Қазақстандағы қоршаған ортаның ластануын бақылау жүйесі. Тіршілік аясы және оның ластануын алдын алу
Жоспар
Кіріспе
I.Тарау Қазақстандағы қоршаған ортаның ластануын бақылау жүйесі.
1.1 Аймақтың табиғат райы және әлеуметтік . экономикалық ерекшеліктері мен оның тазалығын сақтау
II.Тарау.Тіршілік аясы және оның ластануын алдын алу.
2.1 Табиғат қорларын пайдалану.
2.2 Ауаның ластануы.
2.3 Судың ластануы
2.4 Су көздері. 1.кесте
2.5 Жердің ластануы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
I.Тарау Қазақстандағы қоршаған ортаның ластануын бақылау жүйесі.
1.1 Аймақтың табиғат райы және әлеуметтік . экономикалық ерекшеліктері мен оның тазалығын сақтау
II.Тарау.Тіршілік аясы және оның ластануын алдын алу.
2.1 Табиғат қорларын пайдалану.
2.2 Ауаның ластануы.
2.3 Судың ластануы
2.4 Су көздері. 1.кесте
2.5 Жердің ластануы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер
Кіріспе
Барлық тірі табиғат соның ішінде жүгірген аң, жорғалаған жәндік пен ұшста, жалпы бүкіл тірі организмдер ауамен дем аламыз, су ішіп, онымен жуынамыз. Бұлар бізді қоршаушы ортаның басты үш құраушысы болып табылады. Ғылымда оны биосфера, яғни тіршілік ортасы деп атайды.
Биосфера – түрлі тірі организмдер мекен ететін жердің үстіңгі қабаты мен судан, өзендер мен көлдерден, теңіздер мен мұхиттардан, яғни жердің асты – үстіндегі су мен будан және 2-3 шақырымға дейінгі тереңдіктегі жер қойнауынан тұратын нәзік қана өмір әлемі. Сондай-ақ ауа 12-15 шақырым биіктігіне дейінгі аралықты қамтитын және тропосфера деп аталатын төменгі қабаты да осы тіршілік аясына кіреді. Биосферадағы тепе-теңдік, ондағы заттық және күш қуаттық алмасулар,онда тұрушы барлық тіршілік иелерінің өмір сүруінің нәтижесі болып табылады. Бүгінгі таңда тіршілік аясының аумағы бірнеше кеңейе түсуде.
Табиғи орта миллиардтаған жылдарғы даму барысында қалыптасқан өте күрделі құрылымды жүйе. Оның құрылымды бөліктеріне ұсақ организмдер, саңырауқұлақтар, өсімдіктер, жан-жануарлар, адамзат, топырақ, қызу, жарық, басқа ғаламшарлар, жұлдыздар, түрлі тартулы күштері, магнит пен электр өрістері жатады.
Тірі табиғат пен тірі емес табиғат өзара тығыз байланыста болады. Бұл байланыс бірінші кезекте атомдардың ары бері сапырылысуы,яғни заттар мен күш қуат түрлерінің шексіз айналымға түсіп, табиғатта үнемі қайтадан таралып тұруы түрінде көрінеді және оның өзі тіршілік етушілердің ат салысуымен жүзеге асырылады.
Адам табиғаттың сан-алуан кен байлықтарын пайдалана, өңдей отырып, оларды түрлі қалдықтар түрінде кері қайтарады. Яғни, адам мен табиғат арасында белгілі бір алмасу орнайды. Осы қатынас барысында заттардың табиғатта таралуы мен шоғырлануы елеулі өзгеріске ұшырайды. Әрине, ол заттардың үнемі қозғалыста болып, бір орыннан екінші орынға жылжып отыруы табиғи жайт. Алайда адам қатысында бұл қозғалыс шапшаң түрде өтетін болады. Аз уақыт ішінде заттар мен атомдар бір жерде азайып, екінші жерде күрт көбейе түседі. Заттардың бірі тарыдай шашылып кетіп, екіншісі шоғырлана бастайды. Мысалы: адам кеніштердегі миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан қандайда қазбаны аз жылдың ішінде-ақ әлде бір затқа айналдырып, жер жүзіне таратып жібереді. Немесе ол кенді өңдеп, пайдаға жаратамын деп жүріп сол өңдеген жердің маңайына ауасын, суын, табиғатында екінші бір заттардың шоғырлануын туғызады. Бұған қоса адам өте көп мөлшерде түрлі жанғыш заттар бөлінетін күш-қуаттарын пайдаланады. Оларды тіршілік аясының әр тұсына немесе одан тыс жерлерге жинақтап, табиғи тепе-теңдіктің бұзылуын тудырады.
Ал осның бәрі адамның ішіп - жеуге байланысты қажеттіліктерін ғанғ емес, бірінші кезекте күннен күнге еселей өсіп бара жатқан әлеуметтік тұтыныстарын қанағаттандыруға бағытталған. Ғаламшардың тіршіліктік қорлары мен көздері адамның тамақ ішіп тірі жүруі, өмір сүруі үшін қажет болса, жер қойнауындағы кендер мен қуат қорлары адамның, қоғамның алуан түрлі тауарлық өндірістерінің көзі болып отыр.
Қоршаған ортаның ластануы.
Соңғы елу жылдағы ғылыми-техникалық төңкеріс ықпалымен өндіріс технологиялардың күрт дамуына орай бірнеше жүздеген мың жаңа химиялық, табиғатта бұрын болмаған, өз бетінше тумаған жасанды заттар шығарылып, жан-жақты қолданылу үстінде.
Қоршаған ортадағы улы заттар үлесінің тынымсыз артып отыруы ең әуелі адамның өзіне ауыр, денсаулығына жүк болады. Мұнан соң ауыл шаруашылығы өнімдері мен дақылдарының сапасын аздырып, түсімділігін төмендетеді. Ормандар мен су қоймаларының қуатын әлсіретіп, құнарлығы төмен жаңа жерлерді айналысқа түсіру қажеттілігін туғызып, оларды өңдеуге кететін шығын мөлшері артады.
Өзендер мен көлдерге мұнай және оның түрлі өкілдері органикалық улы заттар құйылады. Мұның бәрі де біз өмір сүріп отырған ортаның тазалығын төмендетіп, адам денсаулығына қауіп төндіреді. Сндай-ақ былғанған ауа мен судың, ластанған топырақтың мұндай кері әсерлері бүгінгі күнмен бітпейді. Олар кен қазу жұмыстары тоқтағаннан кейінде, ұзақ уақыт бойы сақтала береді.
Табиғатты сақтаудың экологиялық тұрғысы адамның жер үстінде, қазір де, болашақта да қайғы-мұңсыз, аман-есен жайлы өмір сүруін тікелей қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Бұл үшін өсімдік пен жан-жануарлар дүниелерінің жойылып кетпей, табиғатпен тұтаса өмір сүруіннің негізгі сақталуы шарт. Халықтар санының артып, өсімдік жамылған жер қыртысының азаюы және көптеген кен байлықтары қорының шектеулі болуы бұл мәселені айрықша назарда ұстауды талап етеді. Бұл үшін адам тұрғылықты даму тұжырымын сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де мойндап, оны тікелей ұстануы, айналасындағылырды осыған көндіре білуі қажет.
Барлық тірі табиғат соның ішінде жүгірген аң, жорғалаған жәндік пен ұшста, жалпы бүкіл тірі организмдер ауамен дем аламыз, су ішіп, онымен жуынамыз. Бұлар бізді қоршаушы ортаның басты үш құраушысы болып табылады. Ғылымда оны биосфера, яғни тіршілік ортасы деп атайды.
Биосфера – түрлі тірі организмдер мекен ететін жердің үстіңгі қабаты мен судан, өзендер мен көлдерден, теңіздер мен мұхиттардан, яғни жердің асты – үстіндегі су мен будан және 2-3 шақырымға дейінгі тереңдіктегі жер қойнауынан тұратын нәзік қана өмір әлемі. Сондай-ақ ауа 12-15 шақырым биіктігіне дейінгі аралықты қамтитын және тропосфера деп аталатын төменгі қабаты да осы тіршілік аясына кіреді. Биосферадағы тепе-теңдік, ондағы заттық және күш қуаттық алмасулар,онда тұрушы барлық тіршілік иелерінің өмір сүруінің нәтижесі болып табылады. Бүгінгі таңда тіршілік аясының аумағы бірнеше кеңейе түсуде.
Табиғи орта миллиардтаған жылдарғы даму барысында қалыптасқан өте күрделі құрылымды жүйе. Оның құрылымды бөліктеріне ұсақ организмдер, саңырауқұлақтар, өсімдіктер, жан-жануарлар, адамзат, топырақ, қызу, жарық, басқа ғаламшарлар, жұлдыздар, түрлі тартулы күштері, магнит пен электр өрістері жатады.
Тірі табиғат пен тірі емес табиғат өзара тығыз байланыста болады. Бұл байланыс бірінші кезекте атомдардың ары бері сапырылысуы,яғни заттар мен күш қуат түрлерінің шексіз айналымға түсіп, табиғатта үнемі қайтадан таралып тұруы түрінде көрінеді және оның өзі тіршілік етушілердің ат салысуымен жүзеге асырылады.
Адам табиғаттың сан-алуан кен байлықтарын пайдалана, өңдей отырып, оларды түрлі қалдықтар түрінде кері қайтарады. Яғни, адам мен табиғат арасында белгілі бір алмасу орнайды. Осы қатынас барысында заттардың табиғатта таралуы мен шоғырлануы елеулі өзгеріске ұшырайды. Әрине, ол заттардың үнемі қозғалыста болып, бір орыннан екінші орынға жылжып отыруы табиғи жайт. Алайда адам қатысында бұл қозғалыс шапшаң түрде өтетін болады. Аз уақыт ішінде заттар мен атомдар бір жерде азайып, екінші жерде күрт көбейе түседі. Заттардың бірі тарыдай шашылып кетіп, екіншісі шоғырлана бастайды. Мысалы: адам кеніштердегі миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан қандайда қазбаны аз жылдың ішінде-ақ әлде бір затқа айналдырып, жер жүзіне таратып жібереді. Немесе ол кенді өңдеп, пайдаға жаратамын деп жүріп сол өңдеген жердің маңайына ауасын, суын, табиғатында екінші бір заттардың шоғырлануын туғызады. Бұған қоса адам өте көп мөлшерде түрлі жанғыш заттар бөлінетін күш-қуаттарын пайдаланады. Оларды тіршілік аясының әр тұсына немесе одан тыс жерлерге жинақтап, табиғи тепе-теңдіктің бұзылуын тудырады.
Ал осның бәрі адамның ішіп - жеуге байланысты қажеттіліктерін ғанғ емес, бірінші кезекте күннен күнге еселей өсіп бара жатқан әлеуметтік тұтыныстарын қанағаттандыруға бағытталған. Ғаламшардың тіршіліктік қорлары мен көздері адамның тамақ ішіп тірі жүруі, өмір сүруі үшін қажет болса, жер қойнауындағы кендер мен қуат қорлары адамның, қоғамның алуан түрлі тауарлық өндірістерінің көзі болып отыр.
Қоршаған ортаның ластануы.
Соңғы елу жылдағы ғылыми-техникалық төңкеріс ықпалымен өндіріс технологиялардың күрт дамуына орай бірнеше жүздеген мың жаңа химиялық, табиғатта бұрын болмаған, өз бетінше тумаған жасанды заттар шығарылып, жан-жақты қолданылу үстінде.
Қоршаған ортадағы улы заттар үлесінің тынымсыз артып отыруы ең әуелі адамның өзіне ауыр, денсаулығына жүк болады. Мұнан соң ауыл шаруашылығы өнімдері мен дақылдарының сапасын аздырып, түсімділігін төмендетеді. Ормандар мен су қоймаларының қуатын әлсіретіп, құнарлығы төмен жаңа жерлерді айналысқа түсіру қажеттілігін туғызып, оларды өңдеуге кететін шығын мөлшері артады.
Өзендер мен көлдерге мұнай және оның түрлі өкілдері органикалық улы заттар құйылады. Мұның бәрі де біз өмір сүріп отырған ортаның тазалығын төмендетіп, адам денсаулығына қауіп төндіреді. Сндай-ақ былғанған ауа мен судың, ластанған топырақтың мұндай кері әсерлері бүгінгі күнмен бітпейді. Олар кен қазу жұмыстары тоқтағаннан кейінде, ұзақ уақыт бойы сақтала береді.
Табиғатты сақтаудың экологиялық тұрғысы адамның жер үстінде, қазір де, болашақта да қайғы-мұңсыз, аман-есен жайлы өмір сүруін тікелей қамтамасыз етуді мақсат тұтады. Бұл үшін өсімдік пен жан-жануарлар дүниелерінің жойылып кетпей, табиғатпен тұтаса өмір сүруіннің негізгі сақталуы шарт. Халықтар санының артып, өсімдік жамылған жер қыртысының азаюы және көптеген кен байлықтары қорының шектеулі болуы бұл мәселені айрықша назарда ұстауды талап етеді. Бұл үшін адам тұрғылықты даму тұжырымын сөз жүзінде ғана емес, іс жүзінде де мойндап, оны тікелей ұстануы, айналасындағылырды осыған көндіре білуі қажет.
1) Сагимбаев Г.К. экология и экономика – Алматы мектеп 1997-144 б.
2) Фурсов В.И. экологические проблемы окружающей среды – Алматы 1991-192 б.
3) Охрана окружающей среды / Под редакцией С.В. Белова – М: 1991г. 320 стр.
4) «Закон республики Казакстан» об охране окружающей среды. Алматы Жеті жарғы 1998 ж. 95 бет.
5) Белов С В и др. Охрана окружающей среды – М: Высшая школа, 1991г.319 стр.
6) Бордский А К Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы Алматы ғылым 1997 -192 б.
7) Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: экология және табиғатты қорғау – Алматы мектеп ААҚ 2002ж. 392 б.
8) Қалыбеков Т Экология және ашық кен. Алматы Қазақстан 1988 ж. 96 б.
9) Қоженбаев С. Махмудов С. Табиғатты қорғау – Алматы: «Ана тілі» 1992 ж. 144 бет.
2) Фурсов В.И. экологические проблемы окружающей среды – Алматы 1991-192 б.
3) Охрана окружающей среды / Под редакцией С.В. Белова – М: 1991г. 320 стр.
4) «Закон республики Казакстан» об охране окружающей среды. Алматы Жеті жарғы 1998 ж. 95 бет.
5) Белов С В и др. Охрана окружающей среды – М: Высшая школа, 1991г.319 стр.
6) Бордский А К Жалпы экологияның қысқаша курсы. Оқу құралы Алматы ғылым 1997 -192 б.
7) Қазақ тілі терминдерінің салалық ғылыми түсіндірме сөздігі: экология және табиғатты қорғау – Алматы мектеп ААҚ 2002ж. 392 б.
8) Қалыбеков Т Экология және ашық кен. Алматы Қазақстан 1988 ж. 96 б.
9) Қоженбаев С. Махмудов С. Табиғатты қорғау – Алматы: «Ана тілі» 1992 ж. 144 бет.
Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 39 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе
I-Тарау Қазақстандағы қоршаған ортаның ластануын бақылау жүйесі.
1. Аймақтың табиғат райы және әлеуметтік – экономикалық ерекшеліктері мен
оның тазалығын сақтау
II-Тарау.Тіршілік аясы және оның ластануын алдын алу.
2.1 Табиғат қорларын пайдалану.
2.2 Ауаның ластануы.
2.3 Судың ластануы
2.4 Су көздері. 1-кесте
2.5 Жердің ластануы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Барлық тірі табиғат соның ішінде жүгірген аң, жорғалаған жәндік пен
ұшста, жалпы бүкіл тірі организмдер ауамен дем аламыз, су ішіп, онымен
жуынамыз. Бұлар бізді қоршаушы ортаның басты үш құраушысы болып табылады.
Ғылымда оны биосфера, яғни тіршілік ортасы деп атайды.
Биосфера – түрлі тірі организмдер мекен ететін жердің үстіңгі қабаты
мен судан, өзендер мен көлдерден, теңіздер мен мұхиттардан, яғни жердің
асты – үстіндегі су мен будан және 2-3 шақырымға дейінгі тереңдіктегі жер
қойнауынан тұратын нәзік қана өмір әлемі. Сондай-ақ ауа 12-15 шақырым
биіктігіне дейінгі аралықты қамтитын және тропосфера деп аталатын төменгі
қабаты да осы тіршілік аясына кіреді. Биосферадағы тепе-теңдік, ондағы
заттық және күш қуаттық алмасулар,онда тұрушы барлық тіршілік иелерінің
өмір сүруінің нәтижесі болып табылады. Бүгінгі таңда тіршілік аясының
аумағы бірнеше кеңейе түсуде.
Табиғи орта миллиардтаған жылдарғы даму барысында қалыптасқан өте
күрделі құрылымды жүйе. Оның құрылымды бөліктеріне ұсақ организмдер,
саңырауқұлақтар, өсімдіктер, жан-жануарлар, адамзат, топырақ, қызу, жарық,
басқа ғаламшарлар, жұлдыздар, түрлі тартулы күштері, магнит пен электр
өрістері жатады.
Тірі табиғат пен тірі емес табиғат өзара тығыз байланыста болады. Бұл
байланыс бірінші кезекте атомдардың ары бері сапырылысуы,яғни заттар мен
күш қуат түрлерінің шексіз айналымға түсіп, табиғатта үнемі қайтадан
таралып тұруы түрінде көрінеді және оның өзі тіршілік етушілердің ат
салысуымен жүзеге асырылады.
Адам табиғаттың сан-алуан кен байлықтарын пайдалана, өңдей отырып,
оларды түрлі қалдықтар түрінде кері қайтарады. Яғни, адам мен табиғат
арасында белгілі бір алмасу орнайды. Осы қатынас барысында заттардың
табиғатта таралуы мен шоғырлануы елеулі өзгеріске ұшырайды. Әрине, ол
заттардың үнемі қозғалыста болып, бір орыннан екінші орынға жылжып отыруы
табиғи жайт. Алайда адам қатысында бұл қозғалыс шапшаң түрде өтетін болады.
Аз уақыт ішінде заттар мен атомдар бір жерде азайып, екінші жерде күрт
көбейе түседі. Заттардың бірі тарыдай шашылып кетіп, екіншісі шоғырлана
бастайды. Мысалы: адам кеніштердегі миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан
қандайда қазбаны аз жылдың ішінде-ақ әлде бір затқа айналдырып, жер жүзіне
таратып жібереді. Немесе ол кенді өңдеп, пайдаға жаратамын деп жүріп сол
өңдеген жердің маңайына ауасын, суын, табиғатында екінші бір заттардың
шоғырлануын туғызады. Бұған қоса адам өте көп мөлшерде түрлі жанғыш заттар
бөлінетін күш-қуаттарын пайдаланады. Оларды тіршілік аясының әр тұсына
немесе одан тыс жерлерге жинақтап, табиғи тепе-теңдіктің бұзылуын тудырады.
Ал осның бәрі адамның ішіп - жеуге байланысты қажеттіліктерін ғанғ
емес, бірінші кезекте күннен күнге еселей өсіп бара жатқан әлеуметтік
тұтыныстарын қанағаттандыруға бағытталған. Ғаламшардың тіршіліктік қорлары
мен көздері адамның тамақ ішіп тірі жүруі, өмір сүруі үшін қажет болса, жер
қойнауындағы кендер мен қуат қорлары адамның, қоғамның алуан түрлі тауарлық
өндірістерінің көзі болып отыр.
Қоршаған ортаның ластануы.
Соңғы елу жылдағы ғылыми-техникалық төңкеріс ықпалымен өндіріс
технологиялардың күрт дамуына орай бірнеше жүздеген мың жаңа химиялық,
табиғатта бұрын болмаған, өз бетінше тумаған жасанды заттар шығарылып, жан-
жақты қолданылу үстінде.
Қоршаған ортадағы улы заттар үлесінің тынымсыз артып отыруы ең әуелі
адамның өзіне ауыр, денсаулығына жүк болады. Мұнан соң ауыл шаруашылығы
өнімдері мен дақылдарының сапасын аздырып, түсімділігін төмендетеді.
Ормандар мен су қоймаларының қуатын әлсіретіп, құнарлығы төмен жаңа
жерлерді айналысқа түсіру қажеттілігін туғызып, оларды өңдеуге кететін
шығын мөлшері артады.
Өзендер мен көлдерге мұнай және оның түрлі өкілдері органикалық улы
заттар құйылады. Мұның бәрі де біз өмір сүріп отырған ортаның тазалығын
төмендетіп, адам денсаулығына қауіп төндіреді. Сндай-ақ былғанған ауа мен
судың, ластанған топырақтың мұндай кері әсерлері бүгінгі күнмен бітпейді.
Олар кен қазу жұмыстары тоқтағаннан кейінде, ұзақ уақыт бойы сақтала
береді.
Табиғатты сақтаудың экологиялық тұрғысы адамның жер үстінде, қазір де,
болашақта да қайғы-мұңсыз, аман-есен жайлы өмір сүруін тікелей қамтамасыз
етуді мақсат тұтады. Бұл үшін өсімдік пен жан-жануарлар дүниелерінің
жойылып кетпей, табиғатпен тұтаса өмір сүруіннің негізгі сақталуы шарт.
Халықтар санының артып, өсімдік жамылған жер қыртысының азаюы және көптеген
кен байлықтары қорының шектеулі болуы бұл мәселені айрықша назарда ұстауды
талап етеді. Бұл үшін адам тұрғылықты даму тұжырымын сөз жүзінде ғана емес,
іс жүзінде де мойндап, оны тікелей ұстануы, айналасындағылырды осыған
көндіре білуі қажет.
I-Тарау Қазақстандағы қоршаған ортаның ластануын бақылау жүйесі.
1. Аймақтың табиғат райы және әлеуметтік – экономикалық ерекшеліктері мен
оның тазалығын сақтау
Алматы облысы 1932 жылы құрылған.
Облыс орталығы – Талдықорған қаласы.
Аумағы 224 мың шаршы км.
Елді мекендер саны 836
Халқы 1558,2 мың адам
Ауылдық, кенттік және қалалық округтер саны
274 Тығыздығы 7 адамшаршы км.
Астана қаласына дейінгі қашықтық 1480 км
ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР
Облыс республиканың оңтүстік-шығысында орналасқан, шығысында – Қытаймен,
онтүстігінде – Қырғыз республикасымен, солтүстігінде – Шығыс Қазақстан
облысымен, солтүстік батысында – Балқаш өзенімен, батысында – Жамбыл
облысымен шектес жатыр.
Облыста 16 аудан, облыстық бағыныстағы 3 кала бар. Барлығы 274 әкімдік,
олардың ішінде – 16 аудандық, 10-қалалық, 14-кенттік, 234-ауылдық
әкімдіктер бар. Аудандары: Ақсу, Алакөл, Балқаш, Еңбекшіқазақ, Еркелді,
Жамбыл, Қарасай, Қаратал, Кербұлақ, Көксу, Жаркент, Раймбек, Сарқант,
Талғар, Ұйғыр, Іле, Қапшағай, Талдықорған, Текелі аймақтары енеді.
Облыс аймағының аумағы 224,0 мың шаршы км яғни еліміздің 8,2%
бөлігін иеленген облыс жерінің мөлшері бірқатар шетел мемлекеттерінің
мәлелен Болгарияның ( 110,9 мың км^2), Албанияның (28,7 мың км^2),
Грецияның (131,9), Бельгияның (30,5), Испанияның (102,2) және т.б.
аумағынан әлденеше асып түседі. Халқы 100-ден астам ұлттар мен халықтардан
тұрады. Олар: қазақтар, орыстар, ұйғырлар, немістер, корейлер,
әзірбайжандар, татарлар, украиндар, түріктер, күрдтер және т.б. ұлттар.
Халқының саны 1558 мың, оның 440 мыңы қалада, 1118 мыңы ауылда тұрады.
Алматы облысының табиғат жағдайы әртүрлі. Таулы-дала аймақтарында дәндік,
техникалық және көкөніс дақылдары егіледі. Бақ отырғызу, жүзім шаруашылығы
және сүттік ірі қара шаруашылығы кеңінен дамыған. Бұл жерде негізгі жер
қорлары топтастырылған. Бұл аймақ суармалы және суарылмайтын жер
шаруашылығы үшін ең қолайлы болып табылады.
Фауна жануарлар мен құстардың биологиялық түрлерінің көптігімен
ерекшеленеді: мүйізділер, аңдар, дала және суға жүзетін құстар.
Іле Алатауының орталық бөлігінде 1935 жылы құрылған Алматы мемлекеттік
қорығы орналасқан. Қарасай, Талғар, Еңбекшіқазақ аудандарының аумағында
1996 жылы құрылған Іле-Алатау мемлекеттік ұлттық саябағы, облыстың оңтүстік-
шығыс бөлігінде (Кербұлақ және Панфилов аудандары) – Алтын-Эмель
мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы орналасқан.
Облыста санаторийлер, демалыс үйлері мен аймақтардың кең жүйесі бар, сондай-
ақ термальды су кездері, емдік-балшықты көлдер жеткілікті.
Облыс өзендері - Іле ( ұзындығы 811 км ), Қапшағай су қоймасы – 1155 шаршы
км көлеммен салынған, Қаратал (390 км), Ақсу (316 км), Лепсі (417 км) –
ішкі Балқаш – Алакөл бассейніне жатады. Ірі өзендері – Балқаш, Алакөл және
Сасықкөл.
Табиғатының шекарасы. Алматы облысының аумағы сотүстігінде Балқаш
қаласы арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен, солтүстік-шығысында
Тарбағатай жотасымен, барлық мойлы тауларымен, Шығысында Жетісу қақпасы,
Борохоро Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік
Тянь – Шаньның Кетпен жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтүстікте Іле,
Теріскей Алатауларымен және оңтүстік батысында Шу-Іле тауларының Жетіжол
және Кіндіктас тауларымен батысында Жусандала үстірті арқылы Шу,Іле
тауларының Айтай т.б. аласа тау аңғарларымен шектеседі. Солтүстік-батысында
Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың Қиыршыңтасты шөлді шөлейтті өңіріне
ұласады.
Жетісудың кең аумағы және тауларының биіктігі әр түрлі болуы оның
климаты мен ландшафтарының да түрліше қалыптасуына ықпал етті.
Топырағы мен өсімдік дүниесі. Облыстық топырақ және өсімдік
жамылғылары тік белдемдікке байланысты қалыптасқан.жазық бөлігінде шөлдің
де, даланың да қоңыр топырағы тараған. Онда жусан, өлеңшөп, жүзгік, сораң,
сексеуіл, көктемде эфемир өсімдіктері басым тараған. Балқаш, Алакөл
көлдерінің батпақты жағалауында, Іле өзенінің аңғары мен атырауында қамыс,
құрақ өседі. Тау етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр және қара топырақтары
қалыптасқан. Мұндай жерлер астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды,
бетегелі, бос далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында
көктерек, қайың, алма ағашы, ал оданда жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы өседі.
Биік тау альпілік шалғынын өлең шөп, алтай қоға жайы, тастесер т.б.
өсімдіктер басым. Бұл өңір облыс малшыларының жазғы жайлауы.
Жануарлар дүниесі. Жазық жерінде қара құйрық, бөкен, елік, қасқыр,
жабайы шошқа, түлкі, борсық, жабайы мысық; кеміргіштерден: ондатр т.б.
Таулы бөлігінде: барыс, сілеусін, қоңыр аю, ақкіс, арқар, тау ешкі, марал,
аққұлан, бұлғын; құстардан: дуадақ, үйрек, қаз, қырғауыл, кекілік, аққу,
тырна, тау құры, бұлбұл, ұлар, альпілік қарға т.б. мекендейді.
Облыста 2 мемлекеттік қорық (Алматы, Алакөл) және 2 ұлттық табиғи бақ
(Іле Алатауы және Алтынемел) жұмыс істейді. Қорықтардың жалпы аумағы 504,3
мың гектар, оның ішінде 89,7 мың гектар жерді орман, 79,8 мың жерді
шабындық және 44,5 мың гектар жерді су айдыны алып жатыр.
Облыстың табиғи бақтары мен қорықтары жануарлар мен өсімдіктер
әлеміне бай. Қорықтарда 600 бас сібір тау ешкісі, 550 бас елік және 35 бас
қабан бар. Мұнда жануарлардың сирек кездесетін түрлерінен Тянь-Шанның сұр
аюы, марал, қар барысы сақталған.
Ұлтық бақтардағы маралдар саны-45,9%, Елік-29,4%, таутеке-54,4%, жайран-
16-9%, құлан-45,9%, қар барысы-13,6% - ке артқан. Сонымен қатар, бұл
аймақта аю, қабан, арқар да кездеседі.
Қорықтар мен ұлттық бақтар құстарға өте бай. Алакөл қорығы сирек
кездесетін әдемі қызғылт бірқазан, бүйра бірқазан, аққу мекен етсе;
Алтынемел ұлттық бағында грифті, бүркіт, қарақұтан, балобандар; Іле-
Алатауында сақалдылар тұқымдастарына, құр, қырғауыл; Алматы қорығында –
ұлар, көкқұс бар.
Облыстағы аң аулайтын аумақ 30 млн. гектарды құрайды, олардан 15
млн. гектар жер нақты пайдаланушыларға бекітіліп берілген. Бекітіліп
берілген аң аулау мекендерінің 10713,1 мың гектарды немесе 71,9 % аң аулау
қондырылғылармен жабдықталған.
Облыс аймағында табиғаттың сыйыда аз емес, сондай табиғи ескерткіштер
Панфилов ауданындағы Ән салушы құм төбелер, Ұйғыр ауданындағы Шарын
шетенді орман, Райымбек ауданындағы Көлсай көлі мен Шарын шатқалы өзінің
сұлулық жағынан Калифорния шатқалына сай келеді...
Экономикасы. Жалпы өңірлік өнім 2005 жылы 290,5 млрд. теңгені, өсу қарқыны
2000 жылға қарағанда – 263,4%-ды, тұрғындардың жан басына шаққанда – 181,9
мың теңгені құрады.
Бәсекеге қабілетті экономика құруға және тұрғындар өмірінің сапасын
арттыруға бағытталған 22 өңірлік бағдарлама жүзеге асырылуда.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Ауыл шаруашылығына қомақты мемлекеттік қолдау көрсетудің арқасында
ауылшаруашылығы өнімдері өндірісін арттыру және ауылдағы тіршілік жағдайын
жақсарту жөніндегі жұмыстың тиімділігін арттыруға жағдай жасалды.
Агроөнеркәсіп кешенін қалыпты дамытудың 2006-2010ж.ж. арналған
Бағдарламасын жүзеге асырудың бірінші жылы аяқталды..
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімі өндірісінің өсімі 4,8 млрд. теңгені құрап,
117,3 млрд. теңгеге жетті.
Егіс алаңдарының оңтайлы құрылымдары қалыптасып, 885,2 мың гектарды құрады,
бұл көрсеткіш ауыл шаруашылығы алқабының 5,4% құрайды.
Бюджеттік мүмкіндіктердің кеңеюіне қарай ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қолдау мөлшері кеңейе түсуде. Мал шаруашылығын дамытуға (1 шартты мал
басына есептегенде) республикалық бюджет қаржысынан бөлінетін мемлекеттік
қолдау деңгейі 1,4 есеге артып, 944 теңгені, өсімдік шаруашылығын дамытуға
(егіс алқабының 1 гектарына есептегенде) - 1,6 есеге артып, 1603 теңгені
құрады. Бүтіндей алғанда аграрлық секторды дамытуға 5,7 млрд. теңге
бағытталған, бұл 2005 жылдың деңгейінен 1,6 есеге артық.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының көптеген түрлері бойынша облыстың үлес
салмағы республикада ең жоғары болып отыр. Өткен жылдың деңгейіне қарағанда
дәнді дақылдар өндірісінің көлемі – 2,5%-ға, күріш – 12,6%-ға, қант
қызылшасы – 10,6%-ға, майбұршақ - 22%-ға, күнбағыс - 37%-ға, картоп – 2,0%-
ға, көкөніс – 2,1%-ға артты.
Мал мен құстың барлық түрінен бас саны 3-тен 29 пайызға, мал шаруашылығы
өнімдерінің түрлері бойынша өндіріс 3-тен 12 пайызға дейін өсті. Облыс
бойынша сүт сауу өнімділігі 3,5%-ға, жұмыртқа өнімділігі – 4,5%-ға, әрбір
қайдан қырқылған жүн – 2,6%-ға артты.
Бройлерлік құс шаруашылығын ынталандыру мақсатында құрама жем құнын
субсидиялау жөніндегі жаңа бюджеттік бағдарлама жүзеге асырылуда. Бұл құс
еті өндірісін 14 пайызға көбейтуге мүмкіндік берді.
Облысқа 2007 жылы республикалық бюджеттен 2,2 млрд.теңге сомасында нысаналы
трансферттер мен субсидиялар бөлінді.
Ауыл тұрғындарына шағын несиелер беру бағдарламасы жақсы нәтижелер берді,
1879 отбасы 243,0 млн теңгенің шағын несиелерін алды, бұл өткен жылдан 1,6
есеге көп.
2007 жылы ауыл шаруашылығында жеміс-көкөкністің және сүт өнімдерінің
тереңдете өңделуін қамтамасыз ету, оларды өңдеудің үлес салмағын арттыру
басымды бағыттар болып табылады.
Өсімдік шаруашылығында ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру
және оларды өсірудің озық технологиясын енгізу есебінен өсіру міндеттері
қойылып отыр.
Ол үшін ауылшаруашылығы тауарларын өндірушілерге элиталық тұқымның,
минералдық тыңайтқыштардың құны 40 пайызға арзандатылып, лизинг арқылы ауыл
шаруашылығы техникасы жаңартылады.
Мал шаруашылығында саланың сапалық көрсеткіштері бірінші кезекке қойылады.
Орта және ірі тауар өндірушілер мен қайта өңдеушілер арасынан сүт өңдеу
жөніндегі қауымдастықтар немесе кооперативтер құру жұмысы жалғастырылатын
болады.
Бұрынғыдай селекциялық асыл тұқымдандыру жұмысын одан ары жетілдіруге,
малдардың генетикалық қорын сапалық жақсартуға айрықша көңіл бөлінетін
болады.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау, өңдеу, сату және сақтау мәселелеріне
ерекше көңіл бөлініп, ол үшін дайындау – сату кооперативтерін дамытуға,
оларға (серіктестерге) жеңілдетілген әдіспен несие беру жолымен ауыл
шаруашылығы құрылымдары бірлестіктерін ынталандыру жөніндегі бюджеттік
бағдарлама ескерілген. Қазіргі кезде Ауыл шаруашылығы министрлігінің
келісімін алған 12 дайындау кооперативтері жұмыс істеуде, олар ауыл
шаруашылығы құрылымдарына 621,7 млн теңгеге несиелер беруге құқысы бар.
Облыс орталығында, Алматы және Қапшағай қалаларында ауыл шаруашылығы
жәрмеңкелері ұйымдастырылып, оған облыстың барлық өңірлері қатысты. Жалпы
алғанда облыс бойынша жәрмеңкелерде 206,2 млн теңгенің ауыл шаруашылығы
өнімі сатылды, бұл 2005 жылғы деңгейден 28,2 млн. теңгеге артық.
Облыс орталығында ауыл шаруашылығы өнімдерінің мамандандырылған коммуналдық
базары ашылды, оның негізгі мақсаты- заман талабына сай сауда құрылымдары
арқылы, делдалдарсыз, ауыл шаруашылығы өнімдерінің тұрақты түрде сатылуына
жағдай жасау, тауар өндірушілердің, сатушылардың және тұтынушылардың өзара
мүдделілігі механизмін қалыптастыру болып табылды. Бұл мақсаттарға
жергілікті бюджеттен 100,6 млн теңге бөлінген болатын.
ӨНЕРКӘСІП
Өнеркәсіпте, Алматы облысының индустриялық-инновациялық даму стратегиясын
жүзеге асыру товар өнімі өндірісінің қалыпты артуын қамтамасыз етеді.
Өнімнің облыстық көлемінің 3,9% және 82,4% көлеміндегі үлесі тиетін өңдеу
өнеркәсібінің кәсіпорындары өнеркәсіп өндірісінің арта түсуіне айтарлықтай
әсер етті.
Ұлттық экономикада Алматы облысы жүзім шараптарын, қант, солод, крахмал,
темекі өнімдерін және электрлі аккумуляторлар шығару жөніндегі жетекші
өндірушілер болып отыр.
Азық-түлік өнімдерін, тұрмыстық химия товарларын, құрылыс материалдарын,
медициналық дәрі-дәрмектер өндіруде және электр энергетикасы объектілерінің
құрылысында индустриялық-инновациялық бағдарламаның 35 инвестициялық жобасы
жүзеге асырылуда.
Өнеркәсіпті дамытуға 2006 жылы 22,1 млрд.теңге немесе облыс инвестициясының
жалпы көлемінің 23,6% салынған.
Өңдеу өнеркәсібіне 16,9 млрд.теңге салынған. Бұл 2005 жылғы деңгейге
қарағанда 102,9%-ды құрайды.
2006 жылы жалпы құны 4,3 млрд.теңгелік 4 ірі жоба аяқталған. Олар: Үркер
Косметик ЖШС-і, Нұрмай ЖШС-і, Казсиликон ЖШС-і және Казцинк-Гранит
ЖШС-і.
Қазақстан дамыту банкі АҚ-ы Шарын өзеніндегі Мойнақ ГЭС-і құрылысы
жобасының бірінші кезеңін қаржыландырады, қарыз қаражаттары есебінен
КазРосбройлер ЖШС-і тауық фабрикасының құрылысы жүргізілуде. Берикап
Казахстан және Гранита Плюс ЖШС-терінің жобасы өз қаражаттары есебінен
жүзеге асырылуда.
Табиғи шырындар және минералды сусындар шығару жөніндегі Голд Продукт АҚ-
на, құрылыс және қаптау кірпіштерін шығару жөніндегі Тұлпар ЖШС-не,
құрылыс кірпішін шығару жөніндегі Новая строительная инициатива ЖШС-не,
Silc city 3 D construcshion ЖШС-ң табиғи тастардан және басқалардан
қаптау плиткаларын шығару жөніндегі пенополистероль панельдері заводына
өндіріс қуаты енгізілген.
Өнеркәсіпте 72 жаңа объектіні іске қосу есебінен 2869 жаңа жұмыс орны
құрылып, 26 жұмыс істеп тұрған өндіріс орны кеңейтілген, қарап тұрған 3
кәсіпорынның қызметі жаңғыртылған.
Құрылыс материалдары кластерін дамытудың мастер-жоспары әзірленіп,
бекітілді.
Салада құрылыс индустриясының жалпы саны 6000-нан астам адам жұмыс істейтін
161 кәсіпорны жұмыс істейді. Олар негізгі құрылыс материалдары мен
конструкцияларының 41 түрін шығарады, тағы да жаңа 9 түрін шығару игерілді.
Оларды облыстың, Алматы мен Астана қалаларының құрылыс кешендері тұтынады.
Облыстың 60 кәсіпорны ИСО 9000, 14000, OHSAS 18000 сериясындағы сапаның
халықаралық жүйесіне сәйкестік сертификатын алды. Оның 50-і өнеркәсіп
орындары (олардың 19-ы ауылшаруашылығы өнімдерінің өңдеуімен айналысады).
2007 жылы өнеркәсіпті дамытудағы басымды бағыттар болып табылатындар:
Отандық және шетелдік инвестициялар легінің өңдеу өнеркәсібіне, соның
ішінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуге құйылуын қамтамасыз ету;
Іле, Жамбыл аудандары мен Қапшағай және Талдықорған қалаларында
индустриялық аймақтар қалыптастыру үшін инженерлік-дайындау алаңшаларын
құру.
2006 жылға қарағанда 2007 жылы өнеркәсіп өндірісінің өсуін 8%-ға қамтамасыз
ету, 3000-нан астам қосымша жұмыс орнын құру белгіленді.
Энергетика кешенінде су және жел электр станциялары (Іле өзеніндегі
қуаттылығы 49 МВт, Кербұлақ ГЭС-і, Көксу өзеніндегі ГЭС-тің каскады және
Жоңғар қақ пасындағы жел электрстанциясы) құрылысының перспективалық
жобаларын жүзеге асыру облыстың энергетикалық тәуелсіздігін қамтамасыз
ететін болады.
ИСО сериясындағы сапа менеджменті жүйесін облыстың тағы 52 кәсіпорнында
соның ішінде: 2007 жылы – 12 кәсіпорнында енгізу жоспарлануда.
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
2006 жылы қайта бағалауды ескере отырып негізгі капиталға тартылған
инвестициялар 104,9 млрд.теңгені немесе 2005 жылдың деңгейіне қарағанда
101,3 %-ды құрады.
Негізгі капиталға тартылған инвестициялар динамикасы
(млрд. тенге)
Инвестициялардың негізгі көлемі – 60,3 млрд. тенгесі немесе 57,5 %-ы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және тұрғындардың өз қаражаты есебінен
игерілді. Жергілікті бюджеттен 4,4 млрд. тенге немесе 4,2%, республикалық
бюджеттен – 12,9 млрд. тенге немесе 12,3% игерілді. Шетелдік инвестициялар
16,9 млрд.тенге немесе 16,1%-ды, басқа қарыз қаражаттары – 10,4 млрд.тенге
немесе 9,9%-ды құрады.
Инвестицияның салалық құрылымдарында құрылыс пен жылжымайтын мүлікке
байланысты операциялар – қатыстырылған инвестициялардың жалпы көлемінің
28,3%-ы, көлік пен байланыстың – 25,5%-ы, өнеркәсіптің – 23,6%-ы тартымды
күйінде қалып отыр.
Экономика салалары бойынша негізгі капиталға тартылған инвестициялардың
үлес салмағы
Шетелдік инвестициялар есебінен Атасу-Алашанькоу қазақстан-қытай құбыры
Ақтоғай-Достық учаскесінің құрылысы аяқталды. Жамбыл ауданындағы Рубироз
Агрикол ЖСШ-ң ет өңдеу жөніндегі өндірісін құру жобасы жүзеге асырылуда.
Контакт-тур ЖШС-ң Шыбынсай тау шаңғысы курорты мен Казмунайгаз СҮ-і
санаторийінің құрылысы аяқталуға таяу. 2006 жылдың қорытындысы бойынша
жобалар бойынша тиісінше 1265,4 млн. теңге және 1753,4 млн. теңге
игерілген.
Панфилов ауданына кіретін шекаралық аумақта халықаралық маңызы бар құрылық
портының (сухой порт) құрылысын жүргізе отырып Қорғас Халықаралық
Шекаралық Ынтымақтастық Орталығын құру жұмыстары басталып, 576,5 млн. теңге
құйылды..
ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІК
2007 жылдың 1 қаңтарына жұмыс істеп тұрған шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің саны 69,8 мың бірлікке жетіп, 2005 жылмен салыстырғанда
9,1%-ға артты. Саны 5,5%-ға артып, 176,4 мың адамды немесе 23,2%-ын құрады.
127,4 млрд. теңгенің өнімі өндіріліп, қызметі көрсетілді (2005 жылға
қарағанда 138,9%), бюджетке 11,6 млрд.теңгенің (170,9%) салығы және
міндетті төлемдері түсті.
7165 сауда, 1224 қоғамдық тамақтандыру, 2611 қызметк көрсету саласы
объектілері жұмыс істеуде. 2006 жылы 769 сауда және қызмет көрсету
саласының кәсіпорындары іске қосылып, 2217 жұмыс орны құрылды.
Бөлшек сауда айналымының көлемі 2006 жылы 30,8 млрд.теңгені құрап, 7,1%.-ға
артты.
Шағын кәсіпкерлікке көрсетілетін қаржылай көмек арта түсті. 2006 жылы 18,9
млрд.теңгеге 14,8 мың жоба кредиттелді.
Облыста, қазіргі кезде түрлі бағыттар бойынша тұрғындарға белсенді түрде
кредит беретін 45 шағын кредиттік ұйымдар тіркелген. Қауымға кредит беру
жөніндегі Қазақстандық Қор жалпы сомасы 2625,6 млн.теңге болатын 16,5 мың
шағын кредит бөлген.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін қалыптастыру және экономикалық өсіру
мақсатында Сарқан, Жаркет, Үшарал қалаларында Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ-ң өкілдігі құрылды. 2006 жылы 1031,4 млн. теңгенің (2005 жылға
қарағанда 129,0%) 47 жобасы қаржыландырылды, соның ішінде 11 шағын
кредиттік ұйымдарға айналымдағы қаражаттарын толықтыру үшін 469,6 млн.
теңге бөлінді.
Жыл басынан бері шағын кәсіпкерлік субъектілеріне 2,9 мыңға 2088 жер телімі
сатылып, көлемі 364,5 мың га болатын 3514 жер телімі өтеусіз өткізіп
берілді.
4 объекті сенімді басқаруға, 762-і жалға, 14 – шағын бизнес субъектілерінің
меншігіне беріліп, 5 коммуналдық меншік объектісі сатылды.
ТУРИЗМ
Туристік сала бұл күндері экономиканың аса қызу және перспективалық
салаларының бірі болып отыр. Туризмнің танымдық, экологиялық,
орнитологиялық, санаторлық-сауықтыру, этнографиялық және басқа түрлері
енетін 107 туристік маршруттар әзірленді.
Облыс аумағында Алтын-Емел, Іле-Алатау және Шарын мемлекеттік табиғи
паркі, Алматы және Алакөл қорықтары орналасқан. Барлық табиғи-қорықтық қор
объектілерінде, мемлекеттік ұлттық табиғи парктерде рекреациялық және
экологиялық туризмді дамыту жұмыстары жүргізілуде. Олардың аумағында
экологиялық туризмнің 40-тан астам объектілері бар, 25 туристік маршруттар
әзірленген.
Қабылдау объектілерінің саны 33-ке көбейіп, 349 объектіні құрады. Олардың
57-сі қонақ үйлер, 61-і қонақ қабылдау үйлері, 14-і санаторий мен
профилакторийлер, 176-сы демалыс аймақтары мен базалар, 14-і демалыс
үйлері, 10-ы сауықтыру лагерьлері, 10-ы аңшылар үйі. Облыс аумағында бір
Тамғалы мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи қорық-музейі, екі спорт-
сауықтыру кешені, үш мавзолей, екі аквапарк бар.
2006 жылдың қорытындысы бойынша қабылдау объектілері 248,4 мың келушіге
қызмет көрсеткен, облыс бойынша ақылы туристік-сауықтыру қызметтерінің
көлемі 1424,8 млн теңгені құрады. Бұл өткен жылдың деңгейінен 10 %-ға
артық.
Облыс Берлин (Германия), Утрехт (Нидерланды), Мадрид (Испания), Москва
(Ресей) және Лондон (Великобритания) қалаларындағы Қазақстан қатысқан
халықаралық туристік шаралардың бәрінде көрсетілді.
Жыл сайын облыста туризмді дамытуға бағытталған туристік шаралар, атап
айтқанда дүние жүзілік туризм күніне арналған облыстық туристер слеты,
авторлық (бард) әндері фестивалі, Жоңғар туриадасы, Бұрхан-Бұлақ
туристік фестивалі, жаяу жүріс, тау туризмі, туристік көпсайыс, ақпараттық
және тұсау кесер турлары өткізіліп тұрады.
Орталық Азияда теңдесі жоқ, экологиялық туризм жөніндегі Іле-Балқаш
регатасы халықаралық жобасы жүзеге асырылып тұрады.
Орта Азия Университетімен, облыстың спорт туризмі Федерациясымен, Туран
Университетімен бірлесе отырып туристік кадрларды кәсіби дайындау және
деңгейін арттыру жұмысы жүргізіледі.
Туристік қызметтің бәсекеге қабілетті рыногын қалыптастыру үшін Алматы
облысының туризмін дамыту жөніндегі 2007-2011 жылдарға арналған Бағдарлама,
Алматы облысында Туризм кластерін дамытудың мастер-жоспары әзірленді.
СЫРТҚЫ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
Облыста, сыртқы рынокқа экспорттық қарымы бар отандық өндірушілердің
товарын жылжыту жұмысы жүргізіліп тұрады. Облыс 94 елмен экспорттық-
импорттық операциялар жүргізеді.
Қытаймен және Қырғызстанмен өзара тиімді ынтымақтастық туралы қабылданған
келісім-шарт шеңберінде облысқа ауыл шаруашылығы өнімдері, ет, көмір
жеткізіліп тұрады.
Өткен жылмен салыстырғанда облыстың 2006 жылғы қаңтар-қараша айларындағы
сыртқы сауда айналымы 26,1%-ға ұлғайып, 1066,6 млн. АҚШ долларын, соның
ішінде экспорт 23,1%-ға артып, 208,1 млн. АҚШ долларын құрады.
Темекі шикізаты экспортының көлемі – 5,3%-ға, балықтың жон еті бойынша –
13,4%-ға, жеміс пен көкөніс – 43,9%-ға, ұн – 36,6%-ға, солод – 71,6%-ға,
ұннан жасалған кондитер бұйымдары – на 14,8%-ға, құрылыс материалдары, гипс
бұйымдары есебінен 2,7 есеге, аккумуляторларға – 9,5%-ға арта түскен.
САЛЫҚ-БЮДЖЕТ САЯСАТЫ
2006 жылғы мемлекет бюджетінің жоспары 109,7%-ға орындалған, болжаммен
алынған 83,4 млрд. теңгенің орнына 91,5 млрд. теңге түскен, бұл 2005 жылмен
салыстырғанда 25 млрд. теңгеге артық, өсу қарқыны 137,5%-ды құрады.
Республикалық бюджеттің жоспары 111,9%-ға орындалды, өткен жылғыға
қарағанда 135,7%-ға немесе 14,9 млрд.теңгеге өсе отырып 56,4 млрд. теңгені
құрады.
Жергілікті бюджет бойынша жоспар 106,7%-ға орындалған, өткен жылғыға
қарағанда 140,4%-ға немесе 10,1 млрд. теңгеге арта отырып, 35,1 млрд. теңге
түскен.
Бірнеше жыл қатарынан облыстық бюджетке кірістің түсуі жыл сайын орта
есеппен алғанда 30%-ды құрады.
2006 жылы бюджеттің Шығыс бойынша орындалуы 99,4%-ды құрады, нақтыланған
жоспар бойынша 66,5 млрд. теңгенің 66,1 млрд. теңгесі игерілген. Шығыстың
жалпы көлемінің аса көп үлес салмағы білімге келеді - 36,1%, денсаулық
сақтауға - 20,4%, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына - 10,8%. Білім жүйесі
бойынша бюджет, жоспардағы 24,0 млрд.теңгенің орнына 23,9 млрд. теңгеге
немесе 99,6%-ға орындалған. Денсаулық сақтауға кеткен шығын, нақтыланған
жоспар бойынша 13,6 млрд. теңгенің орнына 13,5 млрд. теңгені құрап, 99,3%-
ға орындалған.
АВТОКӨЛІК ЖӘНЕ АВТОКӨЛІК ЖОЛДАРЫ
Алматы облысында жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарының ұзындығы 9617
км-ді, соның ішінде республикалық маңызы бар жолдар - 2664 км-ді (27,7%)
және жергілікті маңызы бар жолдар - 6953 км-ді (72,3%) құрады. Қазіргі
кезде жолдардың 98,5%-ы (9471 км) қатты қапталған, ал 1,5%-ы (146 км)
қапталмаған (қара жол).
2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдайға қарағанда жалпы сомасы 6591,1 млн.
теңгенің жұмысы орындалды, оның ішінде:
республикалық маңызы бар жолдар – 3767,4 млн. теңгеге, соның ішінде: орташа
жөндеу – 816,6 млн. теңгеге, ағымдағы жөндеу – 320,9 млн. теңгеге,
автомобиль жолдарын қайта жаңарту – 2252,4 млн. теңгеге, жолдарды қыс
кезінде ұстау және көгалдандыру – 247,7 млн. теңгеге, жобалау-іздестіру
жұмыстары - 15,5 млн. теңгеге және жерді бұру – 114,3 млн. теңгеге
жүргізілді;
жергілікті маңызы бар жолдар – 2823,7 млн. теңгеге, соның ішінде: күрделі
жөндеу – 476,8 млн. теңгеге, орташа жөндеу – 203,9 млн. теңгеге, ағымдағы
жөндеу – 1744,0 млн. теңгеге, жолдарды қыста ұстау – 107,7 млн. теңгеге,
Талдықорған қаласының көшелерін үлгілі күйге келтіру – 291,3 млн. Теңгеге
жүргізілді.
2006 жылы автомобиль көлігімен, көлігі жоқ ұйымдар мен кәсіпкерлер
көлемінің бағасын ескере отырып, 94,3 млн. тонна жүк тасымалданған, бұл
2005 жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 102,2%-ды құрайды.
Жолаушы автомобилі көлігімен – 373,3 млн. адам тасымалданған, бұл көрсеткіш
2005 жылдың деңгейімен салыстырғанда 9,0%-ға артқан. Жолаушыларға 32
тасымалдаушы қызмет көрсетеді, 208 автобус маршруттары бар.
2007 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша түрлі маркадағы 1223 автобус бар,
оның 820 бірлігі (67,0%) тасымалдаушылардың жеке меншігіне жатады.
Алматы облысының 794 елді-мекенінің 738-і немесе 92,9%-ы өзара автобус
қатынасымен қамтамасыз етілген.
2006 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында жолаушылардың жүріс составы 194
бірлікке жаңартылды.
СУМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
Ауыз су салалық бағдарламасының шеңберінде 2006 жылы қаржыландыру жоспары
бойынша жалпы сомасы 1241,0 млн. теңгенің жұмысы орындалды. Соның ішінде
республикалық бюджет қаражаты есебінен 7 объектіде сумен жабдықтау
жүйелерін салу және қайта жаңарту жұмыстары жүргізіліп, 486,2 млн. теңге
(100,0%), жергілікті бюджет қаражаты есебінен 30 объектіде жоғарыда аталған
жұмыстар жүзеге асырылып, 643,6 млн. теңге (100,0%) игерілген, жобалау
(ЖСҚ)-72,1 млн. теңгеге (98,0%) және аудандық бюджеттен - 4 объектіде 39,1
млн. теңге игерілген.
Аймақтың табиғатын ластанудан сақтау. Қазіргі таңда облыста ауа, су мен жер
ресурстарын ластап отырған 10 мыңға жуық түрлі кәсіпорындар жұмыс істейді.
138 мыңнан астам автокөлік, 450-ден артық жанармай бекеттері, және басқа да
нысандар тіркелген. 2004 жылы стационарлық орындардан 72 мың тонна зиянды
қалдықтар шығарылған, өнеркәсіптік лас сулардың ағызылуы 300 текше метрді
құраған. Осының салдарынан аймақта әртүрлі аурулардың түрлері көбейген.
Экологиялық жағдайды қалай болса да жақсарту мақсатында облыс әкімдігінің
қаулысымен елді мекендерді көктемгі-күзгі санитарлық тазалау, абаттандыру
және көгалдандыру айлықтары өткізіліп тұрады.
Айлық өткізу кезеңінде 2006 жылдың өзінде-ақ 3871 жасырын қоқыс үйінділері
жойылып, 321,1 мың тоннадан астам қатты қалдық шығарылды, 8769 км. арық
жүйесі тазартылды, 84345 погон метр қоршау мен қаша алмастырылды, аула
аумақтары, көшелер мен алаңдар тазартылды; 2099 әкімшілік ғимараттарының ,
әлеуметтік-мәдени-тұрмыстық объектілерінің және 73125 жеке меншік үйлердің
қасбеттері жөндеуден өткізілді, 758,8 мың данадан астам жасыл көшеттер
отырғызылған, ағаштарға санитарлық кесу және әктеу жүргізілген.
Жасыл Ел өңірлік бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде 2006 жылы Алматы
облысының 2 қаласы мен 10 ауданында бірқатар жұмыстар жүргізіліп,
жауынгерлердің жалпы саны 750 адамды құрады.
Осы бағдарлама бойынша облыстық бюджеттен 2006 жылы 12190 мың теңге
бөлінген болатын.
Жасыл Ел жастар еңбек жасақтарының жауынгерлері жұмыстың 2 маусымында
жалпы аумағы 28,2 га жерге 10369 көшет отырғызған. Сонымен қатар елді
мекендердің 5-не (Талдықорган, Талғар,.Есік қалалары, Бақанас және
Қарабұлақ ауылдары) қатты-тұрмыстық қалдықтарды сақтауға арналған полигон
құрылысына 113,6 млн. теңге бөлінген. Сонымен бірге Жетісу өлкесінің мінсіз
табиғатын сақтау мақсатында облыстың территориясында 2 мемлекеттік қорық
және 2 ұлттық бақ құрылған.
Алакөл мемлекеттік қорығы Тентек өзені атырабындағы жануарлар мен
өсімдіктер әлемін, табиғи бірлестіктерді, сонымен бірге Алакөл көлі
аралдарындағы мойнақ шағалаларының бірегей популяцияларын және басқа топтас
құстарды қорғау мақсатында 1998 жылы 21 сәуірде Қазақстан Республикасы
Үкіметі қаулысымен құрылды. Ол алматы облысы Алакөл ауданы мен Шығыс
Қазақстан облысы Үржар ауданында орналасқан.
Қорықтың алғашқы көлемі 12520 гектар болатын, сонан кейін 20743 гектарға
кеңейтілді. Қазіргі кезде оған Тентек өзені атырауы (17423 га) мен Алакөл
көлінің аралдары (3320) кіреді. Аймақтың ауа райы қатаң континенталды.
Жазы-құрғақ және қысы – салыстырмалы суық, қары аз және желді. Ауаның
жылдық орташа температурасы 6,2 - 7,2 °С аралығында ауытқиды, ең жоғарғы
температурасы +42°С , ал ең төменгісі -46°С . Жауын-шашынның жылдық
орташа мөлшері 146 мм-ден (ст. Достық ) 279 мм-ге (ст. Үшарал) дейін
ауытқиды. Тентек атырауында ежелден көптеген құстардың – бұйра және
қызғылт бірқазанның, үлкен суқұғын, жалбағай, бақылдақ құтан, көкқұтан және
үлкен аққұтан, көл шағаласы, аққанат және қарақарқылдақ, өгізшағалалар,
үлкен және кіші әупілдек, қызылқасқа сутартар, тартардың негізгі ұялары
шоғырланған. Көлде суда жүзетін құстардан – қасқалдақ, қызылбас сүңгуір,
қызылтұмсық сүңгуір, үкен сұқсыр және үйрек басым. Қамыс қопасы арасында
құстардан басым кездесетіні – сайрауықтар, қызылсары айқабақ, жалпаққұйрық
бұлбұлша, мұртты шымшық, қарабас қаратаақ және т.б.
Мұнда 2000 жылы ақжал қарқылдақтың, ал 2004 жылы кіші шағала ұялары бірінші
рет пайда болған.
Қоры территориясында ботаниктер 57 тұқымдасқа жататын 193 туыстың 269 түр
өсмдігін анықтады. Күрделігүлділер, алабұталар, қоңыраубастар, бұршақтар
және ерінгүлділе тұқымдастары алуантүрлілігімен сипатталады. Зоопланктонға
ұқсас шаян тәрізділер мен зымырықтардың 197 түрі кіреді. Инеліктердің 34
түрі кездеседі. Басқа насеком түрлері әлі толық зерттелмеген.
Алакөл балық фаунасы 15 түрден тұрады. Оның ішінде Қазақстанның Қызыд
кітабына енген балқаш алабұғасы бар. Тағы балықтардан: сазан, бозша, мөңке,
табан, теңбіл салпы ерін балық, балқаш шырмайы және т.б. кездеседі. Алакөл
қорығы территориясынан қосмекенділерің не бары 2 түрі және ауырымен
жорғалаушылардың 14 түрі белгілі. Бұлардың ішінде көлбақа, секіргіш
кесіртке, шығыс айдаһаршасы, сарыбас және су жыланы, қалұантұмсық жылан әне
басқа да тұрлері кездеседі. Қорықтың қаіргі шекарасында 272 құс түрі,
снысен бірге Тентек атырауыда 263 түр (119 ұялайтын) және Алакөл
аралдарында 87 (49 ұялайтын) құс үрлері анықталған. Қазақстан Қызыл
кітабына егген құрып бара жатқан құстардың 38 түрі тіркелген, 27 ұялайды.
Алматы мемлекеттік қорығының тарихы тереңде жатыр. Ол 1931 жылдың 15
мамырында көлемі 15000 га Кіші Алматы қорығы деп құрылды. 1935 жылы көлемі
40000 га , ал сонан соң 856680 га-ға кеңейіп , Алматы қорығы деп аталды,
Кіші Алматы су алабы ғана емес, Жалаңаш және Сөгеті аңғарлары шектес
таулармен қорық құрамына кірді. Дегенмен 1939 жылы қорық териториясының
жекеленген бөлімдері әр түрлі ұйымдарға берілді, ал 1951 жылы қорық
жабылды.
Тек 1961 жылы 31 шілдеде Қазақ СРО Миристрлер Кеңесі № 524 қаулысымен
, бірақ енді Шелек, Табанқарағай және Таушелек орманды орнына қорықты қайта
құрды. Үш жылдан кейін , 1964 жылы , Есік пен Талғар өзендері су алабына ,
яғни жаңа територияға көшірді. Қазіргі кезде қорық лөлемі 71700 га.
Орталық мекені Алматы қаласынан 25 шақырым жердегі Талғар қаласында
орналасқан .
Қорықтың негізгі мақсаты – Іле Алатауының орталық бөлігіндегі табиғи
бірлестіктерді, яғни жануарлар мен өсімдіктер әлемі нысаналарын сақтау,
сонымен қатар осы бірлестіктердің табиғи даму заңдылықтарын зерттеу.
Іле Алатау жотасы – қорықтың орналасқан жері, ол Тянь-Шань тау
жүйесінің солтүстігінде жатыр . Ол өзінің орталық бөлігінде Талғар тау
түйінін түзеді, мұнда жоғарғы биіктікке жетеді (Талғар шыңы теңіз
деңгейінен 4979 м биік ). Қорғалатын териториядағы Іле Алатау негізгі
сілемдерінен бірнеше үлкен тармақтарға бөлінеді, олар өзен су айрықтары
болып табылады . Ең суы көп өзендер- Оңтүстік-Шығыс, Сол, Орта және Оң
Талғар өзендері. Қорық территориясында ауа райы қоңыржай және тік белдеулік
заңына бағынады. Маңызды ау райы факторы ретінде түсетін жауын- шашынның
көлемі болып табылады. Жауын- шашынның ең көп түсетін жері 1500-2300 метр
биіктіктегі таудың орта бөлігі болып табылады. Сонымен таудың орта
бөлігінде 555мм, 1600-2200 метр биіктікте 840-880мм, 2500-3000 метрде не
бары 735-750 мм болады. Қар жабыны 3-тен 7 айға ейін созылады. Қорықтың
өсімдіктер әлемі бай. Оның флорасында жоғары өсімдіктердің 1000-ға жуық
түрі бар. 50-түр сирек кездеседі, оның 26- сы Қазақстанның Қызыл кітабына
енген. Төменгі тау бөлігінде- өрік, Мушкетов түйесіңірі, Сиверс алмасы,
островский қызғалдақтары, өте сирек кездесетін Альберт құртқашашы және
Колпаковкий иридодиктумы кездеседі.
Қорық жануарлар әлеміне өте бай. Омыртқасыз жануарлар түр саны белгісіз.
Қорыққа кірген кезде көзге алғаш көрінетіні ашық түсті күндізгі көбелектер.
Мұнда олардың 135 тен астам түрі кездеседі. Бұл жерде жарғаққанатылардан:
жабайы бал араларының 110 түрі және құмырсқаның 33 түрі, қазғыш араларың 97
түрі анықталған. Қорық территориясында насекомның 6 мыңнан астам түрі
кездеседі. Осы көптүрліліктің Қазақстан Қызыд кітабына тек 12 түрі ғана
енгізілген. Бұлар- әмірші инелік, әдемі ыз инелік, дала шегірткесі,
Якобсонның филлоргериусы, Семенов барқылдауық қңызы және т.б.
Омыртқалылар фаунасына 225 түр жатады, олардың ішінде: 3 балық түрі, 2-
қосмекенді, 6- бауырымен жорғалауыш, 172-құс, 42- сүтқоректі жануарлар.
Орманды белдеулерде оннан астам аң мекендейді. Борсық індерін бұтала мен
ағаш түбіне салады. Еліктер көбіне төменгі және орта тау бөктерінде, ал
марал керісінше, шыршалы ормандардың жоғарғы шекарасы мен субальпі
белдеуіндегі аршалы ормандарда кездеседі. Аю шыршалы ормандар мен субальпі
шалғындарын мекендейді, ал күде төмен түсіп, көбіне жабайы алмалармен
қоректенеді. Өткен ғасырдың ортасында шыршалы ормандарға тиіндер
жерсіндірілген. Сонымен қатар орманда сілеусіндер де мекен етеді.
II-Тарау.Тіршілік аясы және оның ластануын алдын алу.
2.1 Табиғат қорларын пайдалану.
Біз тіршілік аяларын ластаушы зиянды, улы деп бағалап жүрген заттардың
бәрі де адам өмірі үшін аса қажет табиғат қорларына жатады. Бар кінәрат
олардың жатқан жерінен жылжып кетуінде, тиісті орнында тұрмауында және
әуелгі енжар, бей әрекетті қалпынан белсенді күйге ауысуында ғана. Күкірт,
сынап, қорғасын тіпті радиобелсенді элементтер де өз кеніштерінде жатқанда
ешқандай зиян келтірмейді. Ал оларды жылы орнынан қозғап, қазып алып, толық
пайдаланбаса, онда қалған бөлігінің бәрі өндіріс және тұтыныс қалдығы
аталып, қоршаған ортаны ластаушы, уландырушы затқа айналады. Дегенмен адам
табиғат қорларын пайдаланбай және олардың саны мен сапасына әсер етпей,
яғни өзін қоршаған ортаға өзгеріс енгізбей тұра алмайды. Бұл адам
әрекетімен, оның өмірімен байланысты, адам арқылы болатын өзгерістерді адам
әрекеті дейді.
Тіршілік мәдениеттің тұтыныстарын қанағаттандыру мақсатында қоғамның
табиғат қорларын пайдалану әрекеті табиғатты пайдалану деп аталады. Ол
ұтымды және асырапты болуы мүмкін. Табиғатты ұтымды пайдалануға оны әуелі
зерттеп-зерделеу, құнттап, ұқыпты пайдалану, оны қорғап сақтау және
көбейту, пайдаланған кезде бүгінгі күннің қажетімен ғана шектеліп қоймай,
алыс болашақ қажеттерін де ескеру жайлары жатады. Ысырапшылдықпен пайдалану
табиғат қорларының азып тозуына, таусылып-тітуіне, табиғат тепе-теңдігінің
бұзылуына, қошаған ортаның былғануына, ластануына алып келеді.
Табиғат қорлары дегеніміз – адамның өмір сүріп, тіршілігін сақтауы
үшін қоланатын табиғат тәні мен күштері. Оларға күн сәлесі, су, ауа,
топырақ, өсімдік пен жан-жануарлар, кендер және барлық адам қолымен
жасалмаған жаратынды дүние заттары жатады. Адам бұларсыз өмір сүріп, қандай
да әрекет қыла алмайды және оларды:
- тікелей тұтыну нәрселері (ауыз су, ауадағы оттек, жеуге жарайтын және
дәрілік жабайы өсімдіктер, балық т.б.).
- Қауымдық шаруашылыққа қажет еңбек құралдары ( жер, су жолдары т.б.).
- Барлық бұйымдар мен өнімдер жасалатын қаражаттар (тұздар, ағаштар, метал
өнімдері т.б.)
- Қуат көздері (су қуаты, жел қуаты, отын қорлары) ретінде пайдаланады.
Мұнан басқа табиғат қорлары демалу, тынығу, тоқалу, күшею үшін және басқа
да мақсаттарда қолданылады.
Табиғат қорлары қолданысына қарай - өндіргіштік, денсаулықтық,
әсемдік, ғылыми т.б. топтарға бөлінеді. Табиғаттың қандай да
құрауыштарының біріне жататындығына қарай – жерлік, сулық, тұздық, жан-
жануарлар мен өсімдік топтарға, алмасу мүмкіндігіне қарай – алмастыруға
болатын және алмастыруға болмайтын, таусылу мүмкіндігіне қарай –
таусылатынға және таусылмайтынға жіктеуге болады. Ал таусылатыны – қайтіп
қалпына келетін және келмейтінге бөледі.
Қайтіп қалпына келетін қорлар: жануарлар дүниесі, өсімдіктер дүниесі,
топырақ құнарлығы.
Қайтіп қалпына келмейтін қорлар: жайылу кеңістігі, өзендер қуаты,
пайдалы қазбалар.
Мұндағы қалпына келмейді деп отырғанымыз тіпті қалпына келмейтін
немесе қалпына келу құбылысы оның адамның пайдаланып-тіресуіне қарағанда
әлдеқайда баяу жүретін қорлар.
Топырақ пен орман салыстырмалы түрде өз бетінше қалпына келетін қорға
жатады және бұл жайда жүздеген жылдарға созылуы мүмкін. Бүгінде әрбір
кішігірім деген кәсіпорынның өз табиғаттан алып, тұтынатын кен
байлықтарының мөлшерін барған сайын арттыра береді және оның бәрін ұшынды,
төгінді қалдықтар мен күйресіндер түрінде кері қайтарып, қоршаған ортаның
демалыс ырғағын бұза түседі.
Халық санының артуы мен адамдардың бір жерге, яғни қалаларға
шоғырланып, өндірістік әрекеттер мен қаржы көздерінің айрықша ынсапқорлық
пен жұмылдыру жайлары да экологиялық күйзелісті күшейте түсуде. Өндіріс
орындары ғана емес, кәдімгі қаланың өз күніне тоналған табиғат байлықтарын
ішіп-жеп, соншалық мөлшерде былғанған қатты, сұйық және ұшынды қалдықтар
мен зиянды заттар шығарып отырады.
Табиғатты пайдалану, негізінен, жер қойнауындағы қатты, сұйық және
газдық кенжер мен жердің асты үстіндегі суларды пайдалану түрінде көрінеді.
Бірінші жағдайда қоршаған орта бұған дейін өз орнында марғау жатқан түрлі
заттардың жер үстіне шығарылып, орнымен қолданыла алмай, артылып қалып және
түрлі түрленуге ұшырап, айналасындағы дүниеге әрқалай әсер етуінен зардап
шегер болса, өндірістің суды пайдалану жағдайында тіршілік үшін аса қажет,
кәт болып табылатын табиғаттың өзінде де жетпей жатқан суы бұрылады.
Бұрылып қана қоймай түрлі заттармен былғанып, табиғатқа кері қайырылады.
Осы себепті әлемде қабылданған, әр елден әр қалай қолданылып отырған ереже
бойынша табиғат қорларын ысырапсыз, үнемді пайдалану қажет. Оны шексіз
пайдалануға шек қойылады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I-Тарау Қазақстандағы қоршаған ортаның ластануын бақылау жүйесі.
1. Аймақтың табиғат райы және әлеуметтік – экономикалық ерекшеліктері мен
оның тазалығын сақтау
II-Тарау.Тіршілік аясы және оның ластануын алдын алу.
2.1 Табиғат қорларын пайдалану.
2.2 Ауаның ластануы.
2.3 Судың ластануы
2.4 Су көздері. 1-кесте
2.5 Жердің ластануы
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебиеттер.
Кіріспе
Барлық тірі табиғат соның ішінде жүгірген аң, жорғалаған жәндік пен
ұшста, жалпы бүкіл тірі организмдер ауамен дем аламыз, су ішіп, онымен
жуынамыз. Бұлар бізді қоршаушы ортаның басты үш құраушысы болып табылады.
Ғылымда оны биосфера, яғни тіршілік ортасы деп атайды.
Биосфера – түрлі тірі организмдер мекен ететін жердің үстіңгі қабаты
мен судан, өзендер мен көлдерден, теңіздер мен мұхиттардан, яғни жердің
асты – үстіндегі су мен будан және 2-3 шақырымға дейінгі тереңдіктегі жер
қойнауынан тұратын нәзік қана өмір әлемі. Сондай-ақ ауа 12-15 шақырым
биіктігіне дейінгі аралықты қамтитын және тропосфера деп аталатын төменгі
қабаты да осы тіршілік аясына кіреді. Биосферадағы тепе-теңдік, ондағы
заттық және күш қуаттық алмасулар,онда тұрушы барлық тіршілік иелерінің
өмір сүруінің нәтижесі болып табылады. Бүгінгі таңда тіршілік аясының
аумағы бірнеше кеңейе түсуде.
Табиғи орта миллиардтаған жылдарғы даму барысында қалыптасқан өте
күрделі құрылымды жүйе. Оның құрылымды бөліктеріне ұсақ организмдер,
саңырауқұлақтар, өсімдіктер, жан-жануарлар, адамзат, топырақ, қызу, жарық,
басқа ғаламшарлар, жұлдыздар, түрлі тартулы күштері, магнит пен электр
өрістері жатады.
Тірі табиғат пен тірі емес табиғат өзара тығыз байланыста болады. Бұл
байланыс бірінші кезекте атомдардың ары бері сапырылысуы,яғни заттар мен
күш қуат түрлерінің шексіз айналымға түсіп, табиғатта үнемі қайтадан
таралып тұруы түрінде көрінеді және оның өзі тіршілік етушілердің ат
салысуымен жүзеге асырылады.
Адам табиғаттың сан-алуан кен байлықтарын пайдалана, өңдей отырып,
оларды түрлі қалдықтар түрінде кері қайтарады. Яғни, адам мен табиғат
арасында белгілі бір алмасу орнайды. Осы қатынас барысында заттардың
табиғатта таралуы мен шоғырлануы елеулі өзгеріске ұшырайды. Әрине, ол
заттардың үнемі қозғалыста болып, бір орыннан екінші орынға жылжып отыруы
табиғи жайт. Алайда адам қатысында бұл қозғалыс шапшаң түрде өтетін болады.
Аз уақыт ішінде заттар мен атомдар бір жерде азайып, екінші жерде күрт
көбейе түседі. Заттардың бірі тарыдай шашылып кетіп, екіншісі шоғырлана
бастайды. Мысалы: адам кеніштердегі миллиондаған жылдар бойы қалыптасқан
қандайда қазбаны аз жылдың ішінде-ақ әлде бір затқа айналдырып, жер жүзіне
таратып жібереді. Немесе ол кенді өңдеп, пайдаға жаратамын деп жүріп сол
өңдеген жердің маңайына ауасын, суын, табиғатында екінші бір заттардың
шоғырлануын туғызады. Бұған қоса адам өте көп мөлшерде түрлі жанғыш заттар
бөлінетін күш-қуаттарын пайдаланады. Оларды тіршілік аясының әр тұсына
немесе одан тыс жерлерге жинақтап, табиғи тепе-теңдіктің бұзылуын тудырады.
Ал осның бәрі адамның ішіп - жеуге байланысты қажеттіліктерін ғанғ
емес, бірінші кезекте күннен күнге еселей өсіп бара жатқан әлеуметтік
тұтыныстарын қанағаттандыруға бағытталған. Ғаламшардың тіршіліктік қорлары
мен көздері адамның тамақ ішіп тірі жүруі, өмір сүруі үшін қажет болса, жер
қойнауындағы кендер мен қуат қорлары адамның, қоғамның алуан түрлі тауарлық
өндірістерінің көзі болып отыр.
Қоршаған ортаның ластануы.
Соңғы елу жылдағы ғылыми-техникалық төңкеріс ықпалымен өндіріс
технологиялардың күрт дамуына орай бірнеше жүздеген мың жаңа химиялық,
табиғатта бұрын болмаған, өз бетінше тумаған жасанды заттар шығарылып, жан-
жақты қолданылу үстінде.
Қоршаған ортадағы улы заттар үлесінің тынымсыз артып отыруы ең әуелі
адамның өзіне ауыр, денсаулығына жүк болады. Мұнан соң ауыл шаруашылығы
өнімдері мен дақылдарының сапасын аздырып, түсімділігін төмендетеді.
Ормандар мен су қоймаларының қуатын әлсіретіп, құнарлығы төмен жаңа
жерлерді айналысқа түсіру қажеттілігін туғызып, оларды өңдеуге кететін
шығын мөлшері артады.
Өзендер мен көлдерге мұнай және оның түрлі өкілдері органикалық улы
заттар құйылады. Мұның бәрі де біз өмір сүріп отырған ортаның тазалығын
төмендетіп, адам денсаулығына қауіп төндіреді. Сндай-ақ былғанған ауа мен
судың, ластанған топырақтың мұндай кері әсерлері бүгінгі күнмен бітпейді.
Олар кен қазу жұмыстары тоқтағаннан кейінде, ұзақ уақыт бойы сақтала
береді.
Табиғатты сақтаудың экологиялық тұрғысы адамның жер үстінде, қазір де,
болашақта да қайғы-мұңсыз, аман-есен жайлы өмір сүруін тікелей қамтамасыз
етуді мақсат тұтады. Бұл үшін өсімдік пен жан-жануарлар дүниелерінің
жойылып кетпей, табиғатпен тұтаса өмір сүруіннің негізгі сақталуы шарт.
Халықтар санының артып, өсімдік жамылған жер қыртысының азаюы және көптеген
кен байлықтары қорының шектеулі болуы бұл мәселені айрықша назарда ұстауды
талап етеді. Бұл үшін адам тұрғылықты даму тұжырымын сөз жүзінде ғана емес,
іс жүзінде де мойндап, оны тікелей ұстануы, айналасындағылырды осыған
көндіре білуі қажет.
I-Тарау Қазақстандағы қоршаған ортаның ластануын бақылау жүйесі.
1. Аймақтың табиғат райы және әлеуметтік – экономикалық ерекшеліктері мен
оның тазалығын сақтау
Алматы облысы 1932 жылы құрылған.
Облыс орталығы – Талдықорған қаласы.
Аумағы 224 мың шаршы км.
Елді мекендер саны 836
Халқы 1558,2 мың адам
Ауылдық, кенттік және қалалық округтер саны
274 Тығыздығы 7 адамшаршы км.
Астана қаласына дейінгі қашықтық 1480 км
ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТТЕР
Облыс республиканың оңтүстік-шығысында орналасқан, шығысында – Қытаймен,
онтүстігінде – Қырғыз республикасымен, солтүстігінде – Шығыс Қазақстан
облысымен, солтүстік батысында – Балқаш өзенімен, батысында – Жамбыл
облысымен шектес жатыр.
Облыста 16 аудан, облыстық бағыныстағы 3 кала бар. Барлығы 274 әкімдік,
олардың ішінде – 16 аудандық, 10-қалалық, 14-кенттік, 234-ауылдық
әкімдіктер бар. Аудандары: Ақсу, Алакөл, Балқаш, Еңбекшіқазақ, Еркелді,
Жамбыл, Қарасай, Қаратал, Кербұлақ, Көксу, Жаркент, Раймбек, Сарқант,
Талғар, Ұйғыр, Іле, Қапшағай, Талдықорған, Текелі аймақтары енеді.
Облыс аймағының аумағы 224,0 мың шаршы км яғни еліміздің 8,2%
бөлігін иеленген облыс жерінің мөлшері бірқатар шетел мемлекеттерінің
мәлелен Болгарияның ( 110,9 мың км^2), Албанияның (28,7 мың км^2),
Грецияның (131,9), Бельгияның (30,5), Испанияның (102,2) және т.б.
аумағынан әлденеше асып түседі. Халқы 100-ден астам ұлттар мен халықтардан
тұрады. Олар: қазақтар, орыстар, ұйғырлар, немістер, корейлер,
әзірбайжандар, татарлар, украиндар, түріктер, күрдтер және т.б. ұлттар.
Халқының саны 1558 мың, оның 440 мыңы қалада, 1118 мыңы ауылда тұрады.
Алматы облысының табиғат жағдайы әртүрлі. Таулы-дала аймақтарында дәндік,
техникалық және көкөніс дақылдары егіледі. Бақ отырғызу, жүзім шаруашылығы
және сүттік ірі қара шаруашылығы кеңінен дамыған. Бұл жерде негізгі жер
қорлары топтастырылған. Бұл аймақ суармалы және суарылмайтын жер
шаруашылығы үшін ең қолайлы болып табылады.
Фауна жануарлар мен құстардың биологиялық түрлерінің көптігімен
ерекшеленеді: мүйізділер, аңдар, дала және суға жүзетін құстар.
Іле Алатауының орталық бөлігінде 1935 жылы құрылған Алматы мемлекеттік
қорығы орналасқан. Қарасай, Талғар, Еңбекшіқазақ аудандарының аумағында
1996 жылы құрылған Іле-Алатау мемлекеттік ұлттық саябағы, облыстың оңтүстік-
шығыс бөлігінде (Кербұлақ және Панфилов аудандары) – Алтын-Эмель
мемлекеттік ұлттық табиғи саябағы орналасқан.
Облыста санаторийлер, демалыс үйлері мен аймақтардың кең жүйесі бар, сондай-
ақ термальды су кездері, емдік-балшықты көлдер жеткілікті.
Облыс өзендері - Іле ( ұзындығы 811 км ), Қапшағай су қоймасы – 1155 шаршы
км көлеммен салынған, Қаратал (390 км), Ақсу (316 км), Лепсі (417 км) –
ішкі Балқаш – Алакөл бассейніне жатады. Ірі өзендері – Балқаш, Алакөл және
Сасықкөл.
Табиғатының шекарасы. Алматы облысының аумағы сотүстігінде Балқаш
қаласы арқылы Сарыарқаның оңтүстік сілемдерімен, солтүстік-шығысында
Тарбағатай жотасымен, барлық мойлы тауларымен, Шығысында Жетісу қақпасы,
Борохоро Боротола жоталары арқылы Қытаймен, оңтүстік-шығысында солтүстік
Тянь – Шаньның Кетпен жотасымен және Күнгей Алатауымен, оңтүстікте Іле,
Теріскей Алатауларымен және оңтүстік батысында Шу-Іле тауларының Жетіжол
және Кіндіктас тауларымен батысында Жусандала үстірті арқылы Шу,Іле
тауларының Айтай т.б. аласа тау аңғарларымен шектеседі. Солтүстік-батысында
Балқаш көлі арқылы Бетпақдаланың Қиыршыңтасты шөлді шөлейтті өңіріне
ұласады.
Жетісудың кең аумағы және тауларының биіктігі әр түрлі болуы оның
климаты мен ландшафтарының да түрліше қалыптасуына ықпал етті.
Топырағы мен өсімдік дүниесі. Облыстық топырақ және өсімдік
жамылғылары тік белдемдікке байланысты қалыптасқан.жазық бөлігінде шөлдің
де, даланың да қоңыр топырағы тараған. Онда жусан, өлеңшөп, жүзгік, сораң,
сексеуіл, көктемде эфемир өсімдіктері басым тараған. Балқаш, Алакөл
көлдерінің батпақты жағалауында, Іле өзенінің аңғары мен атырауында қамыс,
құрақ өседі. Тау етегінде сұр және боз, қызыл қоңыр және қара топырақтары
қалыптасқан. Мұндай жерлер астық тұқымдас өсімдіктері басым жусанды,
бетегелі, бос далаға ауысады. Таулы бөлігінің бұдан жоғары жағында
көктерек, қайың, алма ағашы, ал оданда жоғарырақта Тянь-Шань шыршасы өседі.
Биік тау альпілік шалғынын өлең шөп, алтай қоға жайы, тастесер т.б.
өсімдіктер басым. Бұл өңір облыс малшыларының жазғы жайлауы.
Жануарлар дүниесі. Жазық жерінде қара құйрық, бөкен, елік, қасқыр,
жабайы шошқа, түлкі, борсық, жабайы мысық; кеміргіштерден: ондатр т.б.
Таулы бөлігінде: барыс, сілеусін, қоңыр аю, ақкіс, арқар, тау ешкі, марал,
аққұлан, бұлғын; құстардан: дуадақ, үйрек, қаз, қырғауыл, кекілік, аққу,
тырна, тау құры, бұлбұл, ұлар, альпілік қарға т.б. мекендейді.
Облыста 2 мемлекеттік қорық (Алматы, Алакөл) және 2 ұлттық табиғи бақ
(Іле Алатауы және Алтынемел) жұмыс істейді. Қорықтардың жалпы аумағы 504,3
мың гектар, оның ішінде 89,7 мың гектар жерді орман, 79,8 мың жерді
шабындық және 44,5 мың гектар жерді су айдыны алып жатыр.
Облыстың табиғи бақтары мен қорықтары жануарлар мен өсімдіктер
әлеміне бай. Қорықтарда 600 бас сібір тау ешкісі, 550 бас елік және 35 бас
қабан бар. Мұнда жануарлардың сирек кездесетін түрлерінен Тянь-Шанның сұр
аюы, марал, қар барысы сақталған.
Ұлтық бақтардағы маралдар саны-45,9%, Елік-29,4%, таутеке-54,4%, жайран-
16-9%, құлан-45,9%, қар барысы-13,6% - ке артқан. Сонымен қатар, бұл
аймақта аю, қабан, арқар да кездеседі.
Қорықтар мен ұлттық бақтар құстарға өте бай. Алакөл қорығы сирек
кездесетін әдемі қызғылт бірқазан, бүйра бірқазан, аққу мекен етсе;
Алтынемел ұлттық бағында грифті, бүркіт, қарақұтан, балобандар; Іле-
Алатауында сақалдылар тұқымдастарына, құр, қырғауыл; Алматы қорығында –
ұлар, көкқұс бар.
Облыстағы аң аулайтын аумақ 30 млн. гектарды құрайды, олардан 15
млн. гектар жер нақты пайдаланушыларға бекітіліп берілген. Бекітіліп
берілген аң аулау мекендерінің 10713,1 мың гектарды немесе 71,9 % аң аулау
қондырылғылармен жабдықталған.
Облыс аймағында табиғаттың сыйыда аз емес, сондай табиғи ескерткіштер
Панфилов ауданындағы Ән салушы құм төбелер, Ұйғыр ауданындағы Шарын
шетенді орман, Райымбек ауданындағы Көлсай көлі мен Шарын шатқалы өзінің
сұлулық жағынан Калифорния шатқалына сай келеді...
Экономикасы. Жалпы өңірлік өнім 2005 жылы 290,5 млрд. теңгені, өсу қарқыны
2000 жылға қарағанда – 263,4%-ды, тұрғындардың жан басына шаққанда – 181,9
мың теңгені құрады.
Бәсекеге қабілетті экономика құруға және тұрғындар өмірінің сапасын
арттыруға бағытталған 22 өңірлік бағдарлама жүзеге асырылуда.
АУЫЛ ШАРУАШЫЛЫҒЫ
Ауыл шаруашылығына қомақты мемлекеттік қолдау көрсетудің арқасында
ауылшаруашылығы өнімдері өндірісін арттыру және ауылдағы тіршілік жағдайын
жақсарту жөніндегі жұмыстың тиімділігін арттыруға жағдай жасалды.
Агроөнеркәсіп кешенін қалыпты дамытудың 2006-2010ж.ж. арналған
Бағдарламасын жүзеге асырудың бірінші жылы аяқталды..
Ауыл шаруашылығы жалпы өнімі өндірісінің өсімі 4,8 млрд. теңгені құрап,
117,3 млрд. теңгеге жетті.
Егіс алаңдарының оңтайлы құрылымдары қалыптасып, 885,2 мың гектарды құрады,
бұл көрсеткіш ауыл шаруашылығы алқабының 5,4% құрайды.
Бюджеттік мүмкіндіктердің кеңеюіне қарай ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қолдау мөлшері кеңейе түсуде. Мал шаруашылығын дамытуға (1 шартты мал
басына есептегенде) республикалық бюджет қаржысынан бөлінетін мемлекеттік
қолдау деңгейі 1,4 есеге артып, 944 теңгені, өсімдік шаруашылығын дамытуға
(егіс алқабының 1 гектарына есептегенде) - 1,6 есеге артып, 1603 теңгені
құрады. Бүтіндей алғанда аграрлық секторды дамытуға 5,7 млрд. теңге
бағытталған, бұл 2005 жылдың деңгейінен 1,6 есеге артық.
Ауыл шаруашылығы дақылдарының көптеген түрлері бойынша облыстың үлес
салмағы республикада ең жоғары болып отыр. Өткен жылдың деңгейіне қарағанда
дәнді дақылдар өндірісінің көлемі – 2,5%-ға, күріш – 12,6%-ға, қант
қызылшасы – 10,6%-ға, майбұршақ - 22%-ға, күнбағыс - 37%-ға, картоп – 2,0%-
ға, көкөніс – 2,1%-ға артты.
Мал мен құстың барлық түрінен бас саны 3-тен 29 пайызға, мал шаруашылығы
өнімдерінің түрлері бойынша өндіріс 3-тен 12 пайызға дейін өсті. Облыс
бойынша сүт сауу өнімділігі 3,5%-ға, жұмыртқа өнімділігі – 4,5%-ға, әрбір
қайдан қырқылған жүн – 2,6%-ға артты.
Бройлерлік құс шаруашылығын ынталандыру мақсатында құрама жем құнын
субсидиялау жөніндегі жаңа бюджеттік бағдарлама жүзеге асырылуда. Бұл құс
еті өндірісін 14 пайызға көбейтуге мүмкіндік берді.
Облысқа 2007 жылы республикалық бюджеттен 2,2 млрд.теңге сомасында нысаналы
трансферттер мен субсидиялар бөлінді.
Ауыл тұрғындарына шағын несиелер беру бағдарламасы жақсы нәтижелер берді,
1879 отбасы 243,0 млн теңгенің шағын несиелерін алды, бұл өткен жылдан 1,6
есеге көп.
2007 жылы ауыл шаруашылығында жеміс-көкөкністің және сүт өнімдерінің
тереңдете өңделуін қамтамасыз ету, оларды өңдеудің үлес салмағын арттыру
басымды бағыттар болып табылады.
Өсімдік шаруашылығында ауыл шаруашылығы дақылдарының өнімділігін арттыру
және оларды өсірудің озық технологиясын енгізу есебінен өсіру міндеттері
қойылып отыр.
Ол үшін ауылшаруашылығы тауарларын өндірушілерге элиталық тұқымның,
минералдық тыңайтқыштардың құны 40 пайызға арзандатылып, лизинг арқылы ауыл
шаруашылығы техникасы жаңартылады.
Мал шаруашылығында саланың сапалық көрсеткіштері бірінші кезекке қойылады.
Орта және ірі тауар өндірушілер мен қайта өңдеушілер арасынан сүт өңдеу
жөніндегі қауымдастықтар немесе кооперативтер құру жұмысы жалғастырылатын
болады.
Бұрынғыдай селекциялық асыл тұқымдандыру жұмысын одан ары жетілдіруге,
малдардың генетикалық қорын сапалық жақсартуға айрықша көңіл бөлінетін
болады.
Ауыл шаруашылығы өнімдерін дайындау, өңдеу, сату және сақтау мәселелеріне
ерекше көңіл бөлініп, ол үшін дайындау – сату кооперативтерін дамытуға,
оларға (серіктестерге) жеңілдетілген әдіспен несие беру жолымен ауыл
шаруашылығы құрылымдары бірлестіктерін ынталандыру жөніндегі бюджеттік
бағдарлама ескерілген. Қазіргі кезде Ауыл шаруашылығы министрлігінің
келісімін алған 12 дайындау кооперативтері жұмыс істеуде, олар ауыл
шаруашылығы құрылымдарына 621,7 млн теңгеге несиелер беруге құқысы бар.
Облыс орталығында, Алматы және Қапшағай қалаларында ауыл шаруашылығы
жәрмеңкелері ұйымдастырылып, оған облыстың барлық өңірлері қатысты. Жалпы
алғанда облыс бойынша жәрмеңкелерде 206,2 млн теңгенің ауыл шаруашылығы
өнімі сатылды, бұл 2005 жылғы деңгейден 28,2 млн. теңгеге артық.
Облыс орталығында ауыл шаруашылығы өнімдерінің мамандандырылған коммуналдық
базары ашылды, оның негізгі мақсаты- заман талабына сай сауда құрылымдары
арқылы, делдалдарсыз, ауыл шаруашылығы өнімдерінің тұрақты түрде сатылуына
жағдай жасау, тауар өндірушілердің, сатушылардың және тұтынушылардың өзара
мүдделілігі механизмін қалыптастыру болып табылды. Бұл мақсаттарға
жергілікті бюджеттен 100,6 млн теңге бөлінген болатын.
ӨНЕРКӘСІП
Өнеркәсіпте, Алматы облысының индустриялық-инновациялық даму стратегиясын
жүзеге асыру товар өнімі өндірісінің қалыпты артуын қамтамасыз етеді.
Өнімнің облыстық көлемінің 3,9% және 82,4% көлеміндегі үлесі тиетін өңдеу
өнеркәсібінің кәсіпорындары өнеркәсіп өндірісінің арта түсуіне айтарлықтай
әсер етті.
Ұлттық экономикада Алматы облысы жүзім шараптарын, қант, солод, крахмал,
темекі өнімдерін және электрлі аккумуляторлар шығару жөніндегі жетекші
өндірушілер болып отыр.
Азық-түлік өнімдерін, тұрмыстық химия товарларын, құрылыс материалдарын,
медициналық дәрі-дәрмектер өндіруде және электр энергетикасы объектілерінің
құрылысында индустриялық-инновациялық бағдарламаның 35 инвестициялық жобасы
жүзеге асырылуда.
Өнеркәсіпті дамытуға 2006 жылы 22,1 млрд.теңге немесе облыс инвестициясының
жалпы көлемінің 23,6% салынған.
Өңдеу өнеркәсібіне 16,9 млрд.теңге салынған. Бұл 2005 жылғы деңгейге
қарағанда 102,9%-ды құрайды.
2006 жылы жалпы құны 4,3 млрд.теңгелік 4 ірі жоба аяқталған. Олар: Үркер
Косметик ЖШС-і, Нұрмай ЖШС-і, Казсиликон ЖШС-і және Казцинк-Гранит
ЖШС-і.
Қазақстан дамыту банкі АҚ-ы Шарын өзеніндегі Мойнақ ГЭС-і құрылысы
жобасының бірінші кезеңін қаржыландырады, қарыз қаражаттары есебінен
КазРосбройлер ЖШС-і тауық фабрикасының құрылысы жүргізілуде. Берикап
Казахстан және Гранита Плюс ЖШС-терінің жобасы өз қаражаттары есебінен
жүзеге асырылуда.
Табиғи шырындар және минералды сусындар шығару жөніндегі Голд Продукт АҚ-
на, құрылыс және қаптау кірпіштерін шығару жөніндегі Тұлпар ЖШС-не,
құрылыс кірпішін шығару жөніндегі Новая строительная инициатива ЖШС-не,
Silc city 3 D construcshion ЖШС-ң табиғи тастардан және басқалардан
қаптау плиткаларын шығару жөніндегі пенополистероль панельдері заводына
өндіріс қуаты енгізілген.
Өнеркәсіпте 72 жаңа объектіні іске қосу есебінен 2869 жаңа жұмыс орны
құрылып, 26 жұмыс істеп тұрған өндіріс орны кеңейтілген, қарап тұрған 3
кәсіпорынның қызметі жаңғыртылған.
Құрылыс материалдары кластерін дамытудың мастер-жоспары әзірленіп,
бекітілді.
Салада құрылыс индустриясының жалпы саны 6000-нан астам адам жұмыс істейтін
161 кәсіпорны жұмыс істейді. Олар негізгі құрылыс материалдары мен
конструкцияларының 41 түрін шығарады, тағы да жаңа 9 түрін шығару игерілді.
Оларды облыстың, Алматы мен Астана қалаларының құрылыс кешендері тұтынады.
Облыстың 60 кәсіпорны ИСО 9000, 14000, OHSAS 18000 сериясындағы сапаның
халықаралық жүйесіне сәйкестік сертификатын алды. Оның 50-і өнеркәсіп
орындары (олардың 19-ы ауылшаруашылығы өнімдерінің өңдеуімен айналысады).
2007 жылы өнеркәсіпті дамытудағы басымды бағыттар болып табылатындар:
Отандық және шетелдік инвестициялар легінің өңдеу өнеркәсібіне, соның
ішінде ауыл шаруашылығы өнімдерін өңдеуге құйылуын қамтамасыз ету;
Іле, Жамбыл аудандары мен Қапшағай және Талдықорған қалаларында
индустриялық аймақтар қалыптастыру үшін инженерлік-дайындау алаңшаларын
құру.
2006 жылға қарағанда 2007 жылы өнеркәсіп өндірісінің өсуін 8%-ға қамтамасыз
ету, 3000-нан астам қосымша жұмыс орнын құру белгіленді.
Энергетика кешенінде су және жел электр станциялары (Іле өзеніндегі
қуаттылығы 49 МВт, Кербұлақ ГЭС-і, Көксу өзеніндегі ГЭС-тің каскады және
Жоңғар қақ пасындағы жел электрстанциясы) құрылысының перспективалық
жобаларын жүзеге асыру облыстың энергетикалық тәуелсіздігін қамтамасыз
ететін болады.
ИСО сериясындағы сапа менеджменті жүйесін облыстың тағы 52 кәсіпорнында
соның ішінде: 2007 жылы – 12 кәсіпорнында енгізу жоспарлануда.
ИНВЕСТИЦИЯЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
2006 жылы қайта бағалауды ескере отырып негізгі капиталға тартылған
инвестициялар 104,9 млрд.теңгені немесе 2005 жылдың деңгейіне қарағанда
101,3 %-ды құрады.
Негізгі капиталға тартылған инвестициялар динамикасы
(млрд. тенге)
Инвестициялардың негізгі көлемі – 60,3 млрд. тенгесі немесе 57,5 %-ы
кәсіпорындардың, ұйымдардың және тұрғындардың өз қаражаты есебінен
игерілді. Жергілікті бюджеттен 4,4 млрд. тенге немесе 4,2%, республикалық
бюджеттен – 12,9 млрд. тенге немесе 12,3% игерілді. Шетелдік инвестициялар
16,9 млрд.тенге немесе 16,1%-ды, басқа қарыз қаражаттары – 10,4 млрд.тенге
немесе 9,9%-ды құрады.
Инвестицияның салалық құрылымдарында құрылыс пен жылжымайтын мүлікке
байланысты операциялар – қатыстырылған инвестициялардың жалпы көлемінің
28,3%-ы, көлік пен байланыстың – 25,5%-ы, өнеркәсіптің – 23,6%-ы тартымды
күйінде қалып отыр.
Экономика салалары бойынша негізгі капиталға тартылған инвестициялардың
үлес салмағы
Шетелдік инвестициялар есебінен Атасу-Алашанькоу қазақстан-қытай құбыры
Ақтоғай-Достық учаскесінің құрылысы аяқталды. Жамбыл ауданындағы Рубироз
Агрикол ЖСШ-ң ет өңдеу жөніндегі өндірісін құру жобасы жүзеге асырылуда.
Контакт-тур ЖШС-ң Шыбынсай тау шаңғысы курорты мен Казмунайгаз СҮ-і
санаторийінің құрылысы аяқталуға таяу. 2006 жылдың қорытындысы бойынша
жобалар бойынша тиісінше 1265,4 млн. теңге және 1753,4 млн. теңге
игерілген.
Панфилов ауданына кіретін шекаралық аумақта халықаралық маңызы бар құрылық
портының (сухой порт) құрылысын жүргізе отырып Қорғас Халықаралық
Шекаралық Ынтымақтастық Орталығын құру жұмыстары басталып, 576,5 млн. теңге
құйылды..
ШАҒЫН КӘСІПКЕРЛІК
2007 жылдың 1 қаңтарына жұмыс істеп тұрған шағын кәсіпкерлік
субъектілерінің саны 69,8 мың бірлікке жетіп, 2005 жылмен салыстырғанда
9,1%-ға артты. Саны 5,5%-ға артып, 176,4 мың адамды немесе 23,2%-ын құрады.
127,4 млрд. теңгенің өнімі өндіріліп, қызметі көрсетілді (2005 жылға
қарағанда 138,9%), бюджетке 11,6 млрд.теңгенің (170,9%) салығы және
міндетті төлемдері түсті.
7165 сауда, 1224 қоғамдық тамақтандыру, 2611 қызметк көрсету саласы
объектілері жұмыс істеуде. 2006 жылы 769 сауда және қызмет көрсету
саласының кәсіпорындары іске қосылып, 2217 жұмыс орны құрылды.
Бөлшек сауда айналымының көлемі 2006 жылы 30,8 млрд.теңгені құрап, 7,1%.-ға
артты.
Шағын кәсіпкерлікке көрсетілетін қаржылай көмек арта түсті. 2006 жылы 18,9
млрд.теңгеге 14,8 мың жоба кредиттелді.
Облыста, қазіргі кезде түрлі бағыттар бойынша тұрғындарға белсенді түрде
кредит беретін 45 шағын кредиттік ұйымдар тіркелген. Қауымға кредит беру
жөніндегі Қазақстандық Қор жалпы сомасы 2625,6 млн.теңге болатын 16,5 мың
шағын кредит бөлген.
Шағын кәсіпкерлік субъектілерін қалыптастыру және экономикалық өсіру
мақсатында Сарқан, Жаркет, Үшарал қалаларында Шағын кәсіпкерлікті дамыту
қоры АҚ-ң өкілдігі құрылды. 2006 жылы 1031,4 млн. теңгенің (2005 жылға
қарағанда 129,0%) 47 жобасы қаржыландырылды, соның ішінде 11 шағын
кредиттік ұйымдарға айналымдағы қаражаттарын толықтыру үшін 469,6 млн.
теңге бөлінді.
Жыл басынан бері шағын кәсіпкерлік субъектілеріне 2,9 мыңға 2088 жер телімі
сатылып, көлемі 364,5 мың га болатын 3514 жер телімі өтеусіз өткізіп
берілді.
4 объекті сенімді басқаруға, 762-і жалға, 14 – шағын бизнес субъектілерінің
меншігіне беріліп, 5 коммуналдық меншік объектісі сатылды.
ТУРИЗМ
Туристік сала бұл күндері экономиканың аса қызу және перспективалық
салаларының бірі болып отыр. Туризмнің танымдық, экологиялық,
орнитологиялық, санаторлық-сауықтыру, этнографиялық және басқа түрлері
енетін 107 туристік маршруттар әзірленді.
Облыс аумағында Алтын-Емел, Іле-Алатау және Шарын мемлекеттік табиғи
паркі, Алматы және Алакөл қорықтары орналасқан. Барлық табиғи-қорықтық қор
объектілерінде, мемлекеттік ұлттық табиғи парктерде рекреациялық және
экологиялық туризмді дамыту жұмыстары жүргізілуде. Олардың аумағында
экологиялық туризмнің 40-тан астам объектілері бар, 25 туристік маршруттар
әзірленген.
Қабылдау объектілерінің саны 33-ке көбейіп, 349 объектіні құрады. Олардың
57-сі қонақ үйлер, 61-і қонақ қабылдау үйлері, 14-і санаторий мен
профилакторийлер, 176-сы демалыс аймақтары мен базалар, 14-і демалыс
үйлері, 10-ы сауықтыру лагерьлері, 10-ы аңшылар үйі. Облыс аумағында бір
Тамғалы мемлекеттік тарихи-мәдени және табиғи қорық-музейі, екі спорт-
сауықтыру кешені, үш мавзолей, екі аквапарк бар.
2006 жылдың қорытындысы бойынша қабылдау объектілері 248,4 мың келушіге
қызмет көрсеткен, облыс бойынша ақылы туристік-сауықтыру қызметтерінің
көлемі 1424,8 млн теңгені құрады. Бұл өткен жылдың деңгейінен 10 %-ға
артық.
Облыс Берлин (Германия), Утрехт (Нидерланды), Мадрид (Испания), Москва
(Ресей) және Лондон (Великобритания) қалаларындағы Қазақстан қатысқан
халықаралық туристік шаралардың бәрінде көрсетілді.
Жыл сайын облыста туризмді дамытуға бағытталған туристік шаралар, атап
айтқанда дүние жүзілік туризм күніне арналған облыстық туристер слеты,
авторлық (бард) әндері фестивалі, Жоңғар туриадасы, Бұрхан-Бұлақ
туристік фестивалі, жаяу жүріс, тау туризмі, туристік көпсайыс, ақпараттық
және тұсау кесер турлары өткізіліп тұрады.
Орталық Азияда теңдесі жоқ, экологиялық туризм жөніндегі Іле-Балқаш
регатасы халықаралық жобасы жүзеге асырылып тұрады.
Орта Азия Университетімен, облыстың спорт туризмі Федерациясымен, Туран
Университетімен бірлесе отырып туристік кадрларды кәсіби дайындау және
деңгейін арттыру жұмысы жүргізіледі.
Туристік қызметтің бәсекеге қабілетті рыногын қалыптастыру үшін Алматы
облысының туризмін дамыту жөніндегі 2007-2011 жылдарға арналған Бағдарлама,
Алматы облысында Туризм кластерін дамытудың мастер-жоспары әзірленді.
СЫРТҚЫ - ЭКОНОМИКАЛЫҚ ҚЫЗМЕТ
Облыста, сыртқы рынокқа экспорттық қарымы бар отандық өндірушілердің
товарын жылжыту жұмысы жүргізіліп тұрады. Облыс 94 елмен экспорттық-
импорттық операциялар жүргізеді.
Қытаймен және Қырғызстанмен өзара тиімді ынтымақтастық туралы қабылданған
келісім-шарт шеңберінде облысқа ауыл шаруашылығы өнімдері, ет, көмір
жеткізіліп тұрады.
Өткен жылмен салыстырғанда облыстың 2006 жылғы қаңтар-қараша айларындағы
сыртқы сауда айналымы 26,1%-ға ұлғайып, 1066,6 млн. АҚШ долларын, соның
ішінде экспорт 23,1%-ға артып, 208,1 млн. АҚШ долларын құрады.
Темекі шикізаты экспортының көлемі – 5,3%-ға, балықтың жон еті бойынша –
13,4%-ға, жеміс пен көкөніс – 43,9%-ға, ұн – 36,6%-ға, солод – 71,6%-ға,
ұннан жасалған кондитер бұйымдары – на 14,8%-ға, құрылыс материалдары, гипс
бұйымдары есебінен 2,7 есеге, аккумуляторларға – 9,5%-ға арта түскен.
САЛЫҚ-БЮДЖЕТ САЯСАТЫ
2006 жылғы мемлекет бюджетінің жоспары 109,7%-ға орындалған, болжаммен
алынған 83,4 млрд. теңгенің орнына 91,5 млрд. теңге түскен, бұл 2005 жылмен
салыстырғанда 25 млрд. теңгеге артық, өсу қарқыны 137,5%-ды құрады.
Республикалық бюджеттің жоспары 111,9%-ға орындалды, өткен жылғыға
қарағанда 135,7%-ға немесе 14,9 млрд.теңгеге өсе отырып 56,4 млрд. теңгені
құрады.
Жергілікті бюджет бойынша жоспар 106,7%-ға орындалған, өткен жылғыға
қарағанда 140,4%-ға немесе 10,1 млрд. теңгеге арта отырып, 35,1 млрд. теңге
түскен.
Бірнеше жыл қатарынан облыстық бюджетке кірістің түсуі жыл сайын орта
есеппен алғанда 30%-ды құрады.
2006 жылы бюджеттің Шығыс бойынша орындалуы 99,4%-ды құрады, нақтыланған
жоспар бойынша 66,5 млрд. теңгенің 66,1 млрд. теңгесі игерілген. Шығыстың
жалпы көлемінің аса көп үлес салмағы білімге келеді - 36,1%, денсаулық
сақтауға - 20,4%, тұрғын үй-коммуналдық шаруашылығына - 10,8%. Білім жүйесі
бойынша бюджет, жоспардағы 24,0 млрд.теңгенің орнына 23,9 млрд. теңгеге
немесе 99,6%-ға орындалған. Денсаулық сақтауға кеткен шығын, нақтыланған
жоспар бойынша 13,6 млрд. теңгенің орнына 13,5 млрд. теңгені құрап, 99,3%-
ға орындалған.
АВТОКӨЛІК ЖӘНЕ АВТОКӨЛІК ЖОЛДАРЫ
Алматы облысында жалпы пайдаланымдағы автомобиль жолдарының ұзындығы 9617
км-ді, соның ішінде республикалық маңызы бар жолдар - 2664 км-ді (27,7%)
және жергілікті маңызы бар жолдар - 6953 км-ді (72,3%) құрады. Қазіргі
кезде жолдардың 98,5%-ы (9471 км) қатты қапталған, ал 1,5%-ы (146 км)
қапталмаған (қара жол).
2007 жылғы 1 қаңтардағы жағдайға қарағанда жалпы сомасы 6591,1 млн.
теңгенің жұмысы орындалды, оның ішінде:
республикалық маңызы бар жолдар – 3767,4 млн. теңгеге, соның ішінде: орташа
жөндеу – 816,6 млн. теңгеге, ағымдағы жөндеу – 320,9 млн. теңгеге,
автомобиль жолдарын қайта жаңарту – 2252,4 млн. теңгеге, жолдарды қыс
кезінде ұстау және көгалдандыру – 247,7 млн. теңгеге, жобалау-іздестіру
жұмыстары - 15,5 млн. теңгеге және жерді бұру – 114,3 млн. теңгеге
жүргізілді;
жергілікті маңызы бар жолдар – 2823,7 млн. теңгеге, соның ішінде: күрделі
жөндеу – 476,8 млн. теңгеге, орташа жөндеу – 203,9 млн. теңгеге, ағымдағы
жөндеу – 1744,0 млн. теңгеге, жолдарды қыста ұстау – 107,7 млн. теңгеге,
Талдықорған қаласының көшелерін үлгілі күйге келтіру – 291,3 млн. Теңгеге
жүргізілді.
2006 жылы автомобиль көлігімен, көлігі жоқ ұйымдар мен кәсіпкерлер
көлемінің бағасын ескере отырып, 94,3 млн. тонна жүк тасымалданған, бұл
2005 жылдың тиісті кезеңіне қарағанда 102,2%-ды құрайды.
Жолаушы автомобилі көлігімен – 373,3 млн. адам тасымалданған, бұл көрсеткіш
2005 жылдың деңгейімен салыстырғанда 9,0%-ға артқан. Жолаушыларға 32
тасымалдаушы қызмет көрсетеді, 208 автобус маршруттары бар.
2007 жылдың 1 қаңтарындағы жағдай бойынша түрлі маркадағы 1223 автобус бар,
оның 820 бірлігі (67,0%) тасымалдаушылардың жеке меншігіне жатады.
Алматы облысының 794 елді-мекенінің 738-і немесе 92,9%-ы өзара автобус
қатынасымен қамтамасыз етілген.
2006 жылдың қаңтар-желтоқсан айларында жолаушылардың жүріс составы 194
бірлікке жаңартылды.
СУМЕН ҚАМТАМАСЫЗ ЕТУ
Ауыз су салалық бағдарламасының шеңберінде 2006 жылы қаржыландыру жоспары
бойынша жалпы сомасы 1241,0 млн. теңгенің жұмысы орындалды. Соның ішінде
республикалық бюджет қаражаты есебінен 7 объектіде сумен жабдықтау
жүйелерін салу және қайта жаңарту жұмыстары жүргізіліп, 486,2 млн. теңге
(100,0%), жергілікті бюджет қаражаты есебінен 30 объектіде жоғарыда аталған
жұмыстар жүзеге асырылып, 643,6 млн. теңге (100,0%) игерілген, жобалау
(ЖСҚ)-72,1 млн. теңгеге (98,0%) және аудандық бюджеттен - 4 объектіде 39,1
млн. теңге игерілген.
Аймақтың табиғатын ластанудан сақтау. Қазіргі таңда облыста ауа, су мен жер
ресурстарын ластап отырған 10 мыңға жуық түрлі кәсіпорындар жұмыс істейді.
138 мыңнан астам автокөлік, 450-ден артық жанармай бекеттері, және басқа да
нысандар тіркелген. 2004 жылы стационарлық орындардан 72 мың тонна зиянды
қалдықтар шығарылған, өнеркәсіптік лас сулардың ағызылуы 300 текше метрді
құраған. Осының салдарынан аймақта әртүрлі аурулардың түрлері көбейген.
Экологиялық жағдайды қалай болса да жақсарту мақсатында облыс әкімдігінің
қаулысымен елді мекендерді көктемгі-күзгі санитарлық тазалау, абаттандыру
және көгалдандыру айлықтары өткізіліп тұрады.
Айлық өткізу кезеңінде 2006 жылдың өзінде-ақ 3871 жасырын қоқыс үйінділері
жойылып, 321,1 мың тоннадан астам қатты қалдық шығарылды, 8769 км. арық
жүйесі тазартылды, 84345 погон метр қоршау мен қаша алмастырылды, аула
аумақтары, көшелер мен алаңдар тазартылды; 2099 әкімшілік ғимараттарының ,
әлеуметтік-мәдени-тұрмыстық объектілерінің және 73125 жеке меншік үйлердің
қасбеттері жөндеуден өткізілді, 758,8 мың данадан астам жасыл көшеттер
отырғызылған, ағаштарға санитарлық кесу және әктеу жүргізілген.
Жасыл Ел өңірлік бағдарламасын жүзеге асыру шеңберінде 2006 жылы Алматы
облысының 2 қаласы мен 10 ауданында бірқатар жұмыстар жүргізіліп,
жауынгерлердің жалпы саны 750 адамды құрады.
Осы бағдарлама бойынша облыстық бюджеттен 2006 жылы 12190 мың теңге
бөлінген болатын.
Жасыл Ел жастар еңбек жасақтарының жауынгерлері жұмыстың 2 маусымында
жалпы аумағы 28,2 га жерге 10369 көшет отырғызған. Сонымен қатар елді
мекендердің 5-не (Талдықорган, Талғар,.Есік қалалары, Бақанас және
Қарабұлақ ауылдары) қатты-тұрмыстық қалдықтарды сақтауға арналған полигон
құрылысына 113,6 млн. теңге бөлінген. Сонымен бірге Жетісу өлкесінің мінсіз
табиғатын сақтау мақсатында облыстың территориясында 2 мемлекеттік қорық
және 2 ұлттық бақ құрылған.
Алакөл мемлекеттік қорығы Тентек өзені атырабындағы жануарлар мен
өсімдіктер әлемін, табиғи бірлестіктерді, сонымен бірге Алакөл көлі
аралдарындағы мойнақ шағалаларының бірегей популяцияларын және басқа топтас
құстарды қорғау мақсатында 1998 жылы 21 сәуірде Қазақстан Республикасы
Үкіметі қаулысымен құрылды. Ол алматы облысы Алакөл ауданы мен Шығыс
Қазақстан облысы Үржар ауданында орналасқан.
Қорықтың алғашқы көлемі 12520 гектар болатын, сонан кейін 20743 гектарға
кеңейтілді. Қазіргі кезде оған Тентек өзені атырауы (17423 га) мен Алакөл
көлінің аралдары (3320) кіреді. Аймақтың ауа райы қатаң континенталды.
Жазы-құрғақ және қысы – салыстырмалы суық, қары аз және желді. Ауаның
жылдық орташа температурасы 6,2 - 7,2 °С аралығында ауытқиды, ең жоғарғы
температурасы +42°С , ал ең төменгісі -46°С . Жауын-шашынның жылдық
орташа мөлшері 146 мм-ден (ст. Достық ) 279 мм-ге (ст. Үшарал) дейін
ауытқиды. Тентек атырауында ежелден көптеген құстардың – бұйра және
қызғылт бірқазанның, үлкен суқұғын, жалбағай, бақылдақ құтан, көкқұтан және
үлкен аққұтан, көл шағаласы, аққанат және қарақарқылдақ, өгізшағалалар,
үлкен және кіші әупілдек, қызылқасқа сутартар, тартардың негізгі ұялары
шоғырланған. Көлде суда жүзетін құстардан – қасқалдақ, қызылбас сүңгуір,
қызылтұмсық сүңгуір, үкен сұқсыр және үйрек басым. Қамыс қопасы арасында
құстардан басым кездесетіні – сайрауықтар, қызылсары айқабақ, жалпаққұйрық
бұлбұлша, мұртты шымшық, қарабас қаратаақ және т.б.
Мұнда 2000 жылы ақжал қарқылдақтың, ал 2004 жылы кіші шағала ұялары бірінші
рет пайда болған.
Қоры территориясында ботаниктер 57 тұқымдасқа жататын 193 туыстың 269 түр
өсмдігін анықтады. Күрделігүлділер, алабұталар, қоңыраубастар, бұршақтар
және ерінгүлділе тұқымдастары алуантүрлілігімен сипатталады. Зоопланктонға
ұқсас шаян тәрізділер мен зымырықтардың 197 түрі кіреді. Инеліктердің 34
түрі кездеседі. Басқа насеком түрлері әлі толық зерттелмеген.
Алакөл балық фаунасы 15 түрден тұрады. Оның ішінде Қазақстанның Қызыд
кітабына енген балқаш алабұғасы бар. Тағы балықтардан: сазан, бозша, мөңке,
табан, теңбіл салпы ерін балық, балқаш шырмайы және т.б. кездеседі. Алакөл
қорығы территориясынан қосмекенділерің не бары 2 түрі және ауырымен
жорғалаушылардың 14 түрі белгілі. Бұлардың ішінде көлбақа, секіргіш
кесіртке, шығыс айдаһаршасы, сарыбас және су жыланы, қалұантұмсық жылан әне
басқа да тұрлері кездеседі. Қорықтың қаіргі шекарасында 272 құс түрі,
снысен бірге Тентек атырауыда 263 түр (119 ұялайтын) және Алакөл
аралдарында 87 (49 ұялайтын) құс үрлері анықталған. Қазақстан Қызыл
кітабына егген құрып бара жатқан құстардың 38 түрі тіркелген, 27 ұялайды.
Алматы мемлекеттік қорығының тарихы тереңде жатыр. Ол 1931 жылдың 15
мамырында көлемі 15000 га Кіші Алматы қорығы деп құрылды. 1935 жылы көлемі
40000 га , ал сонан соң 856680 га-ға кеңейіп , Алматы қорығы деп аталды,
Кіші Алматы су алабы ғана емес, Жалаңаш және Сөгеті аңғарлары шектес
таулармен қорық құрамына кірді. Дегенмен 1939 жылы қорық териториясының
жекеленген бөлімдері әр түрлі ұйымдарға берілді, ал 1951 жылы қорық
жабылды.
Тек 1961 жылы 31 шілдеде Қазақ СРО Миристрлер Кеңесі № 524 қаулысымен
, бірақ енді Шелек, Табанқарағай және Таушелек орманды орнына қорықты қайта
құрды. Үш жылдан кейін , 1964 жылы , Есік пен Талғар өзендері су алабына ,
яғни жаңа територияға көшірді. Қазіргі кезде қорық лөлемі 71700 га.
Орталық мекені Алматы қаласынан 25 шақырым жердегі Талғар қаласында
орналасқан .
Қорықтың негізгі мақсаты – Іле Алатауының орталық бөлігіндегі табиғи
бірлестіктерді, яғни жануарлар мен өсімдіктер әлемі нысаналарын сақтау,
сонымен қатар осы бірлестіктердің табиғи даму заңдылықтарын зерттеу.
Іле Алатау жотасы – қорықтың орналасқан жері, ол Тянь-Шань тау
жүйесінің солтүстігінде жатыр . Ол өзінің орталық бөлігінде Талғар тау
түйінін түзеді, мұнда жоғарғы биіктікке жетеді (Талғар шыңы теңіз
деңгейінен 4979 м биік ). Қорғалатын териториядағы Іле Алатау негізгі
сілемдерінен бірнеше үлкен тармақтарға бөлінеді, олар өзен су айрықтары
болып табылады . Ең суы көп өзендер- Оңтүстік-Шығыс, Сол, Орта және Оң
Талғар өзендері. Қорық территориясында ауа райы қоңыржай және тік белдеулік
заңына бағынады. Маңызды ау райы факторы ретінде түсетін жауын- шашынның
көлемі болып табылады. Жауын- шашынның ең көп түсетін жері 1500-2300 метр
биіктіктегі таудың орта бөлігі болып табылады. Сонымен таудың орта
бөлігінде 555мм, 1600-2200 метр биіктікте 840-880мм, 2500-3000 метрде не
бары 735-750 мм болады. Қар жабыны 3-тен 7 айға ейін созылады. Қорықтың
өсімдіктер әлемі бай. Оның флорасында жоғары өсімдіктердің 1000-ға жуық
түрі бар. 50-түр сирек кездеседі, оның 26- сы Қазақстанның Қызыл кітабына
енген. Төменгі тау бөлігінде- өрік, Мушкетов түйесіңірі, Сиверс алмасы,
островский қызғалдақтары, өте сирек кездесетін Альберт құртқашашы және
Колпаковкий иридодиктумы кездеседі.
Қорық жануарлар әлеміне өте бай. Омыртқасыз жануарлар түр саны белгісіз.
Қорыққа кірген кезде көзге алғаш көрінетіні ашық түсті күндізгі көбелектер.
Мұнда олардың 135 тен астам түрі кездеседі. Бұл жерде жарғаққанатылардан:
жабайы бал араларының 110 түрі және құмырсқаның 33 түрі, қазғыш араларың 97
түрі анықталған. Қорық территориясында насекомның 6 мыңнан астам түрі
кездеседі. Осы көптүрліліктің Қазақстан Қызыд кітабына тек 12 түрі ғана
енгізілген. Бұлар- әмірші инелік, әдемі ыз инелік, дала шегірткесі,
Якобсонның филлоргериусы, Семенов барқылдауық қңызы және т.б.
Омыртқалылар фаунасына 225 түр жатады, олардың ішінде: 3 балық түрі, 2-
қосмекенді, 6- бауырымен жорғалауыш, 172-құс, 42- сүтқоректі жануарлар.
Орманды белдеулерде оннан астам аң мекендейді. Борсық індерін бұтала мен
ағаш түбіне салады. Еліктер көбіне төменгі және орта тау бөктерінде, ал
марал керісінше, шыршалы ормандардың жоғарғы шекарасы мен субальпі
белдеуіндегі аршалы ормандарда кездеседі. Аю шыршалы ормандар мен субальпі
шалғындарын мекендейді, ал күде төмен түсіп, көбіне жабайы алмалармен
қоректенеді. Өткен ғасырдың ортасында шыршалы ормандарға тиіндер
жерсіндірілген. Сонымен қатар орманда сілеусіндер де мекен етеді.
II-Тарау.Тіршілік аясы және оның ластануын алдын алу.
2.1 Табиғат қорларын пайдалану.
Біз тіршілік аяларын ластаушы зиянды, улы деп бағалап жүрген заттардың
бәрі де адам өмірі үшін аса қажет табиғат қорларына жатады. Бар кінәрат
олардың жатқан жерінен жылжып кетуінде, тиісті орнында тұрмауында және
әуелгі енжар, бей әрекетті қалпынан белсенді күйге ауысуында ғана. Күкірт,
сынап, қорғасын тіпті радиобелсенді элементтер де өз кеніштерінде жатқанда
ешқандай зиян келтірмейді. Ал оларды жылы орнынан қозғап, қазып алып, толық
пайдаланбаса, онда қалған бөлігінің бәрі өндіріс және тұтыныс қалдығы
аталып, қоршаған ортаны ластаушы, уландырушы затқа айналады. Дегенмен адам
табиғат қорларын пайдаланбай және олардың саны мен сапасына әсер етпей,
яғни өзін қоршаған ортаға өзгеріс енгізбей тұра алмайды. Бұл адам
әрекетімен, оның өмірімен байланысты, адам арқылы болатын өзгерістерді адам
әрекеті дейді.
Тіршілік мәдениеттің тұтыныстарын қанағаттандыру мақсатында қоғамның
табиғат қорларын пайдалану әрекеті табиғатты пайдалану деп аталады. Ол
ұтымды және асырапты болуы мүмкін. Табиғатты ұтымды пайдалануға оны әуелі
зерттеп-зерделеу, құнттап, ұқыпты пайдалану, оны қорғап сақтау және
көбейту, пайдаланған кезде бүгінгі күннің қажетімен ғана шектеліп қоймай,
алыс болашақ қажеттерін де ескеру жайлары жатады. Ысырапшылдықпен пайдалану
табиғат қорларының азып тозуына, таусылып-тітуіне, табиғат тепе-теңдігінің
бұзылуына, қошаған ортаның былғануына, ластануына алып келеді.
Табиғат қорлары дегеніміз – адамның өмір сүріп, тіршілігін сақтауы
үшін қоланатын табиғат тәні мен күштері. Оларға күн сәлесі, су, ауа,
топырақ, өсімдік пен жан-жануарлар, кендер және барлық адам қолымен
жасалмаған жаратынды дүние заттары жатады. Адам бұларсыз өмір сүріп, қандай
да әрекет қыла алмайды және оларды:
- тікелей тұтыну нәрселері (ауыз су, ауадағы оттек, жеуге жарайтын және
дәрілік жабайы өсімдіктер, балық т.б.).
- Қауымдық шаруашылыққа қажет еңбек құралдары ( жер, су жолдары т.б.).
- Барлық бұйымдар мен өнімдер жасалатын қаражаттар (тұздар, ағаштар, метал
өнімдері т.б.)
- Қуат көздері (су қуаты, жел қуаты, отын қорлары) ретінде пайдаланады.
Мұнан басқа табиғат қорлары демалу, тынығу, тоқалу, күшею үшін және басқа
да мақсаттарда қолданылады.
Табиғат қорлары қолданысына қарай - өндіргіштік, денсаулықтық,
әсемдік, ғылыми т.б. топтарға бөлінеді. Табиғаттың қандай да
құрауыштарының біріне жататындығына қарай – жерлік, сулық, тұздық, жан-
жануарлар мен өсімдік топтарға, алмасу мүмкіндігіне қарай – алмастыруға
болатын және алмастыруға болмайтын, таусылу мүмкіндігіне қарай –
таусылатынға және таусылмайтынға жіктеуге болады. Ал таусылатыны – қайтіп
қалпына келетін және келмейтінге бөледі.
Қайтіп қалпына келетін қорлар: жануарлар дүниесі, өсімдіктер дүниесі,
топырақ құнарлығы.
Қайтіп қалпына келмейтін қорлар: жайылу кеңістігі, өзендер қуаты,
пайдалы қазбалар.
Мұндағы қалпына келмейді деп отырғанымыз тіпті қалпына келмейтін
немесе қалпына келу құбылысы оның адамның пайдаланып-тіресуіне қарағанда
әлдеқайда баяу жүретін қорлар.
Топырақ пен орман салыстырмалы түрде өз бетінше қалпына келетін қорға
жатады және бұл жайда жүздеген жылдарға созылуы мүмкін. Бүгінде әрбір
кішігірім деген кәсіпорынның өз табиғаттан алып, тұтынатын кен
байлықтарының мөлшерін барған сайын арттыра береді және оның бәрін ұшынды,
төгінді қалдықтар мен күйресіндер түрінде кері қайтарып, қоршаған ортаның
демалыс ырғағын бұза түседі.
Халық санының артуы мен адамдардың бір жерге, яғни қалаларға
шоғырланып, өндірістік әрекеттер мен қаржы көздерінің айрықша ынсапқорлық
пен жұмылдыру жайлары да экологиялық күйзелісті күшейте түсуде. Өндіріс
орындары ғана емес, кәдімгі қаланың өз күніне тоналған табиғат байлықтарын
ішіп-жеп, соншалық мөлшерде былғанған қатты, сұйық және ұшынды қалдықтар
мен зиянды заттар шығарып отырады.
Табиғатты пайдалану, негізінен, жер қойнауындағы қатты, сұйық және
газдық кенжер мен жердің асты үстіндегі суларды пайдалану түрінде көрінеді.
Бірінші жағдайда қоршаған орта бұған дейін өз орнында марғау жатқан түрлі
заттардың жер үстіне шығарылып, орнымен қолданыла алмай, артылып қалып және
түрлі түрленуге ұшырап, айналасындағы дүниеге әрқалай әсер етуінен зардап
шегер болса, өндірістің суды пайдалану жағдайында тіршілік үшін аса қажет,
кәт болып табылатын табиғаттың өзінде де жетпей жатқан суы бұрылады.
Бұрылып қана қоймай түрлі заттармен былғанып, табиғатқа кері қайырылады.
Осы себепті әлемде қабылданған, әр елден әр қалай қолданылып отырған ереже
бойынша табиғат қорларын ысырапсыз, үнемді пайдалану қажет. Оны шексіз
пайдалануға шек қойылады.
... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz