Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы және түрлері
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарау Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы және түрлері
1.1 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы ... ... 5
1.2 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың түрлері ... ...8
2. Тарау Құқықтың пайда болуы
2.1 Құқықтың пайда болуы әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Құқықтық нормативтік реттеу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. Тарау Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы және түрлері
1.1 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы ... ... 5
1.2 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың түрлері ... ...8
2. Тарау Құқықтың пайда болуы
2.1 Құқықтың пайда болуы әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
2.2 Құқықтық нормативтік реттеу жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..56
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 58
Кіріспе
Тәуелсіз ел құқықтық мемлекетімзде әлеуметтік нормалар өзекті мәселе болып табылады. Мемлекеттік құрылымдар бес мың жыл кейін пайда болды. Ал адамның әлеуметтік эволюциясына 40-50 мың жылдар болады. Сонымен, мемлекеттің пайда болуына дейін адам баласының бірге өмір сүруіне арналған нысандары болған, және әлеуметтік басқару, билік, нормативтік реттеушіліктер болғандығы анық.
Қоғамдық феномендердің қалыптасуы табиғи – тарихи процесс ретінде адамның өмір сүру ортасының қаталдығына тікелей байланысты болды және сол әлеуметтік тұрмыстың нысанын сақтау қажеттілігінен тұған.
Адамдардың бірге өмір сүруінің нысанына рулық құрылым жатады (алғашқы рулық қауымдастық), ол қандас туысқан адамдардың бірігуінің нәтижесінде пайда болады, коллективті түрде еңбек етіп, жалпы меншіктілік болып есептелмеген, себебі, өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиги жағдайыныңайда болады, табыс ру мүшелеріне бірдей бөлінген. Осындай жағдай рудың адамдардың теңдігін бекітіп, олардың қызығушылығы бір қалыптасқан.
Рудың басқару өз табиғатына байланысты өзін-өзі басқару нысанында ұйымдасқан: билік органдары (рудың жасы үлкен адамдарының жиналысы болған). Оған рудың құдайлары, старейшиналары т.б. кірген.
Нормативтік реттеу жүйесі үшін, алғашқы қауымдық қоғамдағы реттеу мынандай сипатта болды:
Табиғи (биліктің құрылымындай) сипатта, тарихи қамтамасыз етілген құрылым процессі.
Әдет тетігінің негізгі әрекетіне сай.
Синкретичносты, алғашқы тұрмыстық моральдің, діннің, салттар-нормаларының бөлінбеуі (осыған сай аты «мононормалар», оны бірінші рет кіргізген орыс этнографы А.И.Першиц).
Мононормалардың ұйғарымдарында өкілетті-міндеттеу сипаты болмаған: олардың талаптары құқық не міндеттілік болып есептелмеген, себебі, өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиғи жағдайының көрінісі болған.
«Рулық құрылымның ішінде құқық пен міндеттіліктің арасында ешқандай айырмашылық жоқ; қоғамдық жұмысқа қатынасу не қатнаспай, қанды кек алу не сатып алу үшін төлем төлеу не міндеттілік мәселелері жоқ; ондай сұрақ оған жөнсіздік және тамақ сол сияқты, ұйқы, аң аулау құқығы не міндеттілік жоқ?» Ру мүшесі өзін және өзінің қызығушылығын рулық ұйымның қызығушылығынан бөлмеген.
Тыйым салудың үстемдігі. Көп жағдайда табу нысанында, яғни қарсы келуге болмайтын тыйым салу, оны бұзу жоғарғы табиғи күшпен жазаланады. Тарихи деректерге қарағанда табу инцестердің бірінші тыйым алу нысаны болған – қандас туыстардың үйленуін тыйым салусышы болған.
Тек сол берілген ру ұжымына таратылуы әдетті бұзу – «туысқандық іс».
Мифтердің, саг, былин, нешетүрлі әңгімелердің және басқа қоғамдық сананы әсерлеу нысандарының нормативті-реттеушілік маңызы.
Арнайыланған санкциялар – бұзықтық тәртәбін ру мушелері жағынан жазалау («қоғамдық айыптау») острокизм (ру қоғамдастығынан шағыру, оның нәтижесінде адам «русыз және тайпасыз» қалады. Ондай жағдай адамды өлімге айдағанмен бірдей болған). Сонымен қатар, кнәні адамға дүре соғу, өлім жазасы берілген.
Тәуелсіз ел құқықтық мемлекетімзде әлеуметтік нормалар өзекті мәселе болып табылады. Мемлекеттік құрылымдар бес мың жыл кейін пайда болды. Ал адамның әлеуметтік эволюциясына 40-50 мың жылдар болады. Сонымен, мемлекеттің пайда болуына дейін адам баласының бірге өмір сүруіне арналған нысандары болған, және әлеуметтік басқару, билік, нормативтік реттеушіліктер болғандығы анық.
Қоғамдық феномендердің қалыптасуы табиғи – тарихи процесс ретінде адамның өмір сүру ортасының қаталдығына тікелей байланысты болды және сол әлеуметтік тұрмыстың нысанын сақтау қажеттілігінен тұған.
Адамдардың бірге өмір сүруінің нысанына рулық құрылым жатады (алғашқы рулық қауымдастық), ол қандас туысқан адамдардың бірігуінің нәтижесінде пайда болады, коллективті түрде еңбек етіп, жалпы меншіктілік болып есептелмеген, себебі, өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиги жағдайыныңайда болады, табыс ру мүшелеріне бірдей бөлінген. Осындай жағдай рудың адамдардың теңдігін бекітіп, олардың қызығушылығы бір қалыптасқан.
Рудың басқару өз табиғатына байланысты өзін-өзі басқару нысанында ұйымдасқан: билік органдары (рудың жасы үлкен адамдарының жиналысы болған). Оған рудың құдайлары, старейшиналары т.б. кірген.
Нормативтік реттеу жүйесі үшін, алғашқы қауымдық қоғамдағы реттеу мынандай сипатта болды:
Табиғи (биліктің құрылымындай) сипатта, тарихи қамтамасыз етілген құрылым процессі.
Әдет тетігінің негізгі әрекетіне сай.
Синкретичносты, алғашқы тұрмыстық моральдің, діннің, салттар-нормаларының бөлінбеуі (осыған сай аты «мононормалар», оны бірінші рет кіргізген орыс этнографы А.И.Першиц).
Мононормалардың ұйғарымдарында өкілетті-міндеттеу сипаты болмаған: олардың талаптары құқық не міндеттілік болып есептелмеген, себебі, өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиғи жағдайының көрінісі болған.
«Рулық құрылымның ішінде құқық пен міндеттіліктің арасында ешқандай айырмашылық жоқ; қоғамдық жұмысқа қатынасу не қатнаспай, қанды кек алу не сатып алу үшін төлем төлеу не міндеттілік мәселелері жоқ; ондай сұрақ оған жөнсіздік және тамақ сол сияқты, ұйқы, аң аулау құқығы не міндеттілік жоқ?» Ру мүшесі өзін және өзінің қызығушылығын рулық ұйымның қызығушылығынан бөлмеген.
Тыйым салудың үстемдігі. Көп жағдайда табу нысанында, яғни қарсы келуге болмайтын тыйым салу, оны бұзу жоғарғы табиғи күшпен жазаланады. Тарихи деректерге қарағанда табу инцестердің бірінші тыйым алу нысаны болған – қандас туыстардың үйленуін тыйым салусышы болған.
Тек сол берілген ру ұжымына таратылуы әдетті бұзу – «туысқандық іс».
Мифтердің, саг, былин, нешетүрлі әңгімелердің және басқа қоғамдық сананы әсерлеу нысандарының нормативті-реттеушілік маңызы.
Арнайыланған санкциялар – бұзықтық тәртәбін ру мушелері жағынан жазалау («қоғамдық айыптау») острокизм (ру қоғамдастығынан шағыру, оның нәтижесінде адам «русыз және тайпасыз» қалады. Ондай жағдай адамды өлімге айдағанмен бірдей болған). Сонымен қатар, кнәні адамға дүре соғу, өлім жазасы берілген.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
3. Сапарғалиев Ғ., ИбраеваА. Мемлекет жөне құкықтеориясы. Алматы, 1998. І6-бет.
4. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998. 5-бет.
5. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002. 10-бет.
6. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999. 3-бет.
7. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985. 185-бет.
8. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Ал-маты, 1982. 7-бет.
9. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982. 138-бет.
10. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999. 91-бет.
11. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве. 47-бет.
12. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том. 77-бет.
13. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925. 77-бет.
14. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз — демографияда. Алматы, 1999,34-бет.
15. Тоинби А. Постижение истории. М., 1990. 43-бет. Карл Ясперс. Смысл и значение истории. М., 1994. 30-бет.
1. Ағдарбеков Т. Мемлекет және құқық теориясының проблемалары (оқу құралы). Түркістан: Қожа Ахмет Ясау атындағы Халықаралық Қазақ-түрік университеті, 2005 ж.
2. Проблемы теории государства и права. Москва, 2000 г.
Нерсесянц В.С. Общая теория права и государства. М., 1999
3. Сапарғалиев Ғ., ИбраеваА. Мемлекет жөне құкықтеориясы. Алматы, 1998. І6-бет.
4. Жоламан Қ.Д., Мухтарова А.Қ., Тәуекелов А.Н. Мемлекет және құқық те-ориясы. Алматы, 1998. 5-бет.
5. Ағдарбеков Т. Құқық және мемлекет теориясы. Қарағанды, 2002. 10-бет.
6. Құдайбергенов УД. Теория государства и права. Алматы, 1999. 3-бет.
7. Шоқан Уәлиханов. Таңдамалы. Алматы, 1985. 185-бет.
8. Зиманов С.З. Общая теория права и ее место в системе правоведения. Ал-маты, 1982. 7-бет.
9. Матюшин Г.Н. У истоков человечества. М., 1982. 138-бет.
10. Алексеев В.П., Першиц А.И. История первобытного общества. М., 1999. 91-бет.
11. Гумпеловт Л. Общее учение о государстве. 47-бет.
12. Каутский К. Материалистеческое понимание истории. М-Л., 1931. 2-том. 77-бет.
13. Рыскулов Т. Революция и коренное население Туркестана. Ташкент, 1925. 77-бет.
14. Тәтімов М., Әлиев Ж. Дербестігіміз — демографияда. Алматы, 1999,34-бет.
15. Тоинби А. Постижение истории. М., 1990. 43-бет. Карл Ясперс. Смысл и значение истории. М., 1994. 30-бет.
Пән: Социология, Демография
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Тарау Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы және
түрлері
1.1 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы ... ... 5
1.2 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың түрлері ... ...8
2. Тарау Құқықтың пайда болуы
2.1 Құқықтың пайда болуы
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Құқықтық нормативтік реттеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..58
Кіріспе
Тәуелсіз ел құқықтық мемлекетімзде әлеуметтік нормалар өзекті мәселе
болып табылады. Мемлекеттік құрылымдар бес мың жыл кейін пайда болды. Ал
адамның әлеуметтік эволюциясына 40-50 мың жылдар болады. Сонымен,
мемлекеттің пайда болуына дейін адам баласының бірге өмір сүруіне арналған
нысандары болған, және әлеуметтік басқару, билік, нормативтік
реттеушіліктер болғандығы анық.
Қоғамдық феномендердің қалыптасуы табиғи – тарихи процесс ретінде
адамның өмір сүру ортасының қаталдығына тікелей байланысты болды және сол
әлеуметтік тұрмыстың нысанын сақтау қажеттілігінен тұған.
Адамдардың бірге өмір сүруінің нысанына рулық құрылым жатады (алғашқы
рулық қауымдастық), ол қандас туысқан адамдардың бірігуінің нәтижесінде
пайда болады, коллективті түрде еңбек етіп, жалпы меншіктілік болып
есептелмеген, себебі, өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік,
табиги жағдайыныңайда болады, табыс ру мүшелеріне бірдей бөлінген. Осындай
жағдай рудың адамдардың теңдігін бекітіп, олардың қызығушылығы бір
қалыптасқан.
Рудың басқару өз табиғатына байланысты өзін-өзі басқару нысанында
ұйымдасқан: билік органдары (рудың жасы үлкен адамдарының жиналысы болған).
Оған рудың құдайлары, старейшиналары т.б. кірген.
Нормативтік реттеу жүйесі үшін, алғашқы қауымдық қоғамдағы реттеу
мынандай сипатта болды:
Табиғи (биліктің құрылымындай) сипатта, тарихи қамтамасыз етілген
құрылым процессі.
Әдет тетігінің негізгі әрекетіне сай.
Синкретичносты, алғашқы тұрмыстық моральдің, діннің, салттар-
нормаларының бөлінбеуі (осыған сай аты мононормалар, оны бірінші рет
кіргізген орыс этнографы А.И.Першиц).
Мононормалардың ұйғарымдарында өкілетті-міндеттеу сипаты болмаған:
олардың талаптары құқық не міндеттілік болып есептелмеген, себебі, өмірдегі
адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиғи жағдайының көрінісі болған.
Рулық құрылымның ішінде құқық пен міндеттіліктің арасында ешқандай
айырмашылық жоқ; қоғамдық жұмысқа қатынасу не қатнаспай, қанды кек алу не
сатып алу үшін төлем төлеу не міндеттілік мәселелері жоқ; ондай сұрақ оған
жөнсіздік және тамақ сол сияқты, ұйқы, аң аулау құқығы не міндеттілік жоқ?
Ру мүшесі өзін және өзінің қызығушылығын рулық ұйымның қызығушылығынан
бөлмеген.
Тыйым салудың үстемдігі. Көп жағдайда табу нысанында, яғни қарсы
келуге болмайтын тыйым салу, оны бұзу жоғарғы табиғи күшпен жазаланады.
Тарихи деректерге қарағанда табу инцестердің бірінші тыйым алу нысаны
болған – қандас туыстардың үйленуін тыйым салусышы болған.
Тек сол берілген ру ұжымына таратылуы әдетті бұзу – туысқандық іс.
Мифтердің, саг, былин, нешетүрлі әңгімелердің және басқа қоғамдық
сананы әсерлеу нысандарының нормативті-реттеушілік маңызы.
Арнайыланған санкциялар – бұзықтық тәртәбін ру мушелері жағынан
жазалау (қоғамдық айыптау) острокизм (ру қоғамдастығынан шағыру, оның
нәтижесінде адам русыз және тайпасыз қалады. Ондай жағдай адамды өлімге
айдағанмен бірдей болған). Сонымен қатар, кнәні адамға дүре соғу, өлім
жазасы берілген.
1. Тарау Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы және
түрлері
1.1 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы
Мемлекеттік құрылымдар бес мың жыл кейін пайда болды. Ал адамның
әлеуметтік эволюциясына 40-50 мың жылдар болады. Сонымен, мемлекеттің пайда
болуына дейін адам баласының бірге өмір сүруіне арналған нысандары болған,
және әлеуметтік басқару, билік, нормативтік реттеушіліктер болғандығы анық.
Осындай қоғамдық феномендердің қалыптасуы табиғи – тарихи процесс ретінде
адамның өмір сүру ортасының қаталдығына тікелей байланысты болды және сол
әлеуметтік тұрмыстың нысанын сақтау қажеттілігінен тұған.
Адамдардың бірге өмір сүруінің нысанына рулық құрылым жатады (алғашқы
рулық қауымдастық), ол қандас туысқан адамдардың бірігуінің нәтижесінде
пайда болады, коллективті түрде еңбек етіп, жалпы меншіктілік болып
есептелмеген, себебі, өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік,
табиги жағдайыныңайда болады, табыс ру мүшелеріне бірдей бөлінген. Осындай
жағдай рудың адамдардың теңдігін бекітіп, олардың қызығушылығы бір
қалыптасқан. Рудың басқару өз табиғатына байланысты өзін-өзі басқару
нысанында ұйымдасқан: билік органдары (рудың жасы үлкен адамдарының
жиналысы болған). Оған рудың старейшиналары т.б. кірген.
Нормативтік реттеу жүйесі үшін, алғашқы қауымдық қоғамдағы реттеу
мынандай сипатта болды:
1. Табиғи (биліктің құрылымындай) сипатта, тарихи қамтамасыз етілген
құрылым процессі.
2. Әдет тетігінің негізгі әрекетіне сай.
3. Синкретичносты, алғашқы тұрмыстық моральдің, діннің, салттар-
нормаларының бөлінбеуі (осыған сай аты мононормалар, оны бірінші рет
кіргізген орыс этнографы А.И.Першиц).
4. Мононормалардың ұйғарымдарында өкілетті-міндеттеу сипаты болмаған:
олардың талаптары құқық не міндеттілік болып есептелмеген, себебі,
өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиги жағдайының
көрінісі болған. Осы туралы Ф.Энгельс былай деп көрсеткен: Рулық
құрылымның ішінде құқық пен міндеттіліктің арасында ешқандай
айырмашылық жоқ; қоғамдық жұмысқа қатынасу не қатнаспай, қанды кек
алу не сатып алу үшін төлем төлеу не міндеттілік мәселелері жоқ; ондай
сұрақ оған жөнсіздік және тамақ сол сияқты, ұйқы, аң аулау құқығы не
міндеттілік жоқ? (Происхождение семьи, частной собственности и
государства, 1884). Ру мүшесі өзін және өзінің қызығушылығын рулық
ұйымның қызығушылығынан бөлмеген.
5. Тиым салудың үстемдігі. Көп жағдайда табу нысанында, яғни қарсы келуге
болмайтын тыйым салу, оны бұзу жоғарғы табиғи күшпен жазаланады.
Тарихи деректерге қарағанда табу инцестердің бірінші тыйым алу нысаны
болған – қандас туыстардың үйленуін тыйым салусышы болған.
6. Тек сол берілген ру ұжымына таратылуы (әдетті бұзу – туысқандық іс).
7. Мифтердің, саг, былин, нештүрлі әңгімелердің және басқа қоғамдық
сананы әсерлеу нысандарының нормативті-реттеушілік маңызы.
8. Арнайыланған санкциялар – бұзықтық тәртәбін ру мушелері жағынан
жазалау (қоғамдық айыптау) острокизм (ру қоғамдастығынан шағыру,
оның нәтижесінде адам русыз және тайпасыз қалады. Ондай жағдай
адамды өлімге айдағанмен бірдей болған). Сонымен қатар, кнәні адамға
дүре соғу, өлім жазасы берілген.
Құқық, мемлекет сияқты қоғамның табиғи-тарихи дамуының, яғни қоғамдық
организмдегі болатын табиғи процесстердің нәтижесі. Құқықтың пайда болуы
туралы өте көп теориялық болжамдар бар. Олардың біреуіне марксизм теориясын
жатқызуға болады. Ондағы құқықтың пайда болу схемасы мынандай: Қоғамдағы
еңбектің бөлінуі, өндіргіш күштердің өсуі – қосымша табыс – жеке меншіктің
пайда болуы – антагонистік таптар – мемлекет пен құқық таптық мемлекеттің
құралы. Сонымен, бұл үлгіде бірінші орынға құқықтың пайда болуындағы саяси
себептерді қояды.
Қазіргі авторлар құқықтың генезисін түсіндіруде неолитикалық
революцияның түсінігін пайдаланады (сөзден неолит - жаңа тас дәуірі), бұл
VIII-III ғғ. Б.д.д. иеледенуші экономикадан өндіруші экономикаға көшкен
кезең. Өндірісті реттеуге, бөлуге және товар айналымымен жүргізуге,
әлеуметтік топтардың қызығушылығын келістіруге, таптық қарама-қайшылықты
жоюға, яғни өндіріс шаруашылығының талабына сай келетін жалпы тәртіп
орнатуға қажеттілік пайда болады.
Құқықтың құрылуы мынадан көрінеді:
а) әдет жазбаларында, әдет құқығының қалыптасуында;
б) әдет тестілерін жалпыға мәлім ету;
в) арнайы органдардың (мемлекеттік) пайда болуы және олардың жалпыға
бірдей адал тәртібінің болуына жауап беретін, оларды ресми пайдалануға
мүмкін нысанда бекіту, іске асырылуын қамтамасыз ету.
Әдеттерді санкцияландыруда және соттардың прецеденттерін құрғанда ең
маңызды рольді жрецтердің сот қызметтері, жоғарғы басқарушылар және
олармен тағайындалған адамдар алды. Сонымен, принципиальді түрдегі жаңа
реттеуші жүйе пайда болды (құқық), оларды тәртіп мазмұны, адам тәртібіне
ықпал ету жолдары, көріну нысандары, қамтамасыз ету тетігі бөліп көрсетеді.
1.2 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың түрлері
Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың түрлері мынандай
сипатта болды:
1. Табиғи (биліктің құрылымындай) сипатта, тарихи қамтамасыз етілген
құрылым процессі.
2. Әдет тетігінің негізгі әрекетіне сай.
3. Синкретичносты, алғашқы тұрмыстық моральдің, діннің, салттар-
нормаларының бөлінбеуі (осыған сай аты мононормалар, оны бірінші рет
кіргізген орыс этнографы А.И.Першиц).
4. Мононормалардың ұйғарымдарында өкілетті-міндеттеу сипаты болмаған:
олардың талаптары құқық не міндеттілік болып есептелмеген, себебі,
өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиги жағдайының
көрінісі болған. Осы туралы Ф.Энгельс былай деп көрсеткен: Рулық
құрылымның ішінде құқық пен міндеттіліктің арасында ешқандай
айырмашылық жоқ; қоғамдық жұмысқа қатынасу не қатнаспай, қанды кек
алу не сатып алу үшін төлем төлеу не міндеттілік мәселелері жоқ; ондай
сұрақ оған жөнсіздік және тамақ сол сияқты, ұйқы, аң аулау құқығы не
міндеттілік жоқ? (Происхождение семьи, частной собственности и
государства, 1884). Ру мүшесі өзін және өзінің қызығушылығын рулық
ұйымның қызығушылығынан бөлмеген.
5. Тиым салудың үстемдігі. Көп жағдайда табу нысанында, яғни қарсы келуге
болмайтын тыйым салу, оны бұзу жоғарғы табиғи күшпен жазаланады.
Тарихи деректерге қарағанда табу инцестердің бірінші тыйым алу нысаны
болған – қандас туыстардың үйленуін тыйым салусышы болған.
6. Тек сол берілген ру ұжымына таратылуы (әдетті бұзу – туысқандық іс).
7. Мифтердің, саг, былин, нештүрлі әңгімелердің және басқа қоғамдық
сананы әсерлеу нысандарының нормативті-реттеушілік маңызы.
8. Арнайыланған санкциялар – бұзықтық тәртәбін ру мушелері жағынан
жазалау (қоғамдық айыптау) острокизм (ру қоғамдастығынан шағыру,
оның нәтижесінде адам русыз және тайпасыз қалады. Ондай жағдай
адамды өлімге айдағанмен бірдей болған). Сонымен қатар, кнәні адамға
дүре соғу, өлім жазасы берілген.
Құқық, мемлекет сияқты қоғамның табиғи-тарихи дамуының, яғни қоғамдық
организмдегі болатын табиғи процесстердің нәтижесі. Құқықтың пайда болуы
туралы өте көп теориялық болжамдар бар. Олардың біреуіне марксизм теориясын
жатқызуға болады. Ондағы құқықтың пайда болу схемасы мынандай:
Қоғамдағы еңбектің бөлінуі, өндіргіш күштердің өсуі – қосымша табыс –
жеке меншіктің пайда болуы – антагонистік таптар – мемлекет пен құқық
таптық мемлекеттің құралы. Сонымен, бұл үлгіде бірінші орынға құқықтың
пайда болуындағы саяси себептерді қояды.
Авторлар құқықтың генезисін түсіндіруде неолитикалық революцияның
түсінігін пайдаланады (сөзден неолит - жаңа тас дәуірі), бұл VIII-III ғғ.
Б.д.д. иеледенуші экономикадан өндіруші экономикаға көшкен кезең.
Өндірісті реттеуге, бөлуге және товар айналымымен жүргізуге, әлеуметтік
топтардың қызығушылығын келістіруге, таптық қарама-қайшылықты жоюға, яғни
өндіріс шаруашылығының талабына сай келетін жалпы тәртіп орнатуға
қажеттілік пайда болады.
Құқықтың құрылуы мынадан көрінеді:
а) әдет жазбаларында, әдет құқығының қалыптасуында;
б) әдет тестілерін жалпыға мәлім ету;
в) арнайы органдардың (мемлекеттік) пайда болуы және олардың жалпыға
бірдей адал тәртібінің болуына жауап беретін, оларды ресми пайдалануға
мүмкін нысанда бекіту, іске асырылуын қамтамасыз ету.
Әдеттерді санкцияландыруда және соттардың прецеденттерін құрғанда ең
маңызды рольді жрецтердің сот қызметтері, жоғарғы басқарушылар және
олармен тағайындалған адамдар алды. Сонымен, принципиальді түрдегі жаңа
реттеуші жүйе пайда болды (құқық), оларды тәртіп мазмұны, адам тәртібіне
ықпал ету жолдары, көріну нысандары, қамтамасыз ету тетігі бөліп көрсетеді.
Құқық және адалдық
Құқық адалдықтан бөлінбейді: ол құқықтың жүрегі. Адалдық, табиғи
құқықтың негізгі принципі ретінде іштей құқыққа жақын, ол сыртқы мәжбүрлеу
күші ғана емес, адалдыпен әрекет жасаудың ұйғарыма іспетті. Бостан босқа
дұрыстық, правда, адалдық және құқық сөздері айтыла салмаған, олардың
негізі бір, осыған байланысты көне түсініктер jus (құқық) және justitia
(адалдық).
Құқықтың негізі – сонда ол – барлық және әрбір адамның
қызығушылықтарының адалдық тепе-теңдігін белгілейтін тәсіл (инструмент
(сайман) нысан): жеке адамның, әлеуметтік топтардың, таптардың, әлеуметтік
бірлестіктер мен құрылымдардың қызығушылықтары. Тек осы жағдай, жазылған
(позитивті) әр елдің құқықтарының табиғатының және құқықтың негізінің сай
келуіндегі өлшемін көрсетеді. Тек барлық әлеуметтік субъектілердің
қызығушылықтарының келісімділігін есепке алу ғана, құқықтық ұйғарымдардың
іске асырылуының негізі және кепілі ретінде көрінеді.
Сонымен қатар, ең адал әлеуметтік компромисс табиғи компромистің
күшіне сай (әр уақытты алдын-ала белгіленген (өз( қызығушылығынан жалпының
пайдасына сай бас тартуы) өз жағдайынан шегіну мүмкіншілігін пайдалана
отырып компромистік шешім тәртібіне сай болады, құқық өз табиғатымен солай
болады.
Міне, осындай кездерде құқық өз ұйғарымен мәжбүрлеу мүмкіндігін
пайдаланып іс жүзіне асырады: адалдық, күшпен қолданбаса, күшсіз (Блез
Паскаль).
Дегенмен, тағыда көңіл аударатын нәрсе – мәжбүрлеу құқықтың
объективтік қажет болса да, ол емес тек адалдық ғана оның негізін
белгілейді. Құқық, сонымен қатар, күштеуге емес, адалдыққа сүйенеді, ал
күшке тек зорлық, зомбылық, сүйенеді.
Адалдық түсінігі көне кездерден бастап зерттелген. Адалдық құқықтың
негізі ретінде кең көлемдегі теорияны Аристотель құрды. Ол адалдықтың екі
түрін көрсеткен: теңестірушілік және бөлушілік (распределяющую).
Теңестірушілік адалдық – адамдар бағалы заттармен айырбас жасағанда
және шығынды орнына келтіру кезенде басқарушылыққа алатын құбылыс.
Бөлушілік адалдық – адалдыққа тең және еместікті мойындайды, әртүрлі
адамдардың арасындағы, қоғамдық игілікке қысқанына сай тең емес бөлік.
Адалдық идеясының әрі қарай дамуы Көне Рим заңгерлерімен, оның ішінде
Цициренмен жалғасын тапты.
Құқық пен адалдықтың бірлігі рим құқығының формуласында бекіде: құқық
дегеніміз жақсылықтың және адалдықтың искусствосы; құқықтың ұйғарымы
мынандай; адал өмір сүру, басқаны жәбірлемеу, әр адамға өз сынып беру.
Белгілі философ А.И.Новиковтың айтуы бойынша тек Римде ғана, адалдық
түсінігі философиялық тілдегі талдаудан кейін құқықтық формуланың анық
тіліне аударылды.
Орта ғасырда құқық және адалдық, рим құқығын кең көлемде зерттеуге
көшкен кезде әрі қарай дамыды, әсіресе, глосоттардың мектебіне байланысты.
Бұл мәселеге көңіл аударып маңыз бергендер сол кездегі XVII-XVIII ғғ.
Алдынғы қатарлы ғалымдар: Гроций, Гоббс, Монтескье, Вольтер, Дидро, Гольбах
және немістің классикалық философиясының өкілдері Кант, Гегель болды және
марксизм териоясында да өз дамуын жалғады.
Қазіргі кезде бұл мәселелерге көңіл аударып жүрген ғалымдар
Г.В.Мальцев және А.И.Экимов. олардың арнайы монографиялары 1977 ж. және
1980 жылдары шыққан. Аристотель айтқандай адалдықтың негізінде адалдықтағы
теңдік пен адалдықтағы теңсіздікті байланыстыру жатыр.
Г.В.Мальцевтің сөзімен, адалдық дегеніміз теңдік пен теңдік еместің
элементтерінің диалектикалық байланыстары, яғни адалдық өзіңмен тең
адамдарға, тең қатнас және тең емес адамдарға, тең емес қатнастармен
көрінеді.
Профессор А.И.Экимов адалдықты субъектілердің әрекетін өлшеуге әдет-
ғұрыппен негізделген белгі ретінде, соларға сай әркімнің қылығына қарай
іске асырылатын әртүрлі нәтижелердің түрлерінің пайда болуы деп анықтайды.
Құқық өз табиғатына сай реттеуші, әртүрлі субъектілерге тең шара
қолдану негізінде жұмыс істейді. Және осының өзінде құқықтың адалдығын
көруге болады, себебі ондай реттеушілік әртүрлі аударпалықты тең көтеруге
арналған мөлшерлестік, баланс жасау принциптеріне негізделген.
Сонымен қатар, құқық теңсіздік өйткені өзіне тән табиғатына сай
әрекет принципінде толығымен адамдардың жекелеген қасиетін есепке алмайды.
Белгілі мөлшерде ол субъектілерге заңға сай бостандық құқығын берген
кезде орнына келтіріледі.
Адалдықтың маңыздылығы құқықты юрисдикциялық аяда қолданғанда арта
түседі, әлеуметтік келіспеушілікті шешкенде, жаза белгілегенде. Сонымен
қатар, мемлекеттің тарапынан қылмыс жасаған адамға берілетін жаза мөлшері
оның жасаған қылығына міндетті түрде сай болуы қажет.
Құқық пен адалдықтың арасындағы қарама-қайшылықтың пайда болуы, тек
адал емес құқық нормалардын қолданғандығынан ғана емес, мемлекетпен басынан
бастап адал емес құқық нормаларын шығаруына да байланысты.
Сондықтан, адалдық ең алдымен, мемдекетпен нормативті-құқықтық
актыларды қабылдау процесінде қамтамасыз етілуі қажет.
Сонымен, құқық бір жағынан шындықтың моральдық бастауына негізделуі
міндетті, ал екінші жағынан, - қоғам өмірінің заңына адалдықты сіңіретін
нысаны болуы керек.
Құқық және мораль
Атау мораль және адамгершілік негізінен бір маңыздылықта
пайдаланылады – сөз – сонинимі сияқты. Бірақта олардың маңыздылығы
бірдейлігі қосымша аспектіде көрінеді (заң ғылымдарының бағдарламасының
мақсатарына байланысты).
Дегенмен кейбір этика саласындағы манадар (мораль туралы ғылым)
олардың айырмашылығына көңіл аударады. Гегель де мораль мен адамгершілікті
бөліп құқықты, моральды және адамгершілікті объективті рухтың дамуындағы
бірінен соң бірі өтетін үш сатысы, (кезеңі) деп есептеген. Соған сай
латынша mores деген, басқа емес, мінез есебінде.
Этика туралы әдебиетте мораль (адамгершілік) қоғамдық сананың нысаны
ретінде анықталады және ол әлеуметтік шындықты арнайы, тарихи қамтамасыз
етілген жақсылық және жамандық түрінде көрсетеді.
Сонымен қатар, олар адамның санасында принциптер, нормалар, идеялар
түрінде бекітіліп, адамдардың тәртібін және қоғамның тұтастай дамуын
реттеуге бағыттлған.
Құқық және мораль – адам тәртібінің негізгі әлеуметтік реттеушісі.
Олардың жалпы ерекшеліктері бар, бір-бірінен айырмашылықтары бар және бір-
бірімен келіскен.
Жалпы ерекшеліктері (черты):
а) әлеуметтік нормаларға жатады және жалпы нормативтік қасиетке ие.
б) негізгі тәртіпті реттеуші;
в) жалпы мақсаты бар – стратегиялық мақсатына байланысты адамгердың
тәртібін қоғамды тұтастық ретінде сақтау және дамыту;
г) жоғарғы адамгершілік принцип ретінде адалдыққа негізделеді;
д) индивидтердің бостандығының өлшемі ретінде көрініп, оның шекарасын
белгілейді.
Айырмашылығы:
1. Мораль құқықтан, құқықтық санадан және қоғамның мемлекеттік
ұйымдасуынан ерте құрылады. Мораль қоғам мен бірге пайда болады, ал
құқық – мемлекетпен. Моральдің өзінің тарихи даму кезеңі бар және
индивид пен қоғамның қызығушылықтарын келістіру қажеттілігі үшін
пайда болады.
2. Бір елдің ішінде, бір қоғамда тек бір құқық жүйесі ғана өмір сүреді.
Молраль бұл мағнада әртүрлі: қоғамда бірнеше моральдік жүйелер болуы
мүмкін (таптар, аз әлеуметтік топтар, профессиональды қабаттар,
индивидтер). Қандай қоғамда болмасын жалпыға бірдей қабылданған
моральдік көзқарастардың жүйесі болады (былайша айтқанда үстемдік
етуші мораль).
3. Моральдық нормалар, нормативтік көріну ретінде осы қалыптасқан
әлеуметтік ортада, көзқарастар қоғамында жақсылық пен жамандық
жөніндегі ойларда, адалдықта, арда, міндеттілікте, парасаттылықта,
бекзаттықта және басқа этиканың категорияларында пайда болады.
(Моральдық сапаның негізгі категориялары – жақсылық және
жамандық, онсыз моральдық бағаланушылық мүмкін емес). Мұнда
моральдық жүйенің құрылу процессі қоғамдық сананың қойнауында ішкі
себептермен пайда болады.
Құқықтың құрылу процессі де өте қиын, өте терең әлеуметтік негізі бар,
дегенмен құқық өзінің нысанымен және мазсұнымен бірігіп мемлекеттің арнайы
әрекетінің нәтижесі, оның еркінің көрінісі ретінде пайда болады.
4. Мораль қоғамдық санада сүреді және оның өмір сүру нысаны болып
табылады. Бұл жағдайда моральді қоғамдық сананың нысаны ретінде болу
өте қыйын және мораль нормативтік-әлеуметтік реттеуші ретінде
құқықтан айырмашылығы бар, мұнда жеткілікті түрде құқықтық сана мен
және құқықпен екеуінің арасындағы шекараны анық көрсетуге болады.
Құқық моральға қарағанда анық нысандары объективтендіру, сырттай
бекіту (құқықтың формальдық қайнар көздері) бар. Моральдың жүйесінің
түрлерін жинап жазбаша түрде моральдық кодекс ретінде ұсынуға болады.
Бірақ, мораль әлеуметтік реттеуші ретінде объективті түрде оны қажет
етпейді.
5. Құқық нормалары мен мораль нормаларының реттеу пәндері бір-біріне
сәйкес келмейді. Егер оларды дөңгелек ретінде ойласақ, олар бірі-бірі
басып өтетін болады. Яғни, олардың жалпы реттеу пәндкріне әлеуметтік
аялар жатады және тек құқықпен не тек моральмен реттеледі.
Моральдық реттеудің арнайы пәндеріне – достық, сүйіспеншілік, өзара
көмек т.с.с. жатады, онда құқық реттеуші ретінде өзінің ұйғарымының
орындалуына сырттай бақылауды талап етеп, алдын-ала мемлекеттік мәжбүрлеуді
іске асыру мүмкіндігін пайдалынуы мүмкін емес және оған өтпеуі қажет.
Дегенмен, құқықтың реттеу аясында мораль кіргізілмеген, себебі, олар
өздерінің табиғатына байланысты принципиальді түрде моральдық бағалауға
берілмейді: олар этикалық нейтральды жағдайда. Ондай аяларға, техникалық
заң нормаларының пәні жатады.
6. Ішкі ұйымдастыру көзқарастарына байланысты сол, не болмаса басқа
моральдық жүйелер тұтас нормативті құрылым бола тұруп, сондай
лоникалық дұрыс тізілген және жеткілікті қатал құрылымды иемденбеген
(элементтер заңмен байланысты) құқфық жүйесі ретінде.
7. Құқық пен мораль құралдары мен әдістері артқылы өз нормаларын іске
асыруымен айырылады. Егер құқық, белгілі болғандай мемлекеттік-
мәжбүрлеу мүмкіндігі артқылы іске асырылса, моральдық нормалар
қоғамдық пікірдің күшімен кепілденеді, мораль нормаларының бұзылуына
қоғамның негативтік реакциясы қарсы қарсы әсер етеді.
Сонымен бірге, моральдың табиғаты мынандай, яғни нағыз моральдық
тәртіп тек сонда ғана болады, егер ол адамдардың сеніміне сай жасалса, яғни
адалдықта және этикалық талаптардың қажеттілігі болса және адамның тәртібін
оның ұяты басқарса. Моральдың алтын тәртібі бар: басқа адамдарға өз
керегіңге сай қатнас жаса, өйткені олар да саған сондай қатнас жасауы
мүмкін.
Құқық және мораль бір-бірімен келісімділікте. Құқық үстемдік моральдың
іске асыру нысаны.
Мораль құқыққа қарсы тәртіпті шырт мінездік ретінде мойындайды.
Моральдық нормалар шығармашылық әрекет кезінде және құқықты іске асыру
кезенде маңыздылығы көрінеді: ең алдымен, құқық нормаларын қолдану
процессінде. Құқыққолданушы адал шешімді мінез-құлық талаптарына сүйенбей
шығара алмайды.
Сонымен қатар, мораль нормалары мен құқықтың арасында қарама-
қайшылықтың болуын ұмытпай керек. Бұл олардың даму процесстерімен
байланысты: алдыда мораль нормалары сол сияқты құқық нормалары болуы
мүмкін.
Құқық және дін.
Дін (латын сөзінен religio - құдайшылдық, аса үлкен құрмет
көрсететін нәрсе, ерекше нәрселер) – дүниетаным және дүниені сезіну,
сонымен қатар соған сай келетін тәртіп және арнайы әрекеттер (культ),
сенімге негізделген құдайдың не құдайлардың барлығына және оның табиғаттан
жа жоғарылығын мойындау.
Ғалымдардың болжамдары бойынша дін жоғарғы палеолит кезінде пайда
болған, яғни (тас ғасырында) 40-50 мың жылдар кейін алғашқы қауымдық
қоғамның салыстырмалы жоғарғы даму кезені. Адам баласының дамуындағы
алғашқы кезеңдерде дін дүниені іс жүзінде және рух нысандары ретінде
иемденгісі келді, онда адамдардың түсінігінде олардың табиғатқа тәуелдігі
көрінді.
Алғашқы кезде дін қатынасының объектісі шын мәнісінде бар нәрсе
болатын, олардың жоғарғы сезімділіктегі қасиеттері болған – фетиш. Фетишизм
магиялармен байланыста болып өмір ағымына ықпалды өз керектіріне сай бұруға
ұмтылды, оның барлағы неше түрлі бал ашу салттары (обрядтары) арқылы,
сиқырлау т.б. жүргізді.
Рулық құрылымның ыдырау процессінде рулық және тайпалық діндердің
орнына политеистік (политеизм – көпқұдайшылдық) ерте классикалық қоғамның
діні келді. Кейінгі тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік, не ұлттық
үстіндегі діндер – буддизм (VI-V ғасырлар), христиандар (I ғ.) және ислам
(VII ғ.) пайда болды. Олар жалпы сенімдегі адамдарды этникалық тілдік,
саяси жағдайларына қарамастан біріктірді.
Дүниежүзілік діндердің маңызды айырмашылық ерекшеліктеріне, оның
ішінде христиан мен ислам монотеизмге (бір құдайға ғана сенім) жатады.
Біртіндеп, діни ұйымдардың және дни қатнастардың жаңа нысандары – шіркеу,
духовенство (клир) және миряндар пайда болды. Әрі қарай теология (құдай
туралы ілімдер) дамиды.
Маркстың тұжырымдамасы бойынша, дін сондай мөлшерде жоғалады қалай
социализм дамыса. Дегенмен, тарих көрсеткендей, дінінің мемлекетпен бұзуи
қоғамды шырпі мінезділіктегі деградацияға әкеліп соқтырды және әруақытта
құқыққа және құқықтық тәртіпке пайда әкелмейтіндігі көрінді, себебі,
аяғында құқық және дін адамгершілік бағалылықты бекітуге және дамытуға
қажет.
Міне осыған байланысты олардың бір-бірімен келісімділігі (профессор
Е.А.Лукашева). Діни ойларға байланысты діни нормалар құрылады және олар
әлеуметтік нормалардың бір түрі болып есептеледі.
Дін және діни нормалар пайда болып алғашқы мононормаларға айналады, бірақ
тез арада алғашқы қауымдық қоғамның барлық реттеу тетігіне өтеді.
Мононормалардың қалпында тығыз байланысып араласып кеткен моральдік,
діни, мифологиялық ойлар және тәртіптер болды, олардың мазмұндары сол
кездегі адамның қыйын жағдайларына сай белгіленді.
Алғашқы қауымдық құрлыстың ыдырау кезеңінде мононормалар дінге,
құқыққа және моральге бөлінеді.Қоғамның әртүрлі даму кезеңдерінде және
әртүрлі құқықтық жүйелерде құқықпен діннің әрекетестігі деңгейі мен сипаты
әртүрлі болды.
Кейбір құқықтық жүйелерде діннің және құқық нормаларының байланысы өте
тығыз болды, оларды дни құқықтық жүйе есебінде білуге болады. Сондай көне
құқықтық жүйелердің бірі – индустық құқық, олармен тығыз түрде моральдық,
әдеттік және діни нормалар алаласып кетті.
Келесі мысалға – мұсылман құқығын алсақ, олда діннің бір жағы ретінде
исламды шариат деп атайды (аудармасы – жүретін жол). Сонымен, діни
құқықтық жүйелер – қоғам өмірінің барлық жағын қамтитын біртұтас жалғаз
діни – адамгершілік және құқықтық реттеуші.
Феодализм кезенде Европада кең тараған, канондық құқық (шіркеулік)
құқық және шіркеулік юрисдикция болды.
Канондық құқық, құқық ретінде және діни құқық жүйесі – шіркеу құқығы,
табынушы қоғамдастықтардың құқығы, бірақ ол әруақытта бәрін қамтитын және
кемелденген жүйеге айналмаған, тек светтік құқыққа қомысша ретінде әрекет
жасаған қазіргі белгілі қоғамда светтік құқықпен қамтылмаған мәселелерді
реттеуші ретінде көрінеді (шіркеулік ұйымдастыру, табыну тәртіптерін
басқарып кейбір жанұялық қатнастарды шешкен т.б.).
Буржуазиялық революцияның процессінде теологиялық идеология заңды
дүниетанымымен алмасып құқықтың ролі артып қоғамның біркелкі дамуын
қамтамасыз ететін жасампаздықтың басы болды.
Құқық нормалары мен діни нормалардың әрекеттсетік сипаты қоғамдағы
әлеуметтік жүйедегі реттеушілікпен белгіленеді және діни, моральдық, құқық
нормаларының мемлекетпен байланысына сүйенеді. Мысалы мемлекет өзінің
құқықтық нысаны артқылы діни ұйымдармен байланысын және олардың белгілі
қоғамдағы құқықтық статусын белгілейді. Мысалға, Қазақстан Республикасының
Конституциясының 19-бабы бойынша:
1.Әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі
анықтауға және оны көрсету – көрсетпеуге хақылы.
2. Әркімнің ана тілі мен тіл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатнас,
тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар - деп
көрсетілген. Ал 5 баптың 5-ші тармағы дін туралы тағы былай бекітеді
Шетелдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызметі, сондай-ақ
шетелдік діни орталықтардың Республикадағы діни бірлестіктер басшыларын
тағайындау Республиканың тиісті мемлекеттік органдармен келісу арқылы
жүзеге асырылады.
Құқықтық және діни нормалар өздерінің моральдік – адамгершілік
мазмұндарына сай сәйкес келеді. Мысалы, өлтірме және ұрлама деген
сөздер адамдардың діни сізімдерін оятады. Соған байланысты еске алатын
жағдай, дни нормалардың ықпал ету жағынан қарасақ - өте күшті тәртіпті
реттеуші ретінде көрінеді.
Сондықтан, олар – қоғамдағы адамгершілікті құқықтық тәртіпті қолдауға,
сақтауға және арналған маңызды, ең қажетті құрал болып табылады.
2. Тарау Құқықтың пайда болуы
2.1 Құқықтың пайда болуы әдістері
Құқықтың пайда болуы әдістері мынадан көрінеді:
а) әдет жазбаларында, әдет құқығының қалыптасуында;
б) әдет тестілерін жалпыға мәлім ету;
в) арнайы органдардың (мемлекеттік) пайда болуы және олардың жалпыға
бірдей адал тәртібінің болуына жауап беретін, оларды ресми пайдалануға
мүмкін нысанда бекіту, іске асырылуын қамтамасыз ету.
Әдеттерді санкцияландыруда және соттардың прецеденттерін құрғанда ең
маңызды рольді жрецтердің сот қызметтері, жоғарғы басқарушылар және
олармен тағайындалған адамдар алды.
Сонымен, принципиальді түрдегі жаңа реттеуші жүйе пайда болды (құқық),
оларды тәртіп мазмұны, адам тәртібіне ықпал ету жолдары, көріну нысандары,
қамтамасыз ету тетігі бөліп көрсетеді.
Құқықтық белгілеріне мынаны жатқызуға болады:
1. Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатасында пайда болады.
2. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеушісі, әлеуметтік
нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады:
а) адамдарды;
б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты (қоғамдық қатынастарды);
в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
3. Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге
қатнасушылардың белгіленеді.
4. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік
келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың
теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік
бостандығының өлшемі.
5. Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің
бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың
формальды қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз
идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып
табылады.
6. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз
әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы? Есі дұрыстығы, заңды тұлғаның
жалпы белгіллеріне) сай әрекет етеді.
7. Құқықтың әрекеті қоғамдық қатнастардың субъектілеріне олардың
жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне
негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
8. Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік
және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде
формальды мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде,
заңды прецеденттерде т.б.
9. Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен
мақсатқа сай қарым-қатнасытарғы элементтердің жүйесі.
10. Құқық бәріне міндеттілік. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік
нормаларға қарағанда жалпымемлекеттік нормативтік жүйені құрады және
өзінің әрекетін қоғамның барлық мүшелеріне жүргізеді.
11. Құқыққа процедуралық тән. Процедураны уақытында талдайтын тәртіп
ретінде өз мөлшерінде барлық әлеуметтік реттеушілер пайдаланады. Бірақ
құқықты процедура (нормативті ретінде) тереңірек көрінеді: құқық
жүйесінде көптеген процедуралық салалар бар (азаматтық процессуальдық,
қылмыстық процессуальдық). Процедура іске асыру ретінде және заң
нормаларын басып шығаруға қолданылады.
12. Құқық интелектуальды – еріктегі реттеуші ретінде әрекет етеді. Құқық
арнайы – заңдылықтағы таза құқықтық тетік ғана емес, сонымен қатар,
психологиялық тетік: ол адамның еркін, тек оның санасына байланысты
реттейді. Белгілі жағдайда, құқықты билік сипаты бар ақпарат жүйесі
ретінде қарауға болады, себебі, субъектілердің еркін, тәртібін саналы
түрде басқара алады.
13. Құқық мемлекетпен тығыз байланыста. Себебі, мемлекет қоғамды
нормативтік-құқықтық актыларды шығару арқылы реттейді (сонымен қатар,
нормативті – құқықтық актылар шығару үшін өз өкілдігін беру арқылы,
белгілі дәстүрлерге санкция беру, заңды прецеденттер жасау), яғни
заңға айналдыру.
14. Құқық мемлекеттің күштеуімен қорғалады. Басқа әлеуметтік нормалар
ондай мемлекеттік – күштеу арқылы іске асыру мүмкіндігімен қамтамасыз
етілмеген (мүнда әгіме мемлекет жағынан оны қолдау туралы болып отыр).
15. Құқықтық түсінігі құқықбұзу түсінігіне кіргізіледі: Құқықтың қажеттігі
сонда керек, егер адам құқықпен белгенген тәртіптің қоғамға қауіпті
деген жерін бұзса. Яғни, құқықтың белгісі ретінде оның әруақытта
тәртіп нормасынан асып кендік жағдайға кез болу мүмкіндігін атауға
болады. Құқықтың түсінігін анықтайтын теориялар өте көп. Мұның өзі
заңдылыққа жатады. Себебі, ешқандай анықтама толығымен түсініңтің
барлық белгілерін қамтый алмайтындығы белгілі.
Жоғарыдағы көрсетілген белгілерге қарап, құқық дегеніміз, ресми қайнар
көздерде құпталған, мемлекетпен кепілдінген қоғамның ішіндегі процесстерге
қатынасушылардың әлеуметтік маңызды тәртіптерін қызығушылық теңдіктің
негізінде қоғамның барлық салаларындағы құқықтық қинауды келісілген ерікке
сай реттейді.
Жалпы бұл бағыттағы ең нәтижелі жұмысқа, әрбір анықтамаларды
қалыптастыру емес, құқықтың қасиетін терең зерттеу артзылы құқықтық
түсінікті жетілдіру.Құқықтың әлеуметтік реттеуші ретіндегі объективтік
қасиетіне формальды белгілік (определенность), яғни нысандағы белгілік.
Құқықтық нормалар міндетті түрде объективті болуы керек, сырттан
көрініп, әртүрлі нысандардың мазмұнында болуы керек, себебі өмір сүрудің
жолы, өмірдің нысандары. Онсыз құқық нормаларының барлығын жекелігін
мойындауға болмайды, олардың сырттай объектиленбесе өзінің тәртіпті реттеу
мақсатын орындай алмайтындығын айтпасақта.
Мәселені былай қойсақ, табиғи құқықтың барлығына, адам құқықғының
бөлімбейтіндігіне қарсы шыққандық болып түсінілуі мүмкін, себебі ондай
жағдай, бұрынан позитивті (жазба) құқыққа қарсы қойылған.
Бірақ дүниежүзілік тәжирибе адам құқығының дамуы мен толыққандылығы
олдардың жазба құқығында бекітіліп нормативті құқықтық – актылар арқылы
іске асырылу мүмкіндігі көрсетілген.
Профессор А.Б.Венгеровтың айтуы бойынша, ХХ ғасырда құқықтың белгісіне
байланыста табиғи-құқықтық ережелер мен адамның өмір сүруінен шығатын (оның
негізгі құқығы мен бостандығымен); және басқа құқықтық ережелердің
арасындағы өзгешелік жоғалады.
Барлық құқық аясындағы нысан біреу ғана болады – объективті бекітуді
барлық тәртіп құқығы актыларды және басқа қайнар көздерде көрінетін болады.
Бұрынғы табиғи құқық аталатын жағдай, кәзіргі көзқарасқа, ойларға сай
құқықтың объективтік негізін, қоғамның құқықтық талабын құрады. Ал
мемлекеттің міндеті – бұл мазмұнды ресми актыларға кіргізу.
Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен көптеген
түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу қажет.
Мысалы, құқық нысаны мен құқықтық нысанды айыра білу қажет.
Құқықтық нысан деп негізінен құқықтық құралды атайды, егер олар
әлеуметтік мәселелерді шешу үшін жанама түрде пайдаланса. Мысалы,
экономиканы құқықтық реттеу нысаны.
Құқықты объективтілікке айналдыру нысанымен, қатар (бұл кезде оны,
сыртқы нысан деп атайды) құқықтық ішкі нысанын және ұйымдастырылуын
түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы
құрылымды) зерттейміз.
Құқық нормаларының сыртқы көрінісін құқықтың қайнар көзі деп атайды.
Бірақ бұл термин көп мағнада болады. Құқықтың қайнар көзін формальді
мағнада (құқық нысаны) былай бөледі:
а) материальды мағнада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы,
әруақытта объективті түрде, құқықтың пайда болуын, құқықтық реттеудің
қажеттілігін талап етеді).
б) құқықтық ғылыми қайнар көзі (өткен дәуердегі заңдардың текстілері,
жалнамасын, тарихи хроникалар т.б.)
в) құқықтық қайнар көзі идеологиялық мағнада – қоғамның құқық санасы,
көзқарастар, идеалар, заңды доктриналар.
I.Тарихи бірінші құқық нысанына – (құқықтың қайнар көзі формальды
мағнада) құқықтық дәстүр – мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмұны
бойынша ол шын мәніндегі тәртіптерін жолы, бірақ мемлекеттің – қыстау
арқылы іске асыратын мүмкіндігімен пайдаланады: егер үйреншікті күш жұмыс
істемесе, оған мемлекет араласады. Әдет-ғұрыптарға мемлекеттік санкция беру
екі жолмен жүргізіледі:
а) нормативті-құқықтық актыда (әдетке сілтеу) әдет-ғұрыптың негізгі
нормаларын бекіту арқылы.
б) әдет-ғұрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі ретінде пайдалану
артқылы. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғұрып түгелімен нормативті-құқықтық
актымың теке түсінді толығымен қайталанса, құқықтық қайнар көзі (құқықтық
әдет) әдет-ғұрып делбестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғұрып нормалары
кәзірде нормативті заңды нысанда не сот преценденті ретінде өмір сүреді.
Әдет-ғұрып құқығы ерте кездегі құқықтық жүйесінің даму кезеңдерінде
үстемділік етті. Дегенмен ол кәзіргі кездегі АҚШ-тың, Англияның, ФРГ
құқықтық жүйеде және мұсылман құқығында пайдаланылады.
Әдет-ғұрыптың маңызы Азияның, Африканың және Океандағы даму үстінде
елдерде жоғары бағаланады. Әдет-ғұрып халықаралық құқықтың қайнар көзі
ретінде БҰҰ-ның 1980 жылғы товарларды халықаралық сатып алу-сату
Конвенциясында мойындалған.
II. Құқықтың қайнар көзінің екінші түрі – сот прецеденті. Сот
прецеденті құқықтың қайнар көзі ретінде Көне Римде (преторлық құқық)
мойындалған. Ондай мойындау орта ғасырда да болған. Құқықтың қайнар көзі
сот прецеденті кәзіргі кезде англо-саксандық жалпы құқықққа да таралды
(Англия, АҚШ, Канада, Австралия).
Барлық елдерде сот есебі жарияланады, одан прецендеттен туралы ақпарат
алуға болады. Прецедентті құқықтың қайнар көзі ретінде мойындау соттағы
құқықтық шығармашылық функциясын мойындау, мұндай жағдайда – шын мәнінде
жоғарғы құқықтық мәдениет, сот жүйесі сияқты дамыған құқықтық сана,
демократиялық традиция жөнді ақпарат жүйесі және әлеуметтік бақылаудың
нәтижелері болып табылады.
Соттар прецедентті тудырмайды оларды жасап шығармайды.
Прецеденттірдің көмегімен соттар қоғамда бұрын құрылған нормаларды
бекітеді. Сот прецедентті қажетті заңның жоқтығынан не, сол сияқты бар
кезде де құрады.
Прецеденттер барлық соттармен жасалмайды, тек жоғарғы инстанциядағы
соттармен белгіленеді. Англияда ондай инстанциядағы соттарға Жоғарғы және
сот апппеляциялық және лорд палатасының соттары жатады. Россияның құқықтық
жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде құқықтың қайнар көзі ретінде
мофындалмаған.
Мемлекеттің басқару аясының қызыметінде құқықтың қайрнар көзі
әкімшілік прецеденті болуы мүмкін.
Сонымен, заң прецеденті (сот не әкімшілік) – сот және әкімшілік
шешімдері мұндай жұмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын)
пайдаланылды және заңды тәртіпке айналды.
Сот прецеденті - бұл соттың шешімі, онда сот ізденіп өз жұмысын шешу
үшін жаңа заң нормаларын табады және пайдаланады, яғни прецедент болып
аталуы үшін бірегей ғана сот шешімі болуы қажет. Сонымен қатар, жалпы
құқық! Елдерінде прецедент – бірнеше соттардың шешімімен құрылады.
III. Құқық нормаларының қайнар көздерінің біріне, яғни үшіншісі
ретінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға болады.
Барлық құқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы құқық белгілеуші
ретінде мойындалады. Бірақ оны құқықтың қайнар көзі ретінде басқа құқықтық
келісіндерден, жекелеген заңды актылардан (мысалы азаматтық құқықтағы сату-
саты алу келісімі) айыра білу керек. Себебі, оларда заңды тәртіпті
белгілемейді тек нақты субъектілердің нақты құқықтары мен міндеттерін
белгілейді.
Нормативті-құқықтық келісімдер ретінде субъектілердің өзара сөз
байласулары көрінеді, өйткені онда жаңа заң тәртіптері бар. Келісім
құқықтың қайнар көзі ретіндегі маңызы халықаралық және Конституциялық
құқықтар үшін көбрек қажет, себебі, базарлық қатнастардың дамуына
байланысты азаматтық және еңбек құқықтарының аясында таралады.
Жалпы алғанда, нормативті-құқықтық келісімдердің заң нормаларының
қайнар көзі ретінде үлкен болашағы бар.
IV. Төртінші (ең маңызды) құқықтың қайнар көзіне нормативті- актылар
жатады (ол туралы келесі сұрақта).
Заңды доктриналар (құқықтық теориялар, құқық туралы ілімдер) құқықтың
төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне жатады. Оның үлкен маңыздылығы Ертедегі
Рим құқығына әсер етті.
Белгілі рим юристеріне соттарға міндетті түсініктеме беруге рұқсат,
құқық берлген. Кәзіргі кезде, заңды доктриналар мұсылман құқығының шығу
көздеріне айналды. Англиядағы соттар өздерінің кейбір шешімдеріне негізді
ғалымдардың жұмыстарынан табады соған сүйенуге тырысады.
Көп елдердегі континентальдық және жалпы құқықтардың қайнар көздеріне
құқықтың жалпы принциптері (қағидалары) жатады.
1. Нормативті-құқықтық акт: түсінігі және түрлері
Нормативті-құқықтық акт құқықтың негізгі нысаны ретінде жазулы құқық
елдерінде пайдаланылады. Оның өзіне тән негізгі сипатымен белгіленеді, яғни
ол бір жағынан, заң нормаларының қайнар көзі болып табылады, ал екінші
жағынан, құқықтық актылардың түрлеріне жатады. Сонымен, нормативті-құқықтық
акт:
а) заң нормаларын ұстайды;
б) арнайы жазбаша акт-құжат болып саналады;
в) мемлекеттің ерекше шығармашылық әрекеттерінің нәтижесі.
Нормативті-құқықтық акт өкілеттік заңдар тәртібінде не болмаса
референдум атрқылы қабылдануы мүмкін, бірақ әр уақытта мемлекеттің еркін
көрсетуі қажеттілік.
Нормативті-құқықтық актыны оның жоғарыдағы көрсетілген белгілерін
есептей отырып заңды нормаларды бойына сіңірген және белгілі процедуралық
нысанды қабылданатын арнайы жазба акт-құжат ретінде білуіміз керек:
а) мемлекеттің міндетті органдарымен;
б) өкілетті заңдар тәртібінде;
в) референдум тәртібіндегі.
Нормативті-құқықтық актілерді басқа құқықтық актілердің түрлерінен
айыра білу қажет – жекелеген заңды актыларден, ең маңыздысы – құқықты
қолдану актісінен.
Оларды біріктіретін жалпы заң табиғаты, әрқайсысының мемлекеттік-билік
ұйғарымдары бар, бірақ қолдану актысында бұл ұйғарымдар жекеленген,
нақтылық (субъектілерге және мазмұндарына байланысты) сипатта болады.
Нормативті-құқықтық актілардың негізгі мақсаттары – құқық нысандары
басқа басқадағыдай – құқықтық ақпаратты сақтап жөнді жағдайда қажетті
жерлерге жеткізеді.
Бұл жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Тарау Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы және
түрлері
1.1 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы ... ... 5
1.2 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың түрлері ... ...8
2. Тарау Құқықтың пайда болуы
2.1 Құқықтың пайда болуы
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
2.2 Құқықтық нормативтік реттеу
жүйесі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...47
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .56
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..58
Кіріспе
Тәуелсіз ел құқықтық мемлекетімзде әлеуметтік нормалар өзекті мәселе
болып табылады. Мемлекеттік құрылымдар бес мың жыл кейін пайда болды. Ал
адамның әлеуметтік эволюциясына 40-50 мың жылдар болады. Сонымен,
мемлекеттің пайда болуына дейін адам баласының бірге өмір сүруіне арналған
нысандары болған, және әлеуметтік басқару, билік, нормативтік
реттеушіліктер болғандығы анық.
Қоғамдық феномендердің қалыптасуы табиғи – тарихи процесс ретінде
адамның өмір сүру ортасының қаталдығына тікелей байланысты болды және сол
әлеуметтік тұрмыстың нысанын сақтау қажеттілігінен тұған.
Адамдардың бірге өмір сүруінің нысанына рулық құрылым жатады (алғашқы
рулық қауымдастық), ол қандас туысқан адамдардың бірігуінің нәтижесінде
пайда болады, коллективті түрде еңбек етіп, жалпы меншіктілік болып
есептелмеген, себебі, өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік,
табиги жағдайыныңайда болады, табыс ру мүшелеріне бірдей бөлінген. Осындай
жағдай рудың адамдардың теңдігін бекітіп, олардың қызығушылығы бір
қалыптасқан.
Рудың басқару өз табиғатына байланысты өзін-өзі басқару нысанында
ұйымдасқан: билік органдары (рудың жасы үлкен адамдарының жиналысы болған).
Оған рудың құдайлары, старейшиналары т.б. кірген.
Нормативтік реттеу жүйесі үшін, алғашқы қауымдық қоғамдағы реттеу
мынандай сипатта болды:
Табиғи (биліктің құрылымындай) сипатта, тарихи қамтамасыз етілген
құрылым процессі.
Әдет тетігінің негізгі әрекетіне сай.
Синкретичносты, алғашқы тұрмыстық моральдің, діннің, салттар-
нормаларының бөлінбеуі (осыған сай аты мононормалар, оны бірінші рет
кіргізген орыс этнографы А.И.Першиц).
Мононормалардың ұйғарымдарында өкілетті-міндеттеу сипаты болмаған:
олардың талаптары құқық не міндеттілік болып есептелмеген, себебі, өмірдегі
адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиғи жағдайының көрінісі болған.
Рулық құрылымның ішінде құқық пен міндеттіліктің арасында ешқандай
айырмашылық жоқ; қоғамдық жұмысқа қатынасу не қатнаспай, қанды кек алу не
сатып алу үшін төлем төлеу не міндеттілік мәселелері жоқ; ондай сұрақ оған
жөнсіздік және тамақ сол сияқты, ұйқы, аң аулау құқығы не міндеттілік жоқ?
Ру мүшесі өзін және өзінің қызығушылығын рулық ұйымның қызығушылығынан
бөлмеген.
Тыйым салудың үстемдігі. Көп жағдайда табу нысанында, яғни қарсы
келуге болмайтын тыйым салу, оны бұзу жоғарғы табиғи күшпен жазаланады.
Тарихи деректерге қарағанда табу инцестердің бірінші тыйым алу нысаны
болған – қандас туыстардың үйленуін тыйым салусышы болған.
Тек сол берілген ру ұжымына таратылуы әдетті бұзу – туысқандық іс.
Мифтердің, саг, былин, нешетүрлі әңгімелердің және басқа қоғамдық
сананы әсерлеу нысандарының нормативті-реттеушілік маңызы.
Арнайыланған санкциялар – бұзықтық тәртәбін ру мушелері жағынан
жазалау (қоғамдық айыптау) острокизм (ру қоғамдастығынан шағыру, оның
нәтижесінде адам русыз және тайпасыз қалады. Ондай жағдай адамды өлімге
айдағанмен бірдей болған). Сонымен қатар, кнәні адамға дүре соғу, өлім
жазасы берілген.
1. Тарау Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы және
түрлері
1.1 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың ұғымы
Мемлекеттік құрылымдар бес мың жыл кейін пайда болды. Ал адамның
әлеуметтік эволюциясына 40-50 мың жылдар болады. Сонымен, мемлекеттің пайда
болуына дейін адам баласының бірге өмір сүруіне арналған нысандары болған,
және әлеуметтік басқару, билік, нормативтік реттеушіліктер болғандығы анық.
Осындай қоғамдық феномендердің қалыптасуы табиғи – тарихи процесс ретінде
адамның өмір сүру ортасының қаталдығына тікелей байланысты болды және сол
әлеуметтік тұрмыстың нысанын сақтау қажеттілігінен тұған.
Адамдардың бірге өмір сүруінің нысанына рулық құрылым жатады (алғашқы
рулық қауымдастық), ол қандас туысқан адамдардың бірігуінің нәтижесінде
пайда болады, коллективті түрде еңбек етіп, жалпы меншіктілік болып
есептелмеген, себебі, өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік,
табиги жағдайыныңайда болады, табыс ру мүшелеріне бірдей бөлінген. Осындай
жағдай рудың адамдардың теңдігін бекітіп, олардың қызығушылығы бір
қалыптасқан. Рудың басқару өз табиғатына байланысты өзін-өзі басқару
нысанында ұйымдасқан: билік органдары (рудың жасы үлкен адамдарының
жиналысы болған). Оған рудың старейшиналары т.б. кірген.
Нормативтік реттеу жүйесі үшін, алғашқы қауымдық қоғамдағы реттеу
мынандай сипатта болды:
1. Табиғи (биліктің құрылымындай) сипатта, тарихи қамтамасыз етілген
құрылым процессі.
2. Әдет тетігінің негізгі әрекетіне сай.
3. Синкретичносты, алғашқы тұрмыстық моральдің, діннің, салттар-
нормаларының бөлінбеуі (осыған сай аты мононормалар, оны бірінші рет
кіргізген орыс этнографы А.И.Першиц).
4. Мононормалардың ұйғарымдарында өкілетті-міндеттеу сипаты болмаған:
олардың талаптары құқық не міндеттілік болып есептелмеген, себебі,
өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиги жағдайының
көрінісі болған. Осы туралы Ф.Энгельс былай деп көрсеткен: Рулық
құрылымның ішінде құқық пен міндеттіліктің арасында ешқандай
айырмашылық жоқ; қоғамдық жұмысқа қатынасу не қатнаспай, қанды кек
алу не сатып алу үшін төлем төлеу не міндеттілік мәселелері жоқ; ондай
сұрақ оған жөнсіздік және тамақ сол сияқты, ұйқы, аң аулау құқығы не
міндеттілік жоқ? (Происхождение семьи, частной собственности и
государства, 1884). Ру мүшесі өзін және өзінің қызығушылығын рулық
ұйымның қызығушылығынан бөлмеген.
5. Тиым салудың үстемдігі. Көп жағдайда табу нысанында, яғни қарсы келуге
болмайтын тыйым салу, оны бұзу жоғарғы табиғи күшпен жазаланады.
Тарихи деректерге қарағанда табу инцестердің бірінші тыйым алу нысаны
болған – қандас туыстардың үйленуін тыйым салусышы болған.
6. Тек сол берілген ру ұжымына таратылуы (әдетті бұзу – туысқандық іс).
7. Мифтердің, саг, былин, нештүрлі әңгімелердің және басқа қоғамдық
сананы әсерлеу нысандарының нормативті-реттеушілік маңызы.
8. Арнайыланған санкциялар – бұзықтық тәртәбін ру мушелері жағынан
жазалау (қоғамдық айыптау) острокизм (ру қоғамдастығынан шағыру,
оның нәтижесінде адам русыз және тайпасыз қалады. Ондай жағдай
адамды өлімге айдағанмен бірдей болған). Сонымен қатар, кнәні адамға
дүре соғу, өлім жазасы берілген.
Құқық, мемлекет сияқты қоғамның табиғи-тарихи дамуының, яғни қоғамдық
организмдегі болатын табиғи процесстердің нәтижесі. Құқықтың пайда болуы
туралы өте көп теориялық болжамдар бар. Олардың біреуіне марксизм теориясын
жатқызуға болады. Ондағы құқықтың пайда болу схемасы мынандай: Қоғамдағы
еңбектің бөлінуі, өндіргіш күштердің өсуі – қосымша табыс – жеке меншіктің
пайда болуы – антагонистік таптар – мемлекет пен құқық таптық мемлекеттің
құралы. Сонымен, бұл үлгіде бірінші орынға құқықтың пайда болуындағы саяси
себептерді қояды.
Қазіргі авторлар құқықтың генезисін түсіндіруде неолитикалық
революцияның түсінігін пайдаланады (сөзден неолит - жаңа тас дәуірі), бұл
VIII-III ғғ. Б.д.д. иеледенуші экономикадан өндіруші экономикаға көшкен
кезең. Өндірісті реттеуге, бөлуге және товар айналымымен жүргізуге,
әлеуметтік топтардың қызығушылығын келістіруге, таптық қарама-қайшылықты
жоюға, яғни өндіріс шаруашылығының талабына сай келетін жалпы тәртіп
орнатуға қажеттілік пайда болады.
Құқықтың құрылуы мынадан көрінеді:
а) әдет жазбаларында, әдет құқығының қалыптасуында;
б) әдет тестілерін жалпыға мәлім ету;
в) арнайы органдардың (мемлекеттік) пайда болуы және олардың жалпыға
бірдей адал тәртібінің болуына жауап беретін, оларды ресми пайдалануға
мүмкін нысанда бекіту, іске асырылуын қамтамасыз ету.
Әдеттерді санкцияландыруда және соттардың прецеденттерін құрғанда ең
маңызды рольді жрецтердің сот қызметтері, жоғарғы басқарушылар және
олармен тағайындалған адамдар алды. Сонымен, принципиальді түрдегі жаңа
реттеуші жүйе пайда болды (құқық), оларды тәртіп мазмұны, адам тәртібіне
ықпал ету жолдары, көріну нысандары, қамтамасыз ету тетігі бөліп көрсетеді.
1.2 Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың түрлері
Мемлекетке дейінгі кезеңдегі әлеуметтік нормалардың түрлері мынандай
сипатта болды:
1. Табиғи (биліктің құрылымындай) сипатта, тарихи қамтамасыз етілген
құрылым процессі.
2. Әдет тетігінің негізгі әрекетіне сай.
3. Синкретичносты, алғашқы тұрмыстық моральдің, діннің, салттар-
нормаларының бөлінбеуі (осыған сай аты мононормалар, оны бірінші рет
кіргізген орыс этнографы А.И.Першиц).
4. Мононормалардың ұйғарымдарында өкілетті-міндеттеу сипаты болмаған:
олардың талаптары құқық не міндеттілік болып есептелмеген, себебі,
өмірдегі адам әрекетінің әлеуметтік қажеттілік, табиги жағдайының
көрінісі болған. Осы туралы Ф.Энгельс былай деп көрсеткен: Рулық
құрылымның ішінде құқық пен міндеттіліктің арасында ешқандай
айырмашылық жоқ; қоғамдық жұмысқа қатынасу не қатнаспай, қанды кек
алу не сатып алу үшін төлем төлеу не міндеттілік мәселелері жоқ; ондай
сұрақ оған жөнсіздік және тамақ сол сияқты, ұйқы, аң аулау құқығы не
міндеттілік жоқ? (Происхождение семьи, частной собственности и
государства, 1884). Ру мүшесі өзін және өзінің қызығушылығын рулық
ұйымның қызығушылығынан бөлмеген.
5. Тиым салудың үстемдігі. Көп жағдайда табу нысанында, яғни қарсы келуге
болмайтын тыйым салу, оны бұзу жоғарғы табиғи күшпен жазаланады.
Тарихи деректерге қарағанда табу инцестердің бірінші тыйым алу нысаны
болған – қандас туыстардың үйленуін тыйым салусышы болған.
6. Тек сол берілген ру ұжымына таратылуы (әдетті бұзу – туысқандық іс).
7. Мифтердің, саг, былин, нештүрлі әңгімелердің және басқа қоғамдық
сананы әсерлеу нысандарының нормативті-реттеушілік маңызы.
8. Арнайыланған санкциялар – бұзықтық тәртәбін ру мушелері жағынан
жазалау (қоғамдық айыптау) острокизм (ру қоғамдастығынан шағыру,
оның нәтижесінде адам русыз және тайпасыз қалады. Ондай жағдай
адамды өлімге айдағанмен бірдей болған). Сонымен қатар, кнәні адамға
дүре соғу, өлім жазасы берілген.
Құқық, мемлекет сияқты қоғамның табиғи-тарихи дамуының, яғни қоғамдық
организмдегі болатын табиғи процесстердің нәтижесі. Құқықтың пайда болуы
туралы өте көп теориялық болжамдар бар. Олардың біреуіне марксизм теориясын
жатқызуға болады. Ондағы құқықтың пайда болу схемасы мынандай:
Қоғамдағы еңбектің бөлінуі, өндіргіш күштердің өсуі – қосымша табыс –
жеке меншіктің пайда болуы – антагонистік таптар – мемлекет пен құқық
таптық мемлекеттің құралы. Сонымен, бұл үлгіде бірінші орынға құқықтың
пайда болуындағы саяси себептерді қояды.
Авторлар құқықтың генезисін түсіндіруде неолитикалық революцияның
түсінігін пайдаланады (сөзден неолит - жаңа тас дәуірі), бұл VIII-III ғғ.
Б.д.д. иеледенуші экономикадан өндіруші экономикаға көшкен кезең.
Өндірісті реттеуге, бөлуге және товар айналымымен жүргізуге, әлеуметтік
топтардың қызығушылығын келістіруге, таптық қарама-қайшылықты жоюға, яғни
өндіріс шаруашылығының талабына сай келетін жалпы тәртіп орнатуға
қажеттілік пайда болады.
Құқықтың құрылуы мынадан көрінеді:
а) әдет жазбаларында, әдет құқығының қалыптасуында;
б) әдет тестілерін жалпыға мәлім ету;
в) арнайы органдардың (мемлекеттік) пайда болуы және олардың жалпыға
бірдей адал тәртібінің болуына жауап беретін, оларды ресми пайдалануға
мүмкін нысанда бекіту, іске асырылуын қамтамасыз ету.
Әдеттерді санкцияландыруда және соттардың прецеденттерін құрғанда ең
маңызды рольді жрецтердің сот қызметтері, жоғарғы басқарушылар және
олармен тағайындалған адамдар алды. Сонымен, принципиальді түрдегі жаңа
реттеуші жүйе пайда болды (құқық), оларды тәртіп мазмұны, адам тәртібіне
ықпал ету жолдары, көріну нысандары, қамтамасыз ету тетігі бөліп көрсетеді.
Құқық және адалдық
Құқық адалдықтан бөлінбейді: ол құқықтың жүрегі. Адалдық, табиғи
құқықтың негізгі принципі ретінде іштей құқыққа жақын, ол сыртқы мәжбүрлеу
күші ғана емес, адалдыпен әрекет жасаудың ұйғарыма іспетті. Бостан босқа
дұрыстық, правда, адалдық және құқық сөздері айтыла салмаған, олардың
негізі бір, осыған байланысты көне түсініктер jus (құқық) және justitia
(адалдық).
Құқықтың негізі – сонда ол – барлық және әрбір адамның
қызығушылықтарының адалдық тепе-теңдігін белгілейтін тәсіл (инструмент
(сайман) нысан): жеке адамның, әлеуметтік топтардың, таптардың, әлеуметтік
бірлестіктер мен құрылымдардың қызығушылықтары. Тек осы жағдай, жазылған
(позитивті) әр елдің құқықтарының табиғатының және құқықтың негізінің сай
келуіндегі өлшемін көрсетеді. Тек барлық әлеуметтік субъектілердің
қызығушылықтарының келісімділігін есепке алу ғана, құқықтық ұйғарымдардың
іске асырылуының негізі және кепілі ретінде көрінеді.
Сонымен қатар, ең адал әлеуметтік компромисс табиғи компромистің
күшіне сай (әр уақытты алдын-ала белгіленген (өз( қызығушылығынан жалпының
пайдасына сай бас тартуы) өз жағдайынан шегіну мүмкіншілігін пайдалана
отырып компромистік шешім тәртібіне сай болады, құқық өз табиғатымен солай
болады.
Міне, осындай кездерде құқық өз ұйғарымен мәжбүрлеу мүмкіндігін
пайдаланып іс жүзіне асырады: адалдық, күшпен қолданбаса, күшсіз (Блез
Паскаль).
Дегенмен, тағыда көңіл аударатын нәрсе – мәжбүрлеу құқықтың
объективтік қажет болса да, ол емес тек адалдық ғана оның негізін
белгілейді. Құқық, сонымен қатар, күштеуге емес, адалдыққа сүйенеді, ал
күшке тек зорлық, зомбылық, сүйенеді.
Адалдық түсінігі көне кездерден бастап зерттелген. Адалдық құқықтың
негізі ретінде кең көлемдегі теорияны Аристотель құрды. Ол адалдықтың екі
түрін көрсеткен: теңестірушілік және бөлушілік (распределяющую).
Теңестірушілік адалдық – адамдар бағалы заттармен айырбас жасағанда
және шығынды орнына келтіру кезенде басқарушылыққа алатын құбылыс.
Бөлушілік адалдық – адалдыққа тең және еместікті мойындайды, әртүрлі
адамдардың арасындағы, қоғамдық игілікке қысқанына сай тең емес бөлік.
Адалдық идеясының әрі қарай дамуы Көне Рим заңгерлерімен, оның ішінде
Цициренмен жалғасын тапты.
Құқық пен адалдықтың бірлігі рим құқығының формуласында бекіде: құқық
дегеніміз жақсылықтың және адалдықтың искусствосы; құқықтың ұйғарымы
мынандай; адал өмір сүру, басқаны жәбірлемеу, әр адамға өз сынып беру.
Белгілі философ А.И.Новиковтың айтуы бойынша тек Римде ғана, адалдық
түсінігі философиялық тілдегі талдаудан кейін құқықтық формуланың анық
тіліне аударылды.
Орта ғасырда құқық және адалдық, рим құқығын кең көлемде зерттеуге
көшкен кезде әрі қарай дамыды, әсіресе, глосоттардың мектебіне байланысты.
Бұл мәселеге көңіл аударып маңыз бергендер сол кездегі XVII-XVIII ғғ.
Алдынғы қатарлы ғалымдар: Гроций, Гоббс, Монтескье, Вольтер, Дидро, Гольбах
және немістің классикалық философиясының өкілдері Кант, Гегель болды және
марксизм териоясында да өз дамуын жалғады.
Қазіргі кезде бұл мәселелерге көңіл аударып жүрген ғалымдар
Г.В.Мальцев және А.И.Экимов. олардың арнайы монографиялары 1977 ж. және
1980 жылдары шыққан. Аристотель айтқандай адалдықтың негізінде адалдықтағы
теңдік пен адалдықтағы теңсіздікті байланыстыру жатыр.
Г.В.Мальцевтің сөзімен, адалдық дегеніміз теңдік пен теңдік еместің
элементтерінің диалектикалық байланыстары, яғни адалдық өзіңмен тең
адамдарға, тең қатнас және тең емес адамдарға, тең емес қатнастармен
көрінеді.
Профессор А.И.Экимов адалдықты субъектілердің әрекетін өлшеуге әдет-
ғұрыппен негізделген белгі ретінде, соларға сай әркімнің қылығына қарай
іске асырылатын әртүрлі нәтижелердің түрлерінің пайда болуы деп анықтайды.
Құқық өз табиғатына сай реттеуші, әртүрлі субъектілерге тең шара
қолдану негізінде жұмыс істейді. Және осының өзінде құқықтың адалдығын
көруге болады, себебі ондай реттеушілік әртүрлі аударпалықты тең көтеруге
арналған мөлшерлестік, баланс жасау принциптеріне негізделген.
Сонымен қатар, құқық теңсіздік өйткені өзіне тән табиғатына сай
әрекет принципінде толығымен адамдардың жекелеген қасиетін есепке алмайды.
Белгілі мөлшерде ол субъектілерге заңға сай бостандық құқығын берген
кезде орнына келтіріледі.
Адалдықтың маңыздылығы құқықты юрисдикциялық аяда қолданғанда арта
түседі, әлеуметтік келіспеушілікті шешкенде, жаза белгілегенде. Сонымен
қатар, мемлекеттің тарапынан қылмыс жасаған адамға берілетін жаза мөлшері
оның жасаған қылығына міндетті түрде сай болуы қажет.
Құқық пен адалдықтың арасындағы қарама-қайшылықтың пайда болуы, тек
адал емес құқық нормалардын қолданғандығынан ғана емес, мемлекетпен басынан
бастап адал емес құқық нормаларын шығаруына да байланысты.
Сондықтан, адалдық ең алдымен, мемдекетпен нормативті-құқықтық
актыларды қабылдау процесінде қамтамасыз етілуі қажет.
Сонымен, құқық бір жағынан шындықтың моральдық бастауына негізделуі
міндетті, ал екінші жағынан, - қоғам өмірінің заңына адалдықты сіңіретін
нысаны болуы керек.
Құқық және мораль
Атау мораль және адамгершілік негізінен бір маңыздылықта
пайдаланылады – сөз – сонинимі сияқты. Бірақта олардың маңыздылығы
бірдейлігі қосымша аспектіде көрінеді (заң ғылымдарының бағдарламасының
мақсатарына байланысты).
Дегенмен кейбір этика саласындағы манадар (мораль туралы ғылым)
олардың айырмашылығына көңіл аударады. Гегель де мораль мен адамгершілікті
бөліп құқықты, моральды және адамгершілікті объективті рухтың дамуындағы
бірінен соң бірі өтетін үш сатысы, (кезеңі) деп есептеген. Соған сай
латынша mores деген, басқа емес, мінез есебінде.
Этика туралы әдебиетте мораль (адамгершілік) қоғамдық сананың нысаны
ретінде анықталады және ол әлеуметтік шындықты арнайы, тарихи қамтамасыз
етілген жақсылық және жамандық түрінде көрсетеді.
Сонымен қатар, олар адамның санасында принциптер, нормалар, идеялар
түрінде бекітіліп, адамдардың тәртібін және қоғамның тұтастай дамуын
реттеуге бағыттлған.
Құқық және мораль – адам тәртібінің негізгі әлеуметтік реттеушісі.
Олардың жалпы ерекшеліктері бар, бір-бірінен айырмашылықтары бар және бір-
бірімен келіскен.
Жалпы ерекшеліктері (черты):
а) әлеуметтік нормаларға жатады және жалпы нормативтік қасиетке ие.
б) негізгі тәртіпті реттеуші;
в) жалпы мақсаты бар – стратегиялық мақсатына байланысты адамгердың
тәртібін қоғамды тұтастық ретінде сақтау және дамыту;
г) жоғарғы адамгершілік принцип ретінде адалдыққа негізделеді;
д) индивидтердің бостандығының өлшемі ретінде көрініп, оның шекарасын
белгілейді.
Айырмашылығы:
1. Мораль құқықтан, құқықтық санадан және қоғамның мемлекеттік
ұйымдасуынан ерте құрылады. Мораль қоғам мен бірге пайда болады, ал
құқық – мемлекетпен. Моральдің өзінің тарихи даму кезеңі бар және
индивид пен қоғамның қызығушылықтарын келістіру қажеттілігі үшін
пайда болады.
2. Бір елдің ішінде, бір қоғамда тек бір құқық жүйесі ғана өмір сүреді.
Молраль бұл мағнада әртүрлі: қоғамда бірнеше моральдік жүйелер болуы
мүмкін (таптар, аз әлеуметтік топтар, профессиональды қабаттар,
индивидтер). Қандай қоғамда болмасын жалпыға бірдей қабылданған
моральдік көзқарастардың жүйесі болады (былайша айтқанда үстемдік
етуші мораль).
3. Моральдық нормалар, нормативтік көріну ретінде осы қалыптасқан
әлеуметтік ортада, көзқарастар қоғамында жақсылық пен жамандық
жөніндегі ойларда, адалдықта, арда, міндеттілікте, парасаттылықта,
бекзаттықта және басқа этиканың категорияларында пайда болады.
(Моральдық сапаның негізгі категориялары – жақсылық және
жамандық, онсыз моральдық бағаланушылық мүмкін емес). Мұнда
моральдық жүйенің құрылу процессі қоғамдық сананың қойнауында ішкі
себептермен пайда болады.
Құқықтың құрылу процессі де өте қиын, өте терең әлеуметтік негізі бар,
дегенмен құқық өзінің нысанымен және мазсұнымен бірігіп мемлекеттің арнайы
әрекетінің нәтижесі, оның еркінің көрінісі ретінде пайда болады.
4. Мораль қоғамдық санада сүреді және оның өмір сүру нысаны болып
табылады. Бұл жағдайда моральді қоғамдық сананың нысаны ретінде болу
өте қыйын және мораль нормативтік-әлеуметтік реттеуші ретінде
құқықтан айырмашылығы бар, мұнда жеткілікті түрде құқықтық сана мен
және құқықпен екеуінің арасындағы шекараны анық көрсетуге болады.
Құқық моральға қарағанда анық нысандары объективтендіру, сырттай
бекіту (құқықтың формальдық қайнар көздері) бар. Моральдың жүйесінің
түрлерін жинап жазбаша түрде моральдық кодекс ретінде ұсынуға болады.
Бірақ, мораль әлеуметтік реттеуші ретінде объективті түрде оны қажет
етпейді.
5. Құқық нормалары мен мораль нормаларының реттеу пәндері бір-біріне
сәйкес келмейді. Егер оларды дөңгелек ретінде ойласақ, олар бірі-бірі
басып өтетін болады. Яғни, олардың жалпы реттеу пәндкріне әлеуметтік
аялар жатады және тек құқықпен не тек моральмен реттеледі.
Моральдық реттеудің арнайы пәндеріне – достық, сүйіспеншілік, өзара
көмек т.с.с. жатады, онда құқық реттеуші ретінде өзінің ұйғарымының
орындалуына сырттай бақылауды талап етеп, алдын-ала мемлекеттік мәжбүрлеуді
іске асыру мүмкіндігін пайдалынуы мүмкін емес және оған өтпеуі қажет.
Дегенмен, құқықтың реттеу аясында мораль кіргізілмеген, себебі, олар
өздерінің табиғатына байланысты принципиальді түрде моральдық бағалауға
берілмейді: олар этикалық нейтральды жағдайда. Ондай аяларға, техникалық
заң нормаларының пәні жатады.
6. Ішкі ұйымдастыру көзқарастарына байланысты сол, не болмаса басқа
моральдық жүйелер тұтас нормативті құрылым бола тұруп, сондай
лоникалық дұрыс тізілген және жеткілікті қатал құрылымды иемденбеген
(элементтер заңмен байланысты) құқфық жүйесі ретінде.
7. Құқық пен мораль құралдары мен әдістері артқылы өз нормаларын іске
асыруымен айырылады. Егер құқық, белгілі болғандай мемлекеттік-
мәжбүрлеу мүмкіндігі артқылы іске асырылса, моральдық нормалар
қоғамдық пікірдің күшімен кепілденеді, мораль нормаларының бұзылуына
қоғамның негативтік реакциясы қарсы қарсы әсер етеді.
Сонымен бірге, моральдың табиғаты мынандай, яғни нағыз моральдық
тәртіп тек сонда ғана болады, егер ол адамдардың сеніміне сай жасалса, яғни
адалдықта және этикалық талаптардың қажеттілігі болса және адамның тәртібін
оның ұяты басқарса. Моральдың алтын тәртібі бар: басқа адамдарға өз
керегіңге сай қатнас жаса, өйткені олар да саған сондай қатнас жасауы
мүмкін.
Құқық және мораль бір-бірімен келісімділікте. Құқық үстемдік моральдың
іске асыру нысаны.
Мораль құқыққа қарсы тәртіпті шырт мінездік ретінде мойындайды.
Моральдық нормалар шығармашылық әрекет кезінде және құқықты іске асыру
кезенде маңыздылығы көрінеді: ең алдымен, құқық нормаларын қолдану
процессінде. Құқыққолданушы адал шешімді мінез-құлық талаптарына сүйенбей
шығара алмайды.
Сонымен қатар, мораль нормалары мен құқықтың арасында қарама-
қайшылықтың болуын ұмытпай керек. Бұл олардың даму процесстерімен
байланысты: алдыда мораль нормалары сол сияқты құқық нормалары болуы
мүмкін.
Құқық және дін.
Дін (латын сөзінен religio - құдайшылдық, аса үлкен құрмет
көрсететін нәрсе, ерекше нәрселер) – дүниетаным және дүниені сезіну,
сонымен қатар соған сай келетін тәртіп және арнайы әрекеттер (культ),
сенімге негізделген құдайдың не құдайлардың барлығына және оның табиғаттан
жа жоғарылығын мойындау.
Ғалымдардың болжамдары бойынша дін жоғарғы палеолит кезінде пайда
болған, яғни (тас ғасырында) 40-50 мың жылдар кейін алғашқы қауымдық
қоғамның салыстырмалы жоғарғы даму кезені. Адам баласының дамуындағы
алғашқы кезеңдерде дін дүниені іс жүзінде және рух нысандары ретінде
иемденгісі келді, онда адамдардың түсінігінде олардың табиғатқа тәуелдігі
көрінді.
Алғашқы кезде дін қатынасының объектісі шын мәнісінде бар нәрсе
болатын, олардың жоғарғы сезімділіктегі қасиеттері болған – фетиш. Фетишизм
магиялармен байланыста болып өмір ағымына ықпалды өз керектіріне сай бұруға
ұмтылды, оның барлағы неше түрлі бал ашу салттары (обрядтары) арқылы,
сиқырлау т.б. жүргізді.
Рулық құрылымның ыдырау процессінде рулық және тайпалық діндердің
орнына политеистік (политеизм – көпқұдайшылдық) ерте классикалық қоғамның
діні келді. Кейінгі тарихи дамудың нәтижесінде дүниежүзілік, не ұлттық
үстіндегі діндер – буддизм (VI-V ғасырлар), христиандар (I ғ.) және ислам
(VII ғ.) пайда болды. Олар жалпы сенімдегі адамдарды этникалық тілдік,
саяси жағдайларына қарамастан біріктірді.
Дүниежүзілік діндердің маңызды айырмашылық ерекшеліктеріне, оның
ішінде христиан мен ислам монотеизмге (бір құдайға ғана сенім) жатады.
Біртіндеп, діни ұйымдардың және дни қатнастардың жаңа нысандары – шіркеу,
духовенство (клир) және миряндар пайда болды. Әрі қарай теология (құдай
туралы ілімдер) дамиды.
Маркстың тұжырымдамасы бойынша, дін сондай мөлшерде жоғалады қалай
социализм дамыса. Дегенмен, тарих көрсеткендей, дінінің мемлекетпен бұзуи
қоғамды шырпі мінезділіктегі деградацияға әкеліп соқтырды және әруақытта
құқыққа және құқықтық тәртіпке пайда әкелмейтіндігі көрінді, себебі,
аяғында құқық және дін адамгершілік бағалылықты бекітуге және дамытуға
қажет.
Міне осыған байланысты олардың бір-бірімен келісімділігі (профессор
Е.А.Лукашева). Діни ойларға байланысты діни нормалар құрылады және олар
әлеуметтік нормалардың бір түрі болып есептеледі.
Дін және діни нормалар пайда болып алғашқы мононормаларға айналады, бірақ
тез арада алғашқы қауымдық қоғамның барлық реттеу тетігіне өтеді.
Мононормалардың қалпында тығыз байланысып араласып кеткен моральдік,
діни, мифологиялық ойлар және тәртіптер болды, олардың мазмұндары сол
кездегі адамның қыйын жағдайларына сай белгіленді.
Алғашқы қауымдық құрлыстың ыдырау кезеңінде мононормалар дінге,
құқыққа және моральге бөлінеді.Қоғамның әртүрлі даму кезеңдерінде және
әртүрлі құқықтық жүйелерде құқықпен діннің әрекетестігі деңгейі мен сипаты
әртүрлі болды.
Кейбір құқықтық жүйелерде діннің және құқық нормаларының байланысы өте
тығыз болды, оларды дни құқықтық жүйе есебінде білуге болады. Сондай көне
құқықтық жүйелердің бірі – индустық құқық, олармен тығыз түрде моральдық,
әдеттік және діни нормалар алаласып кетті.
Келесі мысалға – мұсылман құқығын алсақ, олда діннің бір жағы ретінде
исламды шариат деп атайды (аудармасы – жүретін жол). Сонымен, діни
құқықтық жүйелер – қоғам өмірінің барлық жағын қамтитын біртұтас жалғаз
діни – адамгершілік және құқықтық реттеуші.
Феодализм кезенде Европада кең тараған, канондық құқық (шіркеулік)
құқық және шіркеулік юрисдикция болды.
Канондық құқық, құқық ретінде және діни құқық жүйесі – шіркеу құқығы,
табынушы қоғамдастықтардың құқығы, бірақ ол әруақытта бәрін қамтитын және
кемелденген жүйеге айналмаған, тек светтік құқыққа қомысша ретінде әрекет
жасаған қазіргі белгілі қоғамда светтік құқықпен қамтылмаған мәселелерді
реттеуші ретінде көрінеді (шіркеулік ұйымдастыру, табыну тәртіптерін
басқарып кейбір жанұялық қатнастарды шешкен т.б.).
Буржуазиялық революцияның процессінде теологиялық идеология заңды
дүниетанымымен алмасып құқықтың ролі артып қоғамның біркелкі дамуын
қамтамасыз ететін жасампаздықтың басы болды.
Құқық нормалары мен діни нормалардың әрекеттсетік сипаты қоғамдағы
әлеуметтік жүйедегі реттеушілікпен белгіленеді және діни, моральдық, құқық
нормаларының мемлекетпен байланысына сүйенеді. Мысалы мемлекет өзінің
құқықтық нысаны артқылы діни ұйымдармен байланысын және олардың белгілі
қоғамдағы құқықтық статусын белгілейді. Мысалға, Қазақстан Республикасының
Конституциясының 19-бабы бойынша:
1.Әркім өзінің қай ұлтқа, қай партияға және қай дінге жататынын өзі
анықтауға және оны көрсету – көрсетпеуге хақылы.
2. Әркімнің ана тілі мен тіл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатнас,
тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар - деп
көрсетілген. Ал 5 баптың 5-ші тармағы дін туралы тағы былай бекітеді
Шетелдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызметі, сондай-ақ
шетелдік діни орталықтардың Республикадағы діни бірлестіктер басшыларын
тағайындау Республиканың тиісті мемлекеттік органдармен келісу арқылы
жүзеге асырылады.
Құқықтық және діни нормалар өздерінің моральдік – адамгершілік
мазмұндарына сай сәйкес келеді. Мысалы, өлтірме және ұрлама деген
сөздер адамдардың діни сізімдерін оятады. Соған байланысты еске алатын
жағдай, дни нормалардың ықпал ету жағынан қарасақ - өте күшті тәртіпті
реттеуші ретінде көрінеді.
Сондықтан, олар – қоғамдағы адамгершілікті құқықтық тәртіпті қолдауға,
сақтауға және арналған маңызды, ең қажетті құрал болып табылады.
2. Тарау Құқықтың пайда болуы
2.1 Құқықтың пайда болуы әдістері
Құқықтың пайда болуы әдістері мынадан көрінеді:
а) әдет жазбаларында, әдет құқығының қалыптасуында;
б) әдет тестілерін жалпыға мәлім ету;
в) арнайы органдардың (мемлекеттік) пайда болуы және олардың жалпыға
бірдей адал тәртібінің болуына жауап беретін, оларды ресми пайдалануға
мүмкін нысанда бекіту, іске асырылуын қамтамасыз ету.
Әдеттерді санкцияландыруда және соттардың прецеденттерін құрғанда ең
маңызды рольді жрецтердің сот қызметтері, жоғарғы басқарушылар және
олармен тағайындалған адамдар алды.
Сонымен, принципиальді түрдегі жаңа реттеуші жүйе пайда болды (құқық),
оларды тәртіп мазмұны, адам тәртібіне ықпал ету жолдары, көріну нысандары,
қамтамасыз ету тетігі бөліп көрсетеді.
Құқықтық белгілеріне мынаны жатқызуға болады:
1. Құқық – бұл қоғамдық құбылыс. Ол қоғамның туындысы ретінде оның
дамуының белгілі сатасында пайда болады.
2. Құқық – адам тәртібінің әлеуметтік маңызды реттеушісі, әлеуметтік
нормалардың бір түрі. Ол өзіне әлеуметтік аяны қосып алады:
а) адамдарды;
б) адамдар арасындағы қарым-қатнасты (қоғамдық қатынастарды);
в) қоғамдық қатнастардағы субъектілердің тәртібін.
3. Құқықтың мазмұны қоғамдық дамудың қажеттілігіне, қоғамдық процесстерге
қатнасушылардың белгіленеді.
4. Құқық өзінің табиғатына байланысты (негізіне) қоғамдағы әлеуметтік
келісімділіктің құралы (саймандар, нысандар) әлеуметтік қызығушылықтың
теңдігін белгілеу, игілікті адал бөлу, жеке адамның әлеуметтік
бостандығының өлшемі.
5. Қоғамдық сананы тетігі және коллективтің елкі арқылы саяси күштің
бөлінуіне байланысты шын мәнісіндегі теңдік, азды көпті құқықтың
формальды қайнар көзінде ірдей көрсетіледі. Мұндай жағдай құқықтың өз
идеалына жақындауы не болмаса одан, өзінің негізінен шегіну болып
табылады.
6. Құқық әлеуметтік нормалардың бір түрі ретінде нормативтік қасиетке
сүйенеді, ол кейіпті реттеуші ретінде бағыты нақты белсісіз атаусыз
әрекет жасап, жалпы белгілерге (жасы? Есі дұрыстығы, заңды тұлғаның
жалпы белгіллеріне) сай әрекет етеді.
7. Құқықтың әрекеті қоғамдық қатнастардың субъектілеріне олардың
жекелеген ерекшеліктерінен тәуелсіз бірдей шара қолдану принципіне
негізделген, шын мәнісінде тең емес субъектілерге (формальды принцип).
8. Құқық нормалары сырттай объективті болуы міндетті ақылды, әлеуметтік
және белгілі ресми нысанда бектілуі шарт (құқықтың қайнар көзінде
формальды мағнада): нормативті-құқықтық актыларда, құқықтық дәстүрде,
заңды прецеденттерде т.б.
9. Құқық ішкі ұйымдастыру көз қарасына байланысты (біртұтас) бір-бірімен
мақсатқа сай қарым-қатнасытарғы элементтердің жүйесі.
10. Құқық бәріне міндеттілік. Оның айырмашылығы басқа әлеуметтік
нормаларға қарағанда жалпымемлекеттік нормативтік жүйені құрады және
өзінің әрекетін қоғамның барлық мүшелеріне жүргізеді.
11. Құқыққа процедуралық тән. Процедураны уақытында талдайтын тәртіп
ретінде өз мөлшерінде барлық әлеуметтік реттеушілер пайдаланады. Бірақ
құқықты процедура (нормативті ретінде) тереңірек көрінеді: құқық
жүйесінде көптеген процедуралық салалар бар (азаматтық процессуальдық,
қылмыстық процессуальдық). Процедура іске асыру ретінде және заң
нормаларын басып шығаруға қолданылады.
12. Құқық интелектуальды – еріктегі реттеуші ретінде әрекет етеді. Құқық
арнайы – заңдылықтағы таза құқықтық тетік ғана емес, сонымен қатар,
психологиялық тетік: ол адамның еркін, тек оның санасына байланысты
реттейді. Белгілі жағдайда, құқықты билік сипаты бар ақпарат жүйесі
ретінде қарауға болады, себебі, субъектілердің еркін, тәртібін саналы
түрде басқара алады.
13. Құқық мемлекетпен тығыз байланыста. Себебі, мемлекет қоғамды
нормативтік-құқықтық актыларды шығару арқылы реттейді (сонымен қатар,
нормативті – құқықтық актылар шығару үшін өз өкілдігін беру арқылы,
белгілі дәстүрлерге санкция беру, заңды прецеденттер жасау), яғни
заңға айналдыру.
14. Құқық мемлекеттің күштеуімен қорғалады. Басқа әлеуметтік нормалар
ондай мемлекеттік – күштеу арқылы іске асыру мүмкіндігімен қамтамасыз
етілмеген (мүнда әгіме мемлекет жағынан оны қолдау туралы болып отыр).
15. Құқықтық түсінігі құқықбұзу түсінігіне кіргізіледі: Құқықтың қажеттігі
сонда керек, егер адам құқықпен белгенген тәртіптің қоғамға қауіпті
деген жерін бұзса. Яғни, құқықтың белгісі ретінде оның әруақытта
тәртіп нормасынан асып кендік жағдайға кез болу мүмкіндігін атауға
болады. Құқықтың түсінігін анықтайтын теориялар өте көп. Мұның өзі
заңдылыққа жатады. Себебі, ешқандай анықтама толығымен түсініңтің
барлық белгілерін қамтый алмайтындығы белгілі.
Жоғарыдағы көрсетілген белгілерге қарап, құқық дегеніміз, ресми қайнар
көздерде құпталған, мемлекетпен кепілдінген қоғамның ішіндегі процесстерге
қатынасушылардың әлеуметтік маңызды тәртіптерін қызығушылық теңдіктің
негізінде қоғамның барлық салаларындағы құқықтық қинауды келісілген ерікке
сай реттейді.
Жалпы бұл бағыттағы ең нәтижелі жұмысқа, әрбір анықтамаларды
қалыптастыру емес, құқықтың қасиетін терең зерттеу артзылы құқықтық
түсінікті жетілдіру.Құқықтың әлеуметтік реттеуші ретіндегі объективтік
қасиетіне формальды белгілік (определенность), яғни нысандағы белгілік.
Құқықтық нормалар міндетті түрде объективті болуы керек, сырттан
көрініп, әртүрлі нысандардың мазмұнында болуы керек, себебі өмір сүрудің
жолы, өмірдің нысандары. Онсыз құқық нормаларының барлығын жекелігін
мойындауға болмайды, олардың сырттай объектиленбесе өзінің тәртіпті реттеу
мақсатын орындай алмайтындығын айтпасақта.
Мәселені былай қойсақ, табиғи құқықтың барлығына, адам құқықғының
бөлімбейтіндігіне қарсы шыққандық болып түсінілуі мүмкін, себебі ондай
жағдай, бұрынан позитивті (жазба) құқыққа қарсы қойылған.
Бірақ дүниежүзілік тәжирибе адам құқығының дамуы мен толыққандылығы
олдардың жазба құқығында бекітіліп нормативті құқықтық – актылар арқылы
іске асырылу мүмкіндігі көрсетілген.
Профессор А.Б.Венгеровтың айтуы бойынша, ХХ ғасырда құқықтың белгісіне
байланыста табиғи-құқықтық ережелер мен адамның өмір сүруінен шығатын (оның
негізгі құқығы мен бостандығымен); және басқа құқықтық ережелердің
арасындағы өзгешелік жоғалады.
Барлық құқық аясындағы нысан біреу ғана болады – объективті бекітуді
барлық тәртіп құқығы актыларды және басқа қайнар көздерде көрінетін болады.
Бұрынғы табиғи құқық аталатын жағдай, кәзіргі көзқарасқа, ойларға сай
құқықтың объективтік негізін, қоғамның құқықтық талабын құрады. Ал
мемлекеттің міндеті – бұл мазмұнды ресми актыларға кіргізу.
Құқықты сырттан объективтікке айналдыру проблемасымен көптеген
түсініктер және терминдердің байланыстылығына сай соны талдап білу қажет.
Мысалы, құқық нысаны мен құқықтық нысанды айыра білу қажет.
Құқықтық нысан деп негізінен құқықтық құралды атайды, егер олар
әлеуметтік мәселелерді шешу үшін жанама түрде пайдаланса. Мысалы,
экономиканы құқықтық реттеу нысаны.
Құқықты объективтілікке айналдыру нысанымен, қатар (бұл кезде оны,
сыртқы нысан деп атайды) құқықтық ішкі нысанын және ұйымдастырылуын
түсініп, элементтердің байланысу жолдарын (жүйелі келу теориясындағы
құрылымды) зерттейміз.
Құқық нормаларының сыртқы көрінісін құқықтың қайнар көзі деп атайды.
Бірақ бұл термин көп мағнада болады. Құқықтың қайнар көзін формальді
мағнада (құқық нысаны) былай бөледі:
а) материальды мағнада (қоғамның өмірінің материалдық жағдайы,
әруақытта объективті түрде, құқықтың пайда болуын, құқықтық реттеудің
қажеттілігін талап етеді).
б) құқықтық ғылыми қайнар көзі (өткен дәуердегі заңдардың текстілері,
жалнамасын, тарихи хроникалар т.б.)
в) құқықтық қайнар көзі идеологиялық мағнада – қоғамның құқық санасы,
көзқарастар, идеалар, заңды доктриналар.
I.Тарихи бірінші құқық нысанына – (құқықтың қайнар көзі формальды
мағнада) құқықтық дәстүр – мемлекет санкция берген дәстүр жатады. Мазмұны
бойынша ол шын мәніндегі тәртіптерін жолы, бірақ мемлекеттің – қыстау
арқылы іске асыратын мүмкіндігімен пайдаланады: егер үйреншікті күш жұмыс
істемесе, оған мемлекет араласады. Әдет-ғұрыптарға мемлекеттік санкция беру
екі жолмен жүргізіледі:
а) нормативті-құқықтық актыда (әдетке сілтеу) әдет-ғұрыптың негізгі
нормаларын бекіту арқылы.
б) әдет-ғұрыпты сот шешімдерінің нормативтік негізі ретінде пайдалану
артқылы. Егер, норма (тәртіп) әдет-ғұрып түгелімен нормативті-құқықтық
актымың теке түсінді толығымен қайталанса, құқықтық қайнар көзі (құқықтық
әдет) әдет-ғұрып делбестік қасиеттілікті қабылдамайды: әдет-ғұрып нормалары
кәзірде нормативті заңды нысанда не сот преценденті ретінде өмір сүреді.
Әдет-ғұрып құқығы ерте кездегі құқықтық жүйесінің даму кезеңдерінде
үстемділік етті. Дегенмен ол кәзіргі кездегі АҚШ-тың, Англияның, ФРГ
құқықтық жүйеде және мұсылман құқығында пайдаланылады.
Әдет-ғұрыптың маңызы Азияның, Африканың және Океандағы даму үстінде
елдерде жоғары бағаланады. Әдет-ғұрып халықаралық құқықтың қайнар көзі
ретінде БҰҰ-ның 1980 жылғы товарларды халықаралық сатып алу-сату
Конвенциясында мойындалған.
II. Құқықтың қайнар көзінің екінші түрі – сот прецеденті. Сот
прецеденті құқықтың қайнар көзі ретінде Көне Римде (преторлық құқық)
мойындалған. Ондай мойындау орта ғасырда да болған. Құқықтың қайнар көзі
сот прецеденті кәзіргі кезде англо-саксандық жалпы құқықққа да таралды
(Англия, АҚШ, Канада, Австралия).
Барлық елдерде сот есебі жарияланады, одан прецендеттен туралы ақпарат
алуға болады. Прецедентті құқықтың қайнар көзі ретінде мойындау соттағы
құқықтық шығармашылық функциясын мойындау, мұндай жағдайда – шын мәнінде
жоғарғы құқықтық мәдениет, сот жүйесі сияқты дамыған құқықтық сана,
демократиялық традиция жөнді ақпарат жүйесі және әлеуметтік бақылаудың
нәтижелері болып табылады.
Соттар прецедентті тудырмайды оларды жасап шығармайды.
Прецеденттірдің көмегімен соттар қоғамда бұрын құрылған нормаларды
бекітеді. Сот прецедентті қажетті заңның жоқтығынан не, сол сияқты бар
кезде де құрады.
Прецеденттер барлық соттармен жасалмайды, тек жоғарғы инстанциядағы
соттармен белгіленеді. Англияда ондай инстанциядағы соттарға Жоғарғы және
сот апппеляциялық және лорд палатасының соттары жатады. Россияның құқықтық
жүйесінде сот прецеденті арнайы түрде құқықтың қайнар көзі ретінде
мофындалмаған.
Мемлекеттің басқару аясының қызыметінде құқықтың қайрнар көзі
әкімшілік прецеденті болуы мүмкін.
Сонымен, заң прецеденті (сот не әкімшілік) – сот және әкімшілік
шешімдері мұндай жұмыстарды қарағанда үлгі (эталон, үлгі алатын)
пайдаланылды және заңды тәртіпке айналды.
Сот прецеденті - бұл соттың шешімі, онда сот ізденіп өз жұмысын шешу
үшін жаңа заң нормаларын табады және пайдаланады, яғни прецедент болып
аталуы үшін бірегей ғана сот шешімі болуы қажет. Сонымен қатар, жалпы
құқық! Елдерінде прецедент – бірнеше соттардың шешімімен құрылады.
III. Құқық нормаларының қайнар көздерінің біріне, яғни үшіншісі
ретінде нормативтік-құқықтық келісімді атауға болады.
Барлық құқықтық жүйелерде келісімдердің маңызы құқық белгілеуші
ретінде мойындалады. Бірақ оны құқықтың қайнар көзі ретінде басқа құқықтық
келісіндерден, жекелеген заңды актылардан (мысалы азаматтық құқықтағы сату-
саты алу келісімі) айыра білу керек. Себебі, оларда заңды тәртіпті
белгілемейді тек нақты субъектілердің нақты құқықтары мен міндеттерін
белгілейді.
Нормативті-құқықтық келісімдер ретінде субъектілердің өзара сөз
байласулары көрінеді, өйткені онда жаңа заң тәртіптері бар. Келісім
құқықтың қайнар көзі ретіндегі маңызы халықаралық және Конституциялық
құқықтар үшін көбрек қажет, себебі, базарлық қатнастардың дамуына
байланысты азаматтық және еңбек құқықтарының аясында таралады.
Жалпы алғанда, нормативті-құқықтық келісімдердің заң нормаларының
қайнар көзі ретінде үлкен болашағы бар.
IV. Төртінші (ең маңызды) құқықтың қайнар көзіне нормативті- актылар
жатады (ол туралы келесі сұрақта).
Заңды доктриналар (құқықтық теориялар, құқық туралы ілімдер) құқықтың
төртінші (ең маңызды) қайнар көзіне жатады. Оның үлкен маңыздылығы Ертедегі
Рим құқығына әсер етті.
Белгілі рим юристеріне соттарға міндетті түсініктеме беруге рұқсат,
құқық берлген. Кәзіргі кезде, заңды доктриналар мұсылман құқығының шығу
көздеріне айналды. Англиядағы соттар өздерінің кейбір шешімдеріне негізді
ғалымдардың жұмыстарынан табады соған сүйенуге тырысады.
Көп елдердегі континентальдық және жалпы құқықтардың қайнар көздеріне
құқықтың жалпы принциптері (қағидалары) жатады.
1. Нормативті-құқықтық акт: түсінігі және түрлері
Нормативті-құқықтық акт құқықтың негізгі нысаны ретінде жазулы құқық
елдерінде пайдаланылады. Оның өзіне тән негізгі сипатымен белгіленеді, яғни
ол бір жағынан, заң нормаларының қайнар көзі болып табылады, ал екінші
жағынан, құқықтық актылардың түрлеріне жатады. Сонымен, нормативті-құқықтық
акт:
а) заң нормаларын ұстайды;
б) арнайы жазбаша акт-құжат болып саналады;
в) мемлекеттің ерекше шығармашылық әрекеттерінің нәтижесі.
Нормативті-құқықтық акт өкілеттік заңдар тәртібінде не болмаса
референдум атрқылы қабылдануы мүмкін, бірақ әр уақытта мемлекеттің еркін
көрсетуі қажеттілік.
Нормативті-құқықтық актыны оның жоғарыдағы көрсетілген белгілерін
есептей отырып заңды нормаларды бойына сіңірген және белгілі процедуралық
нысанды қабылданатын арнайы жазба акт-құжат ретінде білуіміз керек:
а) мемлекеттің міндетті органдарымен;
б) өкілетті заңдар тәртібінде;
в) референдум тәртібіндегі.
Нормативті-құқықтық актілерді басқа құқықтық актілердің түрлерінен
айыра білу қажет – жекелеген заңды актыларден, ең маңыздысы – құқықты
қолдану актісінен.
Оларды біріктіретін жалпы заң табиғаты, әрқайсысының мемлекеттік-билік
ұйғарымдары бар, бірақ қолдану актысында бұл ұйғарымдар жекеленген,
нақтылық (субъектілерге және мазмұндарына байланысты) сипатта болады.
Нормативті-құқықтық актілардың негізгі мақсаттары – құқық нысандары
басқа басқадағыдай – құқықтық ақпаратты сақтап жөнді жағдайда қажетті
жерлерге жеткізеді.
Бұл жағынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz