Отбасында педагогикалық процестерді ұйымдастырудың теориялық негіздері
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7
І ОТБАСЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы балалар тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.10
1.2 Отбасындағы этнопедагогикалық тәрбие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.13
1.3 Отбасы мен мектептің ынтымақтастығының түрлері ... ... ... ... ... ... ... .10.12
ІІ ОТБАСЫ МЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҰЖЫМНЫҢ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ СЫНЫП ЖЕТЕКШІСІНІҢ РОЛІ
2.1 Отбасылық және қоғамдық тәрбие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16.18
2.2 Отбасы мен мектеп арасындағы тығыз байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27.28
IV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.30
V.ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.32
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6.7
І ОТБАСЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы балалар тәрбиесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..8.10
1.2 Отбасындағы этнопедагогикалық тәрбие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10.13
1.3 Отбасы мен мектептің ынтымақтастығының түрлері ... ... ... ... ... ... ... .10.12
ІІ ОТБАСЫ МЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҰЖЫМНЫҢ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ СЫНЫП ЖЕТЕКШІСІНІҢ РОЛІ
2.1 Отбасылық және қоғамдық тәрбие ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16.18
2.2 Отбасы мен мектеп арасындағы тығыз байланыс ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19.26
ІІІ. ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27.28
IV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..29.30
V.ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31.32
КІРІСПЕ
Зерттеу мақсаты: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерін теориядлық жағынан негіздеп және қарым-қатынаста орын алатын қақтығыс жағдайлардың теріс әсерін төмендету жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: отбасына психологиялық қызмет көрсету.
Зерттеу пәні: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерінің ерекшелігін зерттеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер де, отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың демократиялық стилі үлкендер жағынан дұрыс бағытта қолданылса, қарым-қатынастың әлеуметтік-моральдық деңгейінің ерекше түрі - құрбы-құрдастық және достық қатынас маңызды роль атқаратындығын ескеріліп, оған қолдау көрсетілсе, онда отбасында тұлғааралық қатынасты дұрыс қабылдау орын алады.
Зерттеу міндеттері
1. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық ерекшеліктері туралы ғылыми - теориялық әдебиеттерге талдау.
2. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу әдістемелерін жинақтау.
3. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың ерекшеліктерін айқындау экспериментін жүргізу.
4. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық көрсеткіштерін коррекциялау жаттығуларын пайдалану.
5. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері бойынша жүргізілген зерттеулерді қорытындылау, психологиялық ұсыныстар жасау.
Зерттеу әдістері: 1. Теориялық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды талдау әдісі. 2. Айқындау және қайта құру эксперименті. 3. Психодиагностикалық әдістемелер: «Отбасылық қобалжуды анықтау» сұрақна масы. “Ата-ана мен бала өзара қатынасы”, “Рене Жиль” әдістемесі, “Қажеттілік базасы” әдістемесі, «Отбасында эмоционалды қатынасты анықтау», ПЭА (түсіністік, эмоционалдылық және беделдік) сауалнамасы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері - отбасы тұлғааралық қарым-қатынас қалыптасуына берілген теориялар, пікірлер мен тұжырымдар (А.Г. Харчев, Б.Г. Ананьев, В.В. Драгунова, И.С. Кон, Э.Берн және т.б.), психиканың онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қатынас қалыптасуы жайлы Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, З.Г. Ананьев, Д.Б. Эльконин т.б. ғалымдардың еңбектерінде қалыптасқан психикалық даму теориялары, жеткіншек жасының ерекшеліктерін зерттеген В.В Драгунова, И.С. Кон, В.В. Столин қағидалары, Э.Берннің трансактілік талдауы, С.М.Жақыповтың, Қ.Б.Жарықбаевтың бірлескен диалогты танымдық іс-әрекет тұжырымдары, жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты Қазақстандық зерттеулердің теориялық негізі мен мәнділігін (С.М. Жақыпов, Қ.Б.Жарықбаев, В.К.Шабельников, Ж.Ы.Намазбаева) құрайды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: зерттеуде отбасы құндылығы және сапалары эмоционалды, когнитивті және мінез-құлықтық деңгейде ерекшеліктері көрсетілген. Алынған мәліметтер: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері, отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынас процесіне психокоррекциялық жұмыстар жүргізу жолдары жүйелі түрде талданған.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық процесінің аспектілерін анықтауға пайдаланылатын әдістер қазақ тіліне аударылып, осы ортаға бейімделіп қолданылды, нәтиже көрсеткіштері тепе-тең деңгейде мәселені қарастыруға әкеледі. Зерттеу көрсеткіштері мен қолданылған психокоррекциялық әдістемелер психолог әрекетінің құрылымы мен стратегияларын әсерін жоғарылатуға әкеледі.
Зерттеу кезеңдері.
Зерттеу үш кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде тақырып анықталып, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер талданды, библиография тізілді, зерттеу мақсаты, міндеттері, объектісі мен пәні айқындалады. Екінші кезеңде жинақталған материалдан теориялық тұрғыдан талдау жасалынып, курстық жұмыс жазщылды, зерттеу базасында айқындау эксперименті жүргізілді және отбасына кеңес беру жұмыстары ұйымдастырылды. Үшінші кезеңде зерттеу барысында анықталған психодиогностикалық көрсеткіштерге сәйкес психокоррекциялық жұмыстар, түзету жаттығулары, тренинг сабақтары, психологиялық кеңес беру жұмыстары жүргізіліп, ұсыныстар жасалынады.
Зерттеу базасы Оңтүстік Қазақстан Облысының «Қазақстан Психологтар Қауымдастығы» ассоциациясында , 15 отбасы (бақылау тобы) мен 16 отбасы (тәжірибе тобы) балалары алынды.
Зерттеу мақсаты: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерін теориядлық жағынан негіздеп және қарым-қатынаста орын алатын қақтығыс жағдайлардың теріс әсерін төмендету жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: отбасына психологиялық қызмет көрсету.
Зерттеу пәні: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілерінің ерекшелігін зерттеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер де, отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынастың демократиялық стилі үлкендер жағынан дұрыс бағытта қолданылса, қарым-қатынастың әлеуметтік-моральдық деңгейінің ерекше түрі - құрбы-құрдастық және достық қатынас маңызды роль атқаратындығын ескеріліп, оған қолдау көрсетілсе, онда отбасында тұлғааралық қатынасты дұрыс қабылдау орын алады.
Зерттеу міндеттері
1. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық ерекшеліктері туралы ғылыми - теориялық әдебиеттерге талдау.
2. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу әдістемелерін жинақтау.
3. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың ерекшеліктерін айқындау экспериментін жүргізу.
4. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық көрсеткіштерін коррекциялау жаттығуларын пайдалану.
5. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері бойынша жүргізілген зерттеулерді қорытындылау, психологиялық ұсыныстар жасау.
Зерттеу әдістері: 1. Теориялық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды талдау әдісі. 2. Айқындау және қайта құру эксперименті. 3. Психодиагностикалық әдістемелер: «Отбасылық қобалжуды анықтау» сұрақна масы. “Ата-ана мен бала өзара қатынасы”, “Рене Жиль” әдістемесі, “Қажеттілік базасы” әдістемесі, «Отбасында эмоционалды қатынасты анықтау», ПЭА (түсіністік, эмоционалдылық және беделдік) сауалнамасы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері - отбасы тұлғааралық қарым-қатынас қалыптасуына берілген теориялар, пікірлер мен тұжырымдар (А.Г. Харчев, Б.Г. Ананьев, В.В. Драгунова, И.С. Кон, Э.Берн және т.б.), психиканың онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қатынас қалыптасуы жайлы Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, З.Г. Ананьев, Д.Б. Эльконин т.б. ғалымдардың еңбектерінде қалыптасқан психикалық даму теориялары, жеткіншек жасының ерекшеліктерін зерттеген В.В Драгунова, И.С. Кон, В.В. Столин қағидалары, Э.Берннің трансактілік талдауы, С.М.Жақыповтың, Қ.Б.Жарықбаевтың бірлескен диалогты танымдық іс-әрекет тұжырымдары, жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты Қазақстандық зерттеулердің теориялық негізі мен мәнділігін (С.М. Жақыпов, Қ.Б.Жарықбаев, В.К.Шабельников, Ж.Ы.Намазбаева) құрайды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: зерттеуде отбасы құндылығы және сапалары эмоционалды, когнитивті және мінез-құлықтық деңгейде ерекшеліктері көрсетілген. Алынған мәліметтер: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық аспектілері, отбасындағы тұлғааралық қарым-қатынас процесіне психокоррекциялық жұмыстар жүргізу жолдары жүйелі түрде талданған.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық процесінің аспектілерін анықтауға пайдаланылатын әдістер қазақ тіліне аударылып, осы ортаға бейімделіп қолданылды, нәтиже көрсеткіштері тепе-тең деңгейде мәселені қарастыруға әкеледі. Зерттеу көрсеткіштері мен қолданылған психокоррекциялық әдістемелер психолог әрекетінің құрылымы мен стратегияларын әсерін жоғарылатуға әкеледі.
Зерттеу кезеңдері.
Зерттеу үш кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде тақырып анықталып, ғылыми-әдістемелік әдебиеттер талданды, библиография тізілді, зерттеу мақсаты, міндеттері, объектісі мен пәні айқындалады. Екінші кезеңде жинақталған материалдан теориялық тұрғыдан талдау жасалынып, курстық жұмыс жазщылды, зерттеу базасында айқындау эксперименті жүргізілді және отбасына кеңес беру жұмыстары ұйымдастырылды. Үшінші кезеңде зерттеу барысында анықталған психодиогностикалық көрсеткіштерге сәйкес психокоррекциялық жұмыстар, түзету жаттығулары, тренинг сабақтары, психологиялық кеңес беру жұмыстары жүргізіліп, ұсыныстар жасалынады.
Зерттеу базасы Оңтүстік Қазақстан Облысының «Қазақстан Психологтар Қауымдастығы» ассоциациясында , 15 отбасы (бақылау тобы) мен 16 отбасы (тәжірибе тобы) балалары алынды.
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Абдракова А.Б. Роль общения в воспитании трудных подростков. Автореф.дис. канд. Алматы, 2004.
2. Айдарбеков Қ.А. Развитие диалогическии сруктуры самосознания у подростков в системе внутрисемейных взаимодействии Автореф.дис. канд. Алматы, 2003.
3. Атоян А.Д Конфликтология М.: Смысл, 2006
4. Әбдумүтәліп К.Д. Тәртібі қиын жасөспірімдерді арнайы мектеп жағдайында тәрбиелеудің және қайта тәрбиелеудің педагогикалық жолдары Автореф. канд.дис. Алматы, 2004.
5. Вестник НАПК 2005, № 2
6. Вестник НАПК 2005, № 4
1. Валеология дене тәрбиесі спорт 2003, № 3
2. Елубаева С.Б Психологические особенности этнической и идентичности и самооценки современных казахских подростков. Автореф. канд.дис. Алматы, 2004.
3. Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар Тараз.: Қорғау, 2007
4. Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиогностикалық жаттығулар. Тараз.: Сенім, 2006
5. Күнсләмова Т.К Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго күйдің белсендірілуі мен агрессиялықтан өзара байланысын психологиялық-педагогикалық тренинг негізінде зерттеу . Автореф. канд. дис. Алматы, 2002.
6. Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология А.:Білім, 2002
7. Торыбаева М.З Жасөспірім оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы мектеп, отбасын және қоғамдық қауымның бірлескен жұмысы Автореф.канд.дис. Алматы, 2004.
8. Познай себя №2 , 2004
9. Познай себя №2, 2006
10. Прикладная психология Журнал № 5, 1999
11. Прикладная психология Журнал № 4, 2006
12. Петровскии А.В Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы А.: мектеп, 1998
13. Шалгинбаев Т.М Особенности личностных свойств и межличностных отношений подростков с дезадаптивным поведением и их учет в реабилитационной работе Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2004.
14. Шужебаева А.И Психологияеские-педагогические исследования трудностей в общении детей в условиях семейного воспитания Автореф. канд. дис. Алматы, 2004
15. Шарафадин А.А Отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалын артырудың педагогикалық шарттары Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2004.
16. Малкина- Пых Г. Семейная терапия. Изд-во ЭКСМО, 2006
17. Назарбаев Н.Ә.. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан.-2007
18. Жақыпов С.М.. Управление познавательной деятельностью студентов в процессе обучения. –Алматы, 2002.-117б.
19. Елизарова Т.Ю. Детерминация психологического преодоления критических ситауаций: Автореф. дис…канд.психолог.наук. –Минск, 2000.-28б.
20. Погодин И.А.. Динамика психологических характеристик личности в процессе адаптации в условиях относительной социальной изолояции: … Автореф.дис канд. психол наук:19.00.01.-Минск,2002.21б
21. Выготский Л.С. Избранные психологические труды.-М.:Институт практической психологии.1995..-352б.
22. Фонтана Д.Как справтиьсся со стрессом. Перри Г. Как справиться с кризисом.Брум А., Джеллио Х. Как жить с вашей болью /Пер. с англ.-М.: Педагогика –Пресс, 1995.-323б.
23. Василюк Ф.Е. Психологический анализ преодоления критических ситуаций: Автореф. канд.дис.-М.,1981. –28 б.
24. R.S.Lazarus.. Psychological stress and the coping process.-N.-Y.Mc Graw-Hill,1996,-Р.457..Осницкий А.К,. ЧуйковаТ.С Саморегуляция активности субъекта в ситуации потери работы //Вопросы психологии.-1999.-№1.-С.92-104бб.
25. Василюк Ф.Е.. Психология переживания.-М.:МГУ,1984.-200с.
26. Вайзер Г.А. Смысл жизни и «двойной кризис» в жизни человека //Психологический журнал.-1998.-Т.18,№5.14б.
27. Селье Г.Стресс без дистресса.-М.:Прогресс,1982.-124б.
28. Томэ Х.Теоретические и эмпирические основы психологии развития человеческой жизни //Принципы развития в психологии / Сб-к науч.тр.-М Г.С..:изд-во МГУ,1978.-С 201-231б.
29. Абрамова А.Г. Алгоритмы работы психолога со взрослыми.-М.:2003.-155б.
30. Бэрон Р.Б.,Ричардсон Д. Агрессия.-СПб.-М.-Харьков-Минск,1999.-340с.
31. Карцева. Изменение образа Я в ситуациях жизненных перемен: Автореф. дис… канд. психол.наук. –М.., 1989.-27б
36. Эриксон Э. Детство и общество/ Пер. с англ.-СПб.:Речь,2000.-416с.
37. Асмолов А.Г. Психология личности.- М.: Изд-во Моск.ун-та,1990.-367б.
38. Фрейд З. Я иОно / Пер. В.Ф Полянског.-М.,1990.-56б.
39. Хьелл Л.,Зиглер Д. Теории личности.-СПб.:Изд-Во «Питер»,1997.-608б.
Ломов Б.Ф. Вопросы общей,педагогической и инженерной психологии
1. Абдракова А.Б. Роль общения в воспитании трудных подростков. Автореф.дис. канд. Алматы, 2004.
2. Айдарбеков Қ.А. Развитие диалогическии сруктуры самосознания у подростков в системе внутрисемейных взаимодействии Автореф.дис. канд. Алматы, 2003.
3. Атоян А.Д Конфликтология М.: Смысл, 2006
4. Әбдумүтәліп К.Д. Тәртібі қиын жасөспірімдерді арнайы мектеп жағдайында тәрбиелеудің және қайта тәрбиелеудің педагогикалық жолдары Автореф. канд.дис. Алматы, 2004.
5. Вестник НАПК 2005, № 2
6. Вестник НАПК 2005, № 4
1. Валеология дене тәрбиесі спорт 2003, № 3
2. Елубаева С.Б Психологические особенности этнической и идентичности и самооценки современных казахских подростков. Автореф. канд.дис. Алматы, 2004.
3. Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психокоррекциялық жаттығулар Тараз.: Қорғау, 2007
4. Жақыпов С.М, Бизақова Ф.Ә Білім беру жүйесінде қолданылатын психодиогностикалық жаттығулар. Тараз.: Сенім, 2006
5. Күнсләмова Т.К Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго күйдің белсендірілуі мен агрессиялықтан өзара байланысын психологиялық-педагогикалық тренинг негізінде зерттеу . Автореф. канд. дис. Алматы, 2002.
6. Мұқанов М.М Жас және педагогикалық психология А.:Білім, 2002
7. Торыбаева М.З Жасөспірім оқушылардың салауатты өмір салтын қалыптастырудағы мектеп, отбасын және қоғамдық қауымның бірлескен жұмысы Автореф.канд.дис. Алматы, 2004.
8. Познай себя №2 , 2004
9. Познай себя №2, 2006
10. Прикладная психология Журнал № 5, 1999
11. Прикладная психология Журнал № 4, 2006
12. Петровскии А.В Педагогикалық және жас ерекшелік психологиясы А.: мектеп, 1998
13. Шалгинбаев Т.М Особенности личностных свойств и межличностных отношений подростков с дезадаптивным поведением и их учет в реабилитационной работе Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2004.
14. Шужебаева А.И Психологияеские-педагогические исследования трудностей в общении детей в условиях семейного воспитания Автореф. канд. дис. Алматы, 2004
15. Шарафадин А.А Отбасында ата-ананың балаға тәрбиелік ықпалын артырудың педагогикалық шарттары Автореф.дис. ...канд. психол. Наук. А, 2004.
16. Малкина- Пых Г. Семейная терапия. Изд-во ЭКСМО, 2006
17. Назарбаев Н.Ә.. Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан.-2007
18. Жақыпов С.М.. Управление познавательной деятельностью студентов в процессе обучения. –Алматы, 2002.-117б.
19. Елизарова Т.Ю. Детерминация психологического преодоления критических ситауаций: Автореф. дис…канд.психолог.наук. –Минск, 2000.-28б.
20. Погодин И.А.. Динамика психологических характеристик личности в процессе адаптации в условиях относительной социальной изолояции: … Автореф.дис канд. психол наук:19.00.01.-Минск,2002.21б
21. Выготский Л.С. Избранные психологические труды.-М.:Институт практической психологии.1995..-352б.
22. Фонтана Д.Как справтиьсся со стрессом. Перри Г. Как справиться с кризисом.Брум А., Джеллио Х. Как жить с вашей болью /Пер. с англ.-М.: Педагогика –Пресс, 1995.-323б.
23. Василюк Ф.Е. Психологический анализ преодоления критических ситуаций: Автореф. канд.дис.-М.,1981. –28 б.
24. R.S.Lazarus.. Psychological stress and the coping process.-N.-Y.Mc Graw-Hill,1996,-Р.457..Осницкий А.К,. ЧуйковаТ.С Саморегуляция активности субъекта в ситуации потери работы //Вопросы психологии.-1999.-№1.-С.92-104бб.
25. Василюк Ф.Е.. Психология переживания.-М.:МГУ,1984.-200с.
26. Вайзер Г.А. Смысл жизни и «двойной кризис» в жизни человека //Психологический журнал.-1998.-Т.18,№5.14б.
27. Селье Г.Стресс без дистресса.-М.:Прогресс,1982.-124б.
28. Томэ Х.Теоретические и эмпирические основы психологии развития человеческой жизни //Принципы развития в психологии / Сб-к науч.тр.-М Г.С..:изд-во МГУ,1978.-С 201-231б.
29. Абрамова А.Г. Алгоритмы работы психолога со взрослыми.-М.:2003.-155б.
30. Бэрон Р.Б.,Ричардсон Д. Агрессия.-СПб.-М.-Харьков-Минск,1999.-340с.
31. Карцева. Изменение образа Я в ситуациях жизненных перемен: Автореф. дис… канд. психол.наук. –М.., 1989.-27б
36. Эриксон Э. Детство и общество/ Пер. с англ.-СПб.:Речь,2000.-416с.
37. Асмолов А.Г. Психология личности.- М.: Изд-во Моск.ун-та,1990.-367б.
38. Фрейд З. Я иОно / Пер. В.Ф Полянског.-М.,1990.-56б.
39. Хьелл Л.,Зиглер Д. Теории личности.-СПб.:Изд-Во «Питер»,1997.-608б.
Ломов Б.Ф. Вопросы общей,педагогической и инженерной психологии
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
І ОТБАСЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы балалар тәрбиесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-10
1.2 Отбасындағы этнопедагогикалық
тәрбие ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...10-13
1.3 Отбасы мен мектептің ынтымақтастығының түрлері
... ... ... ... ... ... ... .10-12
ІІ ОТБАСЫ МЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҰЖЫМНЫҢ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ СЫНЫП ЖЕТЕКШІСІНІҢ РОЛІ
1. Отбасылық және қоғамдық тәрбие
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-18
2. Отбасы мен мектеп арасындағы тығыз байланыс
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-26
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .27-28
IV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29-30
V.ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 31-32
КІРІСПЕ
Зерттеу мақсаты: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың
психологиялық аспектілерін теориядлық жағынан негіздеп және қарым-қатынаста
орын алатын қақтығыс жағдайлардың теріс әсерін төмендету жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: отбасына психологиялық қызмет көрсету.
Зерттеу пәні: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың
психологиялық аспектілерінің ерекшелігін зерттеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер де, отбасындағы тұлғааралық қарым-
қатынастың демократиялық стилі үлкендер жағынан дұрыс бағытта қолданылса,
қарым-қатынастың әлеуметтік-моральдық деңгейінің ерекше түрі - құрбы-
құрдастық және достық қатынас маңызды роль атқаратындығын ескеріліп, оған
қолдау көрсетілсе, онда отбасында тұлғааралық қатынасты дұрыс қабылдау орын
алады.
Зерттеу міндеттері
1. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық
ерекшеліктері туралы ғылыми - теориялық әдебиеттерге талдау.
2. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу
әдістемелерін жинақтау.
3. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың ерекшеліктерін
айқындау экспериментін жүргізу.
4. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық
көрсеткіштерін коррекциялау жаттығуларын пайдалану.
5. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық
аспектілері бойынша жүргізілген зерттеулерді қорытындылау, психологиялық
ұсыныстар жасау.
Зерттеу әдістері: 1. Теориялық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды
талдау әдісі. 2. Айқындау және қайта құру эксперименті. 3.
Психодиагностикалық әдістемелер: Отбасылық қобалжуды анықтау сұрақна
масы. “Ата-ана мен бала өзара қатынасы”, “Рене Жиль” әдістемесі,
“Қажеттілік базасы” әдістемесі, Отбасында эмоционалды қатынасты анықтау,
ПЭА (түсіністік, эмоционалдылық және беделдік) сауалнамасы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері - отбасы тұлғааралық
қарым-қатынас қалыптасуына берілген теориялар, пікірлер мен тұжырымдар
(А.Г. Харчев, Б.Г. Ананьев, В.В. Драгунова, И.С. Кон, Э.Берн және т.б.),
психиканың онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қатынас қалыптасуы жайлы
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, З.Г. Ананьев, Д.Б. Эльконин
т.б. ғалымдардың еңбектерінде қалыптасқан психикалық даму теориялары,
жеткіншек жасының ерекшеліктерін зерттеген В.В Драгунова, И.С. Кон, В.В.
Столин қағидалары, Э.Берннің трансактілік талдауы, С.М.Жақыповтың,
Қ.Б.Жарықбаевтың бірлескен диалогты танымдық іс-әрекет тұжырымдары,
жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты Қазақстандық
зерттеулердің теориялық негізі мен мәнділігін (С.М. Жақыпов, Қ.Б.Жарықбаев,
В.К.Шабельников, Ж.Ы.Намазбаева) құрайды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: зерттеуде отбасы құндылығы және сапалары
эмоционалды, когнитивті және мінез-құлықтық деңгейде ерекшеліктері
көрсетілген. Алынған мәліметтер: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық аспектілері, отбасындағы тұлғааралық қарым-
қатынас процесіне психокоррекциялық жұмыстар жүргізу жолдары жүйелі түрде
талданған.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық процесінің аспектілерін анықтауға пайдаланылатын
әдістер қазақ тіліне аударылып, осы ортаға бейімделіп қолданылды, нәтиже
көрсеткіштері тепе-тең деңгейде мәселені қарастыруға әкеледі. Зерттеу
көрсеткіштері мен қолданылған психокоррекциялық әдістемелер психолог
әрекетінің құрылымы мен стратегияларын әсерін жоғарылатуға әкеледі.
Зерттеу кезеңдері.
Зерттеу үш кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде тақырып анықталып, ғылыми-
әдістемелік әдебиеттер талданды, библиография тізілді, зерттеу мақсаты,
міндеттері, объектісі мен пәні айқындалады. Екінші кезеңде жинақталған
материалдан теориялық тұрғыдан талдау жасалынып, курстық жұмыс жазщылды,
зерттеу базасында айқындау эксперименті жүргізілді және отбасына кеңес беру
жұмыстары ұйымдастырылды. Үшінші кезеңде зерттеу барысында анықталған
психодиогностикалық көрсеткіштерге сәйкес психокоррекциялық жұмыстар,
түзету жаттығулары, тренинг сабақтары, психологиялық кеңес беру жұмыстары
жүргізіліп, ұсыныстар жасалынады.
Зерттеу базасы Оңтүстік Қазақстан Облысының Қазақстан Психологтар
Қауымдастығы ассоциациясында , 15 отбасы (бақылау тобы) мен 16 отбасы
(тәжірибе тобы) балалары алынды.
І ОТБАСЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІ
Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар
өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта
байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы балаға ықпал
етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретінде
маңызы онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және де тұлға
ретінде қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие
институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында
.
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған
жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина
ол өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған
мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында
бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-
мағынылық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауға мүмкіндік
берілді.
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда
болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік
құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелнрі арасындағы бірлескен әрекет
пен эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға
негізделеді.
А.Б.Харчев берген отбасы ұғымына түсініктеме неғұрлым жалпылама болып
табылады: Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында
байланыстырушы звено болып табылады.
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік
түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958)
отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық
және өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын
қарастырады:шаруашылық-экономикалық , генеративті тәрбиелік, мәдени,
репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, (1967) отбасының маңызды
қызметтеріне шаруашылық –тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің
демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады.
70-шы жылдары басты назар отбасындағы қарым-қатынас пен оның тұлға
қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел
адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре
білу сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді деген тақырыптарда
С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.
З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік
қатынастың тұрақтылығына ықпалы,отбасының тұрақтылық жағдайы туралы
Ю.Г.Юркеевич отбасы мүшелері арасында қысымның бөлу себептерін және
А.М.Уматинов және т.б. зерттеді.
Айдарбеков Қ.А. отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде
жасөспірімдердің өзіндік санасының диологиялық құрылымдардың дамуы атты
зерттеу жұмысында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана дамуының
ерекшеліктерін және бүкіл тұлға дамуының ауытқу өзгешеліктерін тудыратын
факторларды зерттеуге арналған.
Өткізілген зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша жасөспірімдердің дамуы
кезіндегі орталық тұлғалық жаңа құрылымы өзіндік санасының диалогиялық
құрылымдары екені туралы болжам өзінің растаулығын алып қойылған. Дәл осы
жасөспірімдердің дамуы кезіндегі тұлғалық жаңақұрамының талдауы жастағы
тапсырмаларды өнімді атқаруға қамтамасыз ететін функционалды
механизмдерінің деңгейіне жеткізілген.Ішкі жанұяның құндылықтарды өсіп
келе жатқан буынға берілуіне,дамуына және сақтандыруға бағытталған,және
отбасында белгіленген оның мүшелерінің арасындағы коммуникативтікпен
эмоционалдық қарым-қатынастардың үлгілері бойынша үйлестірілетін,
отбасындағы жүргізетін бірлескен іс-әрекет жасөспірімдерде өзіндік
санасының диологиялық құрылымдар дамуының негізгі көзі болып келеді.
Психологиялық ілімдер жүйесіндегі басты орынды таным үрдісі алады.
Адамдардың қарым-қатынас жасау кезінде бір-бірін тану мәселелері бойынша
ғылыми пікірталасты үйымдастырушы және оның бастамашысы А.А.Бодалев болған
еді. Оның тікелей басшылық етуімен 1970,1973 жылдары ленинград қаласында
Адамдарарасындағы қатынастар дамуы мен қарым-қатынас формаларының
әлеуметтік-психологиялық және лингвистикалық сипаттамалары және қарым-
қатынас теориялық және қолданбалы психология симпозиумдары өткізілді .
Отандық психологтардың көбісі мысалы: Д.Б. Эльконин, Т.В.Драгунова
жеткіншектік жастың жетекші іс-әрекеті ретінде қарым-қатынасты келтіреді.
Жеткіншек жаста қарым-қатынастың ерекше орнын дәлелдей келе, В.В.Давыдов
өз пікірін ұсынды: жеткіншектік кезең адамда қарым-қатынасты құраушы
тәртіптер мен ережелердің қалыптасу кезеңі.
Ал В.В.Бушельяның пікірі де қызықты мазмұн алады: жеткіншектік кезең
үшін бала-құрдас қатынасы жетекші орын алады,ал ересек бала қатынасы
жетекші орын алмайды (1988). Жеткіншектік жастың өзара қарым-қатынас типін
қолдай отырып, Я.Л.Коломинский және А.Березовин мынадай пікірін ұсынады:
баланың шағын ортасы негізгші екі әлеуметтік-психологиялық астарлы жүйе
бірлігінен тұрады алғашқысында бұл ересек бала қатынасындағы астарлы
жүйе, белгілі – бір кезеңде бұл жүйеге бала-бала қатынасындағы астарлы
жүйе бастапқы жүйе орын алады. Дәл осы жүйеде қарым-қатынасқа қажеттілік
пайда болып, дамуға түрткі алады,ол тұлғааралық қатынастардың негізінде
жатыр.
И.С.Кон құрдастарымен қарым-қатынасқа сілтей отырып, құрдастарымен
қарым-қатынасты бұлайша түсіндіреді.
-ақпараттардың маңызды каналы;
-бұл ерекше іс-әрекет түрлнрі мен тұлға аралық қатынастар;
-бұл эмоциялық қатынастың ерекше түрі (1980).
Л.Н.Десев (1965) жеткіншектің сынып ұжымындағы құрдастарына деген
қатынасына зерттеу жүргізді. Оның анықтауынша,жеткіншек өз құрдасының
бойындағы жоғары адамгершілік қасиеттерді жоғары бағалайды. А.В.Петровский
сонымен қатар мынаны ескертеді, жеткіншектер жақсы жолдас болуға даяр әр
бейім келетін құрдастарын бағалайды. Жомарттылық бастауыш мектеп
кезеңіндегідей,тұлға аралық таңдаудың жетекші негізі болып қала береді
(1987) .
Жеткіншектердің бесінші бөлігі құрдастарымен қақтығыстардың болуымен
сипатталады,қақтығыстың жағдайдан дұрыс түрде шыға білмеуімен байқалады.
Құрдастарымен қарым-қатынаста ұмтылыс пен қақтығыстық жағдайлардан шыға
білмеуі арасында қарама-қарсылық туындайды деп көрсетті Шалғынбаев Т.
Дезадапциялық мінез-құлықы бар жеткіншектердің жеке тұлғалық қасиеттері
мен тұлғааралық қатынастарының ерекшеліктері және оларды реабилитациялық
жұмыста қолдану атты зерттеу жұмысында .
Шужеваева А.И. пікірінше көптеген қақтығыстар, эмоциялық
қызбалық,шапшаңдық, агрессия мен жағымсыз жақтардың көрінуі,
мйірімсізділік арқылы пайда болатын көптеген қақтығыстар балаларды
келісімге келуге іскелік, жағымды әрі түсіне алатын бола
білуге,құрдастарымен серіктестік қарым-қатынасқа түсе білетін
іскерліктерге арнайы ққыту жағдайында шешілуі мүмкін. Баланың әлеуметтік
дамуы ата-аналармен құрылатын дамушы жағдапймен анықталады. Жас ерекшелік
құрылымдар сенімді кезкпен қалыптаспайды [21,10].
Жеткіншектердің мінез-құлқын өзіндік реттеу механизмдері танымдық іс-
әрекеттер мен байланысты, зейіннің көлемі, интенсивтілігі, орнықтылығы
арқылы зерттеу барысында мына жағдайлар анықталды:жеткіншектердегі
қалыптасқан ерік күші мінез-құлықтағы ішкі субьективті позициямен
байланысты болады және өзіндік реттелуге әсер етеді. Эмоциялық өзара
қатынас мінез-құлыққа әсер етсе де субьективті көз-қарасқа келгенде
қақтығыс екінші орынға түседі, олардың әсері сол ұстанған көз-қарасы
арқылы сындырмауы деген пікірде Күнсләмова Т.К.
1.2 ОТБАСЫНДАҒЫ ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго күйдің
белсендірілуі мен агрессиялықтың өзара байланысын психологиялық-
педагогикалық тренинг негізінде зерттеу жұмысында .
Отбасы қарым-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсінстік,
бірінің екіншісіне бойсынуы, бірінің екіншісін құптауы сенімді қарым-
қатынасының қазіргі кездегі басты ерекшелігі әр тұлғаның мейлі балалары,
мейлі ересектері болсын,иағлұмат байлығы (информационное богатство)болып,
өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу кезінде өте тығыз орнығыуы ықтимал.
Өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе,
мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелеріне қарым-қатынас арқылы
біріктіретін, өзара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды
сфера мақсаты. Отбасын материалдық қамсыздандыру мақсатындағы бірлесіп
еңбек ету,нәтижесіне ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен,
отбасы иелері әке мен шеше ортасында түсіністікпен орнаса, соның өзі
балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл анасы мен
қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті
нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас екені педагог, психолог ғалымдар
тарапынан дәлелденген.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не болмаса
өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі сипатта болғанымен, ішкі тетіктері
(механизмдері)адамның психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық
жорығы, жүріс-тұрысына тікелей, жанама, сөз арқылы әсер ету болып саналады.
Жоғарыда айтылып кеткендей отбасындағы, бала мен ата-ана арасындағы
қарым-қатынас түрін қарастырамыз. Яғни жас ерекшелік жағынан жеткіншек пен
ата-ана арасындағы қарым-қатынас.
Жеткіншек жас кезеңі адам тұлғасының қалыптасыуында маңызды кезең болып
табылады. Дәстүрлі түрде бұл кезең тәрбиелік қатынасқа қиындықтар тудырытын
кезең болып табылады. Ғылыми білімдер жүйесінде жеткіншектерді зерттеумен
байланысты мәселелер кешеніне көп көңіл бөлінеді, мәселелер әртүрлі
деңгейде және мазмұнда болады. Осы жас кезеңдегі даму көздері, жағдайлары
және механизмдерін танып білу тұтастай дамудағы онтогенетикалық
заңдылықтарды ашуға негіз бола алады. Қазіргі кездегі зерттеулер
жеткіншектік жастың ерекшеліктері мен қасиеттері жайлы үлкен материалдар
жинақталды, ол өз кезегінде осы маңызды психикалық кезеңнің ерекшеліктерін
қазіргі қоғамның жағдайларында зерттеуге қажетті базаның пайда болуына
ықпал етті. Мәдениеттің нақты-әлеуметтік шарттарына, дәстүрлеріне сәйкес
бұл өтпелі кезең әртүрлі мазмұнда әрі, әртүрлі ұзақтықта орындалуы мүмкін.
Қазіргі таңдағы қоғам жағдайларына сәйкес бұл кезең шамамен 10-11 жастан 14-
15 жасқа дейінгі аралықты қамтиды. Жалпы, балалардың мектептегі орта буында
оқуымен сәйкес келеді.
Жеткіншектік жас кезеңнің психологиясы тақырыбы әрдайым өзекті болып
табылады. Бірақ жеткіншектердің әрбір ұрпағы осы кезеңді басынан өткізеді
және де қоғам дамуының тарихи жағдайларына сәйкес өз мәселелерін өз бетінше
орындауға тырысады.
Жеткіншектік кезеңді М. Мұқанов баланың дамуындағы ерекше орны бар
өтпелі, бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең деген атауларында
бейнеленген деп көрсетті. Бұл атауларда осы жастарда болатын,өмірдің бір
дәуірінен екіншісіне өтумен байланысты даму процестерінің күрделілігі мен
маңыздылығы айтылған.
А.Г.Ковалев дағдарыс кезі жеткіншектің жасына орай келмейді, онымен
үлкендер арасындағы қатынастың бұзылуынан пайда болды дейді. Осылай деу
дағдарыс кезі жеткіншекте тіпті кездеспей, ол сергелдеңге ұшырамауы мүмкін.
Демек, жеткіншектің үлкендермен қатынасы жақсы болып келсе, онда дағдарыс
кезі кездеспейді. Осы пікірге түгелдей қосылу қиын: біріншіден, дағдарысқа
үшырайтын үлкендер емес, жеткіншектің өзі. Екіншіден дағдарыс үлкендердің
оған қатынасына риза болмаудан кездессе де, мұның өзі тек 11-16 жас
арасында болып отыр. Егер А.Г.Ковалевтың айтқаны дұрыс болса, дағдарысқа
ұшырау 7-10 немесе 16-18 жастарда да кездесуі ықтимал болар еді.
Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен,өзбетілігімен санасуын әр сала
бойынша талап етеді. Қыздар киім киюде, не өзін күтуде, ұл бала тиісті
міндеттерді өз еркімен,орындағысы келеді. Осыған әуелгі кезде туған-
туысқандары қарсы шығады. Бұлардың қарсы шығатын себебі, баласына сенім
білдіргісі келмегенен емес,оны бала деп бәлендей істі не тапсырманы
бүлдіріп алады ғой деуінен. Бірақ жеткіншек осыған түсінбей мені бала деп
сенбей отыр,- дейді. Егер осындай қатынас көп созылса, жеткіншек пен үлкен
адамдар арасында түсінбеушілік туып, бала ызаланып, ерегесуге, не негативті
халде болып, үлкендер не айтса да соны орындамауға тырысады.
Екі арадағы қайшылықты кім жеңеді деугенде, жеткіншектің талабы жаңа
болғандықтан, сол жеңеді деуге болады. Осындай екі арадағы түсінбеушілікті
неміс психологы К..Левин ойлық бөгет деп атаған. Мұны солай деуінің
себебі жеткіншек пен үлкендер арасында түсінбеушілік болып, бөгет салынған
соң, енді үлкендердің сөзіне құлақ аспайды. Сондықтан жеткіншекке тіл
алдыру үшін алдымен сол бөгетті жою керек, ал бөгетті жою оңай емес.
Жеткіншектің үлкендерді түсінбеуі, кейін оны жан-жалға, не сергелдеңге
апарып соғады. Мұндай оқиғалар, әсіресе қалалық жерлердегі семьяларда жиі
кездеседі. Көпшілік жұрттың мақсата үлкендердің абыройын төкпей,тіпті
осылардың өзі жауапты болғанда да,қайткенде де арашалау болып табылады.
Жалпы алғанда жеткіншектің үлкендерге қоятын талабын түгел қате деуге
болмайды: біріншіден, үлкендер өзінің өмір баяанын мысал ретнде келтіріп,
біз жас кезімізде мынадай болып едік.. деп, өзі сол кезде қандай болса,
баласы да сондай болуы тиіс десе,қателескен болар еді. Себебі үлкендердің
жас кезі мен жеткіншектің қазіргі жас кезіндегі жағдайлар мен талаптар бір
емес. Екіншіден, бір кісінің үйренген,не қиыншылықты жеңуге қолданған
тәсілдерді өзгелердің игілігіне барлық жағдайда сіңе бермейді.
Бала ересектермен қарым-қатынастың белгілі бір кезеңінде жағымды
эмоциялық қатынаста тапшылықты сезінсе немесе осындай қатынаста қандай да,
бір ауытқулар байқалса, оның дамуында тежеушілік пайда болады. Бұл
Н.М.Аксаринаның, Е.К.Когбериннің т.б. зерттеулерінде дәлелденді.
Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір
артықшылықтармен пайдалануға деген ұмтылысы болады. Алайда ересектер оны
әлі қабылдамағандықтан ол топтар арасындағы жағдайда болып шығады.
Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар
тобы мен ересектер тобының қатаң бөлінуіне және жеткіншектер топтарының
аралығындағы жағдайда болатын кезеңнің ұзақтығына байланысты етіп қояды.
Левиннің жеткіншектің өз орнын таппауы туралы идеясын қазіргі уақытта
Д.Коулмен және басқа шетел пстхологтары дамытуда. Олар жеткіншектердің
ерекше бір суб мәдениеті бар дегенді,яғни ересектер қоғамында
жеткіншектер қоғамы бар дегенді айтады. Инфармацияның орасан зор
тасқыны,көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы және осының мүмкін
салдары ретінде балалардың дербестіке ерте жетуі, жолдастармен қарым-
қатынастың жедел дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Жеткіншектердің ересектігінің дамуындағы жалпы бағыт әр түрлі және әрбір
бағыттың көптеген түрлері болуы мүмкін. Мәселен, қайсыбір интелектуал
үшін өмірде ең басты кітап пен білім болады,қалғанының бәрін де ол әлі
нәресте десе енді бір нағыз интеллектуал үйде электроника туралы
мақалаларды оқып,радиотехникамен әуестенсе де, сабақты түк бітірмейді,
модадан қалып қоймаумен төтенше шұғылданып, өмірдің мәнінен бастап ең шебер
шаштараз туралы мәселеге дейінгі барлық жайлар жөнінде әңгімелесуге
болатын ересек жасөспірімдермен сөйлескенді артық көреді:үшінші бір
интелектуалды ересектіктің сыртқы көріністері онша қызықтырмайды, бірақ
ол шешесінің сүйеніші,өзін ерлік қасиеттерге тәрбиелейді, ал қыздарға
келгенде, осы қыздардың пікірінше, өзін балаша ұстайды, галстугін
тартқылап, шаштарын үйпалап кетеді. Бір өлшем ұқсас осы үш вариантта
ересектіктің дамуы әр қилы болады да, бұл орайда мазмұны әр түрлі өмірлік
игіліктер қалыптасады: біреу үшін маңыздылық енді бірге құны жоқ.
Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық және
әлеуметтік негіздері қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты
белгіленеді. Жасөспірімдік шақта олардың қалыптасуы жалғасады.
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай бағалау,
біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты,
бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-
қатынастарын түбірінен өзгертетін сипатта болады, мұның өзі біршама қысқа
мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да, даму процесі
секірмей,қауырт сипат алады деп көрсетті. Екіншіден, болып жатқан
өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан, жеткіншектің өзінде әр түрлі елеулі
субьективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ол екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады.
1.3 ОТБАСЫ МЕН МЕКТЕПТІҢ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың
өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі
туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас
орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін,
басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді.
Балар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың
нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы
психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург,
Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі,
олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы
балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий)
қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін
жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар
жасады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай
сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары
және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В.
Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов )
Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау,
отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын
алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде
толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды
қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек
көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз
еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі
сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған .
Д.Горборино отбасын адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі ретінде
сипаттады. А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады,
ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты
растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер
көңіл аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-
аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды .
Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде
А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша – отбасы - бұл жұбайлар
арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі,
оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады,
ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның
қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады. Отбасы
денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында байланыстырушы звено -
деп берген А.Б.Харчевтың отбасы ұғымына анықтамасы жалпылама түрде болып
табылады.
Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала
арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен
қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе
туындауда. Сондықтан отбасынды орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету
жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Осы мәселені шешу жолдарын
іздеу мақсатында зерттеу тақырыбын Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық аспектілері деп анықтадық.
ІІ ОТБАСЫ МЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҰЖЫМНЫҢ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ СЫНЫП ЖЕТЕКШІСІНІҢ РОЛІ
2.1 ОТБАСЫЛЫҚ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ТӘРБИЕ
Отбасы барлық уақытта да, өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі
мәселелерін шешуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған. Қазіргі заманғы жанұяның
өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін шешудегі ерекшелігі-ата-
ананың білім және жалпы мәдиени деңгейінің жоғары болуы.
Балалардың жанұядағы тәрбиесі оның белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады, ол жанұя мүшелері арасындағы өзара
қатынастардың қалыптасуы мен дамуына септігін тигізетін адамдардың
жақындығы, туыстық қатынастар, өзара үйелмендік, тұрмыстық өмір. Жанұя
тәрбиесінің ешқандй да түрі алмастыра алмайды.
Отбасы – болашақ азаматтың әлеуметттану жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер
береді. Оны еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағыдыларын қалыптастырады.
Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құқы, өмір сүру салты арқылы балға
дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік-саяси кұндылықтар беріледі.
Жанұя тәрбиесінің қоғадық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда
артықшылығы басым. Алайда қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік,
экономикалық және демографиялық өзгерістер жанұяға белгілі бір қиыншылықтар
туғызады.
Нарық қатынастарының дамуы нәтижесінде жанұяда айтарлықтай
адамгершілік тұрғыдан ересектердің де, балалардың да жаңа құндылық
бағыттарын қалыптастырып, жанұя өміріне елеуі өзгерістер әкелді. Ата-ана
мен мұғалімдердің міндеті- қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесі ұсынып
отырған әлеуметтік мүмкіншілікті дұрыс пайдалану. Мектеп пен жанұя
балаларды тауар мен ақша қатынастарының мәдениетіне үйрету жұмыстарын
ойластыру қажет, сондай-ақ алып –сату пайда табу немесе пайдақорлық емес,
ол жалпы игілік үшін және өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құқықтық
екі жақты қызмет көрсету екенін түсіндіру. Ата-ананың маңызды міндеті
балаларымен біріккен коммерциялық қызмет-әрекетк қатысып, оны бақылау,
оларды баланың адалдығын, адамгершілігін, ұқыптылығын дамытатын қызмет
көрсетудің әртүрін орындауға үйрету. Нарық жанұя мүшелерінің алатын орнына
жанама әсер етеді, олардың өміріне жаңа әлеуметтік бағдарлар енгізеді.
Қоғамдық және мемлекеттік тәрбие беделінің төмендеуі жанұя өмірінің
тәбиесіне өзінше қиындық әкелді.
Өркениетті қоғам дамыған сайын жанұядағы бала саны азайып келеді. Аз
балалы жанұяда, негізінен бір баласы бар жанұяда, ішкі жанұялық тәрбиенің
ең басты жағдайы жоқ, ол- балалар қарым- қатынасы. Бір баланың тәрбиесі
қосымша педагогикалық күш салуды талап етеді. Жалғыз балға деген ата-
ананың, әжесі мен атасының артқы көңіл бөлуі оны белсенділігінен айырып,
оның эгоистік жақтарының басым болуы.
Толық емес жанұяларда ата- нанасының біреуі жоқ болған жанұяларда
тәрбиелік мәселелерді шешуде кейібр адамгершілік-психологиялық
ыңғайсыздықтар болуы мүмкін. Мұндай жанұялардың көбінде ана және бала ғана
болады.
Жанұя тәрбиесінің проблемасы – ананың жанұя тұрмысынан қолы босамауы.
Ананың уақыты жетпеуі көбінесе насихат, жазғыру, ұрсу сияқты тәрбиелік
ықпалдың нәтижесіз әдістерін пайдалануға мәжбүр болады.
Жанұя тәрбиесінің проблемасы- ананың жанұя тұрмысынан қолы босамауы.
Ананың уақыты жетпеуі көбінесе насихат, жазғыру, ұрсу сияқты тәрбиелік
ықпалдың нәтижесіз әдістерін пайдалануға мәжбүр болды.
Микроклиматы жағымсыз, жанұя өмірі ұрыс-керіске, ата-ананың бір-
бірнен, балаларына деген шағымдарына, айқай- шуға, қолық сөздер мен іс-
әрекеттерге толы жанұяларда өте маңызды тәрбие проблемалар туындайды..
Ата- ана құқығынан айрылғалы тұрған ата-аналар әлеуметтік және
педагогикалық проблемалар тудырады. Мемлекет олардың ата-аналық
құқықтарынан айырғакнда балалардың мақсат-мүддесін басшылыққа алады.
Алайда бұл ретте олардың өмірі өз мәнін барынша жоғалтады, өйткені өмір
сүру мен дамудың маңыздылығын кемиді.
Елдегі түбегейді әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге жекеменшіктің
пайда болуына, жеке адамның баю мүмкіндігінің тууына байланысты материалдық
жағынан тәрбие белгілі бір проблемаға кездеседі. Көбінесе бұндай жанұядағы
бала балалық ұжымдардан алшақ болады, оның ерекшелік сезімі қалыптасып,
қоршалған адамдарға деген жөнсіз наразлық эгоизмі мүмкін.
Отбасы жоғары материалдық ауқттылығы (материалдық жағдайының төмен
болуы да) жанұя жұмысын ұйымдастыруда қолаңсыз жағдайлар туғызады. Мектеп
жанұя әдістемелерін нақтылап, оның кемшіліктерін түзете отырып, бұл
проблеаларды жеңіуге тырысу.
Осылайша, демократиялық қоғамда ата-ананың бала тәрбиесіндегі қызмет
толығымен қалыпна келетінін есте ұстауымыз керек. Алайда, қазіріг заманғы
әлеуметтік экономикалық жағдайлар бала тәрбиесінде қиыншылықтар туғызып
отыр. Ата-ана жанұя тәрбиесінің маңыздылығы баланың құндылық баныттарын.
Оның моральдық қасеиеттерін қалыптастыру.
Отбасы тәрбиесінің, ата-ананың әлеуметтік-жауапкершілік қызмет-
әрекеті ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20қарашасының БӘӘ
Бас Ассамблеясы қабылдаған Бала құқығы туралы конвенцияң маңызды негізгі
құжат.
Балаға дене жағынан және ақыл-ойының жетілмегендігінен, арнайы
қорғау мен қамқорлық, соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан
кейінгі тиісті құқықтық қорғау керек. – деп жазылған Конвенцияда.
Баланың өмір сұру, тіршілік ету және салауатты даму құқығын жариялай
отырып, Конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі. Сондай-ақ баланың ата-анаға
деген құқығы да ескеріледі. Ата-ана баланың мақсат-мүддесі үшін қажетің
орындамаған жағдайда ғана өз құқықтарынан айырылады.
Осы Конвенцияға қол қойған мемлекеттер мына міндеттерді орындауы
тиіс: ақысыз және бәріне міндетті бастауыш білізм енгізу, орта және кәсіби
білім алуға жағдай жасау, жоғары білім алуға жол ашу. Конвенцияның 28
тарауында мектептегі тәртіп баланың адами қадір-қасиетіне құрмет
көрсететін әдістер арқылы жүргізілуі тиіс деп, ерекше аталып кеткен.
Конвенция, сондай-ақ БӘӘ Бас Ассамблеясының 1959 жылдың 20
қарашасында қабылдаған Бала құқығының декларациясы; Адам құқықтарының
жалпы декларациясы және басқа да көптеген халықаралық құжаттар ҚР
Конституциясының ішкі жанұялық қатынастарды, баланың жанұя мен қоғамдағы
тәрбиесі және ағартушылығы мәселелерін қамтитын тарауларына негіз болады.
ҚР Конституциясының 27 тарауында былай делінген:
1. Неке мен жанұя, аналық әкелік және балалық мемлекет қамқорлығының
аясында:
2. Балаларды қорғау мен тәрбиелеу-ата-ананың табиғи құқығы және
міндеті.
3. Кәмелетке толған және еңбекке жарамды балалар еңбекке жарамсыз ата-
аналарына қамқорлық жасауы тиіс.
ҚР Конституциясыныда бекітілген жанұя тәрбиесінің құқықтық принциптері
Неке және жанұя туралы заңда (17.12.1998ж.) нақтыланған. Онда қазіргі
заманғы жанұя құқығының бір некелік, некеге тұрудың бостандығы мен
еркіндігі, ажырасу еркіндігі, ерлі-зайыптылардың жанұя қатынасындағы тең
құқығы сияқты негізгі прициптері жазылған. Бұл құқықтар жанұя өміріндегі,
жанұя ұжымындағы өзара байланыстың терең демократияға жол ашады. 52
тараудың баланың жанұялық тәрбиесі, оның құқығын және мақсат-мүдделерін
қорғаудың баптары келтірілген: Баланыңғ өз ата-анасы тарапынан
тәрбиеленуіне, оның тілік-қалауларының орындалуына, жан-жақты дамуына,
оныңғ адами қадір-қасиетінің сыйлануына құқығы бар. Бала ата-ана билігіне
тәуелді объект ретінде емес, өзіндік құқық субектісі ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында (07.06.199ж.) елдегі
білім беру-тәрбиелік процесті мемлекеттік-құқықтық реттеудің мәселелерне
айырықша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...6-7
І ОТБАСЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Отбасындағы балалар тәрбиесі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8-10
1.2 Отбасындағы этнопедагогикалық
тәрбие ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ...10-13
1.3 Отбасы мен мектептің ынтымақтастығының түрлері
... ... ... ... ... ... ... .10-12
ІІ ОТБАСЫ МЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҰЖЫМНЫҢ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ СЫНЫП ЖЕТЕКШІСІНІҢ РОЛІ
1. Отбасылық және қоғамдық тәрбие
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16-18
2. Отбасы мен мектеп арасындағы тығыз байланыс
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..19-26
ІІІ.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .27-28
IV.ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29-30
V.ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... 31-32
КІРІСПЕ
Зерттеу мақсаты: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың
психологиялық аспектілерін теориядлық жағынан негіздеп және қарым-қатынаста
орын алатын қақтығыс жағдайлардың теріс әсерін төмендету жолдарын анықтау.
Зерттеу обьектісі: отбасына психологиялық қызмет көрсету.
Зерттеу пәні: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың
психологиялық аспектілерінің ерекшелігін зерттеу.
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер де, отбасындағы тұлғааралық қарым-
қатынастың демократиялық стилі үлкендер жағынан дұрыс бағытта қолданылса,
қарым-қатынастың әлеуметтік-моральдық деңгейінің ерекше түрі - құрбы-
құрдастық және достық қатынас маңызды роль атқаратындығын ескеріліп, оған
қолдау көрсетілсе, онда отбасында тұлғааралық қатынасты дұрыс қабылдау орын
алады.
Зерттеу міндеттері
1. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық
ерекшеліктері туралы ғылыми - теориялық әдебиеттерге талдау.
2. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынас ерекшеліктерін зерттеу
әдістемелерін жинақтау.
3. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың ерекшеліктерін
айқындау экспериментін жүргізу.
4. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық
көрсеткіштерін коррекциялау жаттығуларын пайдалану.
5. Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты қабылдаудың психологиялық
аспектілері бойынша жүргізілген зерттеулерді қорытындылау, психологиялық
ұсыныстар жасау.
Зерттеу әдістері: 1. Теориялық, әдістемелік әдебиеттерді және құжаттарды
талдау әдісі. 2. Айқындау және қайта құру эксперименті. 3.
Психодиагностикалық әдістемелер: Отбасылық қобалжуды анықтау сұрақна
масы. “Ата-ана мен бала өзара қатынасы”, “Рене Жиль” әдістемесі,
“Қажеттілік базасы” әдістемесі, Отбасында эмоционалды қатынасты анықтау,
ПЭА (түсіністік, эмоционалдылық және беделдік) сауалнамасы.
Зерттеудің теориялық және әдіснамалық негіздері - отбасы тұлғааралық
қарым-қатынас қалыптасуына берілген теориялар, пікірлер мен тұжырымдар
(А.Г. Харчев, Б.Г. Ананьев, В.В. Драгунова, И.С. Кон, Э.Берн және т.б.),
психиканың онтогенезде дамуы мен тұлғааралық қатынас қалыптасуы жайлы
Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев, С.Л. Рубинштейн, З.Г. Ананьев, Д.Б. Эльконин
т.б. ғалымдардың еңбектерінде қалыптасқан психикалық даму теориялары,
жеткіншек жасының ерекшеліктерін зерттеген В.В Драгунова, И.С. Кон, В.В.
Столин қағидалары, Э.Берннің трансактілік талдауы, С.М.Жақыповтың,
Қ.Б.Жарықбаевтың бірлескен диалогты танымдық іс-әрекет тұжырымдары,
жеткіншектердің психикалық даму мәселелеріне қатысты Қазақстандық
зерттеулердің теориялық негізі мен мәнділігін (С.М. Жақыпов, Қ.Б.Жарықбаев,
В.К.Шабельников, Ж.Ы.Намазбаева) құрайды.
Зерттеудің теориялық мәнділігі: зерттеуде отбасы құндылығы және сапалары
эмоционалды, когнитивті және мінез-құлықтық деңгейде ерекшеліктері
көрсетілген. Алынған мәліметтер: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық аспектілері, отбасындағы тұлғааралық қарым-
қатынас процесіне психокоррекциялық жұмыстар жүргізу жолдары жүйелі түрде
талданған.
Зерттеудің тәжірибелік мәнділігі: отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық процесінің аспектілерін анықтауға пайдаланылатын
әдістер қазақ тіліне аударылып, осы ортаға бейімделіп қолданылды, нәтиже
көрсеткіштері тепе-тең деңгейде мәселені қарастыруға әкеледі. Зерттеу
көрсеткіштері мен қолданылған психокоррекциялық әдістемелер психолог
әрекетінің құрылымы мен стратегияларын әсерін жоғарылатуға әкеледі.
Зерттеу кезеңдері.
Зерттеу үш кезеңде жүргізілді. Бірінші кезеңде тақырып анықталып, ғылыми-
әдістемелік әдебиеттер талданды, библиография тізілді, зерттеу мақсаты,
міндеттері, объектісі мен пәні айқындалады. Екінші кезеңде жинақталған
материалдан теориялық тұрғыдан талдау жасалынып, курстық жұмыс жазщылды,
зерттеу базасында айқындау эксперименті жүргізілді және отбасына кеңес беру
жұмыстары ұйымдастырылды. Үшінші кезеңде зерттеу барысында анықталған
психодиогностикалық көрсеткіштерге сәйкес психокоррекциялық жұмыстар,
түзету жаттығулары, тренинг сабақтары, психологиялық кеңес беру жұмыстары
жүргізіліп, ұсыныстар жасалынады.
Зерттеу базасы Оңтүстік Қазақстан Облысының Қазақстан Психологтар
Қауымдастығы ассоциациясында , 15 отбасы (бақылау тобы) мен 16 отбасы
(тәжірибе тобы) балалары алынды.
І ОТБАСЫНДА ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ПРОЦЕСТЕРДІ ҰЙЫМДАСТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ
1.1 ОТБАСЫНДАҒЫ БАЛАЛАР ТӘРБИЕСІ
Отбасы –неке негізінде немесе қан жағынан туыстас шағын топ, олар
өзара көмек көрсету, жауапкершілік алу және тұрмыстық жалпылылықта
байланысады (Эйдемиллер, Э.Г.Юстицкий В.В., 1990). Отбасы балаға ықпал
етеді, оны қоғамдық өмірге жетелейді. Отбасының тәрбие институтты ретінде
маңызы онда бала өз өмірінің маңызды бөліктерін өткізеді және де тұлға
ретінде қалыптасуына ықпал ету ұзақтығы жағынан басқа тәрбие
институттарына бой бермейді деп көрсетті Шужебева А.И өз зерттеу жұмысында
.
Терең тұлға аралық қатынастарды реттеу механизмдеріне арналған
жұмыстарды талдауда шетелдік ғалым Э.Фромм және ресейлік ғалым М.И Лисина
ол өзіміздің қазақстандық ірі ғалымдардың бірі С.М.Жақыповтардың қойылған
мәселені толығымен шешуге мүмкіндік берді. Біріншіден, отбасы жағдайында
бірлескен іс-әрекетті орындау барысында жеткіншектердің құндылықты-
мағынылық құрылымдардың қалыптасу жағдайларын нақтылауға мүмкіндік
берілді.
Екіншіден, жеткіншектердің тұлғалық дамуында ауытқулардың пайда
болуының отбасы ішіндегі алғышарттарын анықтауға мүмкіндік береді.
Зерттеудің методологиялық бағытына қарай жеткіншектерге отбасы ішілік
құндылықтарды беру процесі, отбасы мүшелнрі арасындағы бірлескен әрекет
пен эмоцияның өзара байланыстардың үйлесімділік механизмдерін қолдануға
негізделеді.
А.Б.Харчев берген отбасы ұғымына түсініктеме неғұрлым жалпылама болып
табылады: Отбасы денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында
байланыстырушы звено болып табылады.
Қазіргі таңда отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі жетік
түрде толық жасалмаған. Мысалға, Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958)
отбасының маңызды қызметтеріне ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық
және өзара көмек көрсету қызметтерін айтады.
Э.К.Васильева (1981) өз зерттеулерінде отбасы қызметінің үш тобын
қарастырады:шаруашылық-экономикалық , генеративті тәрбиелік, мәдени,
репродукциялық. С.Д.Лаптеноктың пікірінше, (1967) отбасының маңызды
қызметтеріне шаруашылық –тұрмыстық, халықтың көбеюі, өз мүшелерінің
демалысын ұйымдастыру, тәрбиелік жатады.
70-шы жылдары басты назар отбасындағы қарым-қатынас пен оның тұлға
қалыптасу процесінде алатын орны туралы Б.П.Парыгин, А.Г.Харчев. Ол әйел
адамның кәсіби іс-әрекетімен отбасы жағдайындағы міндеттерін үйлестіре
білу сипаты және де отбасы өміріне қалай ықпал етеді деген тақырыптарда
С.Голод, З.Янкова т.б. зерттеді.
З.И.Файнбург отбасындағы эмоциялық жағдайлар, олардың отбасы ішілік
қатынастың тұрақтылығына ықпалы,отбасының тұрақтылық жағдайы туралы
Ю.Г.Юркеевич отбасы мүшелері арасында қысымның бөлу себептерін және
А.М.Уматинов және т.б. зерттеді.
Айдарбеков Қ.А. отбасындағы ішкі қарым-қатынас жүйесінде
жасөспірімдердің өзіндік санасының диологиялық құрылымдардың дамуы атты
зерттеу жұмысында жасөспірімдік кезеңдегі өзіндік сана дамуының
ерекшеліктерін және бүкіл тұлға дамуының ауытқу өзгешеліктерін тудыратын
факторларды зерттеуге арналған.
Өткізілген зерттеу жұмысының нәтижесі бойынша жасөспірімдердің дамуы
кезіндегі орталық тұлғалық жаңа құрылымы өзіндік санасының диалогиялық
құрылымдары екені туралы болжам өзінің растаулығын алып қойылған. Дәл осы
жасөспірімдердің дамуы кезіндегі тұлғалық жаңақұрамының талдауы жастағы
тапсырмаларды өнімді атқаруға қамтамасыз ететін функционалды
механизмдерінің деңгейіне жеткізілген.Ішкі жанұяның құндылықтарды өсіп
келе жатқан буынға берілуіне,дамуына және сақтандыруға бағытталған,және
отбасында белгіленген оның мүшелерінің арасындағы коммуникативтікпен
эмоционалдық қарым-қатынастардың үлгілері бойынша үйлестірілетін,
отбасындағы жүргізетін бірлескен іс-әрекет жасөспірімдерде өзіндік
санасының диологиялық құрылымдар дамуының негізгі көзі болып келеді.
Психологиялық ілімдер жүйесіндегі басты орынды таным үрдісі алады.
Адамдардың қарым-қатынас жасау кезінде бір-бірін тану мәселелері бойынша
ғылыми пікірталасты үйымдастырушы және оның бастамашысы А.А.Бодалев болған
еді. Оның тікелей басшылық етуімен 1970,1973 жылдары ленинград қаласында
Адамдарарасындағы қатынастар дамуы мен қарым-қатынас формаларының
әлеуметтік-психологиялық және лингвистикалық сипаттамалары және қарым-
қатынас теориялық және қолданбалы психология симпозиумдары өткізілді .
Отандық психологтардың көбісі мысалы: Д.Б. Эльконин, Т.В.Драгунова
жеткіншектік жастың жетекші іс-әрекеті ретінде қарым-қатынасты келтіреді.
Жеткіншек жаста қарым-қатынастың ерекше орнын дәлелдей келе, В.В.Давыдов
өз пікірін ұсынды: жеткіншектік кезең адамда қарым-қатынасты құраушы
тәртіптер мен ережелердің қалыптасу кезеңі.
Ал В.В.Бушельяның пікірі де қызықты мазмұн алады: жеткіншектік кезең
үшін бала-құрдас қатынасы жетекші орын алады,ал ересек бала қатынасы
жетекші орын алмайды (1988). Жеткіншектік жастың өзара қарым-қатынас типін
қолдай отырып, Я.Л.Коломинский және А.Березовин мынадай пікірін ұсынады:
баланың шағын ортасы негізгші екі әлеуметтік-психологиялық астарлы жүйе
бірлігінен тұрады алғашқысында бұл ересек бала қатынасындағы астарлы
жүйе, белгілі – бір кезеңде бұл жүйеге бала-бала қатынасындағы астарлы
жүйе бастапқы жүйе орын алады. Дәл осы жүйеде қарым-қатынасқа қажеттілік
пайда болып, дамуға түрткі алады,ол тұлғааралық қатынастардың негізінде
жатыр.
И.С.Кон құрдастарымен қарым-қатынасқа сілтей отырып, құрдастарымен
қарым-қатынасты бұлайша түсіндіреді.
-ақпараттардың маңызды каналы;
-бұл ерекше іс-әрекет түрлнрі мен тұлға аралық қатынастар;
-бұл эмоциялық қатынастың ерекше түрі (1980).
Л.Н.Десев (1965) жеткіншектің сынып ұжымындағы құрдастарына деген
қатынасына зерттеу жүргізді. Оның анықтауынша,жеткіншек өз құрдасының
бойындағы жоғары адамгершілік қасиеттерді жоғары бағалайды. А.В.Петровский
сонымен қатар мынаны ескертеді, жеткіншектер жақсы жолдас болуға даяр әр
бейім келетін құрдастарын бағалайды. Жомарттылық бастауыш мектеп
кезеңіндегідей,тұлға аралық таңдаудың жетекші негізі болып қала береді
(1987) .
Жеткіншектердің бесінші бөлігі құрдастарымен қақтығыстардың болуымен
сипатталады,қақтығыстың жағдайдан дұрыс түрде шыға білмеуімен байқалады.
Құрдастарымен қарым-қатынаста ұмтылыс пен қақтығыстық жағдайлардан шыға
білмеуі арасында қарама-қарсылық туындайды деп көрсетті Шалғынбаев Т.
Дезадапциялық мінез-құлықы бар жеткіншектердің жеке тұлғалық қасиеттері
мен тұлғааралық қатынастарының ерекшеліктері және оларды реабилитациялық
жұмыста қолдану атты зерттеу жұмысында .
Шужеваева А.И. пікірінше көптеген қақтығыстар, эмоциялық
қызбалық,шапшаңдық, агрессия мен жағымсыз жақтардың көрінуі,
мйірімсізділік арқылы пайда болатын көптеген қақтығыстар балаларды
келісімге келуге іскелік, жағымды әрі түсіне алатын бола
білуге,құрдастарымен серіктестік қарым-қатынасқа түсе білетін
іскерліктерге арнайы ққыту жағдайында шешілуі мүмкін. Баланың әлеуметтік
дамуы ата-аналармен құрылатын дамушы жағдапймен анықталады. Жас ерекшелік
құрылымдар сенімді кезкпен қалыптаспайды [21,10].
Жеткіншектердің мінез-құлқын өзіндік реттеу механизмдері танымдық іс-
әрекеттер мен байланысты, зейіннің көлемі, интенсивтілігі, орнықтылығы
арқылы зерттеу барысында мына жағдайлар анықталды:жеткіншектердегі
қалыптасқан ерік күші мінез-құлықтағы ішкі субьективті позициямен
байланысты болады және өзіндік реттелуге әсер етеді. Эмоциялық өзара
қатынас мінез-құлыққа әсер етсе де субьективті көз-қарасқа келгенде
қақтығыс екінші орынға түседі, олардың әсері сол ұстанған көз-қарасы
арқылы сындырмауы деген пікірде Күнсләмова Т.К.
1.2 ОТБАСЫНДАҒЫ ЭТНОПЕДАГОГИКАЛЫҚ ТӘРБИЕ
Жеткіншектердегі өзіндік бағалау, өзіндік реттелу және эго күйдің
белсендірілуі мен агрессиялықтың өзара байланысын психологиялық-
педагогикалық тренинг негізінде зерттеу жұмысында .
Отбасы қарым-қатынасында, олардың ішінен келісім, өзара түсінстік,
бірінің екіншісіне бойсынуы, бірінің екіншісін құптауы сенімді қарым-
қатынасының қазіргі кездегі басты ерекшелігі әр тұлғаның мейлі балалары,
мейлі ересектері болсын,иағлұмат байлығы (информационное богатство)болып,
өзара қарым-қатынас осы мағлұмат алмасу кезінде өте тығыз орнығыуы ықтимал.
Өзара мағлұмат алмасу отбасы мүшелерінің рухани кемелденуіне алып келсе,
мұндай отбасының болашағы бар. Отбасы мүшелеріне қарым-қатынас арқылы
біріктіретін, өзара туысқандық байланыстарын нығайта түсетін аса маңызды
сфера мақсаты. Отбасын материалдық қамсыздандыру мақсатындағы бірлесіп
еңбек ету,нәтижесіне ортақтасу, бөлісу. Мұндай қарым-қатынас алдымен,
отбасы иелері әке мен шеше ортасында түсіністікпен орнаса, соның өзі
балаларға өнеге болатыны өмірден белгілі. Бұдан басқа әке мен ұл анасы мен
қызы, бір туғандардың бірлесіп, бір мақсатта еңбектенуі өзара түсіністікті
нығайтатын ас маңызды қарым-қатынас екені педагог, психолог ғалымдар
тарапынан дәлелденген.
Қарым-қатынас барысындағы біреудің екінші бір адамға әсерін, не болмаса
өзара қарым-қатынас нәтижесіндегі сипатта болғанымен, ішкі тетіктері
(механизмдері)адамның психикалық ахуалына, сезімі, ой-санасына, қылық
жорығы, жүріс-тұрысына тікелей, жанама, сөз арқылы әсер ету болып саналады.
Жоғарыда айтылып кеткендей отбасындағы, бала мен ата-ана арасындағы
қарым-қатынас түрін қарастырамыз. Яғни жас ерекшелік жағынан жеткіншек пен
ата-ана арасындағы қарым-қатынас.
Жеткіншек жас кезеңі адам тұлғасының қалыптасыуында маңызды кезең болып
табылады. Дәстүрлі түрде бұл кезең тәрбиелік қатынасқа қиындықтар тудырытын
кезең болып табылады. Ғылыми білімдер жүйесінде жеткіншектерді зерттеумен
байланысты мәселелер кешеніне көп көңіл бөлінеді, мәселелер әртүрлі
деңгейде және мазмұнда болады. Осы жас кезеңдегі даму көздері, жағдайлары
және механизмдерін танып білу тұтастай дамудағы онтогенетикалық
заңдылықтарды ашуға негіз бола алады. Қазіргі кездегі зерттеулер
жеткіншектік жастың ерекшеліктері мен қасиеттері жайлы үлкен материалдар
жинақталды, ол өз кезегінде осы маңызды психикалық кезеңнің ерекшеліктерін
қазіргі қоғамның жағдайларында зерттеуге қажетті базаның пайда болуына
ықпал етті. Мәдениеттің нақты-әлеуметтік шарттарына, дәстүрлеріне сәйкес
бұл өтпелі кезең әртүрлі мазмұнда әрі, әртүрлі ұзақтықта орындалуы мүмкін.
Қазіргі таңдағы қоғам жағдайларына сәйкес бұл кезең шамамен 10-11 жастан 14-
15 жасқа дейінгі аралықты қамтиды. Жалпы, балалардың мектептегі орта буында
оқуымен сәйкес келеді.
Жеткіншектік жас кезеңнің психологиясы тақырыбы әрдайым өзекті болып
табылады. Бірақ жеткіншектердің әрбір ұрпағы осы кезеңді басынан өткізеді
және де қоғам дамуының тарихи жағдайларына сәйкес өз мәселелерін өз бетінше
орындауға тырысады.
Жеткіншектік кезеңді М. Мұқанов баланың дамуындағы ерекше орны бар
өтпелі, бетбұрыс, қиын, сыналатын кезең деген атауларында
бейнеленген деп көрсетті. Бұл атауларда осы жастарда болатын,өмірдің бір
дәуірінен екіншісіне өтумен байланысты даму процестерінің күрделілігі мен
маңыздылығы айтылған.
А.Г.Ковалев дағдарыс кезі жеткіншектің жасына орай келмейді, онымен
үлкендер арасындағы қатынастың бұзылуынан пайда болды дейді. Осылай деу
дағдарыс кезі жеткіншекте тіпті кездеспей, ол сергелдеңге ұшырамауы мүмкін.
Демек, жеткіншектің үлкендермен қатынасы жақсы болып келсе, онда дағдарыс
кезі кездеспейді. Осы пікірге түгелдей қосылу қиын: біріншіден, дағдарысқа
үшырайтын үлкендер емес, жеткіншектің өзі. Екіншіден дағдарыс үлкендердің
оған қатынасына риза болмаудан кездессе де, мұның өзі тек 11-16 жас
арасында болып отыр. Егер А.Г.Ковалевтың айтқаны дұрыс болса, дағдарысқа
ұшырау 7-10 немесе 16-18 жастарда да кездесуі ықтимал болар еді.
Жеткіншек үлкендерден өзінің есейгенімен,өзбетілігімен санасуын әр сала
бойынша талап етеді. Қыздар киім киюде, не өзін күтуде, ұл бала тиісті
міндеттерді өз еркімен,орындағысы келеді. Осыған әуелгі кезде туған-
туысқандары қарсы шығады. Бұлардың қарсы шығатын себебі, баласына сенім
білдіргісі келмегенен емес,оны бала деп бәлендей істі не тапсырманы
бүлдіріп алады ғой деуінен. Бірақ жеткіншек осыған түсінбей мені бала деп
сенбей отыр,- дейді. Егер осындай қатынас көп созылса, жеткіншек пен үлкен
адамдар арасында түсінбеушілік туып, бала ызаланып, ерегесуге, не негативті
халде болып, үлкендер не айтса да соны орындамауға тырысады.
Екі арадағы қайшылықты кім жеңеді деугенде, жеткіншектің талабы жаңа
болғандықтан, сол жеңеді деуге болады. Осындай екі арадағы түсінбеушілікті
неміс психологы К..Левин ойлық бөгет деп атаған. Мұны солай деуінің
себебі жеткіншек пен үлкендер арасында түсінбеушілік болып, бөгет салынған
соң, енді үлкендердің сөзіне құлақ аспайды. Сондықтан жеткіншекке тіл
алдыру үшін алдымен сол бөгетті жою керек, ал бөгетті жою оңай емес.
Жеткіншектің үлкендерді түсінбеуі, кейін оны жан-жалға, не сергелдеңге
апарып соғады. Мұндай оқиғалар, әсіресе қалалық жерлердегі семьяларда жиі
кездеседі. Көпшілік жұрттың мақсата үлкендердің абыройын төкпей,тіпті
осылардың өзі жауапты болғанда да,қайткенде де арашалау болып табылады.
Жалпы алғанда жеткіншектің үлкендерге қоятын талабын түгел қате деуге
болмайды: біріншіден, үлкендер өзінің өмір баяанын мысал ретнде келтіріп,
біз жас кезімізде мынадай болып едік.. деп, өзі сол кезде қандай болса,
баласы да сондай болуы тиіс десе,қателескен болар еді. Себебі үлкендердің
жас кезі мен жеткіншектің қазіргі жас кезіндегі жағдайлар мен талаптар бір
емес. Екіншіден, бір кісінің үйренген,не қиыншылықты жеңуге қолданған
тәсілдерді өзгелердің игілігіне барлық жағдайда сіңе бермейді.
Бала ересектермен қарым-қатынастың белгілі бір кезеңінде жағымды
эмоциялық қатынаста тапшылықты сезінсе немесе осындай қатынаста қандай да,
бір ауытқулар байқалса, оның дамуында тежеушілік пайда болады. Бұл
Н.М.Аксаринаның, Е.К.Когбериннің т.б. зерттеулерінде дәлелденді.
Жеткіншекте ересектер тобына өтуге және үлкендердің балаларда жоқ кейбір
артықшылықтармен пайдалануға деген ұмтылысы болады. Алайда ересектер оны
әлі қабылдамағандықтан ол топтар арасындағы жағдайда болып шығады.
Қиыншылықтардың деңгейі мен талас-тартыстардың болуын Левин қоғамда балалар
тобы мен ересектер тобының қатаң бөлінуіне және жеткіншектер топтарының
аралығындағы жағдайда болатын кезеңнің ұзақтығына байланысты етіп қояды.
Левиннің жеткіншектің өз орнын таппауы туралы идеясын қазіргі уақытта
Д.Коулмен және басқа шетел пстхологтары дамытуда. Олар жеткіншектердің
ерекше бір суб мәдениеті бар дегенді,яғни ересектер қоғамында
жеткіншектер қоғамы бар дегенді айтады. Инфармацияның орасан зор
тасқыны,көптеген ата-аналардың бос уақытының аздығы және осының мүмкін
салдары ретінде балалардың дербестіке ерте жетуі, жолдастармен қарым-
қатынастың жедел дамуы мен жыныстық толысудың акселерациясы.
Жеткіншектердің ересектігінің дамуындағы жалпы бағыт әр түрлі және әрбір
бағыттың көптеген түрлері болуы мүмкін. Мәселен, қайсыбір интелектуал
үшін өмірде ең басты кітап пен білім болады,қалғанының бәрін де ол әлі
нәресте десе енді бір нағыз интеллектуал үйде электроника туралы
мақалаларды оқып,радиотехникамен әуестенсе де, сабақты түк бітірмейді,
модадан қалып қоймаумен төтенше шұғылданып, өмірдің мәнінен бастап ең шебер
шаштараз туралы мәселеге дейінгі барлық жайлар жөнінде әңгімелесуге
болатын ересек жасөспірімдермен сөйлескенді артық көреді:үшінші бір
интелектуалды ересектіктің сыртқы көріністері онша қызықтырмайды, бірақ
ол шешесінің сүйеніші,өзін ерлік қасиеттерге тәрбиелейді, ал қыздарға
келгенде, осы қыздардың пікірінше, өзін балаша ұстайды, галстугін
тартқылап, шаштарын үйпалап кетеді. Бір өлшем ұқсас осы үш вариантта
ересектіктің дамуы әр қилы болады да, бұл орайда мазмұны әр түрлі өмірлік
игіліктер қалыптасады: біреу үшін маңыздылық енді бірге құны жоқ.
Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық және
әлеуметтік негіздері қолданады және олардың қалыптасуының жалпы бағыты
белгіленеді. Жасөспірімдік шақта олардың қалыптасуы жалғасады.
Жеткіншектік кезең қиын әрі сыналатын кезең деп саналады. Бұлай бағалау,
біріншіден, осы уақытта болатын көптеген сапалық өзгерістерге байланысты,
бұл өзгерістер кейде баланың бұрынғы ерекшеліктерін, мүдделері мен қарым-
қатынастарын түбірінен өзгертетін сипатта болады, мұның өзі біршама қысқа
мерзімде болуы мүмкін, көбінесе күтпеген жерден болады да, даму процесі
секірмей,қауырт сипат алады деп көрсетті. Екіншіден, болып жатқан
өзгерістер екінің бірінде, бір жағынан, жеткіншектің өзінде әр түрлі елеулі
субьективтік қиыншылықтардың болуымен қабаттасады, ол екінші жағынан, оны
тәрбиелеудегі қиыншылықтармен ұштасады.
1.3 ОТБАСЫ МЕН МЕКТЕПТІҢ ЫНТЫМАҚТАСТЫҒЫНЫҢ ТҮРЛЕРІ
Отбасы баланың ең жақын әлеуметтендіру ортасы. Осы ортада баланың
өмірдің мақсаты, оның құндылықтары, не біліп, өзін қалай ұстау керектігі
туралы алғашқы мағлұматтар меңгеріледі және онда басқалармен қарым-қатынас
орнатуға дағдыланады. Сөйтіп, өзінің кім және қандай екенін,
басқалардың кім және қандай екенін тәжірбиеде сынап байқап көреді.
Балар отбасында әртүрлі жағдаяттар мен төтенше ахуалдарда өзін ұстаудың
нормаларын, мінез-құлқын реттеудің өлшемдерін меңгереді. Отбасы
психологиясын зерттеушілер А.Г.Харчев, А.Н.Антонов, З.И.Файнбург,
Д.Горборинко оның функцияларын ата-ананың үгіт-насихаты, түсіндіруі,
олардың үлгі-өнегесі, үйдегі ахуал, отбасының психологиялық тынысы арқылы
балалардың әдеті, мінез-құлқы, жақсы-жаманды бағалау уәзіндері (критерий)
қалыптасуымен бірге қандай қылықтары үшін сөгіс алып, не үшін
жазаланатынын, әділдік пен адалдық үғымдарын меңгереді деген тұжырымдар
жасады.
Қазақстан Республикасының Конститутциясында балаларына қамқорлық
жасау және оларды тәрбиелеу – ата-ананың табиғи құқығы әрі парызы деп,
отбасының міндеті нақты көрсетілген.
Қазақстан-2030 бағдарламасында балаларымызды алыс болашақта қандай
сапада көруіміз керектігі айтылған. Сонымен бірге, отбасы туралы заң жоғары
және орта білім тұжырымдамасында әрбір отбасына өзінің ұрпағын тәрбиелеп,
қатарға қосу міндеті жүктелген.
Қазіргі заманда отбасының құрылымы өзгеріп, оның мүшелер саны азайып,
бала саны да кеми түсті. Қоғамдағы әлеуметтік, мәдени экономикалық
жаңғырулар, әр түрлі сипаттағы әлемдік деңгейдегі ақпарат алмасу, отбасы
мүшелерінің арасындағы қарым-қатынас сипатына да өз әсерін тигізіп отыр.
Қазіргі аналардың көпшілігі жұмыс жасайтын болғандықтан бала уақытының
көбін пассивті тәрбиешілермен өткізеді. Бала тәрбиесі қалалық отбасына тән
болып отырған келесі ерекшеліктерімен шартталған: балалардың көбісі күннен
күнге ұлғайып отырған айырылысулардың нәтижесінде әкесіз немесе анасыз
өседі; теледидар, жеке бөлме т.с.с. өркениеттің жетістіктері балалар мен
олардың ата-аналарының арасындағы қарым-қатынас процесін қиындатады.
Қарым-қатынастың адамзат өмірінде аса маңызды роль атқарады. Қарым-
қатынас нәтижесінде тұлғааралық байланыс орнығып, өзара мәміле қалыптасып
дамитындығы әр жеке тұлғаның қалыптасуында жетекші факторлардың бірі
болады. Қарым-қатынас барысында өзара пікір алмасу, сезім әлеміне бірлесіп
ләззат алу, қайғы, қуанышта ортақтас болу арқылы адамдар арасында сенімді
кең ауқымды эмоциялар арқылы екі немесе бірнеше психологиялық жүйе не
бірнеше рухани әлем және ой-пікір, сана-сезім, мінез-құлық, қылық-жорықтар
арасында келісім, өзара түсіністік, не болмаса қақтығыс, талас-тартыс,
қарама-қайшылық тұрғысындағы мәміле үрдісі іске асады (А.В. Мудрик, А.В.
Запорожец, Қ. Жарықбаев, Ж.Ы.Намазбаева, С.М. Жақыпов, М. Мұқанов )
Отбасы ұғымына анықтама беру, оның атқаратын қызметтерін нақтылау,
отбасындағы қарым-қатынас мәселерін талдау көптеген зерттеулерде орын
алған. Отбасы қызметінің ортақ топтамасы немесе жіктемесі де жетік түрде
толық жасалмаған. Г.М.Свердлов және В.Л.Ресенцев (1958) отбасының маңызды
қызметтерін ұрпақ жалғастыру, тәрбиелеу, шаруашылық және өзара көмек
көрсету түрлерін датқызған. Ата-ананың отбасылық ықпалы туралы өз
еңбектерінде А.Ю.Гавит, Э.А.Тийт қарастырды, сонымен қоса некедегі
сәйкестікке қатысты мәселелер де талданған .
Д.Горборино отбасын адамзаттың тәжірибенің негізгі бірлігі ретінде
сипаттады. А.Н.Антоновтың айтуынша, отбасы ата-ана бала қатынасын орнатады,
ал неке болса ер азамат пен әйел адамның арасындағы қарым-қатынасты
растайтын мойындау болып табылады. Ол отбасылық кеңістік аймағы үй, пәтер
көңіл аударады, және де отбасының меншігі иен экономикалық негізі ата-
аналар мен балалардың жалпы отбасылық іс-әрекетін болжайды .
Отбасылық қатынастар бойынша құрылған отбасы анықтамаларының ішінде
А.Г.Харчевтің ұсынған анықтамасы бойынша – отбасы - бұл жұбайлар
арасындағы ата-аналар мен балалар арасындағы қарым-қатынастардың жүйесі,
оның мүшелері бір-бірімен некелік және туыстық қатынаспен байланысады,
ортақ тұрмыс пен өзара адамгершіліктің жауапкершілікпен, қоғамның
қажеттіліктеріне шартталынған әлеуметтік тәуелділікпен сипатталады. Отбасы
денелік өмір мен әлеуметтік ағза өмірінің арасында байланыстырушы звено -
деп берген А.Б.Харчевтың отбасы ұғымына анықтамасы жалпылама түрде болып
табылады.
Қазіргі кезде отбасы проблемаларының арасында ата-ана мен бала
арасындағы қатынаста түсінбеушілік жиі орын алып, бір-біріне кешіріммен
қарау процесі кешеуілдеп, психологиялық қызмет көрсету жағынан мәселе
туындауда. Сондықтан отбасынды орын алған қиындықтарды шешуге көмек көрсету
жолдарын жан-жақты зерттеу қажет болып отыр. Осы мәселені шешу жолдарын
іздеу мақсатында зерттеу тақырыбын Отбасында тұлғааралық қарым-қатынасты
қабылдаудың психологиялық аспектілері деп анықтадық.
ІІ ОТБАСЫ МЕН ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ҰЖЫМНЫҢ ЖҰМЫСЫНДАҒЫ СЫНЫП ЖЕТЕКШІСІНІҢ РОЛІ
2.1 ОТБАСЫЛЫҚ ЖӘНЕ ҚОҒАМДЫҚ ТӘРБИЕ
Отбасы барлық уақытта да, өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі
мәселелерін шешуде үлкен мүмкіндіктерге ие болған. Қазіргі заманғы жанұяның
өсіп келе жатқан ұрпақтың тәрбиесі мәселелерін шешудегі ерекшелігі-ата-
ананың білім және жалпы мәдиени деңгейінің жоғары болуы.
Балалардың жанұядағы тәрбиесі оның белгілі бір тұрақты әлеуметтік
институт ретінде анықталады, ол жанұя мүшелері арасындағы өзара
қатынастардың қалыптасуы мен дамуына септігін тигізетін адамдардың
жақындығы, туыстық қатынастар, өзара үйелмендік, тұрмыстық өмір. Жанұя
тәрбиесінің ешқандй да түрі алмастыра алмайды.
Отбасы – болашақ азаматтың әлеуметттану жолындағы алғашқы қадамдарын
жасайтын бастапқы адым. Ол балаға моральдық қалпы туралы алғашқы түсініктер
береді. Оны еңбекке баулып, өз-өзіне қызмет ету дағыдыларын қалыптастырады.
Ата-ананың іс-әрекеті мен мінез-құқы, өмір сүру салты арқылы балға
дүниетанымдық, адамгершілік, әлеуметтік-саяси кұндылықтар беріледі.
Жанұя тәрбиесінің қоғадық және мемлекеттік тәрбиеге қарағанда
артықшылығы басым. Алайда қазіргі қоғамдық өмірде болып жатқан әлеуметтік,
экономикалық және демографиялық өзгерістер жанұяға белгілі бір қиыншылықтар
туғызады.
Нарық қатынастарының дамуы нәтижесінде жанұяда айтарлықтай
адамгершілік тұрғыдан ересектердің де, балалардың да жаңа құндылық
бағыттарын қалыптастырып, жанұя өміріне елеуі өзгерістер әкелді. Ата-ана
мен мұғалімдердің міндеті- қоғамдық қатынастардың жаңа жүйесі ұсынып
отырған әлеуметтік мүмкіншілікті дұрыс пайдалану. Мектеп пен жанұя
балаларды тауар мен ақша қатынастарының мәдениетіне үйрету жұмыстарын
ойластыру қажет, сондай-ақ алып –сату пайда табу немесе пайдақорлық емес,
ол жалпы игілік үшін және өз қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін құқықтық
екі жақты қызмет көрсету екенін түсіндіру. Ата-ананың маңызды міндеті
балаларымен біріккен коммерциялық қызмет-әрекетк қатысып, оны бақылау,
оларды баланың адалдығын, адамгершілігін, ұқыптылығын дамытатын қызмет
көрсетудің әртүрін орындауға үйрету. Нарық жанұя мүшелерінің алатын орнына
жанама әсер етеді, олардың өміріне жаңа әлеуметтік бағдарлар енгізеді.
Қоғамдық және мемлекеттік тәрбие беделінің төмендеуі жанұя өмірінің
тәбиесіне өзінше қиындық әкелді.
Өркениетті қоғам дамыған сайын жанұядағы бала саны азайып келеді. Аз
балалы жанұяда, негізінен бір баласы бар жанұяда, ішкі жанұялық тәрбиенің
ең басты жағдайы жоқ, ол- балалар қарым- қатынасы. Бір баланың тәрбиесі
қосымша педагогикалық күш салуды талап етеді. Жалғыз балға деген ата-
ананың, әжесі мен атасының артқы көңіл бөлуі оны белсенділігінен айырып,
оның эгоистік жақтарының басым болуы.
Толық емес жанұяларда ата- нанасының біреуі жоқ болған жанұяларда
тәрбиелік мәселелерді шешуде кейібр адамгершілік-психологиялық
ыңғайсыздықтар болуы мүмкін. Мұндай жанұялардың көбінде ана және бала ғана
болады.
Жанұя тәрбиесінің проблемасы – ананың жанұя тұрмысынан қолы босамауы.
Ананың уақыты жетпеуі көбінесе насихат, жазғыру, ұрсу сияқты тәрбиелік
ықпалдың нәтижесіз әдістерін пайдалануға мәжбүр болады.
Жанұя тәрбиесінің проблемасы- ананың жанұя тұрмысынан қолы босамауы.
Ананың уақыты жетпеуі көбінесе насихат, жазғыру, ұрсу сияқты тәрбиелік
ықпалдың нәтижесіз әдістерін пайдалануға мәжбүр болды.
Микроклиматы жағымсыз, жанұя өмірі ұрыс-керіске, ата-ананың бір-
бірнен, балаларына деген шағымдарына, айқай- шуға, қолық сөздер мен іс-
әрекеттерге толы жанұяларда өте маңызды тәрбие проблемалар туындайды..
Ата- ана құқығынан айрылғалы тұрған ата-аналар әлеуметтік және
педагогикалық проблемалар тудырады. Мемлекет олардың ата-аналық
құқықтарынан айырғакнда балалардың мақсат-мүддесін басшылыққа алады.
Алайда бұл ретте олардың өмірі өз мәнін барынша жоғалтады, өйткені өмір
сүру мен дамудың маңыздылығын кемиді.
Елдегі түбегейді әлеуметтік-экономикалық өзгерістерге жекеменшіктің
пайда болуына, жеке адамның баю мүмкіндігінің тууына байланысты материалдық
жағынан тәрбие белгілі бір проблемаға кездеседі. Көбінесе бұндай жанұядағы
бала балалық ұжымдардан алшақ болады, оның ерекшелік сезімі қалыптасып,
қоршалған адамдарға деген жөнсіз наразлық эгоизмі мүмкін.
Отбасы жоғары материалдық ауқттылығы (материалдық жағдайының төмен
болуы да) жанұя жұмысын ұйымдастыруда қолаңсыз жағдайлар туғызады. Мектеп
жанұя әдістемелерін нақтылап, оның кемшіліктерін түзете отырып, бұл
проблеаларды жеңіуге тырысу.
Осылайша, демократиялық қоғамда ата-ананың бала тәрбиесіндегі қызмет
толығымен қалыпна келетінін есте ұстауымыз керек. Алайда, қазіріг заманғы
әлеуметтік экономикалық жағдайлар бала тәрбиесінде қиыншылықтар туғызып
отыр. Ата-ана жанұя тәрбиесінің маңыздылығы баланың құндылық баныттарын.
Оның моральдық қасеиеттерін қалыптастыру.
Отбасы тәрбиесінің, ата-ананың әлеуметтік-жауапкершілік қызмет-
әрекеті ретінде басты құқықтық негізі бар. 1989 жылдың 20қарашасының БӘӘ
Бас Ассамблеясы қабылдаған Бала құқығы туралы конвенцияң маңызды негізгі
құжат.
Балаға дене жағынан және ақыл-ойының жетілмегендігінен, арнайы
қорғау мен қамқорлық, соның ішінде, туылғанға дейінгі және туылғаннан
кейінгі тиісті құқықтық қорғау керек. – деп жазылған Конвенцияда.
Баланың өмір сұру, тіршілік ету және салауатты даму құқығын жариялай
отырып, Конвенция баланың жеке тұлғалық дамуында өзінің дербестігін,
даралығын сақтау құқығына ерекше көңіл бөледі. Сондай-ақ баланың ата-анаға
деген құқығы да ескеріледі. Ата-ана баланың мақсат-мүддесі үшін қажетің
орындамаған жағдайда ғана өз құқықтарынан айырылады.
Осы Конвенцияға қол қойған мемлекеттер мына міндеттерді орындауы
тиіс: ақысыз және бәріне міндетті бастауыш білізм енгізу, орта және кәсіби
білім алуға жағдай жасау, жоғары білім алуға жол ашу. Конвенцияның 28
тарауында мектептегі тәртіп баланың адами қадір-қасиетіне құрмет
көрсететін әдістер арқылы жүргізілуі тиіс деп, ерекше аталып кеткен.
Конвенция, сондай-ақ БӘӘ Бас Ассамблеясының 1959 жылдың 20
қарашасында қабылдаған Бала құқығының декларациясы; Адам құқықтарының
жалпы декларациясы және басқа да көптеген халықаралық құжаттар ҚР
Конституциясының ішкі жанұялық қатынастарды, баланың жанұя мен қоғамдағы
тәрбиесі және ағартушылығы мәселелерін қамтитын тарауларына негіз болады.
ҚР Конституциясының 27 тарауында былай делінген:
1. Неке мен жанұя, аналық әкелік және балалық мемлекет қамқорлығының
аясында:
2. Балаларды қорғау мен тәрбиелеу-ата-ананың табиғи құқығы және
міндеті.
3. Кәмелетке толған және еңбекке жарамды балалар еңбекке жарамсыз ата-
аналарына қамқорлық жасауы тиіс.
ҚР Конституциясыныда бекітілген жанұя тәрбиесінің құқықтық принциптері
Неке және жанұя туралы заңда (17.12.1998ж.) нақтыланған. Онда қазіргі
заманғы жанұя құқығының бір некелік, некеге тұрудың бостандығы мен
еркіндігі, ажырасу еркіндігі, ерлі-зайыптылардың жанұя қатынасындағы тең
құқығы сияқты негізгі прициптері жазылған. Бұл құқықтар жанұя өміріндегі,
жанұя ұжымындағы өзара байланыстың терең демократияға жол ашады. 52
тараудың баланың жанұялық тәрбиесі, оның құқығын және мақсат-мүдделерін
қорғаудың баптары келтірілген: Баланыңғ өз ата-анасы тарапынан
тәрбиеленуіне, оның тілік-қалауларының орындалуына, жан-жақты дамуына,
оныңғ адами қадір-қасиетінің сыйлануына құқығы бар. Бала ата-ана билігіне
тәуелді объект ретінде емес, өзіндік құқық субектісі ретінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Білім беру туралы заңында (07.06.199ж.) елдегі
білім беру-тәрбиелік процесті мемлекеттік-құқықтық реттеудің мәселелерне
айырықша ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz