Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологияльіқ дүние танымын қалыптастыру
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОІИЯЛЬІҚ ДҮНИЕ ТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың жалпы экологиялық және агроэкологиялық мәдеииетінің негіздері және тарихи зерттелу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастырудағы этномәдени құндылықтарының тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
1 БӨЛІМ БОЙЫНША ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕ ТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК . ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
2.1 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру кезеңдері мен нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2 БӨЛІМ БОЙЫНША ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОІИЯЛЬІҚ ДҮНИЕ ТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың жалпы экологиялық және агроэкологиялық мәдеииетінің негіздері және тарихи зерттелу жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастырудағы этномәдени құндылықтарының тәрбиелік мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
1 БӨЛІМ БОЙЫНША ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
2 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕ ТАНЫМЫН ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК . ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
2.1 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың педагогикалық үлгісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру кезеңдері мен нәтижелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
2 БӨЛІМ БОЙЫНША ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .68
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. 2010 жылы "Ауыл мектебі" бағдарламасы қабылданып, ауыл мәдениетін көтеру үшін пәрменді іс- шаралар белгіленді. Бағдарлама ауыл білімінің сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беріп, полуфункционалдық және интегративті білім беру қызметтерін сипаттайтын оқу тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуімен байланысты болады. Бұл бағдарламада жана мектеп түрлерін дамытуды қарастыру ұсынылды, мысалы "мектеп- кітапхана-мәдени орталық", "мектеп-балабақша", "мектеп- агробиолаборатория", "мектеп-ауылшаруашылық кешені", "мектеп-өндіріс серіктестігі" және олар оқушыларға қосымша білім алу бағдарламаларын іске асыруға мүмкіндік береді.
Бұл жөнінде 2005 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» және - жылы қабылданған «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында» атап көрсетілген.
Ауыл мектептерінің желісі Елбасының Қазақстан халқына "Ауылға айрықша назар аударылады" жолдауынан бергі уақытта едәуір кеңейді. Кез-келген дамыған елдерде де, ең алдымен ұлттық ғылым мен мәдениетті дамыту үшін, ауыл мектептеріне көп көңіл бөледі. Кезінде бұл мәселе төңірегінде Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаевтар салмақты пікір айтқан.
Шағын жинақталған мектептердегі оқыту проңесін ұйымдастыру мәселесі қазақ тілінде жазылған Ж. Аймауытовтың "Комплекспен оқыту жолдары" атты кітабында айтылған. Ал ғалыми-әдіскер Ғ. Бегалиев шағын жинақталған ауыл мектептерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Зерттеушілер назарынан ауыл мектептерінің жеке проблемалары да тыс қалмауда. Нарыктық экономикаға бейімделу мәселелерін С. Хозе, В. А. Яковлев көтерсе, агротехникалық білім мен біліктілікті қалыптастыру қажеттілігі жөнінде Л. Бохан, Э. Д. Гусева, Л. З. Красновский, Н. Б. Османова, ауыл мектептеріндегі сабақ тиімділігін арттыру (З. Бейсенбаев), осы үлгідегі мектептер үшін мұғалімдер дайындау (Ғ. З. Әділғазинов), жазбаша шығармашылыкқа негізделген тіл дамыту әдістемесін жасау (Н. М. Сламбекова) мәселелері жеке дербес объект ретінде қарастырылған.
Көптеген авторлардың еңбектерінде білім берудің неғұрлым маңызды бөлігі ретінде окушыларға экологиялық тәрбие берумен байланысты аспект атап көрсетіледі (М. А. Лигай, Г. Ф. Суворова, Г. С. Петрищева).
Қарастырылып отырған проблеманың ғылыми тұрғыдан дамып, қалыптасуына қазақстандық ғалымдардың да қосқан үлесі ерекше. Әсіресе Ә. С. Бейсенова, Н. С. Сарыбеков, К. Ж. Жүнісова, Ж. Ж. Жатқанбаев, Ә. Б. Бірмағанбетов, К. А. Сарманов, М. Н. Сарыбеков, А. Болтаев, Ж. Б. Шілдебаев, Б. В. Мұқанов, К. А. Аймағанбетова, М. Ж. Жапбасбаев, Е. А. Ахметов, С. Орынбеков, Ү. Ә. Есназарова, Д. Жангельдина, В. М. Назаренко, К. Ж. Бұзаубақова, С. Қоңырова т. б. еңбектері экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасының әр түрлі аспектілеріне арналған.
Сонда да болса жүргізілген талдаулардың нәтижесінде және қазіргі мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын зерттеудің қорытындысында ауыл мектебі оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселесі ғалымлар назарынан әзірше шет қалып отырғанына көзіміз жетті. Ғылыми ізденістердің саңқырлылығына карамастан педагогикалық әдебиеттерде ауыл оқушыларында агроэкологиялық мәдениетті қалыптастыруға деген кешенді қадам байқалмайды. Дегенмен де XXI ғасырда проблеманы философиялық тұрғыдан ұғыну (В. С. Библер, Б. С. Гершунский), адам мәдениетін қалыптастыру мәселесін өткір проблема етіп қояды. Жалпы мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылатын агроэкологиялық мәдениетті қалыптастыруға ауылды жерлерде белгілі бір жағдайлар бар. Бұл туралы 2011 жылы Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім Академиясында қабылданған экологиялық білім бағдарламасынын "Экологиялық білім беруді ұйымдастыру және басқару" деп аталатын бөлімінде аймақтық және жергілікті деңгейде экологиялық білім беру жүйесін жасау керек деп атап көрсетілген, бірақ әлі күнге дейін оны қалыптастырудың ғылыми негізі жасалынбаған.
Оның үстіне ауыл мектептерінің практикасын, ауыл өмірін зерттеп. талдау да ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде қала мектептерімен салыстырғанда айырмашылық бар екенін, кемшіліктер де жеткілікті екенін, ауыл мектебі мұғалімдері экологиялық білім мен тәрбие беруде жергілікті жердің ерекшеліктерін ескере бермейтіні, тіпті ауыл мектептерінде экология пәні жүрмейтіндігіне көзіміз жетті, бұл бір жағынан болса, екінші жағынан ауылда тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар. Егер жоғарыдағы аталған экологиялық білім бағдарламасын негізге болсақ, онда әр түрлі ұлт өкілдерінің экологиялық бағыттағы салт-дәстүрлерін, экологиялық бағытпен қарым-қатынасын ескере отырып, саясаттан тыс экологиялық мінез-құлқының қалыптасуына жәрдемдесу керек делінген, қазіргі кезде бұл да ескерусіз қалып отырған жағдайдың бірі. Осылардың бәрі ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде өзіндік ерекшеліктері бар екендігін көрсетіп, ғылым мен шын реалды өмірде қайшылықтар болуына байланысты, қайшылықтардың шешімін табу мақсатында, ауыл мектебінің оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде аймақтың және жергілікті жердің ерекшеліктерін ескеретін болсақ, яғни біріншіден табиғаты, климаты, экологиясы және ауыл шаруашылығы, екіншіден ауылда тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар болғандықтан, табиғатты қорғап, аялауда саясаттан тыс қазақи мінез-құлық қалыптастыруға негіз болатын ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып "Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру" деген проблеманы зерттеу жұмысымыздың тақырыбы етіп алдық.
Зерттеу мақсаты: Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру үрдісін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетаным қалыптастырудың мәнін, моделін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу;
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың негізгі моделі жасалып және оның компоненттері, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін айқындау;
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мақсатындағы оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың мазмұндық мүмкіндіктері мен бағыт-бағдарын ауылшаруашылығы материалдары негізінде анықтау;
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың нәтижелілігі тәжірибелік-педагогикалық тексерістен өткізіліп, қорытындысын шығару, ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсыну.
Зерттеу объектісі: Ауыл мектептері оқушыларының агроэкологиялық мәдениеті.
Зерттеу пәні: Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: ауыл мектебі оқушыларының өзін қоршаған ортаға, ауылына, табиғатқа деген аялы сезімін арттырып, туған жерінің табиғатын қорғап, дала шаруашылығын мәдени тұрғыдан көркейтуге деген іс-әрекетін, яғни агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік туады, егерде:
- ауыл мектептері оқушыларының "агроэкологиялық дүниетанымы" ұғымының теориялық мәні айқындалса;
ауыл мектебі оқушылары «агроэкологиялық тәрбие мен дүниетанымы» ұғымын дұрыс түсініп, оның әлеуметтік-қоғамдық мәнін дұрыс бағалай алса;
- ауыл мектебі оқушыларына агроэкологиялық білім және тәрбие беруде аймақтың және жергілікті жердің ерекшеліктері, дәлірек айтқанда табиғаты мен шаруашылықтары ескерілетін ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасалса;
- ауыл мектептері оқушыларын агроэкологиялық мәдениеттілікке тәрбиелеу үрдісі бүкіл оқу-тәрбие жұмысын қамтитын негізгі компонентер, өлшемдер, көрсеткіштер белгісі ауыл шаруашылығында, шаруа қожалықтарында, іскер орталарда жалғасын тауып, іс-әрекетке ұласса - онда, ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың тиімді жолдары анықталып, жүйелік және іс-әрекеттік аспектілері жүзеге асырылады.
Жетекші идея: ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мақсатында ауыл мектебі орналасқан жердің экологиясы мен шаруашылығын ескере отырып оқу және тәрбие жұмыстарымен үйлесімділік жүйеде жүргізу оқушылардың ауыл туған өлке, табиғатын қорғауға, аялауға деген экологиялық мәдениеттілігін арттырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: "Адам- табиғат-қоғам" жүйесінің даму заңдылықтары, философиялық, мәдениеттану, педагогикалық, психологиялық гуманистік бағыттағы қонцепциялар (Ы. А. Бердяев, Б. С. Гершунский, В. В. Розанов, К. Роджерс, В. А. Сухомлинский), психологтар мен педагогтардың оқушылардың ерекшелігі және оны қалыптастыру проблемалары жөніндегі қонцепциялар (Б. Г. Ананьев, Л. С. Выготский, О. С. Гребенюк, С. Л. Рубинштейн).
Зерттеулер оқушыларға экологиялық тәрбие берудің жетекші қонцепцияларына иек артады (И. Д. Зверев, Н. Н. Моисеев, Г. Ф. Суворова, И. Т. Суравегина), агроэкология төңірегіндегі зерттеулер (В. А. Вронский, В. Тишлер, Г. Л. Тышкевич, Н. А. Уразаев), Ю. А. Конаржевскийдің, М. М. Поташниктің, П. И. Третьяковтың басқару қонцепциялары.
Зерттеудің көздері: Президент Н. Ә. Назарбаевтың "Қазақстан-2050" стратегиялық бағдарламасы, Білім беру туралы Қазақстан Республикасының заңы, Білім беру министрлігінің экологиялық білім және тәрбие беру жөніндегі тұжырымдамалары, кешенді бағдарламалары, этнопедагогтар мен этнопсихологтардың, экологтардың ғылыми зерттеу жұмыстары және зерттеліп отырған мәселеге байланысты қазақстандық және шетел ғалымдарының - философтардың, тарихшылардың, педагогтардың, психологтардың қазақ халқының шаруашылығы, рухани мәдениеті жөніндегі еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектеріне, Қазақстан Республикасының ресми материалдарына, тұжырымдамалар мен бағдарламаларға теориялық тұрғыдан талдау жасау, ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау, окушылар, ата-аналар арасында сауалнама жүргізу, педагогикалық бақылау, әңгімелесу (ата-аналармен, мұғалімдермен, окушылармен, ауыл ақсақалдарымен), ұсынылып отырған әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін, тәжірибесін жұмыс барысында тексеру, жиналған материалдарды өңдеу.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең: әдіснамалық, ғылыми, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы белгіленіп, теориялық негізі анықталды. Экология, экологиялық мәдениет, агроэкология, агроэкологиялық мәдениет, халық тағылымы жөнінде ғылыми материалдар сұрыпталды. Жұмыстың ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезең Негізгі теориялық ойларды анықтау мақсатында іс- тәжірибелік жұмыстар жүргізілді. Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мақсатында ауылдың аймақтық, шаруашылық ерекшелігіне байланысты білім деңгейлері, оны күнделікті іс-әрекетінде ұтымды пайдалану жолдары қарастырылды. Таңдаулы курстар, факультативтік сабақтар, сыныптан тыс, мектептен тыс агроэкологиялық жұмыстардың бағдарламалары жасалынып, өмірге енгізілді, оны іс-әрекетпен, шаруашылық түрлерімен байланыстыру жолдары қарастырылып экологиялық тәрбие беруге ынталандырудың экономикалық механизмі жасалынды.
Үшінші кезең: педагогикалық тұрғыдан жиналған материалдарға жүйелі талдау жасалынып, сұрыпталды. Зерттеу жұмысымыздың нәтижелілігі тексерілді, ғылыми болжамдар дәлелденді. Тұжырымдар жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеудің практикалық мәні:
- ауыл мектебі окушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруда бастауыш сынып оқушылары үшін "Адам және табиғат" үйірмесінің жұмыс жоспары жасалынып жүзеге асырылды;
"Агроэкологиялық дүниетаным" факультативтік курсының бағдарламасы жасалынып, ауыл мектептерінде жүзеге асырылды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың мәні және теориялық моделінің негіздемесі;
- ауыл мектебі окушыларының агроэкологиялық дүниетанымын анықтайтын негізгі компоненттері, өлшемдері және көрсеткіштерінің мазмұндық сипаттамасы;
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мақсатында ауыл шаруашылығына байланысты табиғатты қорғау идеясына негізделген этномәдени құндылықтардың тәрбиелік мүмкіндіктерінің мазмұндық сипаттамасы.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеудің мақсаты мен міндеттерінің ғылыми аппаратқа сай болуымен, зерттеу әдістерінің, тәжірибе-эксперимент жұмыстарының жоспарлы және жүйелі іске асуымен, ұсыныстардың жалпы білім беретін ауыл мектептерінің іс- тәжірибелеріне енгізілуімен, сондай-ақ зерттеудің негізгі мәселелері мен нәтижелері ғылыми-практикалық қонференцияларда талқылануымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге енгізу:
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу базасы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар сипатталады.
"Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологнялық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері" атты бірінші бөлімде оқушыларға жалпы экологиялық білім мен тәрбие беру негіздері мен тәжірибелері және тарихи даму жағдайлары қарастырылып, үкімет құжаттарына, тұжырымдамаларға сипаттама беріледі. Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру үрдісінің ерекшеліктері теориялық жағынан негізделіп, халықтык құндылықтар негізінде экологиялық тәрбие берудің тарихи-педагогикалық ерекшеліктеріне сипаттама беріліп, оның ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мүмкіншіліктері анықталды.
"Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың тәжірибелік-педагогикалық жүйесі" атты екінші бөлімде ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық білім мен тәрбие алудағы бүгінгі жағдайы сипатталып, зерттеліп отырған проблеманың мазмұны мен негізгі жолдары қарастырылады. Ауыл мектептерінде оқыту процесінде және сыныптан тыс жұмыстарда агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудағы экологиялық жұмыс түрлері, тәрбиелік-танымдық іс-шаралар бағдарламасының мазмұны мен әдістемесі ұсынылып, сынақтан өткізіліп, нәтижелері тексеріліп, ұсыныстар берілді.
Қорытындыда зерттеу тақырыбынын көкейкестілігімен байланысты зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми- әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қосымшада ғылыми зерттеу жұмысына қолданылған анкеталық сауалнамалар, кейбір бағдарламалардың үлгі-жоспары берілген.
Зерттеудің көкейкестілігі. 2010 жылы "Ауыл мектебі" бағдарламасы қабылданып, ауыл мәдениетін көтеру үшін пәрменді іс- шаралар белгіленді. Бағдарлама ауыл білімінің сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беріп, полуфункционалдық және интегративті білім беру қызметтерін сипаттайтын оқу тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуімен байланысты болады. Бұл бағдарламада жана мектеп түрлерін дамытуды қарастыру ұсынылды, мысалы "мектеп- кітапхана-мәдени орталық", "мектеп-балабақша", "мектеп- агробиолаборатория", "мектеп-ауылшаруашылық кешені", "мектеп-өндіріс серіктестігі" және олар оқушыларға қосымша білім алу бағдарламаларын іске асыруға мүмкіндік береді.
Бұл жөнінде 2005 жылы қабылданған «Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында» және - жылы қабылданған «Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасында» атап көрсетілген.
Ауыл мектептерінің желісі Елбасының Қазақстан халқына "Ауылға айрықша назар аударылады" жолдауынан бергі уақытта едәуір кеңейді. Кез-келген дамыған елдерде де, ең алдымен ұлттық ғылым мен мәдениетті дамыту үшін, ауыл мектептеріне көп көңіл бөледі. Кезінде бұл мәселе төңірегінде Ы. Алтынсарин, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаевтар салмақты пікір айтқан.
Шағын жинақталған мектептердегі оқыту проңесін ұйымдастыру мәселесі қазақ тілінде жазылған Ж. Аймауытовтың "Комплекспен оқыту жолдары" атты кітабында айтылған. Ал ғалыми-әдіскер Ғ. Бегалиев шағын жинақталған ауыл мектептерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Зерттеушілер назарынан ауыл мектептерінің жеке проблемалары да тыс қалмауда. Нарыктық экономикаға бейімделу мәселелерін С. Хозе, В. А. Яковлев көтерсе, агротехникалық білім мен біліктілікті қалыптастыру қажеттілігі жөнінде Л. Бохан, Э. Д. Гусева, Л. З. Красновский, Н. Б. Османова, ауыл мектептеріндегі сабақ тиімділігін арттыру (З. Бейсенбаев), осы үлгідегі мектептер үшін мұғалімдер дайындау (Ғ. З. Әділғазинов), жазбаша шығармашылыкқа негізделген тіл дамыту әдістемесін жасау (Н. М. Сламбекова) мәселелері жеке дербес объект ретінде қарастырылған.
Көптеген авторлардың еңбектерінде білім берудің неғұрлым маңызды бөлігі ретінде окушыларға экологиялық тәрбие берумен байланысты аспект атап көрсетіледі (М. А. Лигай, Г. Ф. Суворова, Г. С. Петрищева).
Қарастырылып отырған проблеманың ғылыми тұрғыдан дамып, қалыптасуына қазақстандық ғалымдардың да қосқан үлесі ерекше. Әсіресе Ә. С. Бейсенова, Н. С. Сарыбеков, К. Ж. Жүнісова, Ж. Ж. Жатқанбаев, Ә. Б. Бірмағанбетов, К. А. Сарманов, М. Н. Сарыбеков, А. Болтаев, Ж. Б. Шілдебаев, Б. В. Мұқанов, К. А. Аймағанбетова, М. Ж. Жапбасбаев, Е. А. Ахметов, С. Орынбеков, Ү. Ә. Есназарова, Д. Жангельдина, В. М. Назаренко, К. Ж. Бұзаубақова, С. Қоңырова т. б. еңбектері экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасының әр түрлі аспектілеріне арналған.
Сонда да болса жүргізілген талдаулардың нәтижесінде және қазіргі мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын зерттеудің қорытындысында ауыл мектебі оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселесі ғалымлар назарынан әзірше шет қалып отырғанына көзіміз жетті. Ғылыми ізденістердің саңқырлылығына карамастан педагогикалық әдебиеттерде ауыл оқушыларында агроэкологиялық мәдениетті қалыптастыруға деген кешенді қадам байқалмайды. Дегенмен де XXI ғасырда проблеманы философиялық тұрғыдан ұғыну (В. С. Библер, Б. С. Гершунский), адам мәдениетін қалыптастыру мәселесін өткір проблема етіп қояды. Жалпы мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылатын агроэкологиялық мәдениетті қалыптастыруға ауылды жерлерде белгілі бір жағдайлар бар. Бұл туралы 2011 жылы Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім Академиясында қабылданған экологиялық білім бағдарламасынын "Экологиялық білім беруді ұйымдастыру және басқару" деп аталатын бөлімінде аймақтық және жергілікті деңгейде экологиялық білім беру жүйесін жасау керек деп атап көрсетілген, бірақ әлі күнге дейін оны қалыптастырудың ғылыми негізі жасалынбаған.
Оның үстіне ауыл мектептерінің практикасын, ауыл өмірін зерттеп. талдау да ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде қала мектептерімен салыстырғанда айырмашылық бар екенін, кемшіліктер де жеткілікті екенін, ауыл мектебі мұғалімдері экологиялық білім мен тәрбие беруде жергілікті жердің ерекшеліктерін ескере бермейтіні, тіпті ауыл мектептерінде экология пәні жүрмейтіндігіне көзіміз жетті, бұл бір жағынан болса, екінші жағынан ауылда тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар. Егер жоғарыдағы аталған экологиялық білім бағдарламасын негізге болсақ, онда әр түрлі ұлт өкілдерінің экологиялық бағыттағы салт-дәстүрлерін, экологиялық бағытпен қарым-қатынасын ескере отырып, саясаттан тыс экологиялық мінез-құлқының қалыптасуына жәрдемдесу керек делінген, қазіргі кезде бұл да ескерусіз қалып отырған жағдайдың бірі. Осылардың бәрі ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде өзіндік ерекшеліктері бар екендігін көрсетіп, ғылым мен шын реалды өмірде қайшылықтар болуына байланысты, қайшылықтардың шешімін табу мақсатында, ауыл мектебінің оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде аймақтың және жергілікті жердің ерекшеліктерін ескеретін болсақ, яғни біріншіден табиғаты, климаты, экологиясы және ауыл шаруашылығы, екіншіден ауылда тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар болғандықтан, табиғатты қорғап, аялауда саясаттан тыс қазақи мінез-құлық қалыптастыруға негіз болатын ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып "Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру" деген проблеманы зерттеу жұмысымыздың тақырыбы етіп алдық.
Зерттеу мақсаты: Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру үрдісін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетаным қалыптастырудың мәнін, моделін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу;
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың негізгі моделі жасалып және оның компоненттері, өлшемдері, көрсеткіштері мен деңгейлерін айқындау;
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мақсатындағы оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың мазмұндық мүмкіндіктері мен бағыт-бағдарын ауылшаруашылығы материалдары негізінде анықтау;
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың нәтижелілігі тәжірибелік-педагогикалық тексерістен өткізіліп, қорытындысын шығару, ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсыну.
Зерттеу объектісі: Ауыл мектептері оқушыларының агроэкологиялық мәдениеті.
Зерттеу пәні: Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: ауыл мектебі оқушыларының өзін қоршаған ортаға, ауылына, табиғатқа деген аялы сезімін арттырып, туған жерінің табиғатын қорғап, дала шаруашылығын мәдени тұрғыдан көркейтуге деген іс-әрекетін, яғни агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік туады, егерде:
- ауыл мектептері оқушыларының "агроэкологиялық дүниетанымы" ұғымының теориялық мәні айқындалса;
ауыл мектебі оқушылары «агроэкологиялық тәрбие мен дүниетанымы» ұғымын дұрыс түсініп, оның әлеуметтік-қоғамдық мәнін дұрыс бағалай алса;
- ауыл мектебі оқушыларына агроэкологиялық білім және тәрбие беруде аймақтың және жергілікті жердің ерекшеліктері, дәлірек айтқанда табиғаты мен шаруашылықтары ескерілетін ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасалса;
- ауыл мектептері оқушыларын агроэкологиялық мәдениеттілікке тәрбиелеу үрдісі бүкіл оқу-тәрбие жұмысын қамтитын негізгі компонентер, өлшемдер, көрсеткіштер белгісі ауыл шаруашылығында, шаруа қожалықтарында, іскер орталарда жалғасын тауып, іс-әрекетке ұласса - онда, ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың тиімді жолдары анықталып, жүйелік және іс-әрекеттік аспектілері жүзеге асырылады.
Жетекші идея: ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мақсатында ауыл мектебі орналасқан жердің экологиясы мен шаруашылығын ескере отырып оқу және тәрбие жұмыстарымен үйлесімділік жүйеде жүргізу оқушылардың ауыл туған өлке, табиғатын қорғауға, аялауға деген экологиялық мәдениеттілігін арттырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: "Адам- табиғат-қоғам" жүйесінің даму заңдылықтары, философиялық, мәдениеттану, педагогикалық, психологиялық гуманистік бағыттағы қонцепциялар (Ы. А. Бердяев, Б. С. Гершунский, В. В. Розанов, К. Роджерс, В. А. Сухомлинский), психологтар мен педагогтардың оқушылардың ерекшелігі және оны қалыптастыру проблемалары жөніндегі қонцепциялар (Б. Г. Ананьев, Л. С. Выготский, О. С. Гребенюк, С. Л. Рубинштейн).
Зерттеулер оқушыларға экологиялық тәрбие берудің жетекші қонцепцияларына иек артады (И. Д. Зверев, Н. Н. Моисеев, Г. Ф. Суворова, И. Т. Суравегина), агроэкология төңірегіндегі зерттеулер (В. А. Вронский, В. Тишлер, Г. Л. Тышкевич, Н. А. Уразаев), Ю. А. Конаржевскийдің, М. М. Поташниктің, П. И. Третьяковтың басқару қонцепциялары.
Зерттеудің көздері: Президент Н. Ә. Назарбаевтың "Қазақстан-2050" стратегиялық бағдарламасы, Білім беру туралы Қазақстан Республикасының заңы, Білім беру министрлігінің экологиялық білім және тәрбие беру жөніндегі тұжырымдамалары, кешенді бағдарламалары, этнопедагогтар мен этнопсихологтардың, экологтардың ғылыми зерттеу жұмыстары және зерттеліп отырған мәселеге байланысты қазақстандық және шетел ғалымдарының - философтардың, тарихшылардың, педагогтардың, психологтардың қазақ халқының шаруашылығы, рухани мәдениеті жөніндегі еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық, педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектеріне, Қазақстан Республикасының ресми материалдарына, тұжырымдамалар мен бағдарламаларға теориялық тұрғыдан талдау жасау, ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісін бақылау, окушылар, ата-аналар арасында сауалнама жүргізу, педагогикалық бақылау, әңгімелесу (ата-аналармен, мұғалімдермен, окушылармен, ауыл ақсақалдарымен), ұсынылып отырған әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін және педагогикалық тиімділігін, тәжірибесін жұмыс барысында тексеру, жиналған материалдарды өңдеу.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең: әдіснамалық, ғылыми, психологиялық, педагогикалық әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы белгіленіп, теориялық негізі анықталды. Экология, экологиялық мәдениет, агроэкология, агроэкологиялық мәдениет, халық тағылымы жөнінде ғылыми материалдар сұрыпталды. Жұмыстың ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезең Негізгі теориялық ойларды анықтау мақсатында іс- тәжірибелік жұмыстар жүргізілді. Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мақсатында ауылдың аймақтық, шаруашылық ерекшелігіне байланысты білім деңгейлері, оны күнделікті іс-әрекетінде ұтымды пайдалану жолдары қарастырылды. Таңдаулы курстар, факультативтік сабақтар, сыныптан тыс, мектептен тыс агроэкологиялық жұмыстардың бағдарламалары жасалынып, өмірге енгізілді, оны іс-әрекетпен, шаруашылық түрлерімен байланыстыру жолдары қарастырылып экологиялық тәрбие беруге ынталандырудың экономикалық механизмі жасалынды.
Үшінші кезең: педагогикалық тұрғыдан жиналған материалдарға жүйелі талдау жасалынып, сұрыпталды. Зерттеу жұмысымыздың нәтижелілігі тексерілді, ғылыми болжамдар дәлелденді. Тұжырымдар жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеудің практикалық мәні:
- ауыл мектебі окушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруда бастауыш сынып оқушылары үшін "Адам және табиғат" үйірмесінің жұмыс жоспары жасалынып жүзеге асырылды;
"Агроэкологиялық дүниетаным" факультативтік курсының бағдарламасы жасалынып, ауыл мектептерінде жүзеге асырылды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың мәні және теориялық моделінің негіздемесі;
- ауыл мектебі окушыларының агроэкологиялық дүниетанымын анықтайтын негізгі компоненттері, өлшемдері және көрсеткіштерінің мазмұндық сипаттамасы;
- ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мақсатында ауыл шаруашылығына байланысты табиғатты қорғау идеясына негізделген этномәдени құндылықтардың тәрбиелік мүмкіндіктерінің мазмұндық сипаттамасы.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеудің мақсаты мен міндеттерінің ғылыми аппаратқа сай болуымен, зерттеу әдістерінің, тәжірибе-эксперимент жұмыстарының жоспарлы және жүйелі іске асуымен, ұсыныстардың жалпы білім беретін ауыл мектептерінің іс- тәжірибелеріне енгізілуімен, сондай-ақ зерттеудің негізгі мәселелері мен нәтижелері ғылыми-практикалық қонференцияларда талқылануымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге енгізу:
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты, объектісі, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық негіздері, зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі, зерттеу базасы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі, қорғауға ұсынылатын қағидалар сипатталады.
"Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологнялық дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері" атты бірінші бөлімде оқушыларға жалпы экологиялық білім мен тәрбие беру негіздері мен тәжірибелері және тарихи даму жағдайлары қарастырылып, үкімет құжаттарына, тұжырымдамаларға сипаттама беріледі. Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру үрдісінің ерекшеліктері теориялық жағынан негізделіп, халықтык құндылықтар негізінде экологиялық тәрбие берудің тарихи-педагогикалық ерекшеліктеріне сипаттама беріліп, оның ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мүмкіншіліктері анықталды.
"Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың тәжірибелік-педагогикалық жүйесі" атты екінші бөлімде ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық білім мен тәрбие алудағы бүгінгі жағдайы сипатталып, зерттеліп отырған проблеманың мазмұны мен негізгі жолдары қарастырылады. Ауыл мектептерінде оқыту процесінде және сыныптан тыс жұмыстарда агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудағы экологиялық жұмыс түрлері, тәрбиелік-танымдық іс-шаралар бағдарламасының мазмұны мен әдістемесі ұсынылып, сынақтан өткізіліп, нәтижелері тексеріліп, ұсыныстар берілді.
Қорытындыда зерттеу тақырыбынын көкейкестілігімен байланысты зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми- әдістемелік ұсыныстар берілді.
Қосымшада ғылыми зерттеу жұмысына қолданылған анкеталық сауалнамалар, кейбір бағдарламалардың үлгі-жоспары берілген.
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Назарбаев. Н. Ә. "Қазақстан-2050". Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 2014.
2 "Адам және биосфера" бағдарламасы, БҰҰ. 2010.
3 Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық
бағдарламасы. А. 2008.
4 Декларация "РИО-де Жанейро" по окружающей среде и развитию//
Комсомольская правда от 20 апреля 2012.
5 Захлебный А. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Алматы "Ғылым". 1997.
6 Зверев И. Д. Экологиялық білім берудің теориялық негізі: табиғат қорғаудан білім берудегі пәнаралық байланыс. Москва. 2004.
7 Бейсенова Ә. С. Экология және табиғат қорғау. А. 2010
8 Сарыбеков. Төменгі класс оқушыларын табиғат қорғауға тәрбиелеу методикасы. Тараз, 2007.
9 Сотникова. А. А Педагогикалық энциклопедиялық сөздік. - Алматы, 1996.
10 Бейсенова Ә. С. Жоғары оқу орындарында және жалпы орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру концепциясы. А., 2007.
11 Бейсенова Ә. С. Экология. А. 2010.
12 Бейсенова Ә. С. Экологиялық білім мен тәрбие беру. А. 2010.
13 Бейсенова Ә. С. Экология және табиғат қорғау. А. 2010.
14 Бейсенова Ә. С. Адам экологиясы. А. 2011.
15 Бейсенова Ә. С. Экологиялық білім тұжырымдамасы. А. 2012.
16 Зверев И. Д. Экологиялық білім берудің теориялық негізі: табиғат қорғаудан білім берудегі пәнаралық байланыс. М. 1974.
17 Қоңырова. С Туған өлке табиғатын аялау арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие беру. А., 2007
18 Вернадский В. И. Оқушылардың табиғат қорғау жұмыстарын ұйымдастыру арқылы өз туған өлкесінің табиғатын оқып үйрену. М. 2012.
19 Назарбаев Н. Ә. «Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы» президенттің Қазақстан халқына жолдауында ауылға айрықша назар аудару //Егеменді Қазақстан. Алматы. 2013.
20 Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие А. 2012.
21 Гумилев Л. Как возникают и исчезают народы? Изд-во Ленинградского университета: 1984.
22 Қалиев С. Табиғаттану курсы негізінде пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білімді қалыптастыру. М. 1985.
23 Гумилев Л. Как возникают и исчезают народы? Изд-во Ленинградского университета: 1984.
24 Жарықбаев Қ. Табиғат пен адамның өзара қатынасы. А. 2004.
25 Балтабаев М.Х. Жастарды тәрбиелеудегі халықтық музыкалық шығармашылық ролі. А., 2008
26 Левшин А. И. Этносфера - история людей и история природы. Москва.
Экопросс, 1993.
27 Қалиев С., Аюбаев К., Базилов Ж. Европа ғалымдарының қазақ мәдениеті туралы ой-пікірлері. , Алматы. 1992.
28 Әл-Фараби. «Адам баласының білім алатын көзі-табиғат». А., 1979
29 Құнанбаев А. Табиғат туралы поэзия. А., 1983.
30 Жангелдина Д. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. 4-5 класс табиғаттану курсы материалдары бойынша. Автореферат. Алматы, 2011.
31 Риклефс Р. Основы общей экологии. М. 1979.
1 Назарбаев. Н. Ә. "Қазақстан-2050". Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, 2014.
2 "Адам және биосфера" бағдарламасы, БҰҰ. 2010.
3 Қазақстан Республикасы экологиялық білім мен тәрбие берудің ұлттық
бағдарламасы. А. 2008.
4 Декларация "РИО-де Жанейро" по окружающей среде и развитию//
Комсомольская правда от 20 апреля 2012.
5 Захлебный А. Жалпы экологияның қысқаша курсы. Алматы "Ғылым". 1997.
6 Зверев И. Д. Экологиялық білім берудің теориялық негізі: табиғат қорғаудан білім берудегі пәнаралық байланыс. Москва. 2004.
7 Бейсенова Ә. С. Экология және табиғат қорғау. А. 2010
8 Сарыбеков. Төменгі класс оқушыларын табиғат қорғауға тәрбиелеу методикасы. Тараз, 2007.
9 Сотникова. А. А Педагогикалық энциклопедиялық сөздік. - Алматы, 1996.
10 Бейсенова Ә. С. Жоғары оқу орындарында және жалпы орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру концепциясы. А., 2007.
11 Бейсенова Ә. С. Экология. А. 2010.
12 Бейсенова Ә. С. Экологиялық білім мен тәрбие беру. А. 2010.
13 Бейсенова Ә. С. Экология және табиғат қорғау. А. 2010.
14 Бейсенова Ә. С. Адам экологиясы. А. 2011.
15 Бейсенова Ә. С. Экологиялық білім тұжырымдамасы. А. 2012.
16 Зверев И. Д. Экологиялық білім берудің теориялық негізі: табиғат қорғаудан білім берудегі пәнаралық байланыс. М. 1974.
17 Қоңырова. С Туған өлке табиғатын аялау арқылы оқушыларға экологиялық тәрбие беру. А., 2007
18 Вернадский В. И. Оқушылардың табиғат қорғау жұмыстарын ұйымдастыру арқылы өз туған өлкесінің табиғатын оқып үйрену. М. 2012.
19 Назарбаев Н. Ә. «Ішкі және сыртқы саясаттың 2003 жылғы негізгі бағыттары туралы» президенттің Қазақстан халқына жолдауында ауылға айрықша назар аудару //Егеменді Қазақстан. Алматы. 2013.
20 Ұзақбаева С. Тамыры терең тәрбие А. 2012.
21 Гумилев Л. Как возникают и исчезают народы? Изд-во Ленинградского университета: 1984.
22 Қалиев С. Табиғаттану курсы негізінде пәнаралық байланыс арқылы экологиялық білімді қалыптастыру. М. 1985.
23 Гумилев Л. Как возникают и исчезают народы? Изд-во Ленинградского университета: 1984.
24 Жарықбаев Қ. Табиғат пен адамның өзара қатынасы. А. 2004.
25 Балтабаев М.Х. Жастарды тәрбиелеудегі халықтық музыкалық шығармашылық ролі. А., 2008
26 Левшин А. И. Этносфера - история людей и история природы. Москва.
Экопросс, 1993.
27 Қалиев С., Аюбаев К., Базилов Ж. Европа ғалымдарының қазақ мәдениеті туралы ой-пікірлері. , Алматы. 1992.
28 Әл-Фараби. «Адам баласының білім алатын көзі-табиғат». А., 1979
29 Құнанбаев А. Табиғат туралы поэзия. А., 1983.
30 Жангелдина Д. Оқушыларға экологиялық тәрбие беру. 4-5 класс табиғаттану курсы материалдары бойынша. Автореферат. Алматы, 2011.
31 Риклефс Р. Основы общей экологии. М. 1979.
М А 3 М Ұ Н Ы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОІИЯЛЬІҚ ДҮНИЕ ТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың жалпы экологиялық және агроэкологиялық мәдеииетінің
негіздері және тарихи зерттелу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
1.2 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық мәдениетін
қалыптастырудағы этномәдени құндылықтарының тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1 БӨЛІМ БОЙЫНША
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .39
2 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕ ТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
2.1 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастырудың педагогикалық
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .40
2.2 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру кезеңдері мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
2 БӨЛІМ БОЙЫНША
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
8
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. 2010 жылы "Ауыл мектебі" бағдарламасы
қабылданып, ауыл мәдениетін көтеру үшін пәрменді іс- шаралар белгіленді.
Бағдарлама ауыл білімінің сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беріп,
полуфункционалдық және интегративті білім беру қызметтерін сипаттайтын оқу
тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуімен байланысты болады.
Бұл бағдарламада жана мектеп түрлерін дамытуды қарастыру ұсынылды, мысалы
"мектеп- кітапхана-мәдени орталық", "мектеп-балабақша", "мектеп-
агробиолаборатория", "мектеп-ауылшаруашылық кешені", "мектеп-өндіріс
серіктестігі" және олар оқушыларға қосымша білім алу бағдарламаларын іске
асыруға мүмкіндік береді.
Бұл жөнінде 2005 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында және - жылы қабылданған
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында атап көрсетілген.
Ауыл мектептерінің желісі Елбасының Қазақстан халқына "Ауылға айрықша
назар аударылады" жолдауынан бергі уақытта едәуір кеңейді. Кез-келген
дамыған елдерде де, ең алдымен ұлттық ғылым мен мәдениетті дамыту үшін,
ауыл мектептеріне көп көңіл бөледі. Кезінде бұл мәселе төңірегінде Ы.
Алтынсарин, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаевтар салмақты пікір айтқан.
Шағын жинақталған мектептердегі оқыту проңесін ұйымдастыру мәселесі
қазақ тілінде жазылған Ж. Аймауытовтың "Комплекспен оқыту жолдары" атты
кітабында айтылған. Ал ғалыми-әдіскер Ғ. Бегалиев шағын жинақталған ауыл
мектептерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Зерттеушілер назарынан ауыл мектептерінің жеке проблемалары да тыс
қалмауда. Нарыктық экономикаға бейімделу мәселелерін С. Хозе, В. А. Яковлев
көтерсе, агротехникалық білім мен біліктілікті қалыптастыру қажеттілігі
жөнінде Л. Бохан, Э. Д. Гусева, Л. З. Красновский, Н. Б. Османова, ауыл
мектептеріндегі сабақ тиімділігін арттыру (З. Бейсенбаев), осы үлгідегі
мектептер үшін мұғалімдер дайындау (Ғ. З. Әділғазинов), жазбаша
шығармашылыкқа негізделген тіл дамыту әдістемесін жасау (Н. М. Сламбекова)
мәселелері жеке дербес объект ретінде қарастырылған.
Көптеген авторлардың еңбектерінде білім берудің неғұрлым маңызды
бөлігі ретінде окушыларға экологиялық тәрбие берумен байланысты аспект атап
көрсетіледі (М. А. Лигай, Г. Ф. Суворова, Г. С. Петрищева).
Қарастырылып отырған проблеманың ғылыми тұрғыдан дамып, қалыптасуына
қазақстандық ғалымдардың да қосқан үлесі ерекше. Әсіресе Ә. С. Бейсенова,
Н. С. Сарыбеков, К. Ж. Жүнісова, Ж. Ж. Жатқанбаев, Ә. Б. Бірмағанбетов, К.
А. Сарманов, М. Н. Сарыбеков, А. Болтаев, Ж. Б. Шілдебаев, Б. В. Мұқанов,
К. А. Аймағанбетова, М. Ж. Жапбасбаев, Е. А. Ахметов, С. Орынбеков, Ү. Ә.
Есназарова, Д. Жангельдина, В. М. Назаренко, К. Ж. Бұзаубақова, С. Қоңырова
т. б. еңбектері экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасының әр түрлі
аспектілеріне арналған.
Сонда да болса жүргізілген талдаулардың нәтижесінде және қазіргі
мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын зерттеудің қорытындысында ауыл мектебі
оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселесі ғалымлар назарынан әзірше шет
қалып отырғанына көзіміз жетті. Ғылыми ізденістердің саңқырлылығына
карамастан педагогикалық әдебиеттерде ауыл оқушыларында агроэкологиялық
мәдениетті қалыптастыруға деген кешенді қадам байқалмайды. Дегенмен де XXI
ғасырда проблеманы философиялық тұрғыдан ұғыну (В. С. Библер, Б. С.
Гершунский), адам мәдениетін қалыптастыру мәселесін өткір проблема етіп
қояды. Жалпы мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылатын агроэкологиялық
мәдениетті қалыптастыруға ауылды жерлерде белгілі бір жағдайлар бар. Бұл
туралы 2011 жылы Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім Академиясында
қабылданған экологиялық білім бағдарламасынын "Экологиялық білім беруді
ұйымдастыру және басқару" деп аталатын бөлімінде аймақтық және жергілікті
деңгейде экологиялық білім беру жүйесін жасау керек деп атап көрсетілген,
бірақ әлі күнге дейін оны қалыптастырудың ғылыми негізі жасалынбаған.
Оның үстіне ауыл мектептерінің практикасын, ауыл өмірін зерттеп. талдау
да ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде қала
мектептерімен салыстырғанда айырмашылық бар екенін, кемшіліктер де
жеткілікті екенін, ауыл мектебі мұғалімдері экологиялық білім мен тәрбие
беруде жергілікті жердің ерекшеліктерін ескере бермейтіні, тіпті ауыл
мектептерінде экология пәні жүрмейтіндігіне көзіміз жетті, бұл бір жағынан
болса, екінші жағынан ауылда тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар. Егер
жоғарыдағы аталған экологиялық білім бағдарламасын негізге болсақ, онда әр
түрлі ұлт өкілдерінің экологиялық бағыттағы салт-дәстүрлерін, экологиялық
бағытпен қарым-қатынасын ескере отырып, саясаттан тыс экологиялық мінез-
құлқының қалыптасуына жәрдемдесу керек делінген, қазіргі кезде бұл да
ескерусіз қалып отырған жағдайдың бірі. Осылардың бәрі ауыл мектебі
оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде өзіндік ерекшеліктері бар
екендігін көрсетіп, ғылым мен шын реалды өмірде қайшылықтар болуына
байланысты, қайшылықтардың шешімін табу мақсатында, ауыл мектебінің
оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде аймақтың және жергілікті
жердің ерекшеліктерін ескеретін болсақ, яғни біріншіден табиғаты, климаты,
экологиясы және ауыл шаруашылығы, екіншіден ауылда тұратын ұлт өкілдерінің
дені қазақтар болғандықтан, табиғатты қорғап, аялауда саясаттан тыс қазақи
мінез-құлық қалыптастыруға негіз болатын ұлттық ерекшеліктерді ескере
отырып "Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру" деген проблеманы зерттеу жұмысымыздың тақырыбы етіп алдық.
Зерттеу мақсаты: Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру үрдісін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетаным қалыптастырудың мәнін,
моделін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу;
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың
негізгі моделі жасалып және оның компоненттері, өлшемдері, көрсеткіштері
мен деңгейлерін айқындау;
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру
мақсатындағы оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың мазмұндық мүмкіндіктері мен
бағыт-бағдарын ауылшаруашылығы материалдары негізінде анықтау;
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың
нәтижелілігі тәжірибелік-педагогикалық тексерістен өткізіліп, қорытындысын
шығару, ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсыну.
Зерттеу объектісі: Ауыл мектептері оқушыларының агроэкологиялық мәдениеті.
Зерттеу пәні: Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: ауыл мектебі оқушыларының өзін қоршаған
ортаға, ауылына, табиғатқа деген аялы сезімін арттырып, туған жерінің
табиғатын қорғап, дала шаруашылығын мәдени тұрғыдан көркейтуге деген іс-
әрекетін, яғни агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік туады,
егерде:
ауыл мектептері оқушыларының "агроэкологиялық дүниетанымы" ұғымының
теориялық мәні айқындалса;
ауыл мектебі оқушылары агроэкологиялық тәрбие мен дүниетанымы ұғымын
дұрыс түсініп, оның әлеуметтік-қоғамдық мәнін дұрыс бағалай алса;
ауыл мектебі оқушыларына агроэкологиялық білім және тәрбие беруде аймақтың
және жергілікті жердің ерекшеліктері, дәлірек айтқанда табиғаты мен
шаруашылықтары ескерілетін ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасалса;
ауыл мектептері оқушыларын агроэкологиялық мәдениеттілікке тәрбиелеу үрдісі
бүкіл оқу-тәрбие жұмысын қамтитын негізгі компонентер, өлшемдер,
көрсеткіштер белгісі ауыл шаруашылығында, шаруа қожалықтарында, іскер
орталарда жалғасын тауып, іс-әрекетке ұласса - онда, ауыл мектебі
оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың тиімді жолдары
анықталып, жүйелік және іс-әрекеттік аспектілері жүзеге асырылады.
Жетекші идея: ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру мақсатында ауыл мектебі орналасқан жердің экологиясы мен
шаруашылығын ескере отырып оқу және тәрбие жұмыстарымен үйлесімділік жүйеде
жүргізу оқушылардың ауыл туған өлке, табиғатын қорғауға, аялауға деген
экологиялық мәдениеттілігін арттырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: "Адам- табиғат-қоғам"
жүйесінің даму заңдылықтары, философиялық, мәдениеттану, педагогикалық,
психологиялық гуманистік бағыттағы қонцепциялар (Ы. А. Бердяев, Б. С.
Гершунский, В. В. Розанов, К. Роджерс, В. А. Сухомлинский), психологтар мен
педагогтардың оқушылардың ерекшелігі және оны қалыптастыру проблемалары
жөніндегі қонцепциялар (Б. Г. Ананьев, Л. С. Выготский, О. С. Гребенюк, С.
Л. Рубинштейн).
Зерттеулер оқушыларға экологиялық тәрбие берудің жетекші
қонцепцияларына иек артады (И. Д. Зверев, Н. Н. Моисеев, Г. Ф. Суворова, И.
Т. Суравегина), агроэкология төңірегіндегі зерттеулер (В. А. Вронский, В.
Тишлер, Г. Л. Тышкевич, Н. А. Уразаев), Ю. А. Конаржевскийдің, М. М.
Поташниктің, П. И. Третьяковтың басқару қонцепциялары.
Зерттеудің көздері: Президент Н. Ә. Назарбаевтың "Қазақстан-2050"
стратегиялық бағдарламасы, Білім беру туралы Қазақстан Республикасының
заңы, Білім беру министрлігінің экологиялық білім және тәрбие беру
жөніндегі тұжырымдамалары, кешенді бағдарламалары, этнопедагогтар мен
этнопсихологтардың, экологтардың ғылыми зерттеу жұмыстары және зерттеліп
отырған мәселеге байланысты қазақстандық және шетел ғалымдарының -
философтардың, тарихшылардың, педагогтардың, психологтардың қазақ халқының
шаруашылығы, рухани мәдениеті жөніндегі еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектеріне, Қазақстан
Республикасының ресми материалдарына, тұжырымдамалар мен бағдарламаларға
теориялық тұрғыдан талдау жасау, ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісін
бақылау, окушылар, ата-аналар арасында сауалнама жүргізу, педагогикалық
бақылау, әңгімелесу (ата-аналармен, мұғалімдермен, окушылармен, ауыл
ақсақалдарымен), ұсынылып отырған әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін
және педагогикалық тиімділігін, тәжірибесін жұмыс барысында тексеру,
жиналған материалдарды өңдеу.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең: әдіснамалық, ғылыми, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы белгіленіп, теориялық
негізі анықталды. Экология, экологиялық мәдениет, агроэкология,
агроэкологиялық мәдениет, халық тағылымы жөнінде ғылыми материалдар
сұрыпталды. Жұмыстың ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезең Негізгі теориялық ойларды анықтау мақсатында іс-
тәжірибелік жұмыстар жүргізілді. Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық
дүниетанымын қалыптастыру мақсатында ауылдың аймақтық, шаруашылық
ерекшелігіне байланысты білім деңгейлері, оны күнделікті іс-әрекетінде
ұтымды пайдалану жолдары қарастырылды. Таңдаулы курстар, факультативтік
сабақтар, сыныптан тыс, мектептен тыс агроэкологиялық жұмыстардың
бағдарламалары жасалынып, өмірге енгізілді, оны іс-әрекетпен, шаруашылық
түрлерімен байланыстыру жолдары қарастырылып экологиялық тәрбие беруге
ынталандырудың экономикалық механизмі жасалынды.
Үшінші кезең: педагогикалық тұрғыдан жиналған материалдарға жүйелі талдау
жасалынып, сұрыпталды. Зерттеу жұмысымыздың нәтижелілігі тексерілді, ғылыми
болжамдар дәлелденді. Тұжырымдар жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеудің практикалық мәні:
ауыл мектебі окушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруда
бастауыш сынып оқушылары үшін "Адам және табиғат" үйірмесінің жұмыс жоспары
жасалынып жүзеге асырылды;
"Агроэкологиялық дүниетаным" факультативтік курсының бағдарламасы
жасалынып, ауыл мектептерінде жүзеге асырылды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың мәні
және теориялық моделінің негіздемесі;
ауыл мектебі окушыларының агроэкологиялық дүниетанымын анықтайтын негізгі
компоненттері, өлшемдері және көрсеткіштерінің мазмұндық сипаттамасы;
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру
мақсатында ауыл шаруашылығына байланысты табиғатты қорғау идеясына
негізделген этномәдени құндылықтардың тәрбиелік мүмкіндіктерінің мазмұндық
сипаттамасы.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеудің мақсаты мен
міндеттерінің ғылыми аппаратқа сай болуымен, зерттеу әдістерінің, тәжірибе-
эксперимент жұмыстарының жоспарлы және жүйелі іске асуымен, ұсыныстардың
жалпы білім беретін ауыл мектептерінің іс- тәжірибелеріне енгізілуімен,
сондай-ақ зерттеудің негізгі мәселелері мен нәтижелері ғылыми-практикалық
қонференцияларда талқылануымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге енгізу:
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты,
объектісі, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық негіздері,
зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу базасы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі, қорғауға
ұсынылатын қағидалар сипатталады.
"Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологнялық дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық негіздері" атты бірінші бөлімде оқушыларға жалпы
экологиялық білім мен тәрбие беру негіздері мен тәжірибелері және тарихи
даму жағдайлары қарастырылып, үкімет құжаттарына, тұжырымдамаларға
сипаттама беріледі. Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру үрдісінің ерекшеліктері теориялық жағынан негізделіп, халықтык
құндылықтар негізінде экологиялық тәрбие берудің тарихи-педагогикалық
ерекшеліктеріне сипаттама беріліп, оның ауыл мектебі оқушыларының
агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мүмкіншіліктері анықталды.
"Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың
тәжірибелік-педагогикалық жүйесі" атты екінші бөлімде ауыл мектебі
оқушыларының агроэкологиялық білім мен тәрбие алудағы бүгінгі жағдайы
сипатталып, зерттеліп отырған проблеманың мазмұны мен негізгі жолдары
қарастырылады. Ауыл мектептерінде оқыту процесінде және сыныптан тыс
жұмыстарда агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудағы экологиялық жұмыс
түрлері, тәрбиелік-танымдық іс-шаралар бағдарламасының мазмұны мен
әдістемесі ұсынылып, сынақтан өткізіліп, нәтижелері тексеріліп, ұсыныстар
берілді.
Қорытындыда зерттеу тақырыбынын көкейкестілігімен байланысты
зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми- әдістемелік
ұсыныстар берілді.
Қосымшада ғылыми зерттеу жұмысына қолданылған анкеталық сауалнамалар,
кейбір бағдарламалардың үлгі-жоспары берілген.
1 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Оқушылардың жалпы экологиялық және агроэкологиялық мәдениетінің
негіздері және тарихи зерттелу жағдайы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың ұсынған 2050
Қазақстан-стратегиялық бағдарламасында осы мәселеге айрықша көңіл
болінгенін атап өткен жөн. Дамудың осы стратегиялық бағытына сәйкес
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі 1999 жылы 4 қаңтарда
Экологиялық білім бағдарламасын бекіткен болатын. Аталған құнды
құжаттарды басшылыққа ала отырып кез келген мұғалім өзінің барлық жұмыс
бағдарламасын жоғарғы талап дәрежесіне сай жүргізуі тиіс. Қазақстан
Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жастарды ізгілікке,
парасаттылыққа баулитын экологиялық білім мен тәрбиенің маңызы арта түсуде.
[1]. Бұл мақсатқа жету үшін жас ұрпақ табиғатты қорғаудың ғылыми негізін
игеріп, меңгеруі қажет.
Жалпы үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі 1970 жылы
БҰҰ деңгейінде ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) Адам және биосфера деи аталған
бағдарламаны қабылдаудан басталады [2]. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде
табиғат ресурстарын қорғау және оны тиімді пайдалану туралы бағдарлама
жасалып, экологиялық тұрғыдан кең сипатталған болатын. Ал 1971 жылы
Швейңарияда Еуропалық қонференция өткізіліп, онда айнала қоршаған табиғи
орта және табиғат қорғау мәселелері қарастырылды. 1972 жылы Стокгольмде
қоршаған ортаны қорғау жөнінде көпшілікке білім беру туралы қонференция
болды. 1977 жылы Тбилиси қаласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП
ұйымдары экологиялық білім беру туралы 40-тан астам шешімдер қабылдап, оның
ғаламдық стратегиялық жоспарларын бекітті. Экологиялық білім берудің одан
әрі даму кезеңдері атақты Найроби (1982ж), Беч (1983ж), Мәскеу (1987ж) т.
б. қалаларда өткен қонференцияларда жалғасын тапқаны мәлім.
1998 жылы қабылданған "Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық
білім және тәрбие берудің ұлттық бағдарламасында": "Қоғамның іргелі
құрылымынан қолдау тапқан экологиялық білім мен насихат қана жаңа адамды -
XXI ғасырдың азаматын қалыптастырады және аса күрделі, әрі шиеленіскен
әлеуметтік-экологиялық жағдайда іс- әрекет жасауға үйретеді", - делінген
[3].
Қазақстан Республикасында экологиялық білім берудің тұжырымдамалық
негізіне өркениетті елдің өзін-өзі қолдап тұрақты дамуының тұжырымы жатады.
Бұл тұжырымның негізі Біріккен Ұлттар Ұйымы ұйымдастырған қоршаған орта
және даму "РИО-92" қонференциясында қабылданды [4]. Тұрақты дамудың негізгі
ережелерін Біріккен Ұлттар Ұйымы комиссиясы әзірлеп, оны 1993 жылы Сан-
Францискода Біріккен Ұлттар Ұйымы мемлекеттері басшыларының бас қосқан
қонференциясында мақұлдады.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін құрудың мақсаты - ғылыми және
тәжірибелік білімнің бірлігі негізінде окушылардың экологиялық
көзқарасын қалыптастыру, қоршаған ортаға жауапкершілікпен карайтын
құндылықты, мінез-құлықты, іс-әрекетті қамтамасыз ету.
Егер оқушыларға жалпы экологнялық білім мен тәрбие берудің тарихи даму
жағдайына назар салсақ экологиялық білім берудің теориялық негіздері
орыстың табиғат зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В.
Белинский, А. Герцен, Н. Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан
соң А. Бекетов, К. Тимирязев, Д. Кайгородов т. б. ғалымдар табиғатты
зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
XX ғасырдың орта шенінде педагогтар В. Натали, Н. Верзилин, В.
Корсунская т. б. экологиялық білім беруді география, биология пәндерімен
байланыстыра отырып оқытуды ұсынған.
1947 жылдардың өзінде-ақ көпшілікке экологиялық білім беру бұрынғы КСРО
бойынша оқу жүйесіне енгізіле бастады. Мәселен, 1947 жылы Белоруссия
мемлекеттік университетінде алғаш рет экология кафедрасы ашылды. Одақтың
көптеген оқу орындарында (Қазан, Мәскеу, Санкт-Петербург т. б. )
Биосфера, Экология, Табиғат қорғау сияқты экологиялық курстар оқу
жоспарларына енгізіліп, оқытыла бастады. Осы тұрғыда көрнекті педагог-
ғалымдар И. Зверев, С. Дрябь, Н. Суравегина, А. Захлебный тағы басқалар
халықтық оқу жүйесіне экологиялық білім берудің сан қырлы теориялық-
тәжірибелік негіздерін ұсынды.
Білімнің барлық салалары сияқты экология да үздіксіз дамып келді, бірақ
ол бұдан бұрын бірде тез, бірде баяу дамып, ғылыми мәнге ие болмады. Егер
тарихқа жүгінетін болсақ, экология дербес ғылым ретінде шамамен 1900-шы
жылдардан бастап қолданыла бастайды. Экология терминін 1869 жылы неміс
биолоғы Эрнест Геккель ұсынған болатын. Экология сөзбе-сөз аударғанда
тіршілік мекені туралы ғылым дегенді білдіреді. Эрнест Геккель Экология
деп, біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді-жануарлардың оны
қоршаған органикалық және органикалық емес ортамен, әсіресе оның өзімен
тікелей немесе жанама қатысатын жануарлармен және өсімдіктермен өзара
ынтымақтастық немесе қастастық әрекеттерінің бар жиынтығын зерттеуді
түсінеміз-деген анықтама берген [5]. Экология ғылымына берілген көптеген
анықтамалар бар. Мысалы, ағылшын экологы Ч. Элтон Экология - бұл ғылыми-
табиғи тарих, жан-жануарлардың экономикасы мен социологиясына байланысты -
десе, Америка ғалымы Х. Б. Одум Экология табиғаттың структурасы мен
функциясын зерттейтін сала - дейді.
Отандық экологтардың бірі А. С. Данилевский: Экология экологиялық
жүйелердің құрылымы мен қызметі туралы және олардың гомеостазисін
қамтамасыз етуші механизмдер туралы ғылым деп анықтама берген.
Атақты эколог И. Д. Зверев Экологиялық білім мен тәрбие берудің
мақсаты оқушылардың қоршаған ортаға жауапкершілік пен іскерлік қатынасын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін ғылыми білімдер, көзқарастар мен сенімдер
жүйесін қалыптастыру - деп көрсетеді [6].
Ал үлкен кеңес энциклопедиялық сөздігінде: Экология - өсімдік пен жан-
жануарлар организмдерінің қарым-қатынасы мен олардың іске асыратын
қоғамдастықтарының өзара және қоршаған ортамен байланысы - деген анықтама
берілген.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде Экологиялық білім беру деп жеке
адамның ғылыми-білімдер жүйесі мен практикалық іскерлігін, өзін- өзі ұстау,
қызмет істеуге байланысты бағдар алатын игіліктерін, қоршаған әлеуметтік
табиғи ортаға жауапкершілігін қалыптастыратын, білім, тәрбие беру,
дамытудың үздіксіз процесі - делінген. Экология түсінігі өте ауқымды,
сондықтан кай қырына баса мән берілуіне қарай, оның анықтамаларының
тұжырымдалуы да өзгеріп отырады. Жалпы алғанда эколог-ғалымдардың
экологиялық білім беру мәселесі туралы түсініктерінде бір-бірінен кереғар
алшақтық байқалмайды.
Дегенмен осы заманғы зерттеушілердің басым көпшілігі экология-
организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың
тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп
есептейді.
Сонымен, "экология" гректің оікоs - үй (тұрақ, тұрғылықты жер, баспана)
және Іоgоs - ғылым деген сөздерінің қосындысынан құралған. Бұл сөздердің
дәлме-дәл мағынасы экология - "өз үйіңдегі" организмдер туралы ғылым
дегенді білдіреді, яғни "организмдер мен қоршаған орта арасындағы
жиынтықты" немесе олардың бір-бірімен байланысының сипаттамасына ерекше
баса назар аударатын ғылым екендігін көрсетеді. Қазіргі кезде көптеген
зерттеушілерге тән ортақ пікір - ол тірі организмдер мен қоршаған ортаның
қатыстылығын оқып-үйрететін немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру
шарттарының жағдайын, бір- бірімен өзара қарым-қатынастық байланысын
зерттейтін ғылым деп санайтындығында.
Кез-келген ғылым саласы сияқты, экологияның екі аспектісі бар. Оның
бірі-таным шеңберін кеңейту, яғни табиғат дамуының заңдылықтарын ашу және
оларды түсіндіру.
Екіншісі - жинақталған білімдерді қоршаған ортаға қатысты проблемаларды
шешу үшін қолдану. Экология маңызының барған сайын артуын-практикалық
маңызы бар бірден-бір ірі мәселе табиғаттың жанды және жансыз компоненттері
арасындағы байланыстарды ескермей шешілмейтіндігімен түсіндіруғе болады.
Экологияның практикалық нәтижесі ең алдымен табиғатты пайдалану
мәселелерін шешуден көрінеді. Тек экология ғана табиғат ресурстарын
пайдаланудың ғылыми негіздерін құрай алады. Бұл ретте, табиги проңестердің
негізінде жатқан заңдылықтарды ескермеу табиғат адам арасындағы елеулі
қайшылықтарға әкеліп соқтыратынын айта кеткен жөн.
Американ экологы Р. Риклефс: Табиғатқа келтірілғен нұқсанды түзетудің
ешқандай көпе-көрінеу жатқан әдістері жоқ екені айдан анық, сонымен қатар
қоршаған ортаға деген келеңсіз көзқарасы үшін адамға тағылатын кінә да,
өзендерғе шайынды суларды төгу, егістіктерге пестицидтер бүрку, аңшылардың
найзасы мен мылтығы, автомашиналардан шығатын түтін, қала іргесін шексіз
кеңеюі сияқты белгілі фактілерден құралмауы тиіс. Адамға табиғат
экономикасы негізінде жатқан заңдарға тиесілі дәрежеде көңіл бөлмегендігі
үшін айып тағылуы тиіс, - деп жазады.
Экология организмге әсер ететін сыртқы орта факторларының үш тобын -
абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторларды зерттейді. Табиғат
қорғау болса, үшінші факторды ғана, адамның қоршаған ортаға әсерін
қарастырады. Қазіргі кезде қоғам өзінің табиғатқа көрсетер ықпалының
дәрежесі жағынан геологиялық күшке айналып отыр. Қоршаған ортадағы келеңсіз
көріністер, табиғатпен қарым-қатынастағы шаруашылықты жүргізудегі
білімсіздік, дөрекілік, мәдениетсіздік өзінің шарықтау шегіне жетіп XXI
ғасырға аяқ басқан тарихи кезеңде экологиялық мәселенің адамзат үшін қауіпі
туындауда. Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған ортаға әсер
ететін факторлардың ішінде екі факторды ерекше атап көрсетуге болады: жер
бетіндегі халықтың өсуі және адамның іс-әрекеті. Адам әрекеті мен мінез-
құлқының қоршаған ортадағы бағыт-бағдарының жоғары деңгейдегі реттеушісі -
сана. Ол адамның мақсатты, міндетті іс-әрекетін жүзеге асырудан, оның
шығармашылық ойлау жүйесі мен білімінен, қызметінен көрініс табады. Осыған
орай жас ұрпақтардың бойына табиғат тағдырына деген жауапкершілік сезімін
қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие беру, оны ғылыми түрде талдап
шешу - педагогика ғылымының алдындағы негізгі міндеттердің бірі.
Эколог-ғалымдардың пікіріне қарағанда, экологиялық білім мен тәрбие
беру өзіне кешенді зерттеулерді талап етеді: біріншіден, табиғат пен қоғам
арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру үшін көгішілікке біртұтас ғылыми
білім жүйесін беру; екіншіден, тұлғаның дүниеге, табиғатқа деген гуманистік
көзқарасын тәрбиелеу; үшіншіден, экологиялық мәдениетті дамыту;
төртіншіден, қоршаған ортаны қорғауда белсенді бағытты ұстау және алған
білімді тәжірибе жүзінде іске асыру.
Экологиялық тәрбиенің бағыт-бағдарын, оның әдістемелік жүйелерін
айқындаған қазақстандық педагог-ғалымдар Ә. Бейсенова, Н. Сарыбеков, Н.
Нұғыманов, Е. Мамбетқазиев, Р. Басекеева, К. Жүнісова, Э. Тұрдықұлов, М.
Сарыбеков, Ж. Жатқанбаев, Ж. Б. Шілдебаев, Б. Қилыбаева т. б. есімдерін
ерекше атауға болады.
Оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің педагогпкалық негіздері
жайында алғаш рет көлемді еңбек жазып, оны мектеп өміріне еңгізген белгілі
ғалым, педагогика ғылымының докторы Нүрғали Сарыбеков. Ол өзінің
еңбектерінде оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің қоғамдық пайдалы және
өнімді еңбектеріне жан-жақты аңықтама береді. Бірінші рет педагогикалық
тұрғыдан табиғат қорғау ғылымын экологиялық білім берудің негізіне сипаттап
жазды.
Сонымен бірге Ә. С. Бейсенованың Жоғары оқу орындарында және жалпы
орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру қонңепциясы [7], Н.
Сарыбековтың Томенгі класс оқушыларын табиғат қорғауға тәрбиелеу
методикасы [8] , А. А. Сотникованың Болашақ мамандарға экологиялық білім
берудің адамгершілік аспектісін қалыптастырудағы дайындығы [9],
Ө.Танабаевтың Әдебиет пәні арқылы сабақ және кластан тыс жұмыстарда
жоғарғы класс оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беру жолдары, А.
Болтаевтың Пән аралық байланыс аркылы экологиялық білім мен тәрбие беруде
жауапкершілік қатынасын калыптастыру , атты еңбектерін ерекше атап өтуге
болады.
Әлия Сәрсенқызының география ғылымы саласындағы зерттеулері республика
табиғатымен тікелей байланысты. Негізінде Қазақстан табиғатының зерттелу
тарихын кең көлемде қарастырған бірден-бір ғалым-географ профессор Ә. С.
Бейсенова. Ғалым өзінің іргелі еңбегінде өлке табиғаты туралы шет ел
саяхатшыларының еңбектеріндегі деректерді зерттей, қорытындылай келе бұл
ретте орыс ғалымдарының қосқан үлесін жоғары бағалайды. Ол туған жердің
экологиялық жағдайын сауықтырудың түп негізі көпшіліктің экологиялық білімі
мен мәдениетін көтерумен тікелей байланысты деген пікір айтады. Ә.
Бейсенованың "Экология негіздері" [10], "Экология" [11], "Экологиялық білім
мен тәрбие беру" [12], "Экология және табиғат қорғау" [13], "Адам
экологиясы" [14], "Экологиялық білім тұжырымдамасы" [15] т. б. ғылыми-
зерттеу, оқу- әдістемелік жұмыстары ғылыми жағынан құнды еңбектер.
Ресей мектептерінде 1994 жылдардан бастап экология арнайы курс ретінде
оқытылып келеді. Мәселен, И. Т. Суравегнна, В. М. Сенкевич, Т. В. Кучер т.
б. өз ғылыми-әдістемелік шығармаларында оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие беруде Қоршаған ортамен танысу, Жаратылыстану атты кіріккен
(интегралды) курстарды жүргізуді ұсынып, 5-6 сынып окушыларына
Жаратылыстану пәнін оқытқанда әрбір оқу жылында табиғат пен қоғам
арасындағы қарым-қатынастар жайында ұғындыруды жөн санайды. Ал, жоғарғы
сынып оқушылары үшін Адам және қоршаған орта кіріккен курсын жүргізіп,
онда Адам экологиясы, Өнеркәсіп экологиясы Ауыл шаруашылығы
экологиясы, Қала экологиясы сияқты күрделі тақырыптарды қарастыру
қажеттіп туралы айтқан. Бірақ, бұл ұсынылған үлгінің барлық мектептерде
бірдей қолдануға болмайтындығын өмір өзі көрсетіп отыр.
Жалпы Қазақстан мектептерінде экологиялық білім беру көптеген авторлық
бағдарламаларға сәйкес үш бағытта жүргізіледі, атап айтқанда:
Көп пәнді үлгі - мектепте отілетін пәндерді экологияландыру арқылы;
Бір пәнді үлгі - экологияны жеке пән ретінде оқыту арқылы;
Аралас сабақтар негізінде экологиялық білім беру үлгісі.
С. Қоңырова өзінің Туған олке табиғатын аялау арқылы оқушыларға
экологиялық тәрбие беру деи аталатын диссертациялық жұмысында медициналық
колледж оқушыларына туған өлкенің аймақтық ерекшелігіне қарай экологиялық
тәрбие берудің мәнін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеп көрсеткен [16].
Оқушылардың экологиялық және агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыру
үшін мектеп қабырғасында экологиялық білімнің негізін қалаған жөн болады.
Қоршаған ортаны ғылыми-жаратылыстық жағынан түсінудің маңызды теориялық
негізі - В. И. Вернадскийдің биосфера - ноосфера ілімі Оның басты
шарттарына өндірісті экологияландыру, дамудың сандық көрсеткіштерінен
сапалық жақтарына ауысу, табиғи ресурстарды барынша аз пайдалану, сабақтас
экологиялық пәндер циклдарын енгізу, орны толмайтын ресурстарды
рециркуляциялау т. т. жатады. Осындай шаралар шынайы гуманизм мұраттарына
сәйкес экологиялық өркениятты қалыптастыра алады. Ғылыми әдебиетте оны
ноосфера деп атайды.
Бұл ілім "адам-коғам-табиғат" жүйесіндегі қарым-қатынастың әдіснамалық
негізін құрайды. Ол экологиялық білім беру саласында кешенді пәнаралық
тәсілді қалыптастырады, қоршаған ортаның проблемаларын біріктіре
қарастыруды меңзейді.
Ноосфера - грекше "саналы қабықша" деген ұғымды білдіреді. Басқаша
айтқанда, ноосфера адамзаттың ғылыми ой-санасы және еңбегі арқылы өзгерген
биосфераның жаңа деңгейі болып саналады.
Ноосфера - биосфераның жаңа жағдайға көшкен деңгейі, онда адамның
саналы ақыл-ойы табиғаттағы барлық әрекеттерді айқындайтын негізгі фактор
болып есептелінеді.
В. И. Вернадскийдің ілімі бойынша адамзаттың ғылыми ой-санасы және
еңбегі арқылы биосфераны жасампаздықпен өзгерте отырып көркейту, яғни
адамзаттың өзі және келешек үрпағы үшін сақтап қалу, әрі тіршілік атаулыға
барынша қолайлы жағдай жасау болып табылады. Қазіргі кезде бүкіл Жер
бетіндегі халықтарды толғандырып отырған мәселе - биосфераның тепе-теңдігін
сақтай отырып, оны көркейту болып отыр.
Ғылыми деректерге жүгінетін болсақ, адамзат табиғатты пайдалану кезінде
жыл сайын ғаламшарда 4 трлн. тоннадан астам заттардың орнын ауыстырып,
жаңадан мыңдаған химиялық қосылыстар жасап шығаруда және олардың көпшілігі
табиғатта болатын зат айналымына қосылмай, биосферада көптен жиналып, оны
ластайды.
Жалпы тіршіліктану ғылымынан белгілі табиғатта болатын зат айналым
ағзалардың үш тобының қатысуымен жүреді.
Біріншіден, продуценттер (жасыл өсімдіктер) Күннің жарық энергиясын
сіңіру арқылы бастапқы өнім болып саналатын органикалық заттарды түзеді. Ол
заттар негізгі тіршілік тірегі болып саналады.
Екінші, қонсументтер - дайын органикалық заттарды пайдаланып, оларды
бір түрден екінші түрге айналдырады да, Жер бетіндегі тіршіліктің жандана
түсуіне және олардың ұрпақтарының үнемі алмасып отыруына жағдай жасайды.
Үшінші, редуценттер - органикалық заттарды минералды заттарға ыдыратады
және сол арқылы табиғатта қажетсіз қалдықтардың жиналуына жол бермейді.
Адам өз іс-әрекетін биосферада жүретін табиғат заңдылықтарына сай
жүргізуі тиіс. Сонда ғана биосферадағы зат айналымы бұзылмайды. Мұның өзі
қазіргі өмір талабы болып отыр. Биосфераны қорғау адамның өзін қорғау
мәселесімен сабақтас екенін көбіміз біле бермейміз.
Табиғат заңдылықтарын мұқият зерттеп білмеудің нәтижесінде табиғатта
болатын тіршіліктің тепе-теңдігі бұзылып, оның өзі адамның күнделікті
өміріне қауіп төндіруде.
Ғалымдардың мәліметі бойынша Қазақстанда 180 млн. ға мал жайылымы бар,
соның 30 млн. гектары мал тұяғынан тозып бітсе, ал 50 млн. гектары су
тапшылығынан жарамсыз күйге душар болған.
Қазақстан жеріндегі бір кездегі қалың тоғайлы өзен өңірлерінің де
қазіргі жағдайы адам сенбестей өзгеріп кеткен. Орман, тоғайдың жойылуы сол
аймақтың ауа-райына, өзен-көлдердің суының тартылуына әсерін тигізуде.
1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игеру мақсатындағы ұлы
дүрсін кезінде, миллиондаған жаңа жерлер игеріліп, егістік алқабы үшін
жыртылды. Ондай жерлерде алдын ала жан-жақты ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізілмеді, әрбір аймақтың жергілікті табиғи жағдайлары ескерілмеді.
Сондықтан да Қазақстанның солтүстік аймағындағы шырайлы жерлер бірнеше
жылдың ішінде эрозияға ұшырап, не егін егуге, не мал жайылымына жарамсыз
болып қалды. Мұның өзі алдын ала ойланбай жасалынғандықтан, әрі табиғат
заңдылықтарын білмегендіктен болып отырған жагдай.
Экологиялық білім беруге деген қажеттілік адамның өміріне қажет қолайлы
ортаны қамтамасыз етуге байланысты. Қоршаған ортаның сапасы адамның негізгі
құқығының бірі - денсаулықты және дамудың негізгі мақсатын анықтайды.
Экологиялық білім беру табиғатқа адамгершілік қатынасты қалыптастыру,
табиғатты өзгертудің шекті мөлшерін анықтау үшін, адамның одан әрі өмір
сүруі мен дамуына мүмкіндік беретін мінез- құлқының арнайы әлеуметтік
табиғи заңдылықтарын меңгеру үшін қажет.
Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты - табиғатқа деген
жауапкершілік қатынасты қамтамасыз ету. Экологиялық білім беру дегенде
әрбір адамның жалпы экологиялық мәдениеттілігі қалыптастыруға бағытталған
үздіксіз білім, тәрбие беру және даму процестері. Экологиялық жауапкершілік
адамның мына қасиеттерімен байланысты: өз іс-әрекетін бақылау, табиғи
ортадағы өзінің іс-әрекетінің жақын кезеңдегі және болашақтағы нәтижелерін
болжай білу, өзіне және басқаларға сын көзбен қарай білу және т. б.
Білім беру жүйесін экологиязациялау - экологиялық ойлардың, ұғымдар,
принциптер мен көзқарастардың басқа пәндерге енгізу және экологиялық
білімді әр-түрлі салалардың мамандарын дайындау.
Оқыту процесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мәселесін зерттегенде психологиялық-педагогикалық тұрғыдан олардың жас
ерекшеліктеріне назар аудару қажет.
Оқу-тәрбие процесінің барысында жеткеншектердің әр уакытта іс- әрекет
пен өзін-өзі тәрбиелеудің тек объектісі емес, субъектісі екені үнемі
ескеріледі.
Адам мен табиғаттың арасында өзара әрекеті қазіргі заманның көкейкесті
және негізгі проблемасы болып отырған кезеңде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру негізгі міндеттердің бірі болып табылады.
Негізі, біздің де пікіріміз оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие
беруде олкенің аймақтық ерекшелігі ескерілуі қажет деп ойлаймыз. Егер бала
өзінің туып-өскен ауылының табиғатын сүйіп, экологиясын біліп өсетін болса,
нақты аймақтық қоршаған ортаға байланысты экологиялық мәселелерді шешуге
белсене араласатын болады. Ең маңыздысы - табиғаттағы туындаған өзгерістер
мен құбылыстар адамның өз іс- әрекетінен туындайтынын түсініп, қоршаған
ортаға тигізетін әсерін алдын- ала біліп, зиянды жақтарын болдырмауға
тырысу керек. Сонда ғана ол ғаламдық экологиялық проблемалардың мәнін
түсінеді.
Сондықтан да ауыл мектептері оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру үшін ауыл мектебі орналасқан жердің аймақтык ерекшеліктерін,
табиғаты мен шаруашылықтарын ескеру қажет. Ауыл шаруашылығының қаладағы
өнеркәсіптен өзгешелігі - ол табиғатқа, ең алдымен топырақ пен ауа райы
жағдайына тәуелділігі, сонымен бірге ауыл шаруашылығының барлық саласы
жөніндегі білімнің жиынтығы.
Ендеше ауыл мектебі окушыларына агроэкологиялық білім мен тәрбие
берудің өзіндік жолдары мен кұралдары, өзіне тән ерекшеліктері бар екендігі
даусыз.
Агроэкология - бұл табиғаттағы барлық тіршіліктің, жануарлар мен
өсімдіктер және оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен
тікелей немесе жанама қатынаста болатын әрекеттердің жиынтығын зерттейтін
экология ғылымының бір саласы. Егер оны сызба түрінде көрсететін болсақ
(2сурет):
Ауылшаруашылық экология (агроэкология) - ауылшаруашылық өндірістің
(себу, өнім жинау, ауылшаруашылық техникаларының рөлі, тыңайтқыштарды егу,
пестицидтерді егу және т. б. ) қоршаған ортаға ықпалын зерттейді.
Ендеше ауыл шаруашылығына байланысты экологиялық мәдениетті
қалыптастыру табиғатпен арадағы адамдық әрекеттердің жетілу деңгейі,
адамзаттың тарихи дамуының нәтижесі, адамзат баласының санасы және
адамгершілік қоғамдық қарым-қатынастарының қол жеткен дәрежесі деп түсіну
керек. Мәдениет ұғымын тұлғалық сипатта қарастырғанда мәдени әрекет, мәдени
орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер сияқты түсініктердің мәнін білу
керек.
Бұлардың арасында ең түбегейлісі - мәдени әрекет. Мәдени әрекет деп
игіліктерді өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес
әлеуметтік мәдени іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді талассыз жасау
арқылы, шаруашылықтарды мәдени тұрғыда жүргізу, өндіру арқылы адам өзінің
де мәдени деңгейін көтеріп, мәдениетті тұлға болып қалыптасады.
Ал мәдени орта ұғымы заттық-материалдық, әлеуметтік ұйымдар мен
үжымдардан, рухани қызмет орындарынан тұрады. Адамдардың білімділігі,
кәсіптік шеберлігі, адамдардың тұрмыстық мәдени дәрежесі, техника мен құрал-
жабдықтардың даму деңгейі т. б. мәдени ортанын сипатын көрсетеді.
Нақ сондықтан да мекен еткен жердің шаруашылығын экологиялық түрғыдан
мәдениетті жүргізу үшін сол жердің табиғат ерекшеліктерін ескере отырып,
кәсібін шебер меңгеріп, ол жөнінде білімділігі болу керек.
Жалпы агроэкологиялық тәрбие - ауыл шаруашылығына байланысты ауыл
мектептері оқушыларының экологиялық тәрбиесінің педагогикалық негіздерін,
оның деңгейін қарастырады.
Осындай пікірлердің барлығына қарамастан зерттеушілердің теориялық
аспектілерінің қолданбалы мэні практикалық тұрғыдан жасалып айқындалмаған.
Агроэкологиялық мәдениетке қатысты жетерліктей зерттеу жұмыстары жоқтың
қасы.
Ауылда қоғамдық мәдениет пен әлеуметтік-экономикалық деңғейді көтерудің
бірден-бір жолы білім беру жүйесін жетілдіру екені белгілі. Қоғамда болып
жатқан қолайсыз көріністерге сын көзбен қарап, оны түзеуге пікір қоса
алатындай деңгейде білім игерген оқушы өмірде адаса қоймайды. Бұл
мәселелердің бәрі ауылда мектеп үлесіне тиеді, өйткені ауылдағы мәдениет
ошағы тек мектеп қана.
Әрбір жан ауылдың тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті мен ғылымы, хал-
жағдайларының жаксаруына қолдарынан келгенше үлес қосуы керек. XXI ғасыр -
гүлдену ғасыры. Алдағы уақытта барлық азамат көрікті ауыл, келбетті қалада
бақытты тұрмыс кешеді. Ауылдың тұтқасы білімді жастардың қолында. Ауылдың
көркеюі әрбір жастың санасы мен сезіміне, рухы мен өрлігіне, білімі мен
білігіне байланысты. Сондықтан ауыл болашағы, ел ертеңі жастардың қолында.
Барша халық, өз туған ауылын ұлттық өмір сүрудің өзегі деп танитын көзі
ашық, көңілі ояу, парасатты да мәдениетті азамат тәрбиелеу үшін күресуі
керек.
Ауыл мектептері окушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыитастыру
ғылым мен техниканың даму дәрежесіне ғана емес, адамзаттың табнги ортаны
қорғау жауапкершілігіне де байланысты. Ауылда кәсіикерлер, жұмысшылар,
мектеп түлектері әртүрлі сатыдағы экологиялық қарым-қатынас, олардың адам
денсаулығына, биосфера генофондына әсері туралы қарапайым білімдердің
көзімен де нашар қаруланған. Мұның негізгі себебі - ауыл мектебі
оқушыларына мектеп қабырғасындағы берілетін экологиялық білім мазмұнының
нашар жоспарлануы. Соңғы жылдары экологиялық арақатынасты биосфера және оны
қоршаған орта дәрежесінде қарастыру қажеттілігі туып отыр. Экология
бастапқы кезде биологиялық объектілер мен қоршаған орта арақатынасын
зерттеумен қанағаттанса, қазіргі оның бағыты адамның, қоғамиың қоршаған
ортамен арақатынасын зерттеу болып табылады.
Ғасырлар бойы сұрыпталған өзіндік пайымдаулары мен тұжырымдары адамның
күнделікті өміріндегі іс-тәжірибесі негізінде жинақталып, атадан балаға
мирас болып отырған. Барша ғаламды біреу ғана деп таныған бабаларымыз
өздерін тұтас табиғаттың құрамдас бөлігі деп таныған. Әлем құрылысы мен бар
болмысымыздың негізгі әлпетін осылай таныған қазақ халқы өзара қарым-
қатынасын, табиғатқа деген көзкарасын қалыптастырған.
Жалпы ұлт мәдениетін сөз еткенде, тарих, археология, этнология
ғылымдарымен қоса этнопсихология, этнопедагогика және фольклористика
ғылымдарының қағидаларына сүйенген абзал. Өйткені. өткен замандағы ұлттық
мәдени мұралардан ұлттық психологиялық және этнологиялық (салт-сана, әдет-
ғұрып, көзқарас т. б. ) ерекшеліктер айқын сезіліп тұрады. Сол арқылы әр
ұлттың өзіне тән салт-тұрмысы мен тіршілік кәсібін, сана-сезімі мен ойлау
ерекшелігін байқаймыз. Ал ұлт мәдениетінің озық үлгілері арқылы жас ұрпақты
жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу — этнопедагогнканың өзекті
мәселесі.
Соңғы кезде биосфераның (ауа, су, жер, өсімдік) аса көп мөлшерден тыс
әр түрлі улы ғаздар және химиялық әлементтермен ластанғаны байқалып отыр.
Жыл сайын атмосфераға шамамен 5 млрд. м" көмірқышқыл газ, 1 млн. тонна
қорғасын қосылыстары, 145 млн. текше метр күкіртті ғаз, 250 млн. тонна шаң-
тозаң және молибден, қалайы, титан т. б. араласады екен.
Сондай-ақ, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыру үшін жылына
400 млн. тоннадан астам әр түрлі минералдық тыңайтқыштар төгіледі. Оның
үстіне дақылдарды түрлі зиянкестерден қорғау үшін 4 млн. тонна улы
химиакаттар пайдаланылады. Ескеретін жай улы химиқаттардың 12-15 жылға
дейін улы әсері жойылмайтындығы байқалған. Минералды тыңайтқыштар әсерінен
күнделікті өмірден байқалғандай көкөніс жеген адамдар арасында улану
фактілері жиі болып тұрады.
Биосферада улы ғаздар, химиялық қосылыстар, түтін, күйе, шаң- тозаңдар
көбейгеи сайын жұқпалы ауру тарататын микробтарының үстіне осындай шаң-
тозаң, түтін мен ғаз тұманы кездеседі.
Шаң-тозаң, түтін мен ғаз адамның денсаулығына ғана емес, тіпті
өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесінің өмір сүруіне де үлкен зияны
Табиғи ғаз шығатын жерлерге космос кораблі арқылы зерттеу жүргізгенде
дүние жүзінде біздің елде жанып жатқан ғаздардың көп екені байқалған.
Сондай-ақ, заводтар мен өнеркәсіп орындарынан шығатын улы ғаздар,
автомашина түтіні, атмосферадағы әр түрлі улы ғаздардың, соның ішінде
көмірқышқыл ғазының жиналуы адам баласының өміріне үлкен қатер төндіреді.
Бұдан сақтанудын жолы - жер бетінде орманды көбейту арқылы ғана қарсы
тұруға болатындығын ғалымдар дәлелдеген.
Шындығында да, 1га жасыл желек 200 адамды 1 сағат оттегімен қамтамасыз
ете алады. Орман тоғай тек С02 - ғазын сіңіруші емес, ол оттегін өндіруші
де.
Жасыл өсімдік алқабы өз бойына 86 % шаң-тозаңды сіңіріп, 26 % шамасында
шуды бәсендететіндігін ғалымдар байқаған. өкінішке орай. орман мен жасыл
желекті қорғап, көбейтудің орнына жойып жатыр.
Кейбір елдер мен аймақтарда айналадағы ортаның ластануы кең колем
алғаны соншалық, тіпті соның салдарынан экономикалық тоқырау қаупі және
бастады. Бұлардың бәрі экологиялық мәдениетіміздің томендігінің зардаптары
екендігінде сөз жоқ, онымен күресу керек. Бірақ ол құкык қорғау
орғандарының жұмысы. Біздің мақсатымыз өзіміз өмір сүріп отырған ортамызда,
табиғатта адам іс-әрекеті экологиялық зардаптарды болдырмайтындай,
экологиялық проблемалар тудырмайтындай әрбір іс- әрекетін табиғат
заңдылықтарына сай жүргізетін экологиялық мәдениетті тұлға тәрбиелеу.
Экологиялық мәдениетке тәрбиелеудің педагогикалық негізі де осында. Кез-
келген процестің педагогикалық негізі оқыту,білім беру және тәрбиелеумен
байланысты. Зерттеу объектіміз ауыл мектебі оқушылары болғандықтан, біздің
мақсатымыз ауыл мектебі орналасқан жердің ауылшаруашылығын экологиялық
жағынан мәдениетті жүргізу, тиімді пайдалану, қорғау сияқты іс-әрекеттерді
болашақ ұрпақ бойына дарыту, соған сай білім беру.
Мысалы, ауыл шаруашылығында өндірістің басты құралы - жер. Жер - бұл
байлықтың аса маңызды қайнар көзі, ауыл шаруашылық ондірісінің негізгі және
ауыстыруға болмайтын құралы. Егер мәпелеп күтіп, жермен мәдени әрекет
жасалынатын болса, жердің ондіргіш күші кемімейтіні былай тұрсын, қайта
бұған керісінше өсе түседі. Ал бұл жайт өзінің негізінде ауыл шаруашылығын
халық шаруашылығының барлық басқа салаларынан ерекшелейді.
Ауылда адамдар өздеріне қорек ететін өнімдерді, мал шаруашылығының
жоғары сапалы өнімін өндіруге мүмкіндік беретін жем- шөпті, сондай-ақ өңдеу
өнеркәсібі үшін шикізат болып табылатын техникалық дақылдарды біз осы жерге
егіп барып өсіреміз, яғни халыққа - тағам, малға - азық, өнеркәсіпке –
шикізат ретінде қажет өсімдіктерді өсіретін ауыл шаруашылығының бір
саласы - егіншілік. Егіншілікке егін егу, көкөніс, тамыр-түйнекті жемістер
(қызылша, картоп т. б. ), жүзім, гүл өсіру, шабындықты пайдалану т. б.
жатады. Егіншіліктің басты мақсаты жерді тиімді пайдаланып, мол өнім алуды
қамтамасыз ету. Егіншіліктің мәдениеті деген үғым агрономиялық мәселелердің
үлкен тобын камтиды. Бұл мәселелердің ішіндегі ең бастысы топырақтың
құнарлылығын ұдайы арттыру және жерді тиімді пайдалану жөнінде ғылыми
негізделген ұйымдастырушылық, экономикалық, биологиялық және агротехникалық
шаралар болып табылады.
Егіншілік белгілі бір территориямен байланысты, сондықтан егіншіліктің
жалпы заңдарынан туындайтын агротехникалық әдістерінің нақ осы алқапқа тән
аймақтың сипаты болады. Олар ең алдымен шаруашылықтардың экономикалық және
өндірістік жағдайларына сәйкес келуі керек, сондай-ақ топырақ-климаттық
жағдайлар да әсер етеді.
Агротехникалық шаралардың қандай да болсын жүйесі бір мезгілдік әрі
маусымдық, әрі аймақтық, бір сөзбен айтқанда жергілікті жерлік болып
табылатынын естен шығару үлгі қуалаушылыққа, егіншілік практикасында
негізсіз ұсыныстар таратуға әкеліп соғады.
Сондықтан, біріншіден мектеп оқушылары өзі өмір сүріп отырған аймақтың
географиялық жағдайын білуі тиіс.
Негізі, ғалымдардың дәлелдегеніндей егіншілік топырақ, климат, ауа райы
жағдайларымен, сондай-ақ ауылдың шаруашылық жағдайларымен тығыз байланысты.
Еліміздің көптеген аудандары үшін, әсіресе егіннің өсу дәуірінде ауа
райы аса күрделі болып келетін аудандар үшін егіннің бітік болуы және оның
төзімділігі көбіне-көп маманның қалыптасқан агрономиялық біліміне және ауа
райы жағдайларын дұрыс болжай білуіне, сөйтіп осыған сәйкес агротехникалық
шаралардың қажетті комплексін таңдай білуіне байланысты болады.
Ал бұл үшін агрономиялық білімдердің ғылым мен көп жылдық практика
жасап берген жиынтығын меңгеру қажет.
Егіншілік мәдениетін арттыру ауыл еңбеккерлерінің мәдениетін жаппай
көтеру, ауыл шаруашылығы білімдерін жүйелі түрде және білгірлікпен
насихаттауды ұйымдастырудың бүкіл жайын жақсарту, егіншіліктің жоғары
мәдениетті мастерлерін даярлау жөнінде әр түрлі шаралар жүргізу негізінде
ғана ойдағыдай шешуге болады. Ауылда тұратын шаруашылық иелері өзінің
шаруашылығын мәдени жүргізу үшін агрономияның ғылыми принциптерін,
егіншіліктің кез-келген жүйесі мен әрбір агрөтехникалық комплекстің
теориялық негізін терең білуі қажет. Бұл бір күндік жұмыс емес, егер біз
ауылда тұрақтап қалатын сол ауылдың байырғы тұрғындары деп есептесек, сол
тұрғындардың балалары мұндай білімді мектеп қабырғасынан алу керек.
Өкінішке орай мектеп бағдарламасында ондай білім беру жүйесі
қарастырылмаған.
Жер жөніндегі, оның тиімді пайдаланылуы және ауыл шаруашылығының барлық
жарамды жерлерінің құнарлылығын арттыру жайындағы мәселе ауыл
шаруашылығында өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Жерді дұрыс
пайдаланбайтын, жер байлығын еселей арттыру жайында тиісті қамқорлық
жасамайтын қоғам алға баспайды.
Жер - байлықтың анасы, ол - еңбек атасы дейді халық даналығы. Ғылымның,
техниканың және озық практиканың жетістіктерін ескере отырып қолданылатын
еңбек қана топырақтың құнарлылығын ұдайы әрі шапшаң арттыру үшін нақты
жағдай жасайды және түптеп келгенде әрбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОІИЯЛЬІҚ ДҮНИЕ ТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Оқушылардың жалпы экологиялық және агроэкологиялық мәдеииетінің
негіздері және тарихи зерттелу
жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..9
1.2 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық мәдениетін
қалыптастырудағы этномәдени құндылықтарының тәрбиелік
мәні ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 23
1 БӨЛІМ БОЙЫНША
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... .39
2 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕ ТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТӘЖІРИБЕЛІК - ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ЖҮЙЕСІ
2.1 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастырудың педагогикалық
үлгісі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... .40
2.2 Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру кезеңдері мен
нәтижелері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ..5 2
2 БӨЛІМ БОЙЫНША
ТҰЖЫРЫМ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ..66
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...67
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
8
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі. 2010 жылы "Ауыл мектебі" бағдарламасы
қабылданып, ауыл мәдениетін көтеру үшін пәрменді іс- шаралар белгіленді.
Бағдарлама ауыл білімінің сапасын жоғарылатуға мүмкіндік беріп,
полуфункционалдық және интегративті білім беру қызметтерін сипаттайтын оқу
тәрбие үрдісін ұйымдастырудың жаңа формаларын енгізуімен байланысты болады.
Бұл бағдарламада жана мектеп түрлерін дамытуды қарастыру ұсынылды, мысалы
"мектеп- кітапхана-мәдени орталық", "мектеп-балабақша", "мектеп-
агробиолаборатория", "мектеп-ауылшаруашылық кешені", "мектеп-өндіріс
серіктестігі" және олар оқушыларға қосымша білім алу бағдарламаларын іске
асыруға мүмкіндік береді.
Бұл жөнінде 2005 жылы қабылданған Қазақстан Республикасының 2015
жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында және - жылы қабылданған
Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011-2020 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасында атап көрсетілген.
Ауыл мектептерінің желісі Елбасының Қазақстан халқына "Ауылға айрықша
назар аударылады" жолдауынан бергі уақытта едәуір кеңейді. Кез-келген
дамыған елдерде де, ең алдымен ұлттық ғылым мен мәдениетті дамыту үшін,
ауыл мектептеріне көп көңіл бөледі. Кезінде бұл мәселе төңірегінде Ы.
Алтынсарин, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаевтар салмақты пікір айтқан.
Шағын жинақталған мектептердегі оқыту проңесін ұйымдастыру мәселесі
қазақ тілінде жазылған Ж. Аймауытовтың "Комплекспен оқыту жолдары" атты
кітабында айтылған. Ал ғалыми-әдіскер Ғ. Бегалиев шағын жинақталған ауыл
мектептерінің өзіндік ерекшеліктерін ашып көрсетеді.
Зерттеушілер назарынан ауыл мектептерінің жеке проблемалары да тыс
қалмауда. Нарыктық экономикаға бейімделу мәселелерін С. Хозе, В. А. Яковлев
көтерсе, агротехникалық білім мен біліктілікті қалыптастыру қажеттілігі
жөнінде Л. Бохан, Э. Д. Гусева, Л. З. Красновский, Н. Б. Османова, ауыл
мектептеріндегі сабақ тиімділігін арттыру (З. Бейсенбаев), осы үлгідегі
мектептер үшін мұғалімдер дайындау (Ғ. З. Әділғазинов), жазбаша
шығармашылыкқа негізделген тіл дамыту әдістемесін жасау (Н. М. Сламбекова)
мәселелері жеке дербес объект ретінде қарастырылған.
Көптеген авторлардың еңбектерінде білім берудің неғұрлым маңызды
бөлігі ретінде окушыларға экологиялық тәрбие берумен байланысты аспект атап
көрсетіледі (М. А. Лигай, Г. Ф. Суворова, Г. С. Петрищева).
Қарастырылып отырған проблеманың ғылыми тұрғыдан дамып, қалыптасуына
қазақстандық ғалымдардың да қосқан үлесі ерекше. Әсіресе Ә. С. Бейсенова,
Н. С. Сарыбеков, К. Ж. Жүнісова, Ж. Ж. Жатқанбаев, Ә. Б. Бірмағанбетов, К.
А. Сарманов, М. Н. Сарыбеков, А. Болтаев, Ж. Б. Шілдебаев, Б. В. Мұқанов,
К. А. Аймағанбетова, М. Ж. Жапбасбаев, Е. А. Ахметов, С. Орынбеков, Ү. Ә.
Есназарова, Д. Жангельдина, В. М. Назаренко, К. Ж. Бұзаубақова, С. Қоңырова
т. б. еңбектері экологиялық білім мен тәрбие беру проблемасының әр түрлі
аспектілеріне арналған.
Сонда да болса жүргізілген талдаулардың нәтижесінде және қазіргі
мектептегі оқу-тәрбие жұмыстарын зерттеудің қорытындысында ауыл мектебі
оқушыларына экологиялық тәрбие беру мәселесі ғалымлар назарынан әзірше шет
қалып отырғанына көзіміз жетті. Ғылыми ізденістердің саңқырлылығына
карамастан педагогикалық әдебиеттерде ауыл оқушыларында агроэкологиялық
мәдениетті қалыптастыруға деген кешенді қадам байқалмайды. Дегенмен де XXI
ғасырда проблеманы философиялық тұрғыдан ұғыну (В. С. Библер, Б. С.
Гершунский), адам мәдениетін қалыптастыру мәселесін өткір проблема етіп
қояды. Жалпы мәдениеттің маңызды бөлігі болып табылатын агроэкологиялық
мәдениетті қалыптастыруға ауылды жерлерде белгілі бір жағдайлар бар. Бұл
туралы 2011 жылы Ы. Алтынсарин атындағы Қазақтың білім Академиясында
қабылданған экологиялық білім бағдарламасынын "Экологиялық білім беруді
ұйымдастыру және басқару" деп аталатын бөлімінде аймақтық және жергілікті
деңгейде экологиялық білім беру жүйесін жасау керек деп атап көрсетілген,
бірақ әлі күнге дейін оны қалыптастырудың ғылыми негізі жасалынбаған.
Оның үстіне ауыл мектептерінің практикасын, ауыл өмірін зерттеп. талдау
да ауыл мектебі оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде қала
мектептерімен салыстырғанда айырмашылық бар екенін, кемшіліктер де
жеткілікті екенін, ауыл мектебі мұғалімдері экологиялық білім мен тәрбие
беруде жергілікті жердің ерекшеліктерін ескере бермейтіні, тіпті ауыл
мектептерінде экология пәні жүрмейтіндігіне көзіміз жетті, бұл бір жағынан
болса, екінші жағынан ауылда тұратын ұлт өкілдерінің дені қазақтар. Егер
жоғарыдағы аталған экологиялық білім бағдарламасын негізге болсақ, онда әр
түрлі ұлт өкілдерінің экологиялық бағыттағы салт-дәстүрлерін, экологиялық
бағытпен қарым-қатынасын ескере отырып, саясаттан тыс экологиялық мінез-
құлқының қалыптасуына жәрдемдесу керек делінген, қазіргі кезде бұл да
ескерусіз қалып отырған жағдайдың бірі. Осылардың бәрі ауыл мектебі
оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде өзіндік ерекшеліктері бар
екендігін көрсетіп, ғылым мен шын реалды өмірде қайшылықтар болуына
байланысты, қайшылықтардың шешімін табу мақсатында, ауыл мектебінің
оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беруде аймақтың және жергілікті
жердің ерекшеліктерін ескеретін болсақ, яғни біріншіден табиғаты, климаты,
экологиясы және ауыл шаруашылығы, екіншіден ауылда тұратын ұлт өкілдерінің
дені қазақтар болғандықтан, табиғатты қорғап, аялауда саясаттан тыс қазақи
мінез-құлық қалыптастыруға негіз болатын ұлттық ерекшеліктерді ескере
отырып "Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру" деген проблеманы зерттеу жұмысымыздың тақырыбы етіп алдық.
Зерттеу мақсаты: Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру үрдісін теориялық тұрғыда негіздеп, әдістемесін жасау.
Зерттеу міндеттері:
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетаным қалыптастырудың мәнін,
моделін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеу;
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың
негізгі моделі жасалып және оның компоненттері, өлшемдері, көрсеткіштері
мен деңгейлерін айқындау;
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру
мақсатындағы оқу-тәрбие үрдісін ұйымдастырудың мазмұндық мүмкіндіктері мен
бағыт-бағдарын ауылшаруашылығы материалдары негізінде анықтау;
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың
нәтижелілігі тәжірибелік-педагогикалық тексерістен өткізіліп, қорытындысын
шығару, ғылыми-әдістемелік нұсқаулар ұсыну.
Зерттеу объектісі: Ауыл мектептері оқушыларының агроэкологиялық мәдениеті.
Зерттеу пәні: Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру процесі.
Зерттеудің ғылыми болжамы: ауыл мектебі оқушыларының өзін қоршаған
ортаға, ауылына, табиғатқа деген аялы сезімін арттырып, туған жерінің
табиғатын қорғап, дала шаруашылығын мәдени тұрғыдан көркейтуге деген іс-
әрекетін, яғни агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруға мүмкіндік туады,
егерде:
ауыл мектептері оқушыларының "агроэкологиялық дүниетанымы" ұғымының
теориялық мәні айқындалса;
ауыл мектебі оқушылары агроэкологиялық тәрбие мен дүниетанымы ұғымын
дұрыс түсініп, оның әлеуметтік-қоғамдық мәнін дұрыс бағалай алса;
ауыл мектебі оқушыларына агроэкологиялық білім және тәрбие беруде аймақтың
және жергілікті жердің ерекшеліктері, дәлірек айтқанда табиғаты мен
шаруашылықтары ескерілетін ғылыми-әдістемелік нұсқаулар жасалса;
ауыл мектептері оқушыларын агроэкологиялық мәдениеттілікке тәрбиелеу үрдісі
бүкіл оқу-тәрбие жұмысын қамтитын негізгі компонентер, өлшемдер,
көрсеткіштер белгісі ауыл шаруашылығында, шаруа қожалықтарында, іскер
орталарда жалғасын тауып, іс-әрекетке ұласса - онда, ауыл мектебі
оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың тиімді жолдары
анықталып, жүйелік және іс-әрекеттік аспектілері жүзеге асырылады.
Жетекші идея: ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру мақсатында ауыл мектебі орналасқан жердің экологиясы мен
шаруашылығын ескере отырып оқу және тәрбие жұмыстарымен үйлесімділік жүйеде
жүргізу оқушылардың ауыл туған өлке, табиғатын қорғауға, аялауға деген
экологиялық мәдениеттілігін арттырады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері: "Адам- табиғат-қоғам"
жүйесінің даму заңдылықтары, философиялық, мәдениеттану, педагогикалық,
психологиялық гуманистік бағыттағы қонцепциялар (Ы. А. Бердяев, Б. С.
Гершунский, В. В. Розанов, К. Роджерс, В. А. Сухомлинский), психологтар мен
педагогтардың оқушылардың ерекшелігі және оны қалыптастыру проблемалары
жөніндегі қонцепциялар (Б. Г. Ананьев, Л. С. Выготский, О. С. Гребенюк, С.
Л. Рубинштейн).
Зерттеулер оқушыларға экологиялық тәрбие берудің жетекші
қонцепцияларына иек артады (И. Д. Зверев, Н. Н. Моисеев, Г. Ф. Суворова, И.
Т. Суравегина), агроэкология төңірегіндегі зерттеулер (В. А. Вронский, В.
Тишлер, Г. Л. Тышкевич, Н. А. Уразаев), Ю. А. Конаржевскийдің, М. М.
Поташниктің, П. И. Третьяковтың басқару қонцепциялары.
Зерттеудің көздері: Президент Н. Ә. Назарбаевтың "Қазақстан-2050"
стратегиялық бағдарламасы, Білім беру туралы Қазақстан Республикасының
заңы, Білім беру министрлігінің экологиялық білім және тәрбие беру
жөніндегі тұжырымдамалары, кешенді бағдарламалары, этнопедагогтар мен
этнопсихологтардың, экологтардың ғылыми зерттеу жұмыстары және зерттеліп
отырған мәселеге байланысты қазақстандық және шетел ғалымдарының -
философтардың, тарихшылардың, педагогтардың, психологтардың қазақ халқының
шаруашылығы, рухани мәдениеті жөніндегі еңбектері.
Зерттеудің әдістері: зерттеу мәселесі бойынша философиялық,
педагогикалық, психологиялық және әдістемелік еңбектеріне, Қазақстан
Республикасының ресми материалдарына, тұжырымдамалар мен бағдарламаларға
теориялық тұрғыдан талдау жасау, ауыл мектептеріндегі оқу-тәрбие үрдісін
бақылау, окушылар, ата-аналар арасында сауалнама жүргізу, педагогикалық
бақылау, әңгімелесу (ата-аналармен, мұғалімдермен, окушылармен, ауыл
ақсақалдарымен), ұсынылып отырған әдістемелік жүйенің мақсатқа сәйкестігін
және педагогикалық тиімділігін, тәжірибесін жұмыс барысында тексеру,
жиналған материалдарды өңдеу.
Зерттеу кезеңдері:
Бірінші кезең: әдіснамалық, ғылыми, психологиялық, педагогикалық
әдебиеттерге талдау жасалынды. Зерттеудің тақырыбы белгіленіп, теориялық
негізі анықталды. Экология, экологиялық мәдениет, агроэкология,
агроэкологиялық мәдениет, халық тағылымы жөнінде ғылыми материалдар
сұрыпталды. Жұмыстың ғылыми аппараты айқындалды.
Екінші кезең Негізгі теориялық ойларды анықтау мақсатында іс-
тәжірибелік жұмыстар жүргізілді. Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық
дүниетанымын қалыптастыру мақсатында ауылдың аймақтық, шаруашылық
ерекшелігіне байланысты білім деңгейлері, оны күнделікті іс-әрекетінде
ұтымды пайдалану жолдары қарастырылды. Таңдаулы курстар, факультативтік
сабақтар, сыныптан тыс, мектептен тыс агроэкологиялық жұмыстардың
бағдарламалары жасалынып, өмірге енгізілді, оны іс-әрекетпен, шаруашылық
түрлерімен байланыстыру жолдары қарастырылып экологиялық тәрбие беруге
ынталандырудың экономикалық механизмі жасалынды.
Үшінші кезең: педагогикалық тұрғыдан жиналған материалдарға жүйелі талдау
жасалынып, сұрыпталды. Зерттеу жұмысымыздың нәтижелілігі тексерілді, ғылыми
болжамдар дәлелденді. Тұжырымдар жасалынып, ұсыныстар берілді.
Зерттеудің практикалық мәні:
ауыл мектебі окушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыруда
бастауыш сынып оқушылары үшін "Адам және табиғат" үйірмесінің жұмыс жоспары
жасалынып жүзеге асырылды;
"Агроэкологиялық дүниетаным" факультативтік курсының бағдарламасы
жасалынып, ауыл мектептерінде жүзеге асырылды;
Қорғауға ұсынылатын негізгі қағидалар:
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың мәні
және теориялық моделінің негіздемесі;
ауыл мектебі окушыларының агроэкологиялық дүниетанымын анықтайтын негізгі
компоненттері, өлшемдері және көрсеткіштерінің мазмұндық сипаттамасы;
ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру
мақсатында ауыл шаруашылығына байланысты табиғатты қорғау идеясына
негізделген этномәдени құндылықтардың тәрбиелік мүмкіндіктерінің мазмұндық
сипаттамасы.
Зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі зерттеудің мақсаты мен
міндеттерінің ғылыми аппаратқа сай болуымен, зерттеу әдістерінің, тәжірибе-
эксперимент жұмыстарының жоспарлы және жүйелі іске асуымен, ұсыныстардың
жалпы білім беретін ауыл мектептерінің іс- тәжірибелеріне енгізілуімен,
сондай-ақ зерттеудің негізгі мәселелері мен нәтижелері ғылыми-практикалық
қонференцияларда талқылануымен қамтамасыз етілді.
Зерттеу нәтижелерін сынақтан өткізу және іс-тәжірибеге енгізу:
Зерттеу жұмысының құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қосымшалардан тұрады.
Кіріспе бөлімінде зерттеудің көкейкестілігі, ғылыми аппараты, мақсаты,
объектісі, пәні, міндеттері, ғылыми болжамы, әдіснамалық негіздері,
зерттеудің кезеңдері, зерттеудің ғылыми жаңалығы, практикалық мәнділігі,
зерттеу базасы, зерттеу нәтижелерінің дәлелдігі мен негізділігі, қорғауға
ұсынылатын қағидалар сипатталады.
"Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологнялық дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық негіздері" атты бірінші бөлімде оқушыларға жалпы
экологиялық білім мен тәрбие беру негіздері мен тәжірибелері және тарихи
даму жағдайлары қарастырылып, үкімет құжаттарына, тұжырымдамаларға
сипаттама беріледі. Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын
қалыптастыру үрдісінің ерекшеліктері теориялық жағынан негізделіп, халықтык
құндылықтар негізінде экологиялық тәрбие берудің тарихи-педагогикалық
ерекшеліктеріне сипаттама беріліп, оның ауыл мектебі оқушыларының
агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастыру мүмкіншіліктері анықталды.
"Ауыл мектебі оқушыларының агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудың
тәжірибелік-педагогикалық жүйесі" атты екінші бөлімде ауыл мектебі
оқушыларының агроэкологиялық білім мен тәрбие алудағы бүгінгі жағдайы
сипатталып, зерттеліп отырған проблеманың мазмұны мен негізгі жолдары
қарастырылады. Ауыл мектептерінде оқыту процесінде және сыныптан тыс
жұмыстарда агроэкологиялық дүниетанымын қалыптастырудағы экологиялық жұмыс
түрлері, тәрбиелік-танымдық іс-шаралар бағдарламасының мазмұны мен
әдістемесі ұсынылып, сынақтан өткізіліп, нәтижелері тексеріліп, ұсыныстар
берілді.
Қорытындыда зерттеу тақырыбынын көкейкестілігімен байланысты
зерттеудің нәтижелері мен тұжырымдары мазмұндалып, ғылыми- әдістемелік
ұсыныстар берілді.
Қосымшада ғылыми зерттеу жұмысына қолданылған анкеталық сауалнамалар,
кейбір бағдарламалардың үлгі-жоспары берілген.
1 АУЫЛ МЕКТЕБІ ОҚУШЫЛАРЫНЫҢ АГРОЭКОЛОГИЯЛЫҚ ДҮНИЕТАНЫМЫН
ҚАЛЫПТАСТЫРУДЫҢ ТЕОРЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1. 1 Оқушылардың жалпы экологиялық және агроэкологиялық мәдениетінің
негіздері және тарихи зерттелу жағдайы.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Назарбаевтың ұсынған 2050
Қазақстан-стратегиялық бағдарламасында осы мәселеге айрықша көңіл
болінгенін атап өткен жөн. Дамудың осы стратегиялық бағытына сәйкес
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі 1999 жылы 4 қаңтарда
Экологиялық білім бағдарламасын бекіткен болатын. Аталған құнды
құжаттарды басшылыққа ала отырып кез келген мұғалім өзінің барлық жұмыс
бағдарламасын жоғарғы талап дәрежесіне сай жүргізуі тиіс. Қазақстан
Республикасы тұрақты дамудың жаңа жолына түскен кезеңде жастарды ізгілікке,
парасаттылыққа баулитын экологиялық білім мен тәрбиенің маңызы арта түсуде.
[1]. Бұл мақсатқа жету үшін жас ұрпақ табиғатты қорғаудың ғылыми негізін
игеріп, меңгеруі қажет.
Жалпы үздіксіз экологиялық білім мен тәрбие беру мәселесі 1970 жылы
БҰҰ деңгейінде ұйымдастырылған (ЮНЕСКО) Адам және биосфера деи аталған
бағдарламаны қабылдаудан басталады [2]. Онда алғаш рет халықаралық деңгейде
табиғат ресурстарын қорғау және оны тиімді пайдалану туралы бағдарлама
жасалып, экологиялық тұрғыдан кең сипатталған болатын. Ал 1971 жылы
Швейңарияда Еуропалық қонференция өткізіліп, онда айнала қоршаған табиғи
орта және табиғат қорғау мәселелері қарастырылды. 1972 жылы Стокгольмде
қоршаған ортаны қорғау жөнінде көпшілікке білім беру туралы қонференция
болды. 1977 жылы Тбилиси қаласында өткен БҰҰ жанындағы ЮНЕСКО және ЮНЕП
ұйымдары экологиялық білім беру туралы 40-тан астам шешімдер қабылдап, оның
ғаламдық стратегиялық жоспарларын бекітті. Экологиялық білім берудің одан
әрі даму кезеңдері атақты Найроби (1982ж), Беч (1983ж), Мәскеу (1987ж) т.
б. қалаларда өткен қонференцияларда жалғасын тапқаны мәлім.
1998 жылы қабылданған "Қазақстан Республикасында үздіксіз экологиялық
білім және тәрбие берудің ұлттық бағдарламасында": "Қоғамның іргелі
құрылымынан қолдау тапқан экологиялық білім мен насихат қана жаңа адамды -
XXI ғасырдың азаматын қалыптастырады және аса күрделі, әрі шиеленіскен
әлеуметтік-экологиялық жағдайда іс- әрекет жасауға үйретеді", - делінген
[3].
Қазақстан Республикасында экологиялық білім берудің тұжырымдамалық
негізіне өркениетті елдің өзін-өзі қолдап тұрақты дамуының тұжырымы жатады.
Бұл тұжырымның негізі Біріккен Ұлттар Ұйымы ұйымдастырған қоршаған орта
және даму "РИО-92" қонференциясында қабылданды [4]. Тұрақты дамудың негізгі
ережелерін Біріккен Ұлттар Ұйымы комиссиясы әзірлеп, оны 1993 жылы Сан-
Францискода Біріккен Ұлттар Ұйымы мемлекеттері басшыларының бас қосқан
қонференциясында мақұлдады.
Үздіксіз экологиялық білім беру жүйесін құрудың мақсаты - ғылыми және
тәжірибелік білімнің бірлігі негізінде окушылардың экологиялық
көзқарасын қалыптастыру, қоршаған ортаға жауапкершілікпен карайтын
құндылықты, мінез-құлықты, іс-әрекетті қамтамасыз ету.
Егер оқушыларға жалпы экологнялық білім мен тәрбие берудің тарихи даму
жағдайына назар салсақ экологиялық білім берудің теориялық негіздері
орыстың табиғат зерттеушілері әрі көрнекті педагог ағартушылары В.
Белинский, А. Герцен, Н. Чернышевскийдің есімдерімен тығыз байланысты. Одан
соң А. Бекетов, К. Тимирязев, Д. Кайгородов т. б. ғалымдар табиғатты
зерттеу мен қорғау туралы мәселелерді көтерді.
XX ғасырдың орта шенінде педагогтар В. Натали, Н. Верзилин, В.
Корсунская т. б. экологиялық білім беруді география, биология пәндерімен
байланыстыра отырып оқытуды ұсынған.
1947 жылдардың өзінде-ақ көпшілікке экологиялық білім беру бұрынғы КСРО
бойынша оқу жүйесіне енгізіле бастады. Мәселен, 1947 жылы Белоруссия
мемлекеттік университетінде алғаш рет экология кафедрасы ашылды. Одақтың
көптеген оқу орындарында (Қазан, Мәскеу, Санкт-Петербург т. б. )
Биосфера, Экология, Табиғат қорғау сияқты экологиялық курстар оқу
жоспарларына енгізіліп, оқытыла бастады. Осы тұрғыда көрнекті педагог-
ғалымдар И. Зверев, С. Дрябь, Н. Суравегина, А. Захлебный тағы басқалар
халықтық оқу жүйесіне экологиялық білім берудің сан қырлы теориялық-
тәжірибелік негіздерін ұсынды.
Білімнің барлық салалары сияқты экология да үздіксіз дамып келді, бірақ
ол бұдан бұрын бірде тез, бірде баяу дамып, ғылыми мәнге ие болмады. Егер
тарихқа жүгінетін болсақ, экология дербес ғылым ретінде шамамен 1900-шы
жылдардан бастап қолданыла бастайды. Экология терминін 1869 жылы неміс
биолоғы Эрнест Геккель ұсынған болатын. Экология сөзбе-сөз аударғанда
тіршілік мекені туралы ғылым дегенді білдіреді. Эрнест Геккель Экология
деп, біз табиғат экономикасына қатысты барлық білімдерді-жануарлардың оны
қоршаған органикалық және органикалық емес ортамен, әсіресе оның өзімен
тікелей немесе жанама қатысатын жануарлармен және өсімдіктермен өзара
ынтымақтастық немесе қастастық әрекеттерінің бар жиынтығын зерттеуді
түсінеміз-деген анықтама берген [5]. Экология ғылымына берілген көптеген
анықтамалар бар. Мысалы, ағылшын экологы Ч. Элтон Экология - бұл ғылыми-
табиғи тарих, жан-жануарлардың экономикасы мен социологиясына байланысты -
десе, Америка ғалымы Х. Б. Одум Экология табиғаттың структурасы мен
функциясын зерттейтін сала - дейді.
Отандық экологтардың бірі А. С. Данилевский: Экология экологиялық
жүйелердің құрылымы мен қызметі туралы және олардың гомеостазисін
қамтамасыз етуші механизмдер туралы ғылым деп анықтама берген.
Атақты эколог И. Д. Зверев Экологиялық білім мен тәрбие берудің
мақсаты оқушылардың қоршаған ортаға жауапкершілік пен іскерлік қатынасын
қалыптастыруды қамтамасыз ететін ғылыми білімдер, көзқарастар мен сенімдер
жүйесін қалыптастыру - деп көрсетеді [6].
Ал үлкен кеңес энциклопедиялық сөздігінде: Экология - өсімдік пен жан-
жануарлар организмдерінің қарым-қатынасы мен олардың іске асыратын
қоғамдастықтарының өзара және қоршаған ортамен байланысы - деген анықтама
берілген.
Ғылыми-педагогикалық әдебиеттерде Экологиялық білім беру деп жеке
адамның ғылыми-білімдер жүйесі мен практикалық іскерлігін, өзін- өзі ұстау,
қызмет істеуге байланысты бағдар алатын игіліктерін, қоршаған әлеуметтік
табиғи ортаға жауапкершілігін қалыптастыратын, білім, тәрбие беру,
дамытудың үздіксіз процесі - делінген. Экология түсінігі өте ауқымды,
сондықтан кай қырына баса мән берілуіне қарай, оның анықтамаларының
тұжырымдалуы да өзгеріп отырады. Жалпы алғанда эколог-ғалымдардың
экологиялық білім беру мәселесі туралы түсініктерінде бір-бірінен кереғар
алшақтық байқалмайды.
Дегенмен осы заманғы зерттеушілердің басым көпшілігі экология-
организмдердің тіршілік ету жағдайларын және организмдер мен олардың
тіршілік ету ортасы арасындағы өзара байланыстарды зерттейтін ғылым деп
есептейді.
Сонымен, "экология" гректің оікоs - үй (тұрақ, тұрғылықты жер, баспана)
және Іоgоs - ғылым деген сөздерінің қосындысынан құралған. Бұл сөздердің
дәлме-дәл мағынасы экология - "өз үйіңдегі" организмдер туралы ғылым
дегенді білдіреді, яғни "организмдер мен қоршаған орта арасындағы
жиынтықты" немесе олардың бір-бірімен байланысының сипаттамасына ерекше
баса назар аударатын ғылым екендігін көрсетеді. Қазіргі кезде көптеген
зерттеушілерге тән ортақ пікір - ол тірі организмдер мен қоршаған ортаның
қатыстылығын оқып-үйрететін немесе тірі организмдердің ортадағы өмір сүру
шарттарының жағдайын, бір- бірімен өзара қарым-қатынастық байланысын
зерттейтін ғылым деп санайтындығында.
Кез-келген ғылым саласы сияқты, экологияның екі аспектісі бар. Оның
бірі-таным шеңберін кеңейту, яғни табиғат дамуының заңдылықтарын ашу және
оларды түсіндіру.
Екіншісі - жинақталған білімдерді қоршаған ортаға қатысты проблемаларды
шешу үшін қолдану. Экология маңызының барған сайын артуын-практикалық
маңызы бар бірден-бір ірі мәселе табиғаттың жанды және жансыз компоненттері
арасындағы байланыстарды ескермей шешілмейтіндігімен түсіндіруғе болады.
Экологияның практикалық нәтижесі ең алдымен табиғатты пайдалану
мәселелерін шешуден көрінеді. Тек экология ғана табиғат ресурстарын
пайдаланудың ғылыми негіздерін құрай алады. Бұл ретте, табиги проңестердің
негізінде жатқан заңдылықтарды ескермеу табиғат адам арасындағы елеулі
қайшылықтарға әкеліп соқтыратынын айта кеткен жөн.
Американ экологы Р. Риклефс: Табиғатқа келтірілғен нұқсанды түзетудің
ешқандай көпе-көрінеу жатқан әдістері жоқ екені айдан анық, сонымен қатар
қоршаған ортаға деген келеңсіз көзқарасы үшін адамға тағылатын кінә да,
өзендерғе шайынды суларды төгу, егістіктерге пестицидтер бүрку, аңшылардың
найзасы мен мылтығы, автомашиналардан шығатын түтін, қала іргесін шексіз
кеңеюі сияқты белгілі фактілерден құралмауы тиіс. Адамға табиғат
экономикасы негізінде жатқан заңдарға тиесілі дәрежеде көңіл бөлмегендігі
үшін айып тағылуы тиіс, - деп жазады.
Экология организмге әсер ететін сыртқы орта факторларының үш тобын -
абиотикалық, биотикалық және антропогендік факторларды зерттейді. Табиғат
қорғау болса, үшінші факторды ғана, адамның қоршаған ортаға әсерін
қарастырады. Қазіргі кезде қоғам өзінің табиғатқа көрсетер ықпалының
дәрежесі жағынан геологиялық күшке айналып отыр. Қоршаған ортадағы келеңсіз
көріністер, табиғатпен қарым-қатынастағы шаруашылықты жүргізудегі
білімсіздік, дөрекілік, мәдениетсіздік өзінің шарықтау шегіне жетіп XXI
ғасырға аяқ басқан тарихи кезеңде экологиялық мәселенің адамзат үшін қауіпі
туындауда. Көптеген ғылыми мәліметтерге қарағанда, қоршаған ортаға әсер
ететін факторлардың ішінде екі факторды ерекше атап көрсетуге болады: жер
бетіндегі халықтың өсуі және адамның іс-әрекеті. Адам әрекеті мен мінез-
құлқының қоршаған ортадағы бағыт-бағдарының жоғары деңгейдегі реттеушісі -
сана. Ол адамның мақсатты, міндетті іс-әрекетін жүзеге асырудан, оның
шығармашылық ойлау жүйесі мен білімінен, қызметінен көрініс табады. Осыған
орай жас ұрпақтардың бойына табиғат тағдырына деген жауапкершілік сезімін
қалыптастыру, экологиялық білім мен тәрбие беру, оны ғылыми түрде талдап
шешу - педагогика ғылымының алдындағы негізгі міндеттердің бірі.
Эколог-ғалымдардың пікіріне қарағанда, экологиялық білім мен тәрбие
беру өзіне кешенді зерттеулерді талап етеді: біріншіден, табиғат пен қоғам
арасындағы қарым-қатынасты қалыптастыру үшін көгішілікке біртұтас ғылыми
білім жүйесін беру; екіншіден, тұлғаның дүниеге, табиғатқа деген гуманистік
көзқарасын тәрбиелеу; үшіншіден, экологиялық мәдениетті дамыту;
төртіншіден, қоршаған ортаны қорғауда белсенді бағытты ұстау және алған
білімді тәжірибе жүзінде іске асыру.
Экологиялық тәрбиенің бағыт-бағдарын, оның әдістемелік жүйелерін
айқындаған қазақстандық педагог-ғалымдар Ә. Бейсенова, Н. Сарыбеков, Н.
Нұғыманов, Е. Мамбетқазиев, Р. Басекеева, К. Жүнісова, Э. Тұрдықұлов, М.
Сарыбеков, Ж. Жатқанбаев, Ж. Б. Шілдебаев, Б. Қилыбаева т. б. есімдерін
ерекше атауға болады.
Оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің педагогпкалық негіздері
жайында алғаш рет көлемді еңбек жазып, оны мектеп өміріне еңгізген белгілі
ғалым, педагогика ғылымының докторы Нүрғали Сарыбеков. Ол өзінің
еңбектерінде оқушыларды табиғат қорғауға тәрбиелеудің қоғамдық пайдалы және
өнімді еңбектеріне жан-жақты аңықтама береді. Бірінші рет педагогикалық
тұрғыдан табиғат қорғау ғылымын экологиялық білім берудің негізіне сипаттап
жазды.
Сонымен бірге Ә. С. Бейсенованың Жоғары оқу орындарында және жалпы
орта білім беретін мектептердің экологиялық білім беру қонңепциясы [7], Н.
Сарыбековтың Томенгі класс оқушыларын табиғат қорғауға тәрбиелеу
методикасы [8] , А. А. Сотникованың Болашақ мамандарға экологиялық білім
берудің адамгершілік аспектісін қалыптастырудағы дайындығы [9],
Ө.Танабаевтың Әдебиет пәні арқылы сабақ және кластан тыс жұмыстарда
жоғарғы класс оқушыларына экологиялық білім мен тәрбие беру жолдары, А.
Болтаевтың Пән аралық байланыс аркылы экологиялық білім мен тәрбие беруде
жауапкершілік қатынасын калыптастыру , атты еңбектерін ерекше атап өтуге
болады.
Әлия Сәрсенқызының география ғылымы саласындағы зерттеулері республика
табиғатымен тікелей байланысты. Негізінде Қазақстан табиғатының зерттелу
тарихын кең көлемде қарастырған бірден-бір ғалым-географ профессор Ә. С.
Бейсенова. Ғалым өзінің іргелі еңбегінде өлке табиғаты туралы шет ел
саяхатшыларының еңбектеріндегі деректерді зерттей, қорытындылай келе бұл
ретте орыс ғалымдарының қосқан үлесін жоғары бағалайды. Ол туған жердің
экологиялық жағдайын сауықтырудың түп негізі көпшіліктің экологиялық білімі
мен мәдениетін көтерумен тікелей байланысты деген пікір айтады. Ә.
Бейсенованың "Экология негіздері" [10], "Экология" [11], "Экологиялық білім
мен тәрбие беру" [12], "Экология және табиғат қорғау" [13], "Адам
экологиясы" [14], "Экологиялық білім тұжырымдамасы" [15] т. б. ғылыми-
зерттеу, оқу- әдістемелік жұмыстары ғылыми жағынан құнды еңбектер.
Ресей мектептерінде 1994 жылдардан бастап экология арнайы курс ретінде
оқытылып келеді. Мәселен, И. Т. Суравегнна, В. М. Сенкевич, Т. В. Кучер т.
б. өз ғылыми-әдістемелік шығармаларында оқушыларға экологиялық білім мен
тәрбие беруде Қоршаған ортамен танысу, Жаратылыстану атты кіріккен
(интегралды) курстарды жүргізуді ұсынып, 5-6 сынып окушыларына
Жаратылыстану пәнін оқытқанда әрбір оқу жылында табиғат пен қоғам
арасындағы қарым-қатынастар жайында ұғындыруды жөн санайды. Ал, жоғарғы
сынып оқушылары үшін Адам және қоршаған орта кіріккен курсын жүргізіп,
онда Адам экологиясы, Өнеркәсіп экологиясы Ауыл шаруашылығы
экологиясы, Қала экологиясы сияқты күрделі тақырыптарды қарастыру
қажеттіп туралы айтқан. Бірақ, бұл ұсынылған үлгінің барлық мектептерде
бірдей қолдануға болмайтындығын өмір өзі көрсетіп отыр.
Жалпы Қазақстан мектептерінде экологиялық білім беру көптеген авторлық
бағдарламаларға сәйкес үш бағытта жүргізіледі, атап айтқанда:
Көп пәнді үлгі - мектепте отілетін пәндерді экологияландыру арқылы;
Бір пәнді үлгі - экологияны жеке пән ретінде оқыту арқылы;
Аралас сабақтар негізінде экологиялық білім беру үлгісі.
С. Қоңырова өзінің Туған олке табиғатын аялау арқылы оқушыларға
экологиялық тәрбие беру деи аталатын диссертациялық жұмысында медициналық
колледж оқушыларына туған өлкенің аймақтық ерекшелігіне қарай экологиялық
тәрбие берудің мәнін ғылыми-педагогикалық тұрғыдан негіздеп көрсеткен [16].
Оқушылардың экологиялық және агроэкологиялық мәдениетін қалыптастыру
үшін мектеп қабырғасында экологиялық білімнің негізін қалаған жөн болады.
Қоршаған ортаны ғылыми-жаратылыстық жағынан түсінудің маңызды теориялық
негізі - В. И. Вернадскийдің биосфера - ноосфера ілімі Оның басты
шарттарына өндірісті экологияландыру, дамудың сандық көрсеткіштерінен
сапалық жақтарына ауысу, табиғи ресурстарды барынша аз пайдалану, сабақтас
экологиялық пәндер циклдарын енгізу, орны толмайтын ресурстарды
рециркуляциялау т. т. жатады. Осындай шаралар шынайы гуманизм мұраттарына
сәйкес экологиялық өркениятты қалыптастыра алады. Ғылыми әдебиетте оны
ноосфера деп атайды.
Бұл ілім "адам-коғам-табиғат" жүйесіндегі қарым-қатынастың әдіснамалық
негізін құрайды. Ол экологиялық білім беру саласында кешенді пәнаралық
тәсілді қалыптастырады, қоршаған ортаның проблемаларын біріктіре
қарастыруды меңзейді.
Ноосфера - грекше "саналы қабықша" деген ұғымды білдіреді. Басқаша
айтқанда, ноосфера адамзаттың ғылыми ой-санасы және еңбегі арқылы өзгерген
биосфераның жаңа деңгейі болып саналады.
Ноосфера - биосфераның жаңа жағдайға көшкен деңгейі, онда адамның
саналы ақыл-ойы табиғаттағы барлық әрекеттерді айқындайтын негізгі фактор
болып есептелінеді.
В. И. Вернадскийдің ілімі бойынша адамзаттың ғылыми ой-санасы және
еңбегі арқылы биосфераны жасампаздықпен өзгерте отырып көркейту, яғни
адамзаттың өзі және келешек үрпағы үшін сақтап қалу, әрі тіршілік атаулыға
барынша қолайлы жағдай жасау болып табылады. Қазіргі кезде бүкіл Жер
бетіндегі халықтарды толғандырып отырған мәселе - биосфераның тепе-теңдігін
сақтай отырып, оны көркейту болып отыр.
Ғылыми деректерге жүгінетін болсақ, адамзат табиғатты пайдалану кезінде
жыл сайын ғаламшарда 4 трлн. тоннадан астам заттардың орнын ауыстырып,
жаңадан мыңдаған химиялық қосылыстар жасап шығаруда және олардың көпшілігі
табиғатта болатын зат айналымына қосылмай, биосферада көптен жиналып, оны
ластайды.
Жалпы тіршіліктану ғылымынан белгілі табиғатта болатын зат айналым
ағзалардың үш тобының қатысуымен жүреді.
Біріншіден, продуценттер (жасыл өсімдіктер) Күннің жарық энергиясын
сіңіру арқылы бастапқы өнім болып саналатын органикалық заттарды түзеді. Ол
заттар негізгі тіршілік тірегі болып саналады.
Екінші, қонсументтер - дайын органикалық заттарды пайдаланып, оларды
бір түрден екінші түрге айналдырады да, Жер бетіндегі тіршіліктің жандана
түсуіне және олардың ұрпақтарының үнемі алмасып отыруына жағдай жасайды.
Үшінші, редуценттер - органикалық заттарды минералды заттарға ыдыратады
және сол арқылы табиғатта қажетсіз қалдықтардың жиналуына жол бермейді.
Адам өз іс-әрекетін биосферада жүретін табиғат заңдылықтарына сай
жүргізуі тиіс. Сонда ғана биосферадағы зат айналымы бұзылмайды. Мұның өзі
қазіргі өмір талабы болып отыр. Биосфераны қорғау адамның өзін қорғау
мәселесімен сабақтас екенін көбіміз біле бермейміз.
Табиғат заңдылықтарын мұқият зерттеп білмеудің нәтижесінде табиғатта
болатын тіршіліктің тепе-теңдігі бұзылып, оның өзі адамның күнделікті
өміріне қауіп төндіруде.
Ғалымдардың мәліметі бойынша Қазақстанда 180 млн. ға мал жайылымы бар,
соның 30 млн. гектары мал тұяғынан тозып бітсе, ал 50 млн. гектары су
тапшылығынан жарамсыз күйге душар болған.
Қазақстан жеріндегі бір кездегі қалың тоғайлы өзен өңірлерінің де
қазіргі жағдайы адам сенбестей өзгеріп кеткен. Орман, тоғайдың жойылуы сол
аймақтың ауа-райына, өзен-көлдердің суының тартылуына әсерін тигізуде.
1954 жылы басталған тың және тыңайған жерлерді игеру мақсатындағы ұлы
дүрсін кезінде, миллиондаған жаңа жерлер игеріліп, егістік алқабы үшін
жыртылды. Ондай жерлерде алдын ала жан-жақты ғылыми-зерттеу жұмыстары
жүргізілмеді, әрбір аймақтың жергілікті табиғи жағдайлары ескерілмеді.
Сондықтан да Қазақстанның солтүстік аймағындағы шырайлы жерлер бірнеше
жылдың ішінде эрозияға ұшырап, не егін егуге, не мал жайылымына жарамсыз
болып қалды. Мұның өзі алдын ала ойланбай жасалынғандықтан, әрі табиғат
заңдылықтарын білмегендіктен болып отырған жагдай.
Экологиялық білім беруге деген қажеттілік адамның өміріне қажет қолайлы
ортаны қамтамасыз етуге байланысты. Қоршаған ортаның сапасы адамның негізгі
құқығының бірі - денсаулықты және дамудың негізгі мақсатын анықтайды.
Экологиялық білім беру табиғатқа адамгершілік қатынасты қалыптастыру,
табиғатты өзгертудің шекті мөлшерін анықтау үшін, адамның одан әрі өмір
сүруі мен дамуына мүмкіндік беретін мінез- құлқының арнайы әлеуметтік
табиғи заңдылықтарын меңгеру үшін қажет.
Экологиялық білім берудің негізгі мақсаты - табиғатқа деген
жауапкершілік қатынасты қамтамасыз ету. Экологиялық білім беру дегенде
әрбір адамның жалпы экологиялық мәдениеттілігі қалыптастыруға бағытталған
үздіксіз білім, тәрбие беру және даму процестері. Экологиялық жауапкершілік
адамның мына қасиеттерімен байланысты: өз іс-әрекетін бақылау, табиғи
ортадағы өзінің іс-әрекетінің жақын кезеңдегі және болашақтағы нәтижелерін
болжай білу, өзіне және басқаларға сын көзбен қарай білу және т. б.
Білім беру жүйесін экологиязациялау - экологиялық ойлардың, ұғымдар,
принциптер мен көзқарастардың басқа пәндерге енгізу және экологиялық
білімді әр-түрлі салалардың мамандарын дайындау.
Оқыту процесінде оқушылардың экологиялық мәдениетін қалыптастыру
мәселесін зерттегенде психологиялық-педагогикалық тұрғыдан олардың жас
ерекшеліктеріне назар аудару қажет.
Оқу-тәрбие процесінің барысында жеткеншектердің әр уакытта іс- әрекет
пен өзін-өзі тәрбиелеудің тек объектісі емес, субъектісі екені үнемі
ескеріледі.
Адам мен табиғаттың арасында өзара әрекеті қазіргі заманның көкейкесті
және негізгі проблемасы болып отырған кезеңде оқушылардың экологиялық
мәдениетін қалыптастыру негізгі міндеттердің бірі болып табылады.
Негізі, біздің де пікіріміз оқушыларға экологиялық білім мен тәрбие
беруде олкенің аймақтық ерекшелігі ескерілуі қажет деп ойлаймыз. Егер бала
өзінің туып-өскен ауылының табиғатын сүйіп, экологиясын біліп өсетін болса,
нақты аймақтық қоршаған ортаға байланысты экологиялық мәселелерді шешуге
белсене араласатын болады. Ең маңыздысы - табиғаттағы туындаған өзгерістер
мен құбылыстар адамның өз іс- әрекетінен туындайтынын түсініп, қоршаған
ортаға тигізетін әсерін алдын- ала біліп, зиянды жақтарын болдырмауға
тырысу керек. Сонда ғана ол ғаламдық экологиялық проблемалардың мәнін
түсінеді.
Сондықтан да ауыл мектептері оқушыларының экологиялық мәдениетін
қалыптастыру үшін ауыл мектебі орналасқан жердің аймақтык ерекшеліктерін,
табиғаты мен шаруашылықтарын ескеру қажет. Ауыл шаруашылығының қаладағы
өнеркәсіптен өзгешелігі - ол табиғатқа, ең алдымен топырақ пен ауа райы
жағдайына тәуелділігі, сонымен бірге ауыл шаруашылығының барлық саласы
жөніндегі білімнің жиынтығы.
Ендеше ауыл мектебі окушыларына агроэкологиялық білім мен тәрбие
берудің өзіндік жолдары мен кұралдары, өзіне тән ерекшеліктері бар екендігі
даусыз.
Агроэкология - бұл табиғаттағы барлық тіршіліктің, жануарлар мен
өсімдіктер және оны қоршаған органикалық және бейорганикалық ортамен
тікелей немесе жанама қатынаста болатын әрекеттердің жиынтығын зерттейтін
экология ғылымының бір саласы. Егер оны сызба түрінде көрсететін болсақ
(2сурет):
Ауылшаруашылық экология (агроэкология) - ауылшаруашылық өндірістің
(себу, өнім жинау, ауылшаруашылық техникаларының рөлі, тыңайтқыштарды егу,
пестицидтерді егу және т. б. ) қоршаған ортаға ықпалын зерттейді.
Ендеше ауыл шаруашылығына байланысты экологиялық мәдениетті
қалыптастыру табиғатпен арадағы адамдық әрекеттердің жетілу деңгейі,
адамзаттың тарихи дамуының нәтижесі, адамзат баласының санасы және
адамгершілік қоғамдық қарым-қатынастарының қол жеткен дәрежесі деп түсіну
керек. Мәдениет ұғымын тұлғалық сипатта қарастырғанда мәдени әрекет, мәдени
орта, мәдени игіліктер мен қажеттіліктер сияқты түсініктердің мәнін білу
керек.
Бұлардың арасында ең түбегейлісі - мәдени әрекет. Мәдени әрекет деп
игіліктерді өндіруге, таратуға, тұтынуға бағытталған мақсатқа сәйкес
әлеуметтік мәдени іс-қимылдарды атайды. Мәдени игіліктерді талассыз жасау
арқылы, шаруашылықтарды мәдени тұрғыда жүргізу, өндіру арқылы адам өзінің
де мәдени деңгейін көтеріп, мәдениетті тұлға болып қалыптасады.
Ал мәдени орта ұғымы заттық-материалдық, әлеуметтік ұйымдар мен
үжымдардан, рухани қызмет орындарынан тұрады. Адамдардың білімділігі,
кәсіптік шеберлігі, адамдардың тұрмыстық мәдени дәрежесі, техника мен құрал-
жабдықтардың даму деңгейі т. б. мәдени ортанын сипатын көрсетеді.
Нақ сондықтан да мекен еткен жердің шаруашылығын экологиялық түрғыдан
мәдениетті жүргізу үшін сол жердің табиғат ерекшеліктерін ескере отырып,
кәсібін шебер меңгеріп, ол жөнінде білімділігі болу керек.
Жалпы агроэкологиялық тәрбие - ауыл шаруашылығына байланысты ауыл
мектептері оқушыларының экологиялық тәрбиесінің педагогикалық негіздерін,
оның деңгейін қарастырады.
Осындай пікірлердің барлығына қарамастан зерттеушілердің теориялық
аспектілерінің қолданбалы мэні практикалық тұрғыдан жасалып айқындалмаған.
Агроэкологиялық мәдениетке қатысты жетерліктей зерттеу жұмыстары жоқтың
қасы.
Ауылда қоғамдық мәдениет пен әлеуметтік-экономикалық деңғейді көтерудің
бірден-бір жолы білім беру жүйесін жетілдіру екені белгілі. Қоғамда болып
жатқан қолайсыз көріністерге сын көзбен қарап, оны түзеуге пікір қоса
алатындай деңгейде білім игерген оқушы өмірде адаса қоймайды. Бұл
мәселелердің бәрі ауылда мектеп үлесіне тиеді, өйткені ауылдағы мәдениет
ошағы тек мектеп қана.
Әрбір жан ауылдың тұрмысы мен тіршілігі, мәдениеті мен ғылымы, хал-
жағдайларының жаксаруына қолдарынан келгенше үлес қосуы керек. XXI ғасыр -
гүлдену ғасыры. Алдағы уақытта барлық азамат көрікті ауыл, келбетті қалада
бақытты тұрмыс кешеді. Ауылдың тұтқасы білімді жастардың қолында. Ауылдың
көркеюі әрбір жастың санасы мен сезіміне, рухы мен өрлігіне, білімі мен
білігіне байланысты. Сондықтан ауыл болашағы, ел ертеңі жастардың қолында.
Барша халық, өз туған ауылын ұлттық өмір сүрудің өзегі деп танитын көзі
ашық, көңілі ояу, парасатты да мәдениетті азамат тәрбиелеу үшін күресуі
керек.
Ауыл мектептері окушыларының агроэкологиялық мәдениетін қалыитастыру
ғылым мен техниканың даму дәрежесіне ғана емес, адамзаттың табнги ортаны
қорғау жауапкершілігіне де байланысты. Ауылда кәсіикерлер, жұмысшылар,
мектеп түлектері әртүрлі сатыдағы экологиялық қарым-қатынас, олардың адам
денсаулығына, биосфера генофондына әсері туралы қарапайым білімдердің
көзімен де нашар қаруланған. Мұның негізгі себебі - ауыл мектебі
оқушыларына мектеп қабырғасындағы берілетін экологиялық білім мазмұнының
нашар жоспарлануы. Соңғы жылдары экологиялық арақатынасты биосфера және оны
қоршаған орта дәрежесінде қарастыру қажеттілігі туып отыр. Экология
бастапқы кезде биологиялық объектілер мен қоршаған орта арақатынасын
зерттеумен қанағаттанса, қазіргі оның бағыты адамның, қоғамиың қоршаған
ортамен арақатынасын зерттеу болып табылады.
Ғасырлар бойы сұрыпталған өзіндік пайымдаулары мен тұжырымдары адамның
күнделікті өміріндегі іс-тәжірибесі негізінде жинақталып, атадан балаға
мирас болып отырған. Барша ғаламды біреу ғана деп таныған бабаларымыз
өздерін тұтас табиғаттың құрамдас бөлігі деп таныған. Әлем құрылысы мен бар
болмысымыздың негізгі әлпетін осылай таныған қазақ халқы өзара қарым-
қатынасын, табиғатқа деген көзкарасын қалыптастырған.
Жалпы ұлт мәдениетін сөз еткенде, тарих, археология, этнология
ғылымдарымен қоса этнопсихология, этнопедагогика және фольклористика
ғылымдарының қағидаларына сүйенген абзал. Өйткені. өткен замандағы ұлттық
мәдени мұралардан ұлттық психологиялық және этнологиялық (салт-сана, әдет-
ғұрып, көзқарас т. б. ) ерекшеліктер айқын сезіліп тұрады. Сол арқылы әр
ұлттың өзіне тән салт-тұрмысы мен тіршілік кәсібін, сана-сезімі мен ойлау
ерекшелігін байқаймыз. Ал ұлт мәдениетінің озық үлгілері арқылы жас ұрпақты
жан-жақты жетілген азамат етіп тәрбиелеу — этнопедагогнканың өзекті
мәселесі.
Соңғы кезде биосфераның (ауа, су, жер, өсімдік) аса көп мөлшерден тыс
әр түрлі улы ғаздар және химиялық әлементтермен ластанғаны байқалып отыр.
Жыл сайын атмосфераға шамамен 5 млрд. м" көмірқышқыл газ, 1 млн. тонна
қорғасын қосылыстары, 145 млн. текше метр күкіртті ғаз, 250 млн. тонна шаң-
тозаң және молибден, қалайы, титан т. б. араласады екен.
Сондай-ақ, ауылшаруашылық дақылдарының өнімділігін арттыру үшін жылына
400 млн. тоннадан астам әр түрлі минералдық тыңайтқыштар төгіледі. Оның
үстіне дақылдарды түрлі зиянкестерден қорғау үшін 4 млн. тонна улы
химиакаттар пайдаланылады. Ескеретін жай улы химиқаттардың 12-15 жылға
дейін улы әсері жойылмайтындығы байқалған. Минералды тыңайтқыштар әсерінен
күнделікті өмірден байқалғандай көкөніс жеген адамдар арасында улану
фактілері жиі болып тұрады.
Биосферада улы ғаздар, химиялық қосылыстар, түтін, күйе, шаң- тозаңдар
көбейгеи сайын жұқпалы ауру тарататын микробтарының үстіне осындай шаң-
тозаң, түтін мен ғаз тұманы кездеседі.
Шаң-тозаң, түтін мен ғаз адамның денсаулығына ғана емес, тіпті
өсімдіктер әлемі мен жануарлар дүниесінің өмір сүруіне де үлкен зияны
Табиғи ғаз шығатын жерлерге космос кораблі арқылы зерттеу жүргізгенде
дүние жүзінде біздің елде жанып жатқан ғаздардың көп екені байқалған.
Сондай-ақ, заводтар мен өнеркәсіп орындарынан шығатын улы ғаздар,
автомашина түтіні, атмосферадағы әр түрлі улы ғаздардың, соның ішінде
көмірқышқыл ғазының жиналуы адам баласының өміріне үлкен қатер төндіреді.
Бұдан сақтанудын жолы - жер бетінде орманды көбейту арқылы ғана қарсы
тұруға болатындығын ғалымдар дәлелдеген.
Шындығында да, 1га жасыл желек 200 адамды 1 сағат оттегімен қамтамасыз
ете алады. Орман тоғай тек С02 - ғазын сіңіруші емес, ол оттегін өндіруші
де.
Жасыл өсімдік алқабы өз бойына 86 % шаң-тозаңды сіңіріп, 26 % шамасында
шуды бәсендететіндігін ғалымдар байқаған. өкінішке орай. орман мен жасыл
желекті қорғап, көбейтудің орнына жойып жатыр.
Кейбір елдер мен аймақтарда айналадағы ортаның ластануы кең колем
алғаны соншалық, тіпті соның салдарынан экономикалық тоқырау қаупі және
бастады. Бұлардың бәрі экологиялық мәдениетіміздің томендігінің зардаптары
екендігінде сөз жоқ, онымен күресу керек. Бірақ ол құкык қорғау
орғандарының жұмысы. Біздің мақсатымыз өзіміз өмір сүріп отырған ортамызда,
табиғатта адам іс-әрекеті экологиялық зардаптарды болдырмайтындай,
экологиялық проблемалар тудырмайтындай әрбір іс- әрекетін табиғат
заңдылықтарына сай жүргізетін экологиялық мәдениетті тұлға тәрбиелеу.
Экологиялық мәдениетке тәрбиелеудің педагогикалық негізі де осында. Кез-
келген процестің педагогикалық негізі оқыту,білім беру және тәрбиелеумен
байланысты. Зерттеу объектіміз ауыл мектебі оқушылары болғандықтан, біздің
мақсатымыз ауыл мектебі орналасқан жердің ауылшаруашылығын экологиялық
жағынан мәдениетті жүргізу, тиімді пайдалану, қорғау сияқты іс-әрекеттерді
болашақ ұрпақ бойына дарыту, соған сай білім беру.
Мысалы, ауыл шаруашылығында өндірістің басты құралы - жер. Жер - бұл
байлықтың аса маңызды қайнар көзі, ауыл шаруашылық ондірісінің негізгі және
ауыстыруға болмайтын құралы. Егер мәпелеп күтіп, жермен мәдени әрекет
жасалынатын болса, жердің ондіргіш күші кемімейтіні былай тұрсын, қайта
бұған керісінше өсе түседі. Ал бұл жайт өзінің негізінде ауыл шаруашылығын
халық шаруашылығының барлық басқа салаларынан ерекшелейді.
Ауылда адамдар өздеріне қорек ететін өнімдерді, мал шаруашылығының
жоғары сапалы өнімін өндіруге мүмкіндік беретін жем- шөпті, сондай-ақ өңдеу
өнеркәсібі үшін шикізат болып табылатын техникалық дақылдарды біз осы жерге
егіп барып өсіреміз, яғни халыққа - тағам, малға - азық, өнеркәсіпке –
шикізат ретінде қажет өсімдіктерді өсіретін ауыл шаруашылығының бір
саласы - егіншілік. Егіншілікке егін егу, көкөніс, тамыр-түйнекті жемістер
(қызылша, картоп т. б. ), жүзім, гүл өсіру, шабындықты пайдалану т. б.
жатады. Егіншіліктің басты мақсаты жерді тиімді пайдаланып, мол өнім алуды
қамтамасыз ету. Егіншіліктің мәдениеті деген үғым агрономиялық мәселелердің
үлкен тобын камтиды. Бұл мәселелердің ішіндегі ең бастысы топырақтың
құнарлылығын ұдайы арттыру және жерді тиімді пайдалану жөнінде ғылыми
негізделген ұйымдастырушылық, экономикалық, биологиялық және агротехникалық
шаралар болып табылады.
Егіншілік белгілі бір территориямен байланысты, сондықтан егіншіліктің
жалпы заңдарынан туындайтын агротехникалық әдістерінің нақ осы алқапқа тән
аймақтың сипаты болады. Олар ең алдымен шаруашылықтардың экономикалық және
өндірістік жағдайларына сәйкес келуі керек, сондай-ақ топырақ-климаттық
жағдайлар да әсер етеді.
Агротехникалық шаралардың қандай да болсын жүйесі бір мезгілдік әрі
маусымдық, әрі аймақтық, бір сөзбен айтқанда жергілікті жерлік болып
табылатынын естен шығару үлгі қуалаушылыққа, егіншілік практикасында
негізсіз ұсыныстар таратуға әкеліп соғады.
Сондықтан, біріншіден мектеп оқушылары өзі өмір сүріп отырған аймақтың
географиялық жағдайын білуі тиіс.
Негізі, ғалымдардың дәлелдегеніндей егіншілік топырақ, климат, ауа райы
жағдайларымен, сондай-ақ ауылдың шаруашылық жағдайларымен тығыз байланысты.
Еліміздің көптеген аудандары үшін, әсіресе егіннің өсу дәуірінде ауа
райы аса күрделі болып келетін аудандар үшін егіннің бітік болуы және оның
төзімділігі көбіне-көп маманның қалыптасқан агрономиялық біліміне және ауа
райы жағдайларын дұрыс болжай білуіне, сөйтіп осыған сәйкес агротехникалық
шаралардың қажетті комплексін таңдай білуіне байланысты болады.
Ал бұл үшін агрономиялық білімдердің ғылым мен көп жылдық практика
жасап берген жиынтығын меңгеру қажет.
Егіншілік мәдениетін арттыру ауыл еңбеккерлерінің мәдениетін жаппай
көтеру, ауыл шаруашылығы білімдерін жүйелі түрде және білгірлікпен
насихаттауды ұйымдастырудың бүкіл жайын жақсарту, егіншіліктің жоғары
мәдениетті мастерлерін даярлау жөнінде әр түрлі шаралар жүргізу негізінде
ғана ойдағыдай шешуге болады. Ауылда тұратын шаруашылық иелері өзінің
шаруашылығын мәдени жүргізу үшін агрономияның ғылыми принциптерін,
егіншіліктің кез-келген жүйесі мен әрбір агрөтехникалық комплекстің
теориялық негізін терең білуі қажет. Бұл бір күндік жұмыс емес, егер біз
ауылда тұрақтап қалатын сол ауылдың байырғы тұрғындары деп есептесек, сол
тұрғындардың балалары мұндай білімді мектеп қабырғасынан алу керек.
Өкінішке орай мектеп бағдарламасында ондай білім беру жүйесі
қарастырылмаған.
Жер жөніндегі, оның тиімді пайдаланылуы және ауыл шаруашылығының барлық
жарамды жерлерінің құнарлылығын арттыру жайындағы мәселе ауыл
шаруашылығында өзекті мәселелердің бірі болып табылады. Жерді дұрыс
пайдаланбайтын, жер байлығын еселей арттыру жайында тиісті қамқорлық
жасамайтын қоғам алға баспайды.
Жер - байлықтың анасы, ол - еңбек атасы дейді халық даналығы. Ғылымның,
техниканың және озық практиканың жетістіктерін ескере отырып қолданылатын
еңбек қана топырақтың құнарлылығын ұдайы әрі шапшаң арттыру үшін нақты
жағдай жасайды және түптеп келгенде әрбір ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz