында да байқалады. Шаруа қожалықтарының тек 64%-на ірі қара
мал, 51,5% — қой мен ешкі, 10,4% — шошқа, 41,8% — жылқы қалды.
Қазіргі уақытта мемлекеттік меншікті бөлу барысы аяқталды, енді
аймақтардың экономикалық және биоклиматтық қуатын толық пайдалануға
мүмкіндік беретін өнімнің сол түрлерін өндіруге мамандандырылған қазіргі
заманғы технология меи жоғары өнімді техниканы пайдалануға көлемі тиімді
болатын қазіргі заманғы өркениетті шаруа қожалықтарын қалыптастыру кезеңі
келді.
Шаруа қожалығының қызметі қоғамдық қатынастар субъектісі ретінде
Қазақстан Республикасының азаматтық және басқа да заңдарымен белгіленеді.
Олар арқылы елдің әрбір азаматына шаруа қожалықтарын құру мүмкіндігі заңды
түрде беріледі.
Бұл жерде арнайы ауылшаруашылык білімі және біліктілігі,
ауылшаруашылығында іскерлік тәжірибесі бар және осы жергілікті жерде
тұратын тұлғалар басымдылық жағдайды құқыққа ие. Шаруа қожалықтары мынадай
заңдық құқықтармен кепілденген: меншікке (жер, мүлік), өз шаруашылығын құру
үшін шаруашылық түзілімінен мүліктік және жер пайымен еркін шығу, заңсыз
тартып алудан өз мүлкін қорғау; қызмет ету саласын таңдауда еркіндік және
өндірілген өнімді басқару құқы, материалдық, ақпараттық және қаржылық
қорлар нарығына қол жеткізуге тең құқығы және т.б.
Бiр қарағанда қарапайым көрiнетiн ауыл шаруашылығы өндiрiсi — өте нәзiк,
жеңiл үзiлетiн және көп аялауды қажет ететiн жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көтермейдi. Ауыл шаруашылығы өндiрiсi басшылықтың бiлiктi
болғанына, жұмысшылардың белсендi күш-жiгерiне қарамастан көптеген
факторлардың әсерiнен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешiредi.
Мысалы, әзiрге адамның бақылауына аз көнетiн табиғи фактор, оның iшiнде ауа
райының жағдайын алайық. Құрғақшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз
құбылыстар жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледi немесе
тiптi жоққа шығарып тынады.
Нарықтық экономика фермерлік шаруа қожалықтарының табысын маусымдық
ауытқулар мен ауа райы-климаттық қолайсыздықтардан қорғаудың белгiлгi бiр
тегершiгiн жасады. Биржалық бизнесмендердiң тұтас бiр тобы пайда болды.
Олар ауыл шаруашылығы табыстарының қолайсыздығын өз мойындарына алады.
Алайда, мұның өзi жеткiлiксiз, сондықтан да көптеген мемлекеттерде ауыл
шаруашылығы өнiмдерiн сатып алу және фермерлiк шаруа қожалықтарын
қолдаудың мемлекеттiк жүйесi кеңiнен тәжiрибеге енгiзiлген.
Аграрлық јндiрiстiє тағы бiр ерекшелiгi дЅрыс пайдаланған жағдайда
тозбайтын, (1 суретiн қараңыз) қайта керiсiнше құнарлана түсетiн,
өндiрiстiң айырбастауға келмейтiн ең басты мәңгiлiк қоры — жердiң алабөтен
орны болып табылады. Жердiң құнарлығындағы айырмашылық еңбек пен капиталды
бiрдей жұмсағанның өзiнде де өндiрiс пен табыстың көлемiндегi айырмашылықты
туғызады. Осыдан барып жер рентасы және табысты реттеу, сондай-ақ жақсы
ауыл шаруашылық жерлерiнiң шектелу проблемалары туады.
Сурет 1. Ауыл шарушылығы өндiрiсiнiң ерекшелiктерi.
Өндiрiстiң ерекше саласы ретiнде ауылшаруашылығының ерекше белгiсi онда
өндiрiлген өнiм (тұқым, жем, малдың төлi, органикалық тыңайтқыш және
басқалар) онан әрi өнiмдi көбейту үшiн қолданылатындығы болып табылады.
Биологиялық факторлар мен тiрi организмдердi пайдалануға негiзделетiн
ауылшаруашылығында бұл жағдай оның өндiрiс технологиясының да ерекшелiгiн
бiлдiредi.
Өнеркәсiпте өндiрiс және еңбек процесi көбiнесе үздiксiз жүредi. Бұлай
болатын себебi техниканың, технологияның және өндiрiстi
ұйымдастырудың жетiлдiрiлуiн қамтамасыз етуде жатыр. Агроөнеркәсiптiк
өндiрiсте экономикалық процесс өнiм шығаруды жеделдету мен көбейтудi
төтенше шектейтiн табиғи-биологиялық факторлармен тығыз байланысты.
Табиғи-биологиялық фактор өндiрiстiң тиiмдiлiгiн анықтауда, технологияны
таңдауда ең басты факторы болып саналады. Мал мен өсiмдiктер дамуының
табиғи заңдылықтарын сақтамау басқа өндiрiстiк экономикалық ресурстардың
тиiмдiлiгiнiң төмендiлiгiне әкелiп соқтыратын болғандықтан техника, еңбек
ұйымдастыру жүйесi аталмыш факторға қарай ыңғайланады. Осы жерден келiп,
әмiршiл-әкiмшiл экономика кезеңiнде өсiмi төмен мал өсiру мен нашар жем-шөп
базасы жағдайында iрi мал шаруашылығы кешендерiне, қарапайым агротехникалық
талаптарды сақтамаған жағдайда жердi мелиорациялауға жұмсалған орасан шығын
ауыл шаруашылығының өнiмдерi мен шикiзатын жоғалтуға алып келдi.
Ең жетiлдiрiлген техника, озық технология және өндiрiстi бiлiктi
ұйымдастырудың өзi де өнiм өндiрудi белгiлi бiр „биiктiктен" асыруға
мүмкiндiк бермейтiн мал мен өсiмдiктiң табиғи-генетикалық потенциалы сияқты
ауыл шаруашылығының осындай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиетi оның табиғи ерекшелiктерi болып
табылады. Мұның өзi өндiрiс кезеңi мен жұмыс кезеңiнiң тура келмеуiн
тудырып, жыл бойы жұмысшы күшi мен материалық-техникалық ресурстардың тепе-
тең пайдалануына қолбайлау жасап, табыстың түсуiн де ала-құла қылады.
Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жұмыс iстейтiн тех-никаны пайдаланудың
қажеттiлiгi, сондай-ақ өндiрiстiң қуат көздерiн көп керек ететiндiгi
тұрақты капиталдың жоғары үлесiн қажет етедi. Өндiрiс жалға алған жерде
жүргiзiлетiн жағдайда тұрақты шығынның деңгейi сонымен бiрге жалға
төленетiн ақы есебiнен де өсiп отырады.
Тұрақты шығынның жоғары үлесi шаруалар мен олардың өндiрiсгiк
стратегиясына да әсер етедi. Өнеркәсiпшiге қарағанда, ауылдағы iскерге
нарықтық конъюнктура тиiмсiз болған жағдайдың өзiнде де өндiрiстi күрт
қысқарту тиiмсiз, өйткенi тұрақты шығындар өндiрiс көлемiне қарамастан
өтелуге тиiстi.
Табыстың түсуiнiң маусымдық мәнде болуы барлық өндiрiстiк циклдың өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзi ретiнде ауыл
шаруашылығы өндiрiсiн несиелiк ресурстар алуға итермелейдi. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бұл циклдың ұзақ уақытқа созылуы ұсыныс көлемiнiң
қысқа мерзiм iшiнде азайтылуына немесе көбейтiлуiне мүмкiндiк бер-мейдi.
Осының өзi ауыл шаруашылығы өндiрiсi мен аграрлық рыноктiң тағы бiр маңызды
ерекшелiгi болып табылады.
Алайда, бұл факторлар — ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi қиыншылықтардың
мұзтаудың су бетiнде көрiнiп тұрған басындай ғана. Мұнымен қатар мұзтаудың
су астында көрiнбей тұрған бөлiгiндей тағы басқа көптеген қиындықтар бар.
Мұның қатарында “шаруа-еңбек-жер” жүйесiн құрайтын әлеуметтiк, экономикалық
және психологиялық қарым-қатынастар аясындағы қиыншылықтар — ең күрделi
қиыншылықтар.
Қызметкердiң немесе өнеркәсiп жұмысшысының, құрылысшының еңбегiн
ұйымдастыру, есебiн жүргiзу, бақылау және әдiлеттi еңбек ақысын төлеу өте
оңай шаруа. Ал, тек қана жұмыс уақытысы емес, барлық өмiрi ауыл
шаруашылығын жүргiзу жағдайына бағындырылған ауыл еңбеккерiнiң жағдайы
тiптен басқаша.
Ауыл шаруашылығы жұмыстарының қарбалас кезеңдерiнде шаруа уақытпен
санаспай, демалыссыз, демалыс және мерекелiк күндерсiз, ауа райының қолайлы
сәттерiн қалт жiбермей, қымбат уақытты тиiмдi пайдалану үшiн жан-тәнiн
салып жұмыс iстейдi. Оның есесiне кейбiр кезеңдерде, әсiресе қысқы уақытта
шаруа адамы апталап, тiптi айлап бос болады. Жалпы алғанда, шаруа норма
немесе жоспар үшiн емес, түпкi нәтиже үшiн жұмыс iстейдi. Сондықтан
да ауыл шаруашылығы еңбеккерiнiң психологиясында, табиғатында әрбiр
дән немесе түп ушiн жауапкершiлiк жүгi қаланған. Егiстiктi өңдеу
барысында ол бiрде-бiр өсiмдiктi аяғымен таптамайды, ал егiн жинау кезiнде
өнiмнiң ысырап болуына барынша жол бермейдi. Ауыл шарушылығы өндiрiсiнiң
тиiмдiлiк көзi дәл осында жатыр деп батыл айтуымызға болады.
Алайда, соңғы онжылдықтарда ауылшаруашылығында қалыптасқан өндiрiстiк
қарым-қатынастар шаруа еңбегiнiң осы тұстарын есепке алмай, ғасырлар бойы
келе жатқан әдеттер мен дәстүрлердi құртып тынды. Ұжымшарларда немесе
кеңшарларда шаруалар бүгiн бiр егiстiк басында жұмыс iстесе, ертесiне басқа
жердi өңдеуге жегiлетiн болды. Сондай-ақ оның еңбек құралы да жиi
ауыстырыла бердi. Соның қортындысында ол өз еңбегiнiң түпкi нәтижесiн көре
алмай, бiрте-бiрте жер мен өндiрiс құралдарына деген өзiнiң қожайындық
(тiптi ұжымдық қожайындық) сезiмiн жоғалта бастады. Онан соң тек iлкi
сәттегi табыс үшiн ғана, бүгiнгi еңбекақы үшiн ғана жұмыс iстеуге бойын
үйретiп алды.
Аграрлық өндiрiстiң жоғарыда айтылған ерекшелiктерi, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысы, ауа райы мен жер бедерi жағдайларының әр
түрлiлiгi, шаруа еңбегiнiң ерекше мәнде болуы өз бойында iскер-қожайын,
басқарушы-менеджер және жұмысшы-орындаушы сияқты үш қасиеттi жинақтаған
ерекше жұмысшының жұмыс iстеуiн талап етедi. Агробизнес да-мыған елдердiң
фермерлiк шаруашылықтарындағы тұрактылық пен тиiмдiлiк дәл соларға арқа
сүйейдi. Шаруалық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шаруашылықтары үшiн
ең ыңғайлы өндiрiстiк шаруашылық бiрлiгi болып табылады. Өйткенi мұнда ауыл
шаруашылығы өндiрiсi мен еңбектiң ерекшелiктерi толық қарастырылған. Отбасы
өндiрiстiк ұжым ретiнде өз бойына өндiрiстiк қызметтiң iскерлiк, басқару
және орындаушылық мiндеттерiн тамаша жинақтай бiледi. Отбасылық еңбек ұжымы
пайдалана алатындай өндiрiс ресурстарын (жердiң, техниканың және
басқалардың көлемiн) сол кезеңдегi өндiрiстiң техникалық және технологиялық
мүмкiндiктерi айқындайды. Сондықтан да бiр фермаға шаққанда өндiрiс және
өндiрiс ресурстарының көбейюi ғылыми-техникалық өркениеттiң дамуымен жүзеге
асады. Агроөнеркәсiптiң жоғарыдағы ерекшелiктерi негiзiнен алғанда
әлеуметтiк-саяси жүйесiне қарамастан, барлық елдер мен аймақтарда көрiнiс
тапқанындай, объективтi мәнде болады.
Егер бұл жағдайға тұрақты түрде болып тұратын кадрларды алмастыруды
қоссақ, басқару ұйымдарында жағдайдың қандай күйде болғаны айтпаса да
түсiнiктi. Көп жағдайларда басшылық жұмыстарға мамандар емес, ең алдымен
идеялық және саяси жағынан әсiресенiмдi кадрлар жiберiлдi. Олар өнiм
өндiрудi бiлгеннен көрi, шаруалардан нан тартып алуды әлдеқайда жақсырақ
бiлгенiн айтсақ, ауылдың iшкi терең құлдырауының табиғатын түсiну қиын
болмайды. Әсiресе, үй iргесiнде шаруашылықты шектеу үлкен зиян әкелдi. Жеке
шаруашылық үшiн бiр жарым ондық (десятка) жерден аспайтын учаске ғана
бөлiнiп, бiр сиыр және он қойдан артық үй iргесiнде мал ұстауға тыйым
салынды. Мiне, осындай шектеулер шаруа психологиясындағы меншiктiк сезiмге
соңғы соққы болып тидi.
Кеңестiк кезеңнен кейiнгi кеңiстiкте пайда болған елдерде, оның iшiнде
Қазақстанда агроөнеркәсiптiк өндiрiс дамуының, агробизнестiң қалыптасуы мен
оның жұмыс iстеуiндегi қиыншылықтардың объективтi шарттары мен субъективтi
себептерi, негiзiнен алғанда, мiне осындай. Алдыңғы талдау көрсеткенiндей,
нарықтық қатынастарға өту және бизнестi, әсiресе агробизнестi дамыту,
кейбiр мамандар болжағандай, соншалықты жеңiл болмайды. Дегенмен, басқа жол
жоқ. Қазiргi экономикалық дағдарыстан өтiп, барлық елдер мен халықтар жүрiп
өткен нарықтық қатынастардың кең даңғыл жолына түпкiлiктi жаңғыру мен
бизнестi, экономиканың барлык салаларында, оның iшiнде ең алдымен
агроөнеркәсiптiк өндiрiстегi бизнестi игерудiң негiзiнде түсе аламыз.Осы
бағытта фермерлік шаруа қожалықтары ауыл шаруашылығындағы
негізгі өндірушілер болып табылады.
1.2 ҚР ауылшаруашылығы өндірісіндегі субьектілерді мемлекеттiк салықтың
реттеудiң теориялары
Шаруашылық жүргiзудiң экономикалық тетiктерiнiң басты буыны
салық саясаты болып табылады. Мұнда қоғамның экономикалық, саяси және
әлеуметтiк мүдделер жиынтығы шоғырландырылады.
Мемлекеттiң шаруашылық субъектiлерiмен экономикалық байланысының және
қоғам дамуының басты проблемасының бiрi салық салу жүйесiн дамыту болып
отыр. Мемлекеттiң сұраныс пен ұсыныс кызметiн, әлеуметтiк пен баска да
факторларды жүзеге асырумен байланысты шығындар салық салу жүйесiнiң негiзi
болып табылатындықтан, А.Б.Зейнельгабдин келесiдей ұйғарым шығарады: "салық
салу жүйесi мемлекеттiң заңды және жеке тұлғалармен қаржылық
қатынастарының, салықтардың, адамдардың, салық салудың әдiстерi мен
тәсiлдерiнiң, салық салу бойынша заң актiлерiнiн, сонымен қоса қаржы
қатынастарын басқарып отыратын салық қызметi мен басқару органдарының
жиынтығын қурайды”. [2].
Саяси, әлеуметтiк, экономикалық және басқа да қызметтерiн орындау үшiн
мемлекеттiң қоғамнын таза табысының бiр бөлiгiн тартып алу құқығын жүзеге
асыруының ең маңызды қаржы нысаны салықтар болып табылады. Салықтар
объективтi экономикалык категория болып келедi.
Салық төлеушiлерге өз қызметiнiң шаруашылық және қаржылық нәтижелерiн
болжамдауға мүмкiндiк беретiн тұракты салық заңдылығы өндiрiстiң тұрактануы
мен дамуына, инвестициялық қызметтiң жандануына септiгiн тигiзетiнi сөзсiз.
Сондықтан бюджет табысын қалыптастырудағы мемлекеттiң саясаты
негiзiне салық стратегиясын болжамдап алу принципiн қолдану абзал.
Салык саясатын жүргiзуде қоғамдық мүдделер мен қажеттiлiктер ескерiлiп,
мемлекет табыстылық критерийлерiн басшылыққа алады. Мұнда келесi
ерекшелiктердi ескерген жөн-салык саясатының приоритеттерi қоғамдағы саяси
күштерiнiң ара-қатынасы мен экономикалық конъюнктураға тәуелдi болады;
шаруашылық жүргiзудiң экономикалық тетiктерiнiң бас буыны болып келетiн
салық саясаты мемлекеттiк те, жеке секторда да қызмет атқарады; салык
саясаты қайшылық сипатқа ие болады, яғни мемлекет салық күшiмен үлестiру
қатынастарына неғұрлым белсендi араласа бастаса, солғұрлым оған әлеуметтiк
күштер қарсылығы күшейедi. [3].
Ж.Балапановтың ой-пiкiрi бойынша: "Салық жүйесi мемлекеттiң
экономикалык. саясатының негiзгi элементi болып табылады. Салық жүйесi
арқылы қоғамның экономикалық дамуының негiзгi пропорциялары жүзеге
асырылады, және ол өндiрiстегi құрылымдық өзгерiстердiң, әлеуметгiк-
экономикалық дамуын мемлекет тарапынан реттеудiң, сыртқы экономикалық
қызметтiң белсендi тұтқасы болып келедi".[4].
Республиканың салық жүйесiне жасаған шолу салық заңдылығының
кәсiпорынның өз қызметiнiң шаруашылық және қаржылай нәтижелерiн болжамдауға
мүмкiндiк бермей, өндiрiстiң тұрақты дамуына және инвестициялық қызметтiң
дамуына стимул бермейтiнiн корсетедi.
Жалпы алғанда, салық жүйесi келесi кемшiлiктерге ие: салық
ауыртпалығының аса үлксн болуы, инвестициялық және кәсiпкерлiк қызметтi
ынталандыруға ат салыспауы.
Қалыптасқан салық жүйесi ауылшаруашылық тауарөндiрушi-лерiне,фермерлік
шаруа қожалықтарына аса үлкен қысым көрсетiп, кәсiпорын пайдасы мен
шығындар құрылымындағы олардың үлесi өте жоғары болып келедi.
Бизнестi, оның iшiнде аграрлық секторды,ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерін,фермерлік шаруа қожалықтарын мемлекеттiк реттеудiң маңызды
құралдарының бiрi салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнде жалпы алғанда, оның iшiнде агробизнесте салық салу
жүйесiнiң ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрi болып табылады.
Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән. Және мұның өзiн оның жақтаушылары,
әдетте өтпелi кезең мен жоғарыда айтылған ауыл шаруашылығының өзiндiк және
агроөнеркәсiп өндiрiсiнiң көптеген ерекшелiктерiмен байланыстырып
түсiндiредi. Бiр айта кететiн жәйт, салық салу негiзiнен аграрлық секторда
жұмыс iстеп жатқан ауыл шаруашылығы өндірушілеріне ,фермерлік шаруа
қожалықтарына тiкелей салықтық жеңiлдiктер берумен ерекшеленедi.
Сондықтан да Қазақстанда және барлық қалған ТМД республикаларында
реформаның бастапқы кезеңiнде (1991-1993 ж.) агроөнеркәсiп кешенi
кәсiпорындары үшiн салық саясатында көптеген жеңiлдiктер жасалуы кездейсоқ
емес.
Қазақстанның салық жөнiндегi заң актiлерi табысқа 30 проценттiк салық
үстемесi жағдайында балық аулайтын ұжымшарлар, құс фабрикалары, мал
шаруашылығы және басқа ауыл шаруашылығы кәсiпорындары (меншiк түрiне
қарамай) сондай-ақ ет, сүт, жемiс-көкөнiс, нан өнiмдерi, мақта тазалау
өнеркәсiбi мен жер негiзгi өндiрiс қоры болып табылмайтын жүндi бастапқы
өңдеу кәсiпорындары үшiн 10 проценттiк көлемде белгiленген. [14].
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiру және өңдеу жөнiндегi кооперативтер,
шағын кәсiпорындар (ұжым-шарлардан басқалары) өздерiнiң алғашқы екi жұмыс
жылдарында табысқа салық төлеуден толық босатылған. Кеңшарлар мен
ұжымшарлардың iшкi шаруашылық қажеттiлiктерге, мектептiң асханалары мен
буфеттерiне, балалар бақшаларына, мүтедектерiне, селолық ауруханалар мен
пансионаттарға өткiзетiн өнiмдерi және шаруа қожалықтарының өздерi
пайдаланатын өнiмдер қосымша құн салығынан босатылған.
Ауыл шаруашылығы жерлерiнiң игерiлу немесе оның жай-күйiн жақсарту
жағдайындағы жер учаскелерi, ғылыми ұйымдарға, тәжiрибе шаруашылықтарына
бөлiнген және сондай-ақ аз өнiмдiлiктегi құнарлылығы кеткен жерлерден жер
салығы алынған жоқ.
Негiзгi өндiрiс қоры жер болып табылатын ұжымшарлар, ауыл шаруашылығы
кәсiпорындары автотранспорт құралдарын алуға салық төлеуден босатылған.
Ауыл шаруашылығын барлық осы салықтардан босату теориялық жағынан
алғанда да, практикалық жағынан алғанда да дау туғызатындай көрiнедi.
Өркениеттi салық саясаты экономикалық шешiмдердi бұрмалауға жетектейтiн
принциптерге негiзделмеу керек. Салық жүйесi әдiлеттi болуы шарт. Бұл
талаптарға сәйкестiктi қамтамасыз ету үшiн, бiрiншiден, көлденең теңдiктi
(тең жағдайда тұрған салық төлеушiлер салықтың бiрдей мөлшерiн төлеулерi
тиiс) және, екiншiден, тiгiнен теңдiктi (әр түрлi табыс мөлшерi бар
жекелеген салық төлеушiлер салық төлемдерi бойынша мiндеттемелерiндегi
айырмашылықтары әлеуметтiк нормаға жауап беретiндей болуы керек) сақтау
қажет. [16].
Салық жүйесi қарапайым және түсiнiктi болуы шарт. Салықтар нарықтық
таңдауға қолбайлау болмауы керек, олар экономикалық тұрғыдан алғанда
бейтарап болуы тиiс. Белгiлi бiр саладан немесе белгiлi бiр қызмет түрiнен
алынған табысты салықтан босату бейтараптық принципiн ашық бұзғандық болып
табылады. Жеңiмпаздар мен ұтылғандарды анықтау бюрократтар мен
саясаткерлердiң сенiмiн тудырып, нарықтық күштердiң iс-әрекетiне қарсы
тұрғандық болып шығады.
Ауыл шаруашылығын салықтан босату ең кем дегенде мынандай қиыншылықтар
туғызады: қандай қызметтi салықтан босатуға болады, ал қандай қызметтi
босатпау керек, шаруашылықтарда жүзеге асырылатын қызметтiң барлық
түрлерiн немесе ауыл шаруашылығы субъектiлерiнiң орындайтын
жұмыстарын салықтан қалай босатуға болады деген сұрақтардың өзi бұл жерде
орынсыз.
Қызметтiң салық салынатын және салық салынбайтын шығындарын бөлу маңызды
фактор болып табылады. Мысалы, жүк машинасы мен жанармай құнын қызметтiң
салық салынатын және салық салынбайтын түрлерiнiң қайсысының арасына бөлу
керек? Қызметтiң салық салынатын сферасында шығын бөлудiң көбейiп
кетпеуiнiң алдын алу үшiн салық инспекциясы осы салада тұрақты бақылауды
жүзеге асыруы керек. Бiрақ, бұл мүмкiн емес.
Тағы бiр басқа проблема бұдан да қауiптi. Айталық, шаруашылық ауыл
шаруашылығы қызметiне жатпайтын саланы дамытады, мысалы, өнiмдi өңдеу және
қаптау, оны тасымалдау және бөлшек сауда жүргiзудi ұйымдастырады. Мұндай
қызмет салықтан босатылмауы тиiс, өйткенi оны ауыл шаруашылығында жұмыс
iстейтiн кәсiпорын жүргiзедi. Алайда, оған салық салу тiптi мүмкiн емес.
Өйткенi, өз қызметтерiмен және кәсiпорындармен өзара есептесу кезiнде
жалған сатып алу бағасы қолданылады.
Тағы да бiр мысал келтiрейiк. Айталық, шаруашылық өнiмдi өңдеу және
қаптау, оны тасымалдау және өткiзу жөнiндегi кәсiпорынды ұйымдастырады.
Екiншi бiр мүмкiндiк — мұндай кәсiпорындарды аталмыш шаруашылықтың
жекелеген мүшелерi құрады. Айталық, шаруашылық сататын көкөнiстердiң
нарықтық бағасы 10 теңге және бұл бағамен сатқанда олар табыс алмайды, ал
өңдеу және қаптау жөнiндегi кәсiпорын 1 миллион теңге пайда табады.
Шаруашылық өзiнiң өңдеу кәсiпорнына сататын көкөнiстiң бұдан да жоғары
бағасы қолданылған жағдайда кәсiпорынның салық салынатын табысын салық
салынбайтын табысқа айналдырып жiберудiң жасанды мүмкiндiгi пайда болады.
Мұндай әдiстер тасымалдау және сатумен айналысатын кәсiпорындардың табысы
шаруашылықтың өзiне аудару үшiн қолданылады [5].
Негiзiнен мұндай заң бұрмалаушылықтың алдын алу үшiн тектес
кәсiпорындардың арасында операцияларды жүзеге асыру кезiнде жiберiлетiн
бағаға бақылау жасау қажет. Бiрақ, iс жүзiнде мұны орындау мүмкiн емес.
Қосымша құнға салық (ҚҚС) қолдануды ерекше қарастырып өту керек. Шағын
бизнес кәсiпорындарын өздерiнiң сауда-саттығы бойынша қосымша құнға салық
төлеуден қажетiне қарай босату қабылданған. Осындай босатудың нәтижесiнде
бұл кәсiпорындар “жүйеден тыс” қалып, олар несие немесе сату бойынша
төленетiн салық үшiн өтемақы алмайтын болады. Мұның өзi салық әкiмшiлiгiн
болмашы ғана салықтық түсiмдi бiлдiретiн декларациялармен жұмыс iстеуден
босатып, олардың барынша қомақты салық түсiмдерiмен жұмыс iстеуге мүмкiндiк
бередi. Оның үстiне бұл мыңдаған ұсақ кәсiпорындарға қосымша құн салығы
бойынша салықтың тәртiптi сақтаудық қажеттiгiнен қашып құтылуға
көмектеседi.
Мыңдаған ұсақ шаруа (фермерлiк) қожалықтарын жекешелендiру және құрудың
мөлшерiне қарай жоғарыда көрсетiлген тәртiптi сақтау салық салу мәселесiнде
көкейкестi проблемаға айналып отыр. Соңғы екi жыл iшiнде республикада шаруа
қожалықтарының өсуi ерекше байқалады. Егер 2002 жылдың 1 қаңтарында салық
ұйымдарында салық төлеушiлер ретiнде есепте 76373 шаруа қожалықтары тұрса,
2008 жылдың 1 қаңтарында бұл көрсеткiш 121722-ке жеттi.
Бұл жағдайда адамдар тiкелей қолданбайтын, бiрақ ұсақ шаруашылықтар
өндiрiсте пайдаланатын тыңайтқыш, тұқым, жем үшiн қосымша құн салығы
бойынша салық салмау өз-өзiн толық ақтайды. Дей тұрғанмен, салық салуға
әбден болатын, бiрақ осы мақсатта қолданылмай келе жатқан отынға жеңiлдiк
жасау мүлде түсiнiксiз.
Сонымен, салық салу теориясы тұрғысынан қарағанда ауыл шаруашылығында
салықтан босатуды көбiрек қолдану барынша қажет құбылыс емес.
Тәжiрибе тұрғысынан алғанда да бұл өзiн-өзi ақтамайды. Жақын арадағы
тәжiрибе көрсеткенiндей, республика агроөнеркәсiп кешенiне жеңiлдiк салық
салу бюджеттiң табысының өспеуiне, ауыл шаруашылығы өндiрiсi көлемiнiң
артпауына әкелiп соқты.
Сондықтан да, республикадағы салық реформасының шеңберiнде 1995 жылдан
басталған басқа да салық саясатының негiзгi мақсаттары мен принциптерi
арасында салықтық жеңiлдiктердi барынша азайту заңдылық болып табылады.
Салық кодексi бойынша агроөнеркәсiп кешенiнiң кәсiпорындары үшiн
көптеген салықтық жеңiлдiктер алынып тасталды. Сонымен қатар, Қазақстан
экономикасының аграрлық мәнi есепке алына отырып, ауыл
шаруашылығы өнiмдерiн өндiрушi заңды тұлғалар үшiн табыстық салықтың 10
проценттiк үстемесiн сақтап қалу маңызды деп табылды.
Бұдан басқа барлық шаруашылық субъектiлерiне салық салынатын табыстан
сатып алынған және өндiрiстiк құрылысты жүзеге асыратын технологиялық құрал-
жабдықтарды орнатудың құнын алып тастау мүмкiндiгi берiлдi. Бұл тек қана
табысқа салық салу көлемiн едәуiр қысқартуды емес, сонымен бiрге жаңадан
енгiзiлген тәртiп бойынша шығындарды табыстың есебiнен жабуды бес жылдың
iшiндегi кейiнгi мерзiмге ауыстыруды да бiлдiредi. Мұндай норма
амортизацияны шапшандату мүмкiндiгiмен қатар негiзгi қорды жаңартуға және
өндiрiстi кеңейтуге ынталандырады.
Сондай-ақ, жылдық жиынтық табыстан iскерлiк қызметтi жүзеге асыруға
байланысты барлық шығындарды шығарып тастау да жатқызылады. Мұның өзi салық
салатын негiздi барынша нақты анықтауға мүмкiндiк бередi.
Ауыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
... ... ... ... ... ... ... ...
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДIРIСIНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА
ҚОЖАЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ МЕМЛЕКЕТТIК САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТЕОРИЯЛАРЫ
10
1.1Ауыл шаруашылықты өндiрiсiндегі фермерлік шаруа қожалықтары және
олардың экономикалық мәнi мен ерекшелiктерi ... ... ... ... ... 10
1.2ҚР ауылшаруашылығы өндірісіндегі субьектілерді мемлекеттік
салықтың реттеудiң теориялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1.3Ауыл шаруашылығы өндірісіне және фермерлік шаруа қожалықтарына
салық салудың әлемдік тәжірбиелері ... ... ... ... ... ... ... .. 32
2. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ
ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ МЕН ТАУАР ӨНДIРУШIЛЕРIНЕ САЛЫҚ
САЛУДЫҢ ТӘРТIБI ЖӘНЕ ОНЫҢ ЕРЕКШЕЛIКТЕРI ... ...
40
2.1Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы өндірісіндегі фермерлік
шаруа қожалықтары мен тауар өндiрушiлерi үшін арнайы салық режимін
қолдану тәртiбi және оның
ерекшеліктері ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .4 0
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .
2.2Қазақстан Республикасы ауыл шаруашылығы тауар
өндiрушiлерiнiң салықтың түсiмдерiн талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... 56
2.3Оңтүстiк Қазақстан облысындағы ауыл шаруашылығы
тауар өндiрушiлерiнiң салық түсiмдерiн 66
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
3. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДІРІСІНДЕГІ ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ МЕН
ТАУАР ӨНДIРУШIЛЕРI ҮШІН ҚОЛДАНЫЛАТЫН АРНАЙЫ САЛЫҚ РЕЖИМI МЕХАНИЗМIН
ЖЕТIЛДIРУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... .69
...
3.1Ауыл шаруашылық тауар өндiрушiлерi үшiн жер салығын салу жүйесiнiң
бiрыңғай нормасын қалыптастыратын базаны белгiлеудiң әдiстемелiк
бағыттары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... .6 9
... ... ... ... ... ... .
3.2Ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiнiң салық жүктемесiн бағалау
және оны басқа экономика салалармен салыстыру ... ... ... ... ... ... ... 74
3.3Фермерлік шаруа қожалықтарындағы салықтық мәселелер және оны
шешу 81
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... .. .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 85
ПАЙДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 89
КIРIСПЕ
Ұйымдық формаларын құру, мықты меншік иелері мен өз еңбектерінің
нәтижесіне максималды түрде мүдделі, жерге толық қожайын тұлғалар тобының
қалыптасуы мен өсуіне алып келуге тиіс басқа елдер тәжірибесі мен
экономикалық ақыл-ойға сайып, меншік формаларын өзгерту жолымен құрылымдық
қайта құру жүзеге асырылады.
Бұл жағдайда ауылшаруашылығын реформалаудың ең басында-ақ саны
жағынан әрдайым өсіп отырған шаруа қожалықтарына үлкен үміт артылған.
Ауыл шаруашылығына байланысты Қазақстан Республикасының Президенті
Н.Ә.Назарбаев өзінің 2009 жылғы 6 наурыздағы Қазақстан халқына Біздің
алдымызда дағдарыс салдарын еңсеру және келесі экономикалық өсуге әзірлену
жөнінде үлкен міндеттер тұр. Қазірдің өзінде біз қабылдағанның бәрі – бұл
бүгінгі дағдарыс туындатқан ағымдағы проблемаларды шешу. Агроөнеркәсіптік
кешен туралы айрықша айтқым келеді, оның дамуы арқасында біз бір мезгілде
еліміз үшін аса маңызды екі міндетті – азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз
етуді және экспортты әртараптандыруды шешеміз. Сондықтан да біз тауарлы-сүт
фермаларын, құс фабрикаларын, мал бордақылау алаңдарын ұйымдастыру мен
дамыту, тамшылап суаруды қолдану арқылы жеміс-көкөніс дақылдары өндірісін
ұйымдастыру, ауылшаруашылық техникаларын жинау жөніндегі өндірістерді құру,
ет өңдеу өндірісін дамыту, биязы жүнді қайта өңдеу, қазақстандық астық
экспортының инфрақұрылымы және оны терең қайта өңдеу секілді экспортқа
бағдарланған өндірістерді дамыту жөніндегі инвестициялық жобаларды
қаржыландыруды жалғастыруға шешім қабылдадық. Құрылыс үшін басқа да маңызды
жобаларды қарастыру керек. Бұл Көксарай су қоймасын, басқа да ірі
ирригациялық нысандарды салуды жалғастыру. Қызылқұм массивінде 60 мың
гектар суармалы жерді игеру мақсатын алға қойғанбыз. Бұл бізге осы дағдарыс
жалғасқан жағдайда тұрақтылыққа деген сенімділік береді деп айта кетті
[1].
Шаруа қожалықтарының саны өсіп отырғанына қарамастан,
ауылшаруашылығының бүкіл өнімінің жалпы көлеміндегі олардың үлесі 5-6%-дан
аспайды.
Шаруа қожалықтарының фермалары мен алқаптары өнімділігінің төмендігі
олардың көпшілігіне өнімді өндіруге кеткен шығынды жабуға мүмкіндік
бермейді. Экономикалық тоқырау және шаруа қожалықтарының қаржылық
жағдайының нашарлығы олардың көбінің жыл сайын өзін-өзі жоюының негізгі
себебі болып отыр.
Шаруа еңбегінің өнімділігі жоғары болмай тұр, фермерлерге жеткілікті
түрде бөлінген жер бөліктері бос жатыр.
Фермерлік шаруашылықтардағы мұндай жағдайдың негізгі себебі, өз
меншігіндегі айналымдық материалдық және қаржы құралының жетіспеуі,
материалдық-техникалық және жем-шөптік базаның нашарлығы, ескірген
технологияны пайдалану, ауылда қажетті өндірістік және әлеуметтік
инфрақүрылымның дамымауы, бұл агротүзілімдерге тиісті мемлекеттік қолдаудың
болмауы.
Шаруашылық секторының қайта келуі шаруашылықтардың материалдық-
техникалық және әлеуметтік базасының нашарлығымен ғана емес, ауылшаруашылық
жетекшілері мен мамандарының қиыр көзқарастар нүктесі бойынша, кешендік
ғылыми жасалымдардың жоқтығымен де тежеліп отыр.
Шаруа қожалықтарының тиімді қызмет атқаруы әртүрлі елдер аймағында
оларды жетілдіру, дамыту, ерекшеліктері мен экономикалық шарттардың
болашағы Қазақстанның қазіргі заманғы аграрлы нарығы тепе-теңсіздікпен,
отандық өнім сапасының төмен және бағалардың жоғарылығымен, ауылшаруашылық
өндірісі, өнім өңдеу және көтерме сауда саласында бәсекенің жоқтығымен
сипатталады. Мұндағы жалпы халық шаруашылығын, соның ішінде аграрлық
секторды реформалаудың негізгі мақсаты ауылшаруашылық өндірісінің
тиімділігін көтеру, оның көлемін ұлғайту, өнім сапасын жақсарту және оның
өзіндік құнын әлемдік нарықтағы бәсекеге қабілетті деңгейге дейін
төмендету, халықты азық-түлік өнімімен, өнеркәсіпті шикізатпен толық
қанағаттандыру болып отыр.
Тәжiрибеде орын алған республиканың ауыл шаруашылығы тауар өндiрушiлерiн
жыл сайынғы қарыздар мерзiмiн ұзарту мен жою түрiндегi мемлекеттiк қолдау
бағдарламасы алғашқы кезде кәсiпорындарды қолдап, соңғы нәтижеде
кредиторлық қарыздардың пайда болу себептерiн жоя алмады. Бұл жағдай, салық
төлеушiлерге деген тең емес қатынасқа әкелiп соқты. Олардың бiреулерi,
нарық жағдайында өмiр сүруге тырысып, өндiрiстi тиiмдi дамытудың жолдарын,
өнiмдi өткiзу нарықтарын, өз беттерiмен тауып бюджетке қарыздарын өтедi,
бiрақ соңғы нәтижеде бюджетке және басқа да мемлекеттiк қорларға қарыздары
жойылып отырған басқа кәсiпорындарға қарағанда тиiмсiз қаржылық жағдайда
болды.
Отандық ауылшаруашылық тауар өндiрушiлерiн қолдаудың басқа тәсiлдерiн
пайдалану қажеттiлiгi туды. Ауылшаруашылық секторының дамуы басым болып
табылды және сондағы саланы ынталандырушы салық саясатын, салық
жеңiлдiктерiн қоса, пайдалану арқылы қолдау ұсынысы түстi.
Бұндай тәсiлдердiң бiрi-экономиканың аграрлық саласының субьектілерін,
фермерлік шаруа қожалықтарын жанама қаржылық қолдау механизмi болып
табылады.
Ауыл шаруашылығы өндiрiсi мен оның дамуы, тұрақты жұмыс iстеуi-өз
кезегiнде, барлық жеңiл және тамақ өнеркәсiптерiнiң қалыпты жұмыс iстеуiне
мүмкiндiк беретiн шикiзат базасын дайындайды. Бұл мемлекеттiң экономикалық
шаруашылықтың көтерiлуiне даңғыл жол ашады. Сондықтанда мемлекет үшiн ауыл
шаруашылығын тиiмдi жол мен дамыту, оның әлсiз жақтары мен негiзгi
өндiрiсiнiң ерекшелiктерiн ескере отырып, ауыл шаруашылығы өндiрушiлерiн
ынталандыратындай салық саясатын, оны жүзеге асыру механизмдерiн iске қосу
өз деңгейiнде тек ауылшаруашылығы үшiн ғана емес, бүкiл ел экономикасына
жаңа серпiн берер едi.
Көптеген жылдар бойы өнiмдi еңбекке ынталандыру тетiктерiн жете
пайдаланбағандықтан аграрлық салада терең дағдарыс қалыптасты. Одан шығудың
бiрден бiр жолы, осы салада кешендi экономикалық реформа жүргiзу едi. Бұның
жүзеге асырылу барысын талдайтын болсақ, жалпы мемлекет нарықты
қатынастарға өткеннен берi толық барлық салаларға қажеттi заңдар мен заң
актiлерiн қабылдады.
Ауыл шаруашылығына қатысты Жер туралы, Жеке кәсiпкерлiктi қорғау және
қолдау туралы, Жеке кәсiпкерлiк туралы, Шаруа (фермер) қожалығы
туралы, Салық және бюджетке төленегiн басқада мiндеттi төлемдер туралы
(Салық кодексi) заңдар қабылданды. Бұл қабылданған заңдар ауыл шаруашылығы
өндiрiсiнiң бiршама негiзгi мәселерiн шештi десекте, бүгiнгi таңда, ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнде әлi көп мәселер шешудi қажет етедi. Сол мәселенiң
бiрi мемлекеттiң салық саясатын жүргiзудегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiнiң
ерекшелiгiн ескере отырып, оларды ынталандыру шаралары десекте болады.
Менiң дипломдық жұмысымның тақырыбы Фермерлік шаруа-қожалықтары үшін
арнайы салық режимін қолдану тәртібі. Жұмыстың негiзгi мақсаты мен
мiндеттерi - қазiргi кездегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi фермерлік шаруа
қожалықтарында қолданылып отырған салық жүктемесi мен салық алу
әдiстерiнiң ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi орны мен рөлiн зерттеу, негiзгi
мәселерi мен факторларын анықтап, олар үшін тиiмдi салық салу әдiстерiн
анықтау, және әлемдегi оның жетiлдiрiлген озық жолдарын ұсыну. Жұмыстың
бiрiншi бөлiмiнде жалпы ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегі фермерлік шаруа
қожалықтарының даму ерекшелiгiмен олардың экономикалық мәні, Қазақстан
Республикасындағы қазiргi кездегi ауыл шаруашылығы өндiрiсiне салық салу
мәселелерi қаралады; ал екiншi бөлiмде ҚР қазiргi ауыл шаруашылығы тауар
өндiрушiлерi мен фермерлік шаруа қожалықтары үшін арнайы салық режимі
қолдану, негізгi төлейтiн салықтары мен төлемдерiнiң тәртiбi және
ерекшелiктерi, олардың негiзгi түсiмдерiне, талдау жасалып, факторлары
анықталады. Статистикалық мәлiметтер көрсетiледi. Үшiншi бөлiмде Арнаулы
салық режимiн жетiлдiру жолдары мен салық механизмiнiң ауыл шаруашылығы
,өндірісін дамытуға,фермерлік шаруа қожалықтары тиімді дамытудың лы
негiзгi ұсыныстар мен қортындылар берiлген.
Дипломдық жұмыстың зерттеу объектiлерi ҚР мен Оңтүстiк Қазақстан
облысындағы ауыл шаруашылығы субъектiлерiнiң, фермерлік шаруа
қожалықтарының ақшалай қаражат қорлары мен табыстарының қозғалысы, бөлiнуi
талданады.
Дипломдық жұмыста статистикалық мәлiметтер баспа материалдары және басқа
негiзгi ақпарат көздерiнiң мәлiметтерi қолданылды.
1. АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ ӨНДIРIСIНІҢ НЕГІЗГІ БУЫНЫ-
ФЕРМЕРЛІК ШАРУА ҚОЖАЛЫҚТАРЫ ЖӘНЕ ОНЫ
МЕМЛЕКЕТТIК САЛЫҚТЫҚ РЕТТЕУ ТЕОРИЯЛАРЫ
1. Ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегі фермерлік шаруа қожалықтары және
олардың экономикалық мәні мен ерекшеліктері
Ауылшаруашылығы құрылымдарының ішінде негізгі тауарөндірушілер болып
шаруа қожалықтары болып табылады және ол аграрлық экономикада ерекше орын
алады.
Фермерлік шаруашылықтардың аграрлық құрылымы туралы экономист-ғалымдар
әртүрлі көзқараста қалып отыр. Мысалы, В.Д.Мартыновтың пікірінше "Қазіргі
аграрлык сектордағы ферма - негізгі ауылшаруашылық бірлік болып табылады
және оның әрекет ету принциптері ауылшаруашылық өндірісінің ерекшелігіне
барынша толық жауап береді"- деп есептейді [2, 64].
Кейбір ерте басылымдарда фермер шаруашылықтарының көлемі де үлкен
теориялық таластар тудырды. Мысалы, А.Чаянов 1925 жылы былай деп жазды:
"егер біз құрылымы бойынша күрделі шаруа қожалығының құрамына мән беріп
қарасақ, бірқатар салалар үшін оның ірі формасы тікелей көп пайда
келтіретініне оңай көз жеткізе аламыз"[3, 16].
Шаруа қожалықтары дегеніміз – ауыл шаруашылығын бірлесіп
жүргізетін тұлғалардың отбасылық және еңбек бірігуі. Шаруа
қожалықтарының мақсаты – ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру және
тарату, сауда қызметін көрсету негізінде отбасының игілігін
қамтамасыз ету. Шаруа қожалықтарын ұйымдастырудың және қызметінің
экономикалық, құқықтық және әлеуметтік негіздері ҚР-ның “Шаруа
қожалықтары туралы” заңы (1990 ж.) мен агроөнеркәсіптік кешен
мәселелері жөніндегі басқа да заңдық және нормативтік құжаттармен
анықталады.
Шаруа қожалықтары өз қызметінің бағытын, өңдірістің құрылымы
мен көлемін, өнімді өткізу арналарын өз бетінше анықтап, өзіне
қызметті бірігіп жасау жөнінде әріптестерді таңдап, өндірістік
процесті өзі ұйымдастырады. Шаруа қожалықтарын ұйымдастыру кезінде
аймақтық ерекшеліктері мен шаруашылық жүргізудің әлеуметтік-
экономикалық жағдайын есепке алу керек.
Шаруа қожалықтары қызметінің негізгі прициптері келесідей болып
табылады:
1. Шаруашылық қызметті бірігіп шүргізуді шешкен адамдардың
(отбасы мүшелері, туысқандар, сондай-ақ жалдамалы жұмысшылар) ерікті
түрде бірігуі.
2. Ол өзіне берілген жерді мақсатына сәйкес тиімді пайдалануға
оның құнарлығын арттыруға, жерді қорғау жөніндегі шаралар кешенін
жүзеге асыруға және өндірістің табиғатты қорғайтын технологиясын
қолдануға міндетті.
3. Өндірістің бағытын, құрылымы мен көлемін еркін тандау және
қызметін толық өз бетінше жүзеге асыру.
4. Мемлекттік, кооперативтік және басқа да кәсіпорындармен,
мекемелермен, ұйымдармен және азаматтармен барлық өзара қарым-қатынас
келісім-шарттық негізде жүргізіледі.
5. Өндірілген өнімге және алынған табысқа меншіктің толық
құқы, оларды өз қалауынша пайдалану.
6. Өз міндеттемелері бойынша қызметтің түпкі нәтижелері үшін
толық жауапкершілік.
Шаруа қожалықтарының ұйымдық тәсілдері иеленуші мүшелердің
құрамына байланысты төмендегідей үлгілерде болады:
1. Жеке азаматтар жеке қызмет тәртібімен жүргізетін шаруа
қожалығы;
2. Бір отбасылық шаруа қожалықтары. Мұнда толық жұмыс уақытында
бір отбасының мүшелері ғана еңбек етеді;
3. Көп отбасылық шаруа қожалықтары. Мұнда туысқандық
байланыстары бар бірнеше отбасының мүшелері еңбек етеді;
4. Шағын ауыл шаруашылық кооперативінің түрінде құрылатын бір
пікірлес қызметшілердің тікелей шаруа қожалықтары;
Егер әлемдік тәжірибеге сүйенсек, шаруа қожалығы келесідей
сипаттамалық қасиеттерге ие болуы қажет. Біріншіден, белгілі бір меншік
қатынастарының салдары болып табылатын, өндірістік-шаруашылык еркіндікте
көрінетін экономикалық оқшаулану. Фермер (толық заңды меншік иесі немесе
жалгер) өндіріс құралдарымен пайдалануға ғана емес, сонымен қатар, оларды
иемдену мен жұмсауға да құқылы. Екіншіден, бұл құқықтар: өндірістің мазмұны
мен құрылымын, өндіріс процесін ұйымдастыруды, экономикалық пайданы көздеп
өздігінше өнім өткізу нарығын, алынған табысты (салығын алып тастап) тұтыну
мен өндірісті кеңейтуге бөлу. Үшіншіден, фермер экономикалық серіктестерін
және олармен өзара қатынас формаларын таңдауда еркін. Меншік иесі болу
статусы, сонымен қатар, фермердің қызметінен тыс әртүрлі өндірістік
әкімшілік араласуларды алып тастайды. Төртіншіден, бүкіл әлемдегі фермерлік
шаруашылықтардың ең маңызды сипаты, барлық қалған жоғарыда көрсетілген
белгілерінен жоғары тұратын, оның заңды тұлға статусы.
Фермерлік шаруашылықтардың көлемі бойынша да елдерде айырмашылық бар.
АҚШ-та ХХ-ғасырдың соңында бір фермаға орта есеппен 180 га-қа жуық өңделген
жерден келді, дәл осы көрсеткіш Ұлыбританияда -65 га, Швеция, Дания және
Францияда -27-30 га, ГФР, Нидерландыда, Бельгия, Испания және Финляндияда -
12-16 га, Греция, Португалия және Италияда 4-6 га, Жапонияда - 2 га-дан аз
тиді.
Ферманың негізгі бөлігі жекеменшік жерде жүргізіледі.
Ауылшаруашылығында пайдаланылған жер көлемінің жалпы жалға алынған жерден
үлесі АҚШ-та - 44%, ГФР, Ұлыбритания, Нидерланды және Швецияда -34-38,
Дания мен Италияда - 20 %-қа жуықты кұрады.
Сонымен қатар, Францияда жалгерлік негізде шаруашылық жердің 52 %-ы,
Бельгияда - 70 %-ы өңделеді.
Фермерлік шаруашылықтардың өмір сүру негізі жер иеленушілер мен
олардың жанұя мүшелері болып табылады. Ауылшаруашылық өндірісінде еңбекпен
қамтылғандардың жалпы санындағы жалдамалы жұмысшылардың үлес салмағы АҚШ-та
35 %-дан, Ұлыбританияда - 33%, Данияда, Франция мен Нидерландыда - 14-15 %,
ГФР, Италия, Бельгия, Норвегия, Финляндия, Швейцария, Австрия, Португалия
және Испанияда 3-6%, Греция мен Ирландияда - 1 %-дан аспады.
Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы жағдайында бәсекелестік күрестің
күшеюі фермерлік шаруашылықтар санының бірден қысқаруына ықпал жасай
отырып, өндірістің шоғырлануына алып келеді. XX ғасырдың 80-ші жылдардың
соңына қарай озық дамыған елдерде, 50-ші жылдардағы әрекет етуші әрбір 2-3
фермадан 1-і сақталды.
Батыстың барлығына дерлік елдерінде салыстырмалы түрде фермалардың
шағын топтары басым болды.
АҚШ-та фермерлік шаруашылықтардың 19%-ы тауарлық өнімнің 75%-ын
камтамасыз етті. Батыс Еуропа елдерінде көп жағдайда фермалардың 10-15%-ы
барлық ауылшаруашылық өнімдерінің 45-55%-ын нарыққа жеткізіп отырды.
Өндірісте озат фермалар елдегі орташа есептегіден үлкен көлеммен және
жоғары экономикалық қуаттылықпен айырмашылық жасайды.
Осылай, АҚШ-та жоғарыда айтылған ірі көлемді фермалардың әрқайсысына орта
есеппен 640 га, Ұлыбританияда - 170 га-дан жоғары, Еуропаның көптеген
елдерінде 80-100 га-дан өңделген жерден тиді.
Қазақстанда шаруа қожалығының классификациясы мен өндірістік
типтендірудің әдістемелік принциптерін жасау мәселелерін шешу олардың пайда
болуы мен қалыптасуы тек олардың әлемдік қауымдастықтың жетекші аграрлық
аймақтарында фермерлік шаруашылықтарды типтендірудің шетелдік тәжірибелері
және республиканың аграршы ғалымдары өткізген зерттеулердің үйлесуінде ғана
мүмкін, осы екі түрлі бағыт ұштасуында шаруа қожалығының қалыптасу
ерекшеліктерін есепке ала отырып, олардың классификациясы мен өндірістік
типтендіруіне барынша жалпы көзқарастарды анықтауға болады. Ғылыми
әдебиетте ауылшаруашылық кәсіпорнының өндірістік типі деп жер өңдеу және
мал шаруашылығы жүйелерінің жалпы маңызды сипаттары, сонымен қатар
салыстырмалы түрде нақты аумақ, аймақ, облыс, ауданға тән әрекет етудің
біртекті табиғи және экономикалық шарттарымен ерекшеленетін және белгілі
бір ауылшаруашылық өнімдерін өндіретін біртекті шаруашылықтар жиынтығы
түсініледі. Өндірістік типтендіру іс жүргізіп отырған ауылшаруашылық
кәсіпорындарының әрекет етуінің заңдылықтарын тек үйренуге және
қорытындылауға ғана емес, сонымен бірге болашаққа тиімді жағдайларды
анықтауға да мүмкіндік береді.
Шаруа қожалығын басқару және оны реттеу жүйесіне келетін болсақ,
бүгінгі күні ғалымдар мен нақты осы кәсіпкерлікпен айналысып келе жатқан
мамандар арасында осы мәселе бойынша әртүрлі көзқарастар пайда болып отыр.
Оларды топтастырсақ мынадай қалыптасқан топтарды анықтауға болады.
Бірінші — шаруа қожалықтары тек қана жеке меншіктегі шағын отбасылық
фермерлер. Екіншісі – шаруа қожалықтары тек қана ірі, мамандандырылған
меншік түрі әр түрлі болатын кәсіпорындар. Үшіншісі — жеке меншік немесе
акционерлік шағын және орта кәсіпорындар. Төртіншісі — негізінен
бұрынғы ауылшаруашылық мамандарынан тұратын топ өкілдері — ұжымшарлық
және кеңшарлық өндірісті қайта қалыптастыру арқылы ұжымдық меншік негізінде
қайта құрылған өтпелі кәсіпорындар.
Шаруа қожалықтары 2000 жылдың 1 қаңтарында 64,6 мың шаруашылықты, 120-
дан астам шаруа қожалықтарының ассоциациясын қамтитын, орталықта және
облыстар мен аудандарда (КазАгро) Қазақстан фермерлерінің ұлттық
федерациясы сияқты қалыптасқан ұйымдық құрылымы бар аграрлык экономиканың
еркін, ұсақтауарлы секторы ретінде қалыптасқан.
Қазақстан тәжірибесінде шаруа қожалықтарының еркін қалыптасуының
әртүрлі нұсқалары пайдаланылды.
Бірінші нұсқа бойынша жеке жанұя немесе кеңшар жұмысшыларының тобы
(бригада) жерді және басқа да өндіріс құралдарын: ғимаратты, техниканы,
малды жалға мердігерлікке алады. Ары қарай бұл жалгерлік ұжым жеке қаржысы,
шаруашылық-есеп табысы есебінен немесе шаруашылықтың — жалға берушінің
кепілдік міндеттемесіне берілетін банк несиесінің көмегімен өндіріс
құралдарын жеке меншікке иелену және мүлікті біртіндеп сатып алу жолымен
шаруа қожалығына айналады.
Екінші нұсқа бойынша шаруа қожалықтары еңбек ұжымының мүшелері арқылы
кеңшарлар, ұжымшарлармен еңбек қатынастарын тоқтатып, одан өзінің жер үлесі
мен мүліктік пайын алу жолымен құрылады. Мұндай жол мемлекеттік
ауылшаруашылық кәсіпорындарын жекешелендіру кезеңінде кеңінен тарады.
Үшінші нұсқа бойынша шаруа қожалықтары арнайы жер қоры немесе
миграциялық қорға жеке қаржылары мен банк несиелері есебінен қала және
басқа да ауыл тұрғындары құрды.
Төртінші нұсқа — жеке қосалқы шаруашылықтарды интенсивті дамыту және
оны біртіндеп тауарлы шаруа қожалығына айналдыру. Бұл кезде бір мезгілді
ірі капитал шоғырландыру (жұмсау) қажет болмайды. қаржыландырудың негізгі
көзі азаматтардың жеке қаржылары болып табылады.
Қазақстанда 2005 жылдың басына қарай шаруа қожалықтарының келесідей
құрылымы қалыптасты. Оларға 27,8 млн.га жалпы жер көлемі бекітілді, олардан
ауылшаруашылығында пайдаланатын — 26,9, оның ішінде 3,9 млн.га шабындық
(14%), 21 млн.га жайылым (75,5%). Онда 331,6 мың адам, оның ішінде 35,6 мың
немесе 9,3% жалдамалы жұмысшылар еңбек етеді. Шаруа қожалықтарының
көпшілігі біржанұялы, және 63%-ды құрайды, 2-3 жанұялылар — 27,0,
көпжанұялылар — 10%.
Орта есеппен бір шаруа қожалығына 434,0 га ауылшаруашылық жерлері,
оның ішінде 61,0 га шабындықтан, 0,5 трактор, 79 шартты қой басынан келеді
және 3-тен астам жұмысшымен қамтылған. Шаруа қожалықтарының 55% егін
шаруашылығымен, басым көпшілігі астық өндірумен, 19 - мал шаруашылығында
және 25% аралас бағытта. Шаруа қожалықтарында республикада 5,0% ірі қара
мал, 17,0 — қой мен ешкі және 1,0% шошқа өсірумен айналысады. Шаруа
қожалықтарының рөлі сүт — 4,7%, ет - 5,8, жұмыртқа - 12% өндірумен
шұғылданады.
Астық өндіруде олардың үлесіне 15,8%, көкөніс - 11,4, шитті мақта —
30,9, қант қызылшасы - 24,5% көлемінен тиеді. Оның үлесінде ең салмақтысы
темекі жапырағын өсіруде — 54,4% және бақшалық өнімдер — 29,0%. Егістік
құрылымында аса үлкен үлесінде дәндік дақылдар алады (76,2%), жем-шөп
өндіру үлесіне егістік алаңының тек 16,4% ғана тиеді. Фермерлік мал
шаруашылығы әлі де жеке үй жанындағы шаруашылық деңгейінде ғана дамып отыр.
Бір шаруашылыққа есептегенде 2-ден 60 басқа дейін ірі қара мал, 4-тен 258
басқа дейін қой, 2-ден 12-ге дейін шошқа, 1-ден 12 басқа дейін жылқыдан
келеді. Шаруа қожалықтарының саны өсу карқынына қарамастан, олардың жалпы
өнімінің көлеміндегі үлесі 5%-дан аспайды.
Шаруа қожалықтарының экономикалық жағдайында олардың құрылуындағы
уақыт факторы көрінді. 1989-90 жылдарда жеке бизнеспен айналыса
бастағандардың (1-1,5%) жағдайының жақсы екендігі дәлелденді. Бұл
шаруашылық басшылары — неғізінен кеңшарлар, ұжымшарлар мен олардың
бөлімшелерінің бұрынғы басшылары мен мамандары — жеңілдікпен берілетін
несиелер алып, қажетті техниканы шаруашылықтағы қалдық құнмен сатып алған
немесе бүрынғы "Сельхозтехника" кәсіпорны арқылы төмен бағада алған.
Олардың көбі банкке, нан қабылдаушы кәсіпорындарға және элеваторларға
акционер болды, ал қазір — жеткілікті түрде экономикасы нығайған жеке тауар
өндірушілер.
Шаруа қожалықтарының екінші тобы (28-30%) 1991-1993 жылдарда
ұйымдастырылды. Олар техникадан толық құрамға ие болмаса да, келешектеріне
сенімді және экономикадағы дағдарыс кезеңінен өтуге үміттенеді.
1993 жылдан кейін әлеуметтік сала жұмысшылары, қатардағы
механизаторлар мен мал өсірушілер ұйымдастырған көп шаруа қожалықтары ең
ауыр жағдайда тұр. Мемлекеттік ауылшаруашылық кәсіпорындарынан мүліктік
пайдың бөліну механизмі іске аспауының себебінен бұл үлеске келетін
шаруашылық карызының көлемі, әдетте пайдың өзінің деңгейінен асып кетуіне
байланысты болды. Шаруалар қаржы жетіспеуіне байланысты не жаңа, не ескі
техниканы өздігінше сатып ала алмай қалды. Мұндай шаруашылықтар мемлекеттің
қолдауынсыз өмір сүре алмайды. Сондықтан шаруа қожалықтарының кейбір
бөлігі тарап жатыр.
Қазір елімізде жасалған жекешелендіру нәтижесінде негізгі қоры жоқ
ауыл тұрғындарының қатары пайда болды. Сонымен, солтүстік облыстардағы
шаруа қожалықтарында бір шаруа қожалығына келетін тракторлар саны 0,5-тен
1,0 данаға дейін ауытқиды, оңтүстікте — 0,1-ден 0,8-ге дейін. Трактормен,
комбайнмен және басқа да техникамен шаруа қожалықтарының 35,6% қамтылған.
өткізілген сүрау бойынша тек 30%-ында ғана өнім сақтайтын қойма бөлмелері
бар. Мемлекеттік меншікті бастапқы жекешелендірудегі осындай келеңсіздіктер
мал шаруашылығында да байқалады. Шаруа қожалықтарының тек 64%-на ірі қара
мал, 51,5% — қой мен ешкі, 10,4% — шошқа, 41,8% — жылқы қалды.
Қазіргі уақытта мемлекеттік меншікті бөлу барысы аяқталды, енді
аймақтардың экономикалық және биоклиматтық қуатын толық пайдалануға
мүмкіндік беретін өнімнің сол түрлерін өндіруге мамандандырылған қазіргі
заманғы технология меи жоғары өнімді техниканы пайдалануға көлемі тиімді
болатын қазіргі заманғы өркениетті шаруа қожалықтарын қалыптастыру кезеңі
келді.
Шаруа қожалығының қызметі қоғамдық қатынастар субъектісі ретінде
Қазақстан Республикасының азаматтық және басқа да заңдарымен белгіленеді.
Олар арқылы елдің әрбір азаматына шаруа қожалықтарын құру мүмкіндігі заңды
түрде беріледі.
Бұл жерде арнайы ауылшаруашылык білімі және біліктілігі,
ауылшаруашылығында іскерлік тәжірибесі бар және осы жергілікті жерде
тұратын тұлғалар басымдылық жағдайды құқыққа ие. Шаруа қожалықтары мынадай
заңдық құқықтармен кепілденген: меншікке (жер, мүлік), өз шаруашылығын құру
үшін шаруашылық түзілімінен мүліктік және жер пайымен еркін шығу, заңсыз
тартып алудан өз мүлкін қорғау; қызмет ету саласын таңдауда еркіндік және
өндірілген өнімді басқару құқы, материалдық, ақпараттық және қаржылық
қорлар нарығына қол жеткізуге тең құқығы және т.б.
Бiр қарағанда қарапайым көрiнетiн ауыл шаруашылығы өндiрiсi — өте нәзiк,
жеңiл үзiлетiн және көп аялауды қажет ететiн жүйе, ол қатаң қалыпқа
салғанды көтермейдi. Ауыл шаруашылығы өндiрiсi басшылықтың бiлiктi
болғанына, жұмысшылардың белсендi күш-жiгерiне қарамастан көптеген
факторлардың әсерiнен азапқа түскен адамдай ауыр халды басынан кешiредi.
Мысалы, әзiрге адамның бақылауына аз көнетiн табиғи фактор, оның iшiнде ауа
райының жағдайын алайық. Құрғақшылық, бұршақ жауу және басқа қолайсыз
құбылыстар жұмысшылардың барлық ұмтылысына айтарлықтай зиян әкеледi немесе
тiптi жоққа шығарып тынады.
Нарықтық экономика фермерлік шаруа қожалықтарының табысын маусымдық
ауытқулар мен ауа райы-климаттық қолайсыздықтардан қорғаудың белгiлгi бiр
тегершiгiн жасады. Биржалық бизнесмендердiң тұтас бiр тобы пайда болды.
Олар ауыл шаруашылығы табыстарының қолайсыздығын өз мойындарына алады.
Алайда, мұның өзi жеткiлiксiз, сондықтан да көптеген мемлекеттерде ауыл
шаруашылығы өнiмдерiн сатып алу және фермерлiк шаруа қожалықтарын
қолдаудың мемлекеттiк жүйесi кеңiнен тәжiрибеге енгiзiлген.
Аграрлық јндiрiстiє тағы бiр ерекшелiгi дЅрыс пайдаланған жағдайда
тозбайтын, (1 суретiн қараңыз) қайта керiсiнше құнарлана түсетiн,
өндiрiстiң айырбастауға келмейтiн ең басты мәңгiлiк қоры — жердiң алабөтен
орны болып табылады. Жердiң құнарлығындағы айырмашылық еңбек пен капиталды
бiрдей жұмсағанның өзiнде де өндiрiс пен табыстың көлемiндегi айырмашылықты
туғызады. Осыдан барып жер рентасы және табысты реттеу, сондай-ақ жақсы
ауыл шаруашылық жерлерiнiң шектелу проблемалары туады.
Сурет 1. Ауыл шарушылығы өндiрiсiнiң ерекшелiктерi.
Өндiрiстiң ерекше саласы ретiнде ауылшаруашылығының ерекше белгiсi онда
өндiрiлген өнiм (тұқым, жем, малдың төлi, органикалық тыңайтқыш және
басқалар) онан әрi өнiмдi көбейту үшiн қолданылатындығы болып табылады.
Биологиялық факторлар мен тiрi организмдердi пайдалануға негiзделетiн
ауылшаруашылығында бұл жағдай оның өндiрiс технологиясының да ерекшелiгiн
бiлдiредi.
Өнеркәсiпте өндiрiс және еңбек процесi көбiнесе үздiксiз жүредi. Бұлай
болатын себебi техниканың, технологияның және өндiрiстi
ұйымдастырудың жетiлдiрiлуiн қамтамасыз етуде жатыр. Агроөнеркәсiптiк
өндiрiсте экономикалық процесс өнiм шығаруды жеделдету мен көбейтудi
төтенше шектейтiн табиғи-биологиялық факторлармен тығыз байланысты.
Табиғи-биологиялық фактор өндiрiстiң тиiмдiлiгiн анықтауда, технологияны
таңдауда ең басты факторы болып саналады. Мал мен өсiмдiктер дамуының
табиғи заңдылықтарын сақтамау басқа өндiрiстiк экономикалық ресурстардың
тиiмдiлiгiнiң төмендiлiгiне әкелiп соқтыратын болғандықтан техника, еңбек
ұйымдастыру жүйесi аталмыш факторға қарай ыңғайланады. Осы жерден келiп,
әмiршiл-әкiмшiл экономика кезеңiнде өсiмi төмен мал өсiру мен нашар жем-шөп
базасы жағдайында iрi мал шаруашылығы кешендерiне, қарапайым агротехникалық
талаптарды сақтамаған жағдайда жердi мелиорациялауға жұмсалған орасан шығын
ауыл шаруашылығының өнiмдерi мен шикiзатын жоғалтуға алып келдi.
Ең жетiлдiрiлген техника, озық технология және өндiрiстi бiлiктi
ұйымдастырудың өзi де өнiм өндiрудi белгiлi бiр „биiктiктен" асыруға
мүмкiндiк бермейтiн мал мен өсiмдiктiң табиғи-генетикалық потенциалы сияқты
ауыл шаруашылығының осындай биологиялық факторын жеңе алмайды.
Ауыл шаруашылығының маусымдық қасиетi оның табиғи ерекшелiктерi болып
табылады. Мұның өзi өндiрiс кезеңi мен жұмыс кезеңiнiң тура келмеуiн
тудырып, жыл бойы жұмысшы күшi мен материалық-техникалық ресурстардың тепе-
тең пайдалануына қолбайлау жасап, табыстың түсуiн де ала-құла қылады.
Салыстырмалы түрде аз ғана уақыт жұмыс iстейтiн тех-никаны пайдаланудың
қажеттiлiгi, сондай-ақ өндiрiстiң қуат көздерiн көп керек ететiндiгi
тұрақты капиталдың жоғары үлесiн қажет етедi. Өндiрiс жалға алған жерде
жүргiзiлетiн жағдайда тұрақты шығынның деңгейi сонымен бiрге жалға
төленетiн ақы есебiнен де өсiп отырады.
Тұрақты шығынның жоғары үлесi шаруалар мен олардың өндiрiсгiк
стратегиясына да әсер етедi. Өнеркәсiпшiге қарағанда, ауылдағы iскерге
нарықтық конъюнктура тиiмсiз болған жағдайдың өзiнде де өндiрiстi күрт
қысқарту тиiмсiз, өйткенi тұрақты шығындар өндiрiс көлемiне қарамастан
өтелуге тиiстi.
Табыстың түсуiнiң маусымдық мәнде болуы барлық өндiрiстiк циклдың өн
бойында шығарылатын шығынның орнын толтырудың өте қажет көзi ретiнде ауыл
шаруашылығы өндiрiсiн несиелiк ресурстар алуға итермелейдi. Көптеген ауыл
шаруашылық салаларында бұл циклдың ұзақ уақытқа созылуы ұсыныс көлемiнiң
қысқа мерзiм iшiнде азайтылуына немесе көбейтiлуiне мүмкiндiк бер-мейдi.
Осының өзi ауыл шаруашылығы өндiрiсi мен аграрлық рыноктiң тағы бiр маңызды
ерекшелiгi болып табылады.
Алайда, бұл факторлар — ауыл шаруашылығы өндiрiсiндегi қиыншылықтардың
мұзтаудың су бетiнде көрiнiп тұрған басындай ғана. Мұнымен қатар мұзтаудың
су астында көрiнбей тұрған бөлiгiндей тағы басқа көптеген қиындықтар бар.
Мұның қатарында “шаруа-еңбек-жер” жүйесiн құрайтын әлеуметтiк, экономикалық
және психологиялық қарым-қатынастар аясындағы қиыншылықтар — ең күрделi
қиыншылықтар.
Қызметкердiң немесе өнеркәсiп жұмысшысының, құрылысшының еңбегiн
ұйымдастыру, есебiн жүргiзу, бақылау және әдiлеттi еңбек ақысын төлеу өте
оңай шаруа. Ал, тек қана жұмыс уақытысы емес, барлық өмiрi ауыл
шаруашылығын жүргiзу жағдайына бағындырылған ауыл еңбеккерiнiң жағдайы
тiптен басқаша.
Ауыл шаруашылығы жұмыстарының қарбалас кезеңдерiнде шаруа уақытпен
санаспай, демалыссыз, демалыс және мерекелiк күндерсiз, ауа райының қолайлы
сәттерiн қалт жiбермей, қымбат уақытты тиiмдi пайдалану үшiн жан-тәнiн
салып жұмыс iстейдi. Оның есесiне кейбiр кезеңдерде, әсiресе қысқы уақытта
шаруа адамы апталап, тiптi айлап бос болады. Жалпы алғанда, шаруа норма
немесе жоспар үшiн емес, түпкi нәтиже үшiн жұмыс iстейдi. Сондықтан
да ауыл шаруашылығы еңбеккерiнiң психологиясында, табиғатында әрбiр
дән немесе түп ушiн жауапкершiлiк жүгi қаланған. Егiстiктi өңдеу
барысында ол бiрде-бiр өсiмдiктi аяғымен таптамайды, ал егiн жинау кезiнде
өнiмнiң ысырап болуына барынша жол бермейдi. Ауыл шарушылығы өндiрiсiнiң
тиiмдiлiк көзi дәл осында жатыр деп батыл айтуымызға болады.
Алайда, соңғы онжылдықтарда ауылшаруашылығында қалыптасқан өндiрiстiк
қарым-қатынастар шаруа еңбегiнiң осы тұстарын есепке алмай, ғасырлар бойы
келе жатқан әдеттер мен дәстүрлердi құртып тынды. Ұжымшарларда немесе
кеңшарларда шаруалар бүгiн бiр егiстiк басында жұмыс iстесе, ертесiне басқа
жердi өңдеуге жегiлетiн болды. Сондай-ақ оның еңбек құралы да жиi
ауыстырыла бердi. Соның қортындысында ол өз еңбегiнiң түпкi нәтижесiн көре
алмай, бiрте-бiрте жер мен өндiрiс құралдарына деген өзiнiң қожайындық
(тiптi ұжымдық қожайындық) сезiмiн жоғалта бастады. Онан соң тек iлкi
сәттегi табыс үшiн ғана, бүгiнгi еңбекақы үшiн ғана жұмыс iстеуге бойын
үйретiп алды.
Аграрлық өндiрiстiң жоғарыда айтылған ерекшелiктерi, оның қоршаған
ортамен тығыз байланысы, ауа райы мен жер бедерi жағдайларының әр
түрлiлiгi, шаруа еңбегiнiң ерекше мәнде болуы өз бойында iскер-қожайын,
басқарушы-менеджер және жұмысшы-орындаушы сияқты үш қасиеттi жинақтаған
ерекше жұмысшының жұмыс iстеуiн талап етедi. Агробизнес да-мыған елдердiң
фермерлiк шаруашылықтарындағы тұрактылық пен тиiмдiлiк дәл соларға арқа
сүйейдi. Шаруалық отбасылық шаруашылықтар көптеген ауыл шаруашылықтары үшiн
ең ыңғайлы өндiрiстiк шаруашылық бiрлiгi болып табылады. Өйткенi мұнда ауыл
шаруашылығы өндiрiсi мен еңбектiң ерекшелiктерi толық қарастырылған. Отбасы
өндiрiстiк ұжым ретiнде өз бойына өндiрiстiк қызметтiң iскерлiк, басқару
және орындаушылық мiндеттерiн тамаша жинақтай бiледi. Отбасылық еңбек ұжымы
пайдалана алатындай өндiрiс ресурстарын (жердiң, техниканың және
басқалардың көлемiн) сол кезеңдегi өндiрiстiң техникалық және технологиялық
мүмкiндiктерi айқындайды. Сондықтан да бiр фермаға шаққанда өндiрiс және
өндiрiс ресурстарының көбейюi ғылыми-техникалық өркениеттiң дамуымен жүзеге
асады. Агроөнеркәсiптiң жоғарыдағы ерекшелiктерi негiзiнен алғанда
әлеуметтiк-саяси жүйесiне қарамастан, барлық елдер мен аймақтарда көрiнiс
тапқанындай, объективтi мәнде болады.
Егер бұл жағдайға тұрақты түрде болып тұратын кадрларды алмастыруды
қоссақ, басқару ұйымдарында жағдайдың қандай күйде болғаны айтпаса да
түсiнiктi. Көп жағдайларда басшылық жұмыстарға мамандар емес, ең алдымен
идеялық және саяси жағынан әсiресенiмдi кадрлар жiберiлдi. Олар өнiм
өндiрудi бiлгеннен көрi, шаруалардан нан тартып алуды әлдеқайда жақсырақ
бiлгенiн айтсақ, ауылдың iшкi терең құлдырауының табиғатын түсiну қиын
болмайды. Әсiресе, үй iргесiнде шаруашылықты шектеу үлкен зиян әкелдi. Жеке
шаруашылық үшiн бiр жарым ондық (десятка) жерден аспайтын учаске ғана
бөлiнiп, бiр сиыр және он қойдан артық үй iргесiнде мал ұстауға тыйым
салынды. Мiне, осындай шектеулер шаруа психологиясындағы меншiктiк сезiмге
соңғы соққы болып тидi.
Кеңестiк кезеңнен кейiнгi кеңiстiкте пайда болған елдерде, оның iшiнде
Қазақстанда агроөнеркәсiптiк өндiрiс дамуының, агробизнестiң қалыптасуы мен
оның жұмыс iстеуiндегi қиыншылықтардың объективтi шарттары мен субъективтi
себептерi, негiзiнен алғанда, мiне осындай. Алдыңғы талдау көрсеткенiндей,
нарықтық қатынастарға өту және бизнестi, әсiресе агробизнестi дамыту,
кейбiр мамандар болжағандай, соншалықты жеңiл болмайды. Дегенмен, басқа жол
жоқ. Қазiргi экономикалық дағдарыстан өтiп, барлық елдер мен халықтар жүрiп
өткен нарықтық қатынастардың кең даңғыл жолына түпкiлiктi жаңғыру мен
бизнестi, экономиканың барлык салаларында, оның iшiнде ең алдымен
агроөнеркәсiптiк өндiрiстегi бизнестi игерудiң негiзiнде түсе аламыз.Осы
бағытта фермерлік шаруа қожалықтары ауыл шаруашылығындағы
негізгі өндірушілер болып табылады.
1.2 ҚР ауылшаруашылығы өндірісіндегі субьектілерді мемлекеттiк салықтың
реттеудiң теориялары
Шаруашылық жүргiзудiң экономикалық тетiктерiнiң басты буыны
салық саясаты болып табылады. Мұнда қоғамның экономикалық, саяси және
әлеуметтiк мүдделер жиынтығы шоғырландырылады.
Мемлекеттiң шаруашылық субъектiлерiмен экономикалық байланысының және
қоғам дамуының басты проблемасының бiрi салық салу жүйесiн дамыту болып
отыр. Мемлекеттiң сұраныс пен ұсыныс кызметiн, әлеуметтiк пен баска да
факторларды жүзеге асырумен байланысты шығындар салық салу жүйесiнiң негiзi
болып табылатындықтан, А.Б.Зейнельгабдин келесiдей ұйғарым шығарады: "салық
салу жүйесi мемлекеттiң заңды және жеке тұлғалармен қаржылық
қатынастарының, салықтардың, адамдардың, салық салудың әдiстерi мен
тәсiлдерiнiң, салық салу бойынша заң актiлерiнiн, сонымен қоса қаржы
қатынастарын басқарып отыратын салық қызметi мен басқару органдарының
жиынтығын қурайды”. [2].
Саяси, әлеуметтiк, экономикалық және басқа да қызметтерiн орындау үшiн
мемлекеттiң қоғамнын таза табысының бiр бөлiгiн тартып алу құқығын жүзеге
асыруының ең маңызды қаржы нысаны салықтар болып табылады. Салықтар
объективтi экономикалык категория болып келедi.
Салық төлеушiлерге өз қызметiнiң шаруашылық және қаржылық нәтижелерiн
болжамдауға мүмкiндiк беретiн тұракты салық заңдылығы өндiрiстiң тұрактануы
мен дамуына, инвестициялық қызметтiң жандануына септiгiн тигiзетiнi сөзсiз.
Сондықтан бюджет табысын қалыптастырудағы мемлекеттiң саясаты
негiзiне салық стратегиясын болжамдап алу принципiн қолдану абзал.
Салык саясатын жүргiзуде қоғамдық мүдделер мен қажеттiлiктер ескерiлiп,
мемлекет табыстылық критерийлерiн басшылыққа алады. Мұнда келесi
ерекшелiктердi ескерген жөн-салык саясатының приоритеттерi қоғамдағы саяси
күштерiнiң ара-қатынасы мен экономикалық конъюнктураға тәуелдi болады;
шаруашылық жүргiзудiң экономикалық тетiктерiнiң бас буыны болып келетiн
салық саясаты мемлекеттiк те, жеке секторда да қызмет атқарады; салык
саясаты қайшылық сипатқа ие болады, яғни мемлекет салық күшiмен үлестiру
қатынастарына неғұрлым белсендi араласа бастаса, солғұрлым оған әлеуметтiк
күштер қарсылығы күшейедi. [3].
Ж.Балапановтың ой-пiкiрi бойынша: "Салық жүйесi мемлекеттiң
экономикалык. саясатының негiзгi элементi болып табылады. Салық жүйесi
арқылы қоғамның экономикалық дамуының негiзгi пропорциялары жүзеге
асырылады, және ол өндiрiстегi құрылымдық өзгерiстердiң, әлеуметгiк-
экономикалық дамуын мемлекет тарапынан реттеудiң, сыртқы экономикалық
қызметтiң белсендi тұтқасы болып келедi".[4].
Республиканың салық жүйесiне жасаған шолу салық заңдылығының
кәсiпорынның өз қызметiнiң шаруашылық және қаржылай нәтижелерiн болжамдауға
мүмкiндiк бермей, өндiрiстiң тұрақты дамуына және инвестициялық қызметтiң
дамуына стимул бермейтiнiн корсетедi.
Жалпы алғанда, салық жүйесi келесi кемшiлiктерге ие: салық
ауыртпалығының аса үлксн болуы, инвестициялық және кәсiпкерлiк қызметтi
ынталандыруға ат салыспауы.
Қалыптасқан салық жүйесi ауылшаруашылық тауарөндiрушi-лерiне,фермерлік
шаруа қожалықтарына аса үлкен қысым көрсетiп, кәсiпорын пайдасы мен
шығындар құрылымындағы олардың үлесi өте жоғары болып келедi.
Бизнестi, оның iшiнде аграрлық секторды,ауыл шаруашылығы тауар
өндірушілерін,фермерлік шаруа қожалықтарын мемлекеттiк реттеудiң маңызды
құралдарының бiрi салықтық саясат болып табылады. Бұл жағдайда ауыл
шаруашылығы өндiрiсiнде жалпы алғанда, оның iшiнде агробизнесте салық салу
жүйесiнiң ерекше қалыптасуына ұмтылу оның кең тараған түрi болып табылады.
Мұндай ұмтылыс дамыған елдерге тән. Және мұның өзiн оның жақтаушылары,
әдетте өтпелi кезең мен жоғарыда айтылған ауыл шаруашылығының өзiндiк және
агроөнеркәсiп өндiрiсiнiң көптеген ерекшелiктерiмен байланыстырып
түсiндiредi. Бiр айта кететiн жәйт, салық салу негiзiнен аграрлық секторда
жұмыс iстеп жатқан ауыл шаруашылығы өндірушілеріне ,фермерлік шаруа
қожалықтарына тiкелей салықтық жеңiлдiктер берумен ерекшеленедi.
Сондықтан да Қазақстанда және барлық қалған ТМД республикаларында
реформаның бастапқы кезеңiнде (1991-1993 ж.) агроөнеркәсiп кешенi
кәсiпорындары үшiн салық саясатында көптеген жеңiлдiктер жасалуы кездейсоқ
емес.
Қазақстанның салық жөнiндегi заң актiлерi табысқа 30 проценттiк салық
үстемесi жағдайында балық аулайтын ұжымшарлар, құс фабрикалары, мал
шаруашылығы және басқа ауыл шаруашылығы кәсiпорындары (меншiк түрiне
қарамай) сондай-ақ ет, сүт, жемiс-көкөнiс, нан өнiмдерi, мақта тазалау
өнеркәсiбi мен жер негiзгi өндiрiс қоры болып табылмайтын жүндi бастапқы
өңдеу кәсiпорындары үшiн 10 проценттiк көлемде белгiленген. [14].
Ауыл шаруашылығы өнiмдерiн өндiру және өңдеу жөнiндегi кооперативтер,
шағын кәсiпорындар (ұжым-шарлардан басқалары) өздерiнiң алғашқы екi жұмыс
жылдарында табысқа салық төлеуден толық босатылған. Кеңшарлар мен
ұжымшарлардың iшкi шаруашылық қажеттiлiктерге, мектептiң асханалары мен
буфеттерiне, балалар бақшаларына, мүтедектерiне, селолық ауруханалар мен
пансионаттарға өткiзетiн өнiмдерi және шаруа қожалықтарының өздерi
пайдаланатын өнiмдер қосымша құн салығынан босатылған.
Ауыл шаруашылығы жерлерiнiң игерiлу немесе оның жай-күйiн жақсарту
жағдайындағы жер учаскелерi, ғылыми ұйымдарға, тәжiрибе шаруашылықтарына
бөлiнген және сондай-ақ аз өнiмдiлiктегi құнарлылығы кеткен жерлерден жер
салығы алынған жоқ.
Негiзгi өндiрiс қоры жер болып табылатын ұжымшарлар, ауыл шаруашылығы
кәсiпорындары автотранспорт құралдарын алуға салық төлеуден босатылған.
Ауыл шаруашылығын барлық осы салықтардан босату теориялық жағынан
алғанда да, практикалық жағынан алғанда да дау туғызатындай көрiнедi.
Өркениеттi салық саясаты экономикалық шешiмдердi бұрмалауға жетектейтiн
принциптерге негiзделмеу керек. Салық жүйесi әдiлеттi болуы шарт. Бұл
талаптарға сәйкестiктi қамтамасыз ету үшiн, бiрiншiден, көлденең теңдiктi
(тең жағдайда тұрған салық төлеушiлер салықтың бiрдей мөлшерiн төлеулерi
тиiс) және, екiншiден, тiгiнен теңдiктi (әр түрлi табыс мөлшерi бар
жекелеген салық төлеушiлер салық төлемдерi бойынша мiндеттемелерiндегi
айырмашылықтары әлеуметтiк нормаға жауап беретiндей болуы керек) сақтау
қажет. [16].
Салық жүйесi қарапайым және түсiнiктi болуы шарт. Салықтар нарықтық
таңдауға қолбайлау болмауы керек, олар экономикалық тұрғыдан алғанда
бейтарап болуы тиiс. Белгiлi бiр саладан немесе белгiлi бiр қызмет түрiнен
алынған табысты салықтан босату бейтараптық принципiн ашық бұзғандық болып
табылады. Жеңiмпаздар мен ұтылғандарды анықтау бюрократтар мен
саясаткерлердiң сенiмiн тудырып, нарықтық күштердiң iс-әрекетiне қарсы
тұрғандық болып шығады.
Ауыл шаруашылығын салықтан босату ең кем дегенде мынандай қиыншылықтар
туғызады: қандай қызметтi салықтан босатуға болады, ал қандай қызметтi
босатпау керек, шаруашылықтарда жүзеге асырылатын қызметтiң барлық
түрлерiн немесе ауыл шаруашылығы субъектiлерiнiң орындайтын
жұмыстарын салықтан қалай босатуға болады деген сұрақтардың өзi бұл жерде
орынсыз.
Қызметтiң салық салынатын және салық салынбайтын шығындарын бөлу маңызды
фактор болып табылады. Мысалы, жүк машинасы мен жанармай құнын қызметтiң
салық салынатын және салық салынбайтын түрлерiнiң қайсысының арасына бөлу
керек? Қызметтiң салық салынатын сферасында шығын бөлудiң көбейiп
кетпеуiнiң алдын алу үшiн салық инспекциясы осы салада тұрақты бақылауды
жүзеге асыруы керек. Бiрақ, бұл мүмкiн емес.
Тағы бiр басқа проблема бұдан да қауiптi. Айталық, шаруашылық ауыл
шаруашылығы қызметiне жатпайтын саланы дамытады, мысалы, өнiмдi өңдеу және
қаптау, оны тасымалдау және бөлшек сауда жүргiзудi ұйымдастырады. Мұндай
қызмет салықтан босатылмауы тиiс, өйткенi оны ауыл шаруашылығында жұмыс
iстейтiн кәсiпорын жүргiзедi. Алайда, оған салық салу тiптi мүмкiн емес.
Өйткенi, өз қызметтерiмен және кәсiпорындармен өзара есептесу кезiнде
жалған сатып алу бағасы қолданылады.
Тағы да бiр мысал келтiрейiк. Айталық, шаруашылық өнiмдi өңдеу және
қаптау, оны тасымалдау және өткiзу жөнiндегi кәсiпорынды ұйымдастырады.
Екiншi бiр мүмкiндiк — мұндай кәсiпорындарды аталмыш шаруашылықтың
жекелеген мүшелерi құрады. Айталық, шаруашылық сататын көкөнiстердiң
нарықтық бағасы 10 теңге және бұл бағамен сатқанда олар табыс алмайды, ал
өңдеу және қаптау жөнiндегi кәсiпорын 1 миллион теңге пайда табады.
Шаруашылық өзiнiң өңдеу кәсiпорнына сататын көкөнiстiң бұдан да жоғары
бағасы қолданылған жағдайда кәсiпорынның салық салынатын табысын салық
салынбайтын табысқа айналдырып жiберудiң жасанды мүмкiндiгi пайда болады.
Мұндай әдiстер тасымалдау және сатумен айналысатын кәсiпорындардың табысы
шаруашылықтың өзiне аудару үшiн қолданылады [5].
Негiзiнен мұндай заң бұрмалаушылықтың алдын алу үшiн тектес
кәсiпорындардың арасында операцияларды жүзеге асыру кезiнде жiберiлетiн
бағаға бақылау жасау қажет. Бiрақ, iс жүзiнде мұны орындау мүмкiн емес.
Қосымша құнға салық (ҚҚС) қолдануды ерекше қарастырып өту керек. Шағын
бизнес кәсiпорындарын өздерiнiң сауда-саттығы бойынша қосымша құнға салық
төлеуден қажетiне қарай босату қабылданған. Осындай босатудың нәтижесiнде
бұл кәсiпорындар “жүйеден тыс” қалып, олар несие немесе сату бойынша
төленетiн салық үшiн өтемақы алмайтын болады. Мұның өзi салық әкiмшiлiгiн
болмашы ғана салықтық түсiмдi бiлдiретiн декларациялармен жұмыс iстеуден
босатып, олардың барынша қомақты салық түсiмдерiмен жұмыс iстеуге мүмкiндiк
бередi. Оның үстiне бұл мыңдаған ұсақ кәсiпорындарға қосымша құн салығы
бойынша салықтың тәртiптi сақтаудық қажеттiгiнен қашып құтылуға
көмектеседi.
Мыңдаған ұсақ шаруа (фермерлiк) қожалықтарын жекешелендiру және құрудың
мөлшерiне қарай жоғарыда көрсетiлген тәртiптi сақтау салық салу мәселесiнде
көкейкестi проблемаға айналып отыр. Соңғы екi жыл iшiнде республикада шаруа
қожалықтарының өсуi ерекше байқалады. Егер 2002 жылдың 1 қаңтарында салық
ұйымдарында салық төлеушiлер ретiнде есепте 76373 шаруа қожалықтары тұрса,
2008 жылдың 1 қаңтарында бұл көрсеткiш 121722-ке жеттi.
Бұл жағдайда адамдар тiкелей қолданбайтын, бiрақ ұсақ шаруашылықтар
өндiрiсте пайдаланатын тыңайтқыш, тұқым, жем үшiн қосымша құн салығы
бойынша салық салмау өз-өзiн толық ақтайды. Дей тұрғанмен, салық салуға
әбден болатын, бiрақ осы мақсатта қолданылмай келе жатқан отынға жеңiлдiк
жасау мүлде түсiнiксiз.
Сонымен, салық салу теориясы тұрғысынан қарағанда ауыл шаруашылығында
салықтан босатуды көбiрек қолдану барынша қажет құбылыс емес.
Тәжiрибе тұрғысынан алғанда да бұл өзiн-өзi ақтамайды. Жақын арадағы
тәжiрибе көрсеткенiндей, республика агроөнеркәсiп кешенiне жеңiлдiк салық
салу бюджеттiң табысының өспеуiне, ауыл шаруашылығы өндiрiсi көлемiнiң
артпауына әкелiп соқты.
Сондықтан да, республикадағы салық реформасының шеңберiнде 1995 жылдан
басталған басқа да салық саясатының негiзгi мақсаттары мен принциптерi
арасында салықтық жеңiлдiктердi барынша азайту заңдылық болып табылады.
Салық кодексi бойынша агроөнеркәсiп кешенiнiң кәсiпорындары үшiн
көптеген салықтық жеңiлдiктер алынып тасталды. Сонымен қатар, Қазақстан
экономикасының аграрлық мәнi есепке алына отырып, ауыл
шаруашылығы өнiмдерiн өндiрушi заңды тұлғалар үшiн табыстық салықтың 10
проценттiк үстемесiн сақтап қалу маңызды деп табылды.
Бұдан басқа барлық шаруашылық субъектiлерiне салық салынатын табыстан
сатып алынған және өндiрiстiк құрылысты жүзеге асыратын технологиялық құрал-
жабдықтарды орнатудың құнын алып тастау мүмкiндiгi берiлдi. Бұл тек қана
табысқа салық салу көлемiн едәуiр қысқартуды емес, сонымен бiрге жаңадан
енгiзiлген тәртiп бойынша шығындарды табыстың есебiнен жабуды бес жылдың
iшiндегi кейiнгi мерзiмге ауыстыруды да бiлдiредi. Мұндай норма
амортизацияны шапшандату мүмкiндiгiмен қатар негiзгi қорды жаңартуға және
өндiрiстi кеңейтуге ынталандырады.
Сондай-ақ, жылдық жиынтық табыстан iскерлiк қызметтi жүзеге асыруға
байланысты барлық шығындарды шығарып тастау да жатқызылады. Мұның өзi салық
салатын негiздi барынша нақты анықтауға мүмкiндiк бередi.
Ауыл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz