Экономика дәрістер кешені
1.Лекция. Экономикалық мәліметтерді талдау және болжау пәніне кіріспе
2.Лекция. Экономикалық талдаудың негіздері
3.Лекция. Экономикалық талдаудың пәні, мақсаты және түрлері
4.Лекция. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
5.Лекция. Математикалық модельдеу және талдаудың экономика.математикалық тәсілдері
6 . Лекция. Мәліметтерді статистикалық талдау
7.Лекция. Регрессиялық талдау
8.Лекция. Факторлық талдаудың әдістемесі
9.Лекция. Уақыт қатарының талдауы мен болжамдары
(Динамикалық қатарлар)
10.Лекция. Көпөлшемді талдау
11.Лекция. Бірқалыпты теңдеулер жүйесі
12.Лекция. Модельдердің өзгешеліктерін анықтау мәселелері
13.Лекция. Регрессиялық динамикалық модельдер
14.Лекция. Детерминациялық талдаудағы факторлар әдістерін өлшеу тәсілдері
15.Лекция. Экономиканың дамуын болжау және жоспарлау
2.Лекция. Экономикалық талдаудың негіздері
3.Лекция. Экономикалық талдаудың пәні, мақсаты және түрлері
4.Лекция. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
5.Лекция. Математикалық модельдеу және талдаудың экономика.математикалық тәсілдері
6 . Лекция. Мәліметтерді статистикалық талдау
7.Лекция. Регрессиялық талдау
8.Лекция. Факторлық талдаудың әдістемесі
9.Лекция. Уақыт қатарының талдауы мен болжамдары
(Динамикалық қатарлар)
10.Лекция. Көпөлшемді талдау
11.Лекция. Бірқалыпты теңдеулер жүйесі
12.Лекция. Модельдердің өзгешеліктерін анықтау мәселелері
13.Лекция. Регрессиялық динамикалық модельдер
14.Лекция. Детерминациялық талдаудағы факторлар әдістерін өлшеу тәсілдері
15.Лекция. Экономиканың дамуын болжау және жоспарлау
Соңғы он жылдықта әлемдік экономика ғылымы белгілі жетістіктерге жетті: экономикалық мәселелерді талдау үшін қажетті математикалық құралды құру (экстремалды мәселелер теориясы, қозғалыссыз нүкте теориясы, көрсеткіштерді талдаудағы эконометрикалық әдістер), жалпы теңдестік моделін құру (халықаралық сауда теориясы, келісімдер теориясы, қаржылық математика), эмпирикалық көрсеткіштер топтамасы, макроэкономикалық байланыстарды түсіндіру үшін математикалық әдістерді қолдану.
Экономикада заңдылықтардың орындалуына байланысты экономика ғылымы бүгінгі таңда дамып өркендеуде. Ұсынылатын гипотезалар модель ретінде құрылып, нақты көрсеткіштер өлшемімен негіздеп салыстыру қажет. Олар сәйкес келмеген жағдайда теориялар мен модельдер ғылымы да, тәжірибелік те қызығушылық танытпайды.
Бүгінгі таңдағы экономика ғылымының басты бағыты – бұл экономикалық көрсеткіштерді талдау құралдарын жетілдіру. Экономикадағы негізгі көріністер, бақылаулар статистикалық көрсеткіштерден құралып сипатталады, ал бұл экономика ғылымындағы статистикалық және эконометрикалық әдістердің рөлінің практикалық маңыздылығын жоғарылатады. Бұл курстың негізі – көрсеткіштерді сандық талдау, ол статистикалық әдістерді қажет етеді.
Экономикалық мәліметтерді талдау арқылы математикалық модельдер тұрғызылып, олардың сол мәліметтерге сәйкестігіне қарай болжам жасауға пайдаланады. Статистикалық болжам ғылыми әдістерге негізделіп, болжамның дәлдігіне көп көңіл бөлінеді. Сондықтан да қазіргі кезде экономикалық үрдістерге аналитикалық талдау және болжам жасауға математикалық әдістер мен компьютерлер технологиясын қолдану ерекше орын алып отыр.
Экономикалық үрдістердің статистикалық мәліметтерін талдау және болжау әдістері экономикалық теорияның күнделікті өмірдегі негізгі даму бағытын құрайды. Бұл курстың негізгі мақсаты – экономист студенттерге бүгінгі таңдағы микро-макроэкономика деңгейіндегі шешім қабылдау және әлеуметтік экономикалық дамуды болжау үшін экономикалық көрсеткіштерді талдаудың негізгі әдістерін көрсету.
Пәнді оқыту барысында студенттер экономикадағы мәліметтерді талдау принциптерін жете түсіну, экономикалық көрсеткіштерді болжаудың негізгі тәсілдерін олардың статистикалық мәліметтердің заңдылықтарына байланысты модельдерін тұрғызу және болжаудың сенімділік интервалдарын анықтау арқылы болжам дәлдігін негіздеу әдістерін білуге уйрету.
Сонымен қатар экономикалық көрсеткіштердің сандық және сандық емес мөлшерлік талдаудың негізгі әдістерінигереді, атап айтсақ, баяндаушы статистика әдістері және жобалық бағалау, корреляциялық, дисперсиялық, факторлық, кластерлік, дискриминанттық талдаулар, экономикалық көрсеткіштерді жобалаудың негізгі жолдарын арнаулы қолданбалы компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы үйретеді.
Алдын-ала өткен пәндер тізімі. Экономикалық теория, жалпы статистика теориясы, микроэкономика, макроэкономика, экономистер үшін математика, эконометрика, информатика, экономика-математикалық әдістер.
Аралық пәндер және олардың бұл пәндермен байланысы. Халықаралық экономика, өнеркәсіп экономикасы, кәсіпкерлік, қаржы, өндірісті ұйымдастыру, табиғатты пайдалану экономикасы, кәсіпорын экономикасы. Бұл курс барысында игерілген білім бітіру жұмысын жазуда қолданылуы керек.
Экономикалық талдау пәнінің зерттеу мәні болып экономикалық құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.
Экономикалық талдау объектілері ретінде шаруашылық қызметінің экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп кәсіпорында талдау объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық, қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және т.б. жатады.
Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның атқаратын функцияларымен айқындалады.
Біріншіден, бұл функциялардың бірі – экономикалық заңдардың іске асу сипатын зерттеу, кәсіпорын жағдайында экономикалық процестермен құбылыстардың тенденцияларын орнату.
Екіншіден, талдау функциясы болып ағымдағы және болашақтағы жоспарларды ғылыми негіздеу есептеледі.
Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде өндіріс тиімділігін арттыру резервтерін анықтау.
Төртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша кәсіпорын қызметінің нәтижелерін бағалау.
Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді пайдалану бойынша шаралар белгілеу.
Экономикада заңдылықтардың орындалуына байланысты экономика ғылымы бүгінгі таңда дамып өркендеуде. Ұсынылатын гипотезалар модель ретінде құрылып, нақты көрсеткіштер өлшемімен негіздеп салыстыру қажет. Олар сәйкес келмеген жағдайда теориялар мен модельдер ғылымы да, тәжірибелік те қызығушылық танытпайды.
Бүгінгі таңдағы экономика ғылымының басты бағыты – бұл экономикалық көрсеткіштерді талдау құралдарын жетілдіру. Экономикадағы негізгі көріністер, бақылаулар статистикалық көрсеткіштерден құралып сипатталады, ал бұл экономика ғылымындағы статистикалық және эконометрикалық әдістердің рөлінің практикалық маңыздылығын жоғарылатады. Бұл курстың негізі – көрсеткіштерді сандық талдау, ол статистикалық әдістерді қажет етеді.
Экономикалық мәліметтерді талдау арқылы математикалық модельдер тұрғызылып, олардың сол мәліметтерге сәйкестігіне қарай болжам жасауға пайдаланады. Статистикалық болжам ғылыми әдістерге негізделіп, болжамның дәлдігіне көп көңіл бөлінеді. Сондықтан да қазіргі кезде экономикалық үрдістерге аналитикалық талдау және болжам жасауға математикалық әдістер мен компьютерлер технологиясын қолдану ерекше орын алып отыр.
Экономикалық үрдістердің статистикалық мәліметтерін талдау және болжау әдістері экономикалық теорияның күнделікті өмірдегі негізгі даму бағытын құрайды. Бұл курстың негізгі мақсаты – экономист студенттерге бүгінгі таңдағы микро-макроэкономика деңгейіндегі шешім қабылдау және әлеуметтік экономикалық дамуды болжау үшін экономикалық көрсеткіштерді талдаудың негізгі әдістерін көрсету.
Пәнді оқыту барысында студенттер экономикадағы мәліметтерді талдау принциптерін жете түсіну, экономикалық көрсеткіштерді болжаудың негізгі тәсілдерін олардың статистикалық мәліметтердің заңдылықтарына байланысты модельдерін тұрғызу және болжаудың сенімділік интервалдарын анықтау арқылы болжам дәлдігін негіздеу әдістерін білуге уйрету.
Сонымен қатар экономикалық көрсеткіштердің сандық және сандық емес мөлшерлік талдаудың негізгі әдістерінигереді, атап айтсақ, баяндаушы статистика әдістері және жобалық бағалау, корреляциялық, дисперсиялық, факторлық, кластерлік, дискриминанттық талдаулар, экономикалық көрсеткіштерді жобалаудың негізгі жолдарын арнаулы қолданбалы компьютерлік бағдарламаларды қолдану арқылы үйретеді.
Алдын-ала өткен пәндер тізімі. Экономикалық теория, жалпы статистика теориясы, микроэкономика, макроэкономика, экономистер үшін математика, эконометрика, информатика, экономика-математикалық әдістер.
Аралық пәндер және олардың бұл пәндермен байланысы. Халықаралық экономика, өнеркәсіп экономикасы, кәсіпкерлік, қаржы, өндірісті ұйымдастыру, табиғатты пайдалану экономикасы, кәсіпорын экономикасы. Бұл курс барысында игерілген білім бітіру жұмысын жазуда қолданылуы керек.
Экономикалық талдау пәнінің зерттеу мәні болып экономикалық құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.
Экономикалық талдау объектілері ретінде шаруашылық қызметінің экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп кәсіпорында талдау объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық, қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және т.б. жатады.
Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның атқаратын функцияларымен айқындалады.
Біріншіден, бұл функциялардың бірі – экономикалық заңдардың іске асу сипатын зерттеу, кәсіпорын жағдайында экономикалық процестермен құбылыстардың тенденцияларын орнату.
Екіншіден, талдау функциясы болып ағымдағы және болашақтағы жоспарларды ғылыми негіздеу есептеледі.
Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде өндіріс тиімділігін арттыру резервтерін анықтау.
Төртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша кәсіпорын қызметінің нәтижелерін бағалау.
Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді пайдалану бойынша шаралар белгілеу.
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие – Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур. бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
7. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
8. Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур. бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
7. “Қазақстан”: Ұлттық энцклопедия/Бас редактор Ә. Нысанбаев – Алматы “Қазақ энциклопедиясы” Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9
8. Қаржы-экономика сөздігі. - Алматы: ҚР Білім және ғылым министрлігінің Экономика институты, "Зияткер" ЖШС, 2007. ISBN 978-601-215-003-2
Экономикалық мәліметтерді талдау және болжау пәніне кіріспе
Жоспары:
1.1. Пәннің мазмұны, мақсаты және басқа пәндермен байланысы.
1.2. Экономикалық талдаудың негізгі принциптері, талдау функциялары.
1.3. Экономиканы болжаудың мәні және болжау әдістері.
Мақсаты: Экономикалық мәліметтерді талдау және болжау пәнінің мәнісін,
мазмұнын түсіну, басқа пәндермен арақатынасын ұғу және пәннің зерттеу
мәнін, талдау объектілерін және болжаудың әдістерін түсіну.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: экономикалық талдау,
макроэкономикалық талдау, микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау,
қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық
талдау, әлеуметтік–экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік
талдау, салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс
талдау, маржиналдық талдау және т.б.
Соңғы он жылдықта әлемдік экономика ғылымы белгілі жетістіктерге
жетті: экономикалық мәселелерді талдау үшін қажетті математикалық құралды
құру (экстремалды мәселелер теориясы, қозғалыссыз нүкте теориясы,
көрсеткіштерді талдаудағы эконометрикалық әдістер), жалпы теңдестік моделін
құру (халықаралық сауда теориясы, келісімдер теориясы, қаржылық
математика), эмпирикалық көрсеткіштер топтамасы, макроэкономикалық
байланыстарды түсіндіру үшін математикалық әдістерді қолдану.
Экономикада заңдылықтардың орындалуына байланысты экономика ғылымы
бүгінгі таңда дамып өркендеуде. Ұсынылатын гипотезалар модель ретінде
құрылып, нақты көрсеткіштер өлшемімен негіздеп салыстыру қажет. Олар сәйкес
келмеген жағдайда теориялар мен модельдер ғылымы да, тәжірибелік те
қызығушылық танытпайды.
Бүгінгі таңдағы экономика ғылымының басты бағыты – бұл экономикалық
көрсеткіштерді талдау құралдарын жетілдіру. Экономикадағы негізгі
көріністер, бақылаулар статистикалық көрсеткіштерден құралып сипатталады,
ал бұл экономика ғылымындағы статистикалық және эконометрикалық әдістердің
рөлінің практикалық маңыздылығын жоғарылатады. Бұл курстың негізі –
көрсеткіштерді сандық талдау, ол статистикалық әдістерді қажет етеді.
Экономикалық мәліметтерді талдау арқылы математикалық модельдер
тұрғызылып, олардың сол мәліметтерге сәйкестігіне қарай болжам жасауға
пайдаланады. Статистикалық болжам ғылыми әдістерге негізделіп, болжамның
дәлдігіне көп көңіл бөлінеді. Сондықтан да қазіргі кезде экономикалық
үрдістерге аналитикалық талдау және болжам жасауға математикалық әдістер
мен компьютерлер технологиясын қолдану ерекше орын алып отыр.
Экономикалық үрдістердің статистикалық мәліметтерін талдау және
болжау әдістері экономикалық теорияның күнделікті өмірдегі негізгі даму
бағытын құрайды. Бұл курстың негізгі мақсаты – экономист студенттерге
бүгінгі таңдағы микро-макроэкономика деңгейіндегі шешім қабылдау және
әлеуметтік экономикалық дамуды болжау үшін экономикалық көрсеткіштерді
талдаудың негізгі әдістерін көрсету.
Пәнді оқыту барысында студенттер экономикадағы мәліметтерді талдау
принциптерін жете түсіну, экономикалық көрсеткіштерді болжаудың негізгі
тәсілдерін олардың статистикалық мәліметтердің заңдылықтарына байланысты
модельдерін тұрғызу және болжаудың сенімділік интервалдарын анықтау арқылы
болжам дәлдігін негіздеу әдістерін білуге уйрету.
Сонымен қатар экономикалық көрсеткіштердің сандық және сандық емес
мөлшерлік талдаудың негізгі әдістерінигереді, атап айтсақ, баяндаушы
статистика әдістері және жобалық бағалау, корреляциялық, дисперсиялық,
факторлық, кластерлік, дискриминанттық талдаулар, экономикалық
көрсеткіштерді жобалаудың негізгі жолдарын арнаулы қолданбалы компьютерлік
бағдарламаларды қолдану арқылы үйретеді.
Алдын-ала өткен пәндер тізімі. Экономикалық теория, жалпы статистика
теориясы, микроэкономика, макроэкономика, экономистер үшін математика,
эконометрика, информатика, экономика-математикалық әдістер.
Аралық пәндер және олардың бұл пәндермен байланысы. Халықаралық
экономика, өнеркәсіп экономикасы, кәсіпкерлік, қаржы, өндірісті
ұйымдастыру, табиғатты пайдалану экономикасы, кәсіпорын экономикасы. Бұл
курс барысында игерілген білім бітіру жұмысын жазуда қолданылуы керек.
Экономикалық талдау пәнінің зерттеу мәні болып экономикалық
құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.
Экономикалық талдау объектілері ретінде шаруашылық қызметінің
экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп кәсіпорында талдау
объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық,
қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және т.б. жатады.
Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның
атқаратын функцияларымен айқындалады.
Біріншіден, бұл функциялардың бірі – экономикалық заңдардың іске асу
сипатын зерттеу, кәсіпорын жағдайында экономикалық процестермен
құбылыстардың тенденцияларын орнату.
Екіншіден, талдау функциясы болып ағымдағы және болашақтағы жоспарларды
ғылыми негіздеу есептеледі.
Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде өндіріс тиімділігін
арттыру резервтерін анықтау.
Төртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша кәсіпорын қызметінің
нәтижелерін бағалау.
Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді пайдалану
бойынша шаралар белгілеу.
Шаруашылық қызметін талдау жүргізуде келесі принциптерді басшылыққа
алған жөн. Экономикалық құбылыстар мен процестерді, шаруашылық жүргізудің
нәтижелерін бағалауда талдау мемлекеттік әдіске негізделуі керек, яғни
экономикалық өмірдің белгілі жақтарын бағалай отырып, олардың мемлекеттік,
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, халықаралық саясатқа және заңдылыққа
сәйкестігін есепке алып отыруымыз қажет.
Талдау ғылыми сипатта жүргізілуі қажет, яғни өндіріс дамуында
экономикалық заңдар талаптары ескерілуі қажет, ғылыми-техникалық прогресс
жетістіктерін, экономикалық зерттеулердің жаңа әдістерін пайдалану керек.
Талдау кешенді болуы қажет. Зерттеудің кешенділігі кәсіпорын
экономикасында қызметтің барлық тарауларын қамтудытлап етеді.
Талдау жасауда жүйелілікті қамтамасыз ету керек. Әрбір объектіні
зерттеу оның ішкі және сыртқы қарым-қатынастарын ескере отырып жүргізу
қажет.
Шаруашылық қызметті талдау обьективті, анық, дәл болуы қажет.Ол
тексерілген, нақты, обьективті шындықты айқындайтын мәліметке негізделуі
қажет,ол оның қорытындылары аналитикалық есептермен негізделуі тиіс.
Талдау кәсіпорын қызметіне, өндіріс нәтижелеріне өз әсерін тигізіп
отыруы қажет. Оперативтілік деп отырғанымыз – бұл тез және оның талдай
жасау, басқару шешімдерін қабылдау және оларды іске асыру.
Талдау нәтижелі болуы тиіс.
Шаруашылық қызметті талдаудың пайда болуы кез-келген саланың пайда
болуына қажет жалпыға бірдей объективті тәртіппен байланысты.
Біріншіден, бұл тәжірибелік қажеттілікті қанағаттандыру. Ол
өндірістік күштердің дамуына, өндірістік күштердің жетілуіне, өндіріс
көлемінің ұлғаюына байланысты пайда болды. Кішігірім кәсіпорында
қолданылған инуитивті талдау, жобалық есептер үлкен өндірістік бірліктер
шарттарында жеткіліксіз болып қалды. Жан-жақты шаруашылық қызметті
экономикалық талдаусыз күрделі экономикалық процестерді басқару мен
оптималды шешімдер қабылдау мүмкін емес.
Екіншіден, бұл экономикалық ғылымның жалпы дамуымен байланысты. Кез-
келген ғылымның дамуымен оның салаларының дифференциациясы жүргізілетіні
бәрімізге мәлім. Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы қоғамдық
ғылымдардың дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Бұрын экономикалық
талдау қызметтері баланс жүргізу, бухгалтерлік есеп, қаржы, статистика және
т.б. ғылымдар шегінде қарастырылатын. Бұл ғылымдар шегінде талдауды
зерттеудің алғашқы қарапайым тәсілдері пайда болды. Бірақ, кәсіпорынның
экономикалық және әлеуметтік дамуының ағымдағы және бесжылдық жоспарын
негіздеу үшін кәсіпорын қызметін жан-жақты жалпы зерттеу қажеттілігі
туындады. Жоғарыда аталып өткен, ғылымдар тәжірибенің барлық
қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады. Шаруашылық қызметті талдауды
ғылымның бөлек жеке саласы ретінде көрсету қажеттілігі туындады. Осыдан
соң, экономикалық талдаудың маңызы шаруашылық қызмет барысындағы қателердің
бағасына сай өсіп отырды. Оған деген қызығушылық өсуде. Өндірісті зерттеу
жалпылама таңдаушылық көрініс тапты. Талдау кәсіпорын экономикасын
басқарудағы маңызды құралға айналды, резервтерді тану өндірістік
тиімділіктің жоғарылауына әкеледі.
Талдаудың қазіргі жағдайын теориялық жағынан негізделген ғылым
ретінде қарастыруға болады. Ғылым жұмыскерлерімен жасалған бірқатар
әдістемелер өндірісті басқаруда әртүрлі дәрежеде болып келеді. Басқарушылық
шешімдерді оптимизациялайтын математикалық, ЭВМ әдістерді зерттеу кеңінен
жүргізілуде. Шетел және отандық теориялық жетістіктердің тәжірибеде
қолданылуы жүргізілуде.
Шаруашылық қызметті талдаудың теориялық бағыттары математика,
статистика, бухгалтерлік есеп және т.б. ғылымдармен байланысты. Сондай-ақ
талдауды дамыту тәжірибелік сұрақтармен байланысты. Басқарудың командалық-
административті жүйесінді талдацу тәжірибе жүзінде қажетінше дами алмады.
Экономикалық талдау кәсіпорын қызметінің әртүрлі бағыттары, сала,
халықаралық байланыстар бойынша жүргізілуде.
Экономикалық басқарудың негізгі функциялары:
- Басқаруды ұйымдастыру;
- Жоспарлау (экономикалық жүйені болашақта және ағымды жоспарлау,
болжамдау);
- Талдау (экономикалық қызмет барысын және нәтижелерін талдау, ғылыми
негізделген критерийлер негізінде оның жетілдіру мүмкіндіктерін
бағалау);
- Басқарудың мәліметтік қамсыздануы (экономикалық құбылыстар мен
процестер туралы мәліметтерді жинақтау, өңдеу);
- Бақылау (басқару шешімдері мен бизнес-жоспарлардың орындалу барысын
анықтау).
Талдау бойынша барлық жұмыстар функционалды болып саналады. Оларға
келесі функциялар жатады:
- Басқаруды ұйымдастыру функциялары;
- Жоспарлау функциялары;
- Бақылау функциялары.
Нарықтық экономика жүйесінде бәсекелестік пен жеке меншік толықтай
дамыған кезеңде мемлекет экономиканы өсіру үшін жоспарлауды да қолданады.
Нарық жүйесінде мемлекеттен бастап барлық субьектілер өніиділік пен өнімді
жоспарлаусыз жұмыс істей алмайды.
Нарықтық бостандықта ешқанда да декларация немесе кодекстер емес, тек
жоспарлау ғана көптеген елдерде тиімді жұмыс істеп келеді. Жоспарлау мен
болжаудың қажеттігі келесідей себептерден туындайды:
Біріншіден, экономиканың өсу қарқынымен қатар ҒТР, жаңа технологиялар
дамып келе жатыр. Өнім арттырудың инновациялық, ұтымды тәсілдері, еңбек
күшінің техникамен алмастырылуы қарқынды өсіп келе жатқандықтан, нәтежиесін
жоспарлау мен болжау қажет,
Екіншіден, жоспарлау мен болжау экономиканы реттеу үшін мемлекет
тарапынан жиі қолданылады. Экономикалық циклді реттеп отыру үшін қажетті.
Халықтың әлсіз топтарының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де мемлекетке
тиімді.
Үшіншіден, нарықта кез-келген фирма өзінің саласына қарамастан,
белгілі бір нәтежиеге жету үшін, жұмысқа кіріспес бұрын алға қойған
мақсаттары мен жоспарын, кәсіпкерлік стратегияын жасауға міндетті. Дұрыс
бағыт-бағдар таңдау арқылы ғана экономиканың қажетті түрде дамуына болады.
Жоспарлау – атқарылатын іске бағытталған, ақпаратты саналы түрде
талдау процесі. Кез-келген шаруашылық қызметтің мақсатқа жетуі, ғылыми
немесе логикалық тұрғыдан нәтежиесін болжаудың әсерінен болады. Болжау
болашақта туындауы мүмкін қиындықтар мен жағдайларды алдын-ала қарастыруға
мүмкіндік береді. Сонымен, болжаудың екі түрі болады: теориялық-танымдылық
және басқарушылық болжау.
Жоспарлау мен болжау – бұл, Экономиканың обьективті тәуелділігі мен
себеп-салдар нәтежиесінде, әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогрессте,
қоғамдық өнімділіктің дамуы мен нәтежиесін алдын-ала ғылыми тұрғыдан көре
білу. (1.1-сурет)
Зерттелетін процеске қарамастан болжаудың үш сатысы болады:
(1.1-сурет)
Алға қойған мақсаттың орындалуында жоспарлау мен болжау келесідей
жолдармен жүзеге асырылады:
- Экономиканың даму бағытын анықтау;
- Мақсатқа жету үшін ұтымды жолдар мен шешімдер табу;
- Нәтежиеге қажетті ресурстарды анықтау;
Болжау мен жоспарлаудың әдістеріне негізінен экономикалық заңдардың
толық есебі, ғылыми тұжырымдар, әртүрлі жағдайлар, жоспарлау мен болжаудың
мақсатқа сай жасалуы, жүйелер, құрылымдар, логика және ұйымдастыру жатады.
Болжаудың негізгі принципі – жоспарлық есептің ғылыми негізделуі
және нақты шама болуы.Бұл барлық экономикалық заңдылықтарды, ғылымның жаңа
жетістіктерін қолдануды, техника мен технологиялық жетістіктерді меңгеруді
өнімділікті ұйымдастыра білу мен басқарудан құралады.
Экономикалық тепе теңдікті сактау және талдау жасай білу керек.
Яғни, нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың көрсеткіштерін толық зерттеу. Соған
сай жоспар мен болжамды икемдеу керек.
Бүгінгі таңда ғалымдардың есептеуі бойынша жоспарлау мен болжау
жасаудың 150-ден астам әдісі бар. Бірақ тәжерибе жүзінде негізінен соның
ішінде 15-20 әдісі қолданылып келеді. (1.2-сурет)
Сонымен қатар, болжалдау мен жоспарлауда келесідей әдістер де қолданылады:
1. Экономикалық-статистикалық әдістер
- экономикалық салыстыру әдісі
- орташа шамалар әдісі
- динамикалық қатарлар
- тотау әдісі
2. Математикалық-статистикалық әдістер
- корреляциялық әдіс
- регрессиялық әдіс
3. Баланстық әдіс
4. Нормативтік әдіс
5. Монографиялық әдіс
6. Эксперттік бағалау әдісі
7. Эксперементалдық әдісі
8. Экономикалық математикалық модельдеу
9. Абстрактылы-логикалық әдіс
10. Әлеуметтік
Болжау мен жоспар жасағанда бірнеше әдісті бірден қолдана аламыз.
Бұл әдістер бірін-бірі толықтырылып, байланыстырылып тұруы керек.
Кең қолданылатын маңызды әдістердің бірі болып баланстық әдісті
қарастырамыз. Бұл әдісте материялдық және ақшалай ресурстардың қорлары мен
қажеттіліктері және жоспар элементтерімен байланыстары қарастырылады.
Баланстық әдісті дұрыс қолдана білу республикалық, кәсіпорындық әртүрлі
салалармен қарым қатынасты, ресурстардың тиімді жұмсалуын, дамуды дұрыс
жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл әдісте көбінесе материалдық ресурстар
балансы, жұмыс күші, жер көлемі, т.б, баланстық өлшемдер есепке толығымен
алынады.
Жеке баланстық есептерді және халық шаруашылық балансын есемтеуде
экономикалық математикалық модельдеу әдісі мен есептеуіш техника кеңінен
қолданылуда.
(1.2-сурет)
(1.3-сурет)
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар:
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды
игеруге аудару қажет: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау,
микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық
талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік
–экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы
талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау
және т.б.
Бақылау сұрақтары:
1. Пәннің негізгі мақсаты.
2. Экономикалық талдаудың негізгі принциатерін атаңыз.
3. Талдау функциялары мен объектілері қандай?
4. Пәннің басты бағытын көрсетіңіз.
5. Болжаудың негізгі принциптері мен әдістерін айтыңыз.
6. Экономикалық болжау қандай жолдармен жүзеге асырылады?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
2-Лекция. Экономикалық талдаудың негіздері
Жоспары:
2.1. Экономикалық талдау және теориялық таным.
2.2. Экономикалық талдау және экономикалық теория.
2.3. Экономикалық талдау жүйелілігі мен кешенділігі.
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні және міндетін,
экономикалық талдау ғылымына анықтама беру, оның негізгі мазмұнын ашу.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: экономикалық талдау,
макроэкономикалық талдау, микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау,
қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық
талдау, әлеуметтік–экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік
талдау, салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс
талдау, маржиналдық талдау және т.б.
Экономикалық талду басқару шешімдерін қабылдайтын ғылыми база болып
табылады. Оны негіздеу үшін потенциалды мәселелерді, қаржылық және
өндірістік тәуекелділікті көрсету және болжау, шаруашылық субъектінің табыс
пен тәуекелділік дәрежесіне қабылданатын шешімдердің әсерін анықтап,
шаруашылық қзмет нәтижесіне талдау жүргізу қажет.
Шаруашылық субъектінің статусының жоғарылауы олардың адында өндірістік
және қаржылық мәселелердің шешілуіне мүмкіндік ашып, басқарушылар алдына
қаржыландыру көзін табу, инвестициялық саясатты оңтайландыру мәселелерін
қояды. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау, төлем қабілеттілігін анықтау
және объективті, ғылыми негізделген оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау
үшін қаржылық талдау қажет.
Табиғат құбылыстары мен қоғамдық өмірді зерттеуді талдаусыз жүргізу
мүмкін емес. Талдау терминінің өзі гректің analyzis деген сөзінен
шыққан, аудармасында бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Демек, талдау
шағын мағынада құбылыстар мен заттарды зерттеу үшін оларды құраушы
бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Мұндай бөлшектеу зерттелетін заттың,
құбылыстың, процестің ішіне үңілуге, оның әр бөлшегінің мәнін анықтауға
мүмкіндік береді.
Мысалы, өнімнің өзіндік құнының мәнін ұғу үшін оның тек қандай
элементтерден құралатынын ғана емес, сондай-ақ әр шығын бабы мөлшерінің
неге байланыстылығын білу керек. Өнімнің өзіндік құнының құрылымы мен оған
әсер ететін факторлар дәлірек қарастырылған сайын, біз бұл экономикалық
құбылыс жайында көбірек білетін боламыз және өнімнің өзіндік құнының
қалыптасуын анағұрлым жақсы басқара аламыз.
Сонымен қатар, қоршаған ортаның көптеген құбылыстары мен
процестері тек анализ көмегімен ғана таныла алады деп айта алмаймыз. Кей
кездерде адамның ойлау қабілеттілігіне сай келетін басқа тәсілдерді қолдану
қажеттілігі туындайды. Бұл мағынада талдауға зерттелетін заттың әртүрлі
бөлшектері арасындағы байланысты табатын синтез жақын келеді. Қазіргі
кездегі диалектика шындықты зерттеудің ғылыми әдістері ретінде талдау мен
синтездің бірлігінен шығады. Тек талдау мен синтез ғана біріккен күйде
құбылыстардың жан-жақты диалектикалық байланысының ғылыми зерттелуін
қамтамасыз етеді.
Сонымен, талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген
және олардың байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары
мен заттарын танудың тәсілі ретінде қарастырылады.
Ғылым мен тәжірибеде талдаудың әртүрлі түрлері қолданылады:
физикалық, химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б.
Олар тәсіл, мақсат және объектілері бойынша ерекшеленеді. Физикалық,
химиялық және басқа да талдауларға қарағанда экономикалық талдау
экономикалық құбылыстардың абстракті-логикалық зерттеу тәсіліне жатады,
мұнда микроскопты да, химиялық реактивтерді де қолдану мүмкін емес, тек
абстракция күші ғана қолданыла алады.
Адамның талдау қабілеттілігі қоршаған ортадағы өз іс-әрекеттерін
әрқашан бағалап отырудың объективті қажеттілігінен туындады және жетілуде.
Бұл еңбек пен ресурстарды анағұрлым эффективті жұмсаудың тәсілін
іздестіруге итермелейді.
Тұрғын халықтың санының өсуіне, өндіріс құралдарының жетілуіне,
адамзаттың рухани және материалдық қажеттіліктерінің өсуіне байланысты
талдау дамыған қоғамның ең алғашқы өмірлік қажеттілігіне айналды. Қазірде
талдаусыз адамның саналы қызмет етуі мүмкін емес. Ф.Энгельс талдаудың пайда
болуының тарихи шекарасына мінездеме бере отырып, былай деп жазған:
Жаңғақты бөлудің өзі талдаудың бастамасы болады. Адамзаттың дамуына
байланысты бөлінген жаңғақтар саны да өсуде, әрі оларды бөлу тәсілдері де
жетілуде. Талдау объектілерінің шеңбері ұлғаюда, сонымен қатар талдаудың
өзі де жетілуде.
Саналы қызметі нәтижесінде адамдардың табиғи ортамен қарым-
қатынастары бірте-бірте кеңейді, соның салдарынан адамдар әртүрлі
объектілер мен құбылыстар жайлы өз түсініктерін тереңдетті. Бірте-бірте бұл
объектілер мен құбылыстарды зерттеуге байланысты талдаудың тереңдетілген
түрі қажет болды. Осылайша, математика, химия, медицина және басқа да
ғылымдардағы талдау пайда болды.
Бүгінде, экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде
зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың
экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы –
микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер,
жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр
экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы
ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.
Материалистік диалектика барлық құбылыстар мен процестерді тұрақты
қозғалыста, өзгерісте, дамуда қарастыруды қажет деп санайды. Шаруашылық
қызметті талдау әдісінің бір сипаттамалық белгісінің қайнар көзі осында –
тұрақты салыстырулардың қажеттілігі. Салыстырулар Шаруашылық қызметті
талдауда кеңінен қолданылады. Қызметтің нақты нәтижелері өткен жылдардың
нәтижелерімен, баса кәсіпорындардың жетістіктерімен, жоспарлы
көрсеткіштерімен және т.б. салыстырылады.
Материалистік диалектика әрбір процесс, әрбір құбылысты қарама-
қайшылықтардың күресі және бірлік ретінде қарастыру керектігін үйретеді.
Осы арадан ішкі қарама-қайшылықтарды, әрбір процестің, әрбір құбылыстың оң
және теріс жақтарын зерттеу қажеттілігі туындайды. Бұл да шаруашылық
қызметті талдаудың сипаттамалық белгісінің бірі. Мысалы, ҒТП еңбек
өнімділігінің артуына, рентабельділік деңгейінің өсуіне және т.б. оң әсерін
тигізеді, бірақ қоршаған ортаның ластануы, гиподинамия дамуы және т.б.
сияқты оның теріс жақтарын да ескеру қажет.
Талдауда диалектикалық әдісті қолдану кәсіпорынның шаруашылық
қызметін зерттеу барлық өзара байланыстарды есепке ала отырып жүргізілуі
керек екендігін білдіреді. Ешбір құбылыс дұрыс түсінікті болуы мүмкін емес,
егер ол бөлек түрде, басқалармен байланыссыз қарастырылатын болса. Мысалы,
өнімнің өзіндік құнының деңгейіне жаңа техниканы енгізу әсерін зерттей
отырып, тікелей байланысты ғана емес, сонымен қатар жанама байланысты да
ескеру қажет. Жаңа техниканы енгізу нәтижесінде өндіріс шығындары артатыны,
сонымен бірге өнімнің өзіндік құны да артатыны белгілі. Бірақ мұнда өз
қатарында еңбекақының үнемделуі мен өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне
жағдай жасайтын еңбек өнімділігі өседі. Осыдан шығатын, егер еңбек
өнімділігінің өсу деңгейлері жаңа техниканы ұстау мен іске қосуға кететін
шығындарының өсу деңгейіне қарағанда жоғары болса, онда өнімнің өзіндік
құны төмендейді, және керісінше. Яғни, осы немесе басқа да экономикалық
құбылысты түсініп, дұрыс бағалау үшін басқа құбылыстармен барлық
байланыстарын және өзара тәуелділікті зерттеп алу қажет. Бұл шаруашылық
қызметті талдау әдісінің әдіснамалық белгісінің бірі.
Жүйелі көзқарас – зерттеу әдіснамасындағы бағыт. Ол көптеген ішкі және
сыртқы байланыстары бар жеке элементтерден тұратын күрделі жүйелер сияқты
оюъектілерді зерттеуге негізделеді. Жүйелі көзқарас объектіні терең
зерттеуге, ол туралы неғұрлым көбірек түсінік алуға, осы объекттінің жеке
бөліктері арасында себепті-тергеулі байланысынкөрсетуге мүмкіндік береді.
Жүйелі көзқарастың негізгі ерекшеліктері – қозғалмалылық, өзара қарым-
қатынас, өзара тәуелділік және жүйе элементтерінің өзара байланысы,
кешенділік, толықтылық, бағыныштылық, бастаушы буынның ерекшеленуі.
Экономикалық талдауда жүйелі көзқарас неғұрлым мақсатқа сай басқарушылық
шешімдерді таңдау үшін негіз болатын беліген нұсқалардан тиімдісін
таңдауға, шаруашылық мәселелерді шешудің ғылыми негізделген нұсқаларын
құрастыруға мүмкіндік береді.
Жүйелі талдау процесінде бірнеше жүйелі кезеңдерді қарастыруға
болады.
Зерттеудің бірінші кезеңінде талдау объектісі анықталған жүйе ретінде
көрінеді. Бұл үшін ең басында жүйе элементтері ретінде қарастыруға болатын
объектінің жеке бөліктерін бөліп көрсетеді. Нақты жағдайларда жүйе бірнеше
деңгейге ие болуы мүмкін, яғни бірінші деңгейдің әрбір бөлек алынған
элементін жеке жүйе (ішкі жүйе) түрінде қарастыруға болады. Бұдан басқа,
талдаудың бірінші деңгейінде жүйенің даму мақсаты, оны шешетін мәселелер,
басқа жүйелермен байланыс, жеке элементтер арасындағы өзара байланыстар,
әрбір элементті және жүйені түгелдей іске асыру құрылуы тиіс.
Жүйелі талдаудың екінші кезеңнің негізгі мақсаты – жүйелері бар
шарттарға, өзара байланыстарға (ішкі және сыртқы), элементтерге барлығына
анағұрлым толық және сапалы баға беруге мүмкіндігі бар көрсеткіштердің
іріктелуі.
Үшінші кезеңде зерттелетін жүйенің жалпы схемасы құрастырылады.
Графикалық тұрғыда ол әдетте әрбір элементке арнайы блок сәйкес келетін
блоктық сурет түрінде көрсетіледі. Бөлек блоктар жүйенің ішкі және сыртқы
байланыстарының бары мен бағытын көрсететін бір-бірімен стрелкалар арқылы
байланысқан. Мұнда алдыңғы кезеңде таңдалған көрсеткіштер жүйе элементтері
мен байланыстары бойынша үлестіріледі, олардың тізімі нақтыланады (бірін-
бірі қайталайтын шығарылып тасталады, ақпараты жеткіліксіздері ауыстырылады
және т.с.с.).
Талдаудың төртінші кезеңі жүйенің экономика-математикалық үлгісі
жалпы түрде құрылуына арналады. Мұнда сапалы талдау негізінде жүйенің
барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің математикалық нысандары анықталады.
Бұл кезеңде әртүрлі әдістер көмегімен барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің
коэффициенттері, шетеу параметрлері мен мақсат функциялары анықталуы тиіс.
Нәтижесінде істелген жұмыс қорытындысы бойынша таңдалған объектіні
экономикалық талдау үшін пайдаланылуы мүмкін экономика-математикалық үлгі
алынуы мүмкін.
Ең соңғы талдаудың бесінші кезеңі үлгімен жұмыс деп аталады. Оны
диалог түрінде компьтерде жасаған дұрыс. Өндірістің сол не басқа
факторларын сипаттайтын экономика-математикалық үлгісінің (коэффициенттер,
шектеулер) бөлек параметрлерін ауыстыру жолымен функция мәнін анықтайды.
Осы көрсеткіштерді нақты, жоспарлы және басқалармен салыстыру шаруашылық
қорытындысын, нәтижелі көрсеткіштер шамасына факторлар әсерін бағалауға,
ішкі шаруашылық резервтердің пайдаланылмаған көлемі мен көздерін анықтауға
мүмкіндік туғызады.
Талдауға суреттелген көзқарас басқалармен салыстырғанда маңызды
артықшылықтарға ие: ол зерттеудің кешенділігі мен мақсаттылығын; өндіріс
тиімділігінің арту резервтерін табудың әдіснамалық негізделген схемасын;
шаруашылық нәтижелерін объективті бағалауды; шапшаңдық, әрекеттілік,
негізін, талдау мен оның қорытындыларының дәлділігін қамтамасыз етеді.
Алынған экономика-математикалық үлгі талдауда қайта-қайта қолданылуы және
басқарушылық шешімдерді негіздеудің жақсы құралы ретінде қызмет етуі
мүмкін.
Талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және олардың
байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен заттарын
танудың тәсілі ретінде қарастырылады. экономикалық құбылыстар мен
процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен
бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық
қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу
керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы
алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық
қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар:
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды
игеруге аудару қажет: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау,
микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық
талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік
–экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы
талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау
және т.б.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық талдаудың зерттеу міндеттері қандай?
2. Экономикалық талдаудың теориялық танымы?
3. Жалпытеориялық экономикалық талдау.
4. Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемесі.
5. Экономикалық талдау категориясы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
3-Лекция. Экономикалық талдаудың пәні, мақсаты және түрлері
Жоспары:
3.1. Экономикалық талдау пәні мен объектілері.
3.2. Экономикалық талдау мақсаты мен басқа ғылымдармен байланысы.
3.3. Экономикалық талдау түрлері.
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың пәні мен
объектілерін анықтау, экономикалық талдау мақсатын және түрлерін
қарастыру.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: қаржылық-экономикалық талдау,
аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік –экономикалық
талдау, экологилық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау,
акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау және
т.б.
Экономикалық талдау пәнінің зертеу мәні болып экономикалық
құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.
Экономикалық талдау объектілері ретінде шаруашылық қызметінің
экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп кәсіпорында талдау
объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық,
қаржы ресурстарын пайдалану, өндірістің қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы және т.б. жатады.
Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның
атқаратын функцияларымен айқындалады.
Біріншіден, бұл функциялардың бірі – экономикалық заңдардың іске асу
сипатын зерттеу, кәсіпоорын жағдайында экономикалық процестермен
құбылыстардың тенденцияларын орнату.
Екіншіден, талдау функциясы болып ағымдағы және болашақтағы жоспарларды
ғылыми негіздеу есептеледі.
Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде өндіріс тиімділігін
арттыру резервтерін анықтау.
Төртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша кәсіпорын қызметінің
нәтижелерін бағалау.
Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді пайдалану
бойынша шаралар белгілеу.
Шаруашылық қызметін талдау жүргізуде келесі принциптерді басшылыққа
алған жөн.
1) Экономикалық құбылыстар мен процестерді, шаруашылық
жүргізудің нәтижелерін бағалауда талдау мемлекеттік әдіске
негізделуі керек. Яғни, экономикалық өмірдің белгілі
жақтарын бағалай отырып, олардың мемлекеттік, экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық, халықаралық саясатқа және
заңдылыққа сәйкестігін есепке алып отыруымыз қажет.
2) Талдау ғылыми сипатта жүргізілуі қажет, яғни өндіріс
дамуында экономикалық заңдар талаптары ескерілуі қажет,
ғылым-техникалық прогресс жетістіктерін, экономикалық
зерттеулердің жаңа әдістерін пайдалану керек.
3) Талдау кешенді болуы қажет. Зерттеудің кешенділігі кәсіпорын
экономикасында қызметтің барлық тарауларын қамтуды талап
етеді.
4) Талдау жасауда жүйелілікті қамтамасыз ету керек. Әрбір
объектіні зерттеу оның ішкі және сыртқа қарым-қатынастарын
ескере отырылып жүргізілуі қажет.
5) Шаруашылық қызметті талдау объективті, анық, дәл болуы
керек. Ол тексерілген, нақты, объективті шындықты
айқындайтын мәліметке негізделуі қажет, ал оның
қорытындылары аналитикалық есептермен негізделуі тиіс.
6) Талдау кәсіпорын қызметіне, өндіріс нәтижелеріне өз әсерін
тигізіп отыру қажет. Бұл жерде уақытылы жұмыстардың
кемшіліктерін айқындалып, олармен кәсіпорын басшылығын
таныстыру керек.
7) Талдау жоспар бойынша жүргізілуі тиіс.Талдау оперативті
болуы қажет. Оперативтілік деп отырғанымыз – бұл тез және
оның талдау жасау, басқару шешімдерін қабылдау және оларды
іске асыру. Талдау нәтижелі болуы тиіс.
Шаруашылық қызметті талдаудың пайда болуы кез келген саланың пайда
болуына қажет жалпыға бірдей объективті тәртіппен байланысты.
Біріншіден, бұл тәжірибелік қажеттілікті қанағаттандыру. Ол
өндірістік күштердің дамуына, өндірістік күштердің жетілуіне, өндіріс
көлемінің ұлғаюына байланысты пайда болды.Кішігірім кәсіпорындарда
қолданылған интуитивті талдау, жобалық есептер үлкен өндірістік бірліктер
шарттарында жеткіліксіз болып қалды. Жан-жақты жинақталған шаруашылық
қызметті экономикалық талдаусыз күрделі экономикалық процестерді басқару
мен оптималды шешімдер қабылдау мүмкін емес.
Екіншіден, бұл экономикалық ғылымның жалпы дамуымен байланысты.
Кез келген ғылымның дамуымен оның салаларының дифференциациясы
жүргізілетіні бәрімізге мәлім. Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы
қоғамдық ғылымдардың дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Бұрын
экономикалық талдау қызметтері балансжүргізу, бухгалтерлік есеп, қаржы,
статистика және тағы да басқа ғылымдар шегінде қарастырылатын. Бұл ғылымдар
шегінде талдауды зерттеудің алғашқы қарапайым тәсілдері пайда болды. Бірақ,
кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік дамуының ағымдағы және бесжылдық
жоспарын негіздеу үшін кәсіпорын қызметін жан-жақты жалпы зерттеу
қажеттілігі туындады. Жоғарыда аталып өткен ғылымдар тәжірибенің барлық
қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады. Шаруашылық қызметті талдауды
ғылымның бөлек жеке саласы ретінде көрсету қажеттілігі туындады. Осыдан
соң, экономикалық талдаудың маңызы шаруашылық қызмет барысындағы қателердің
бағасына сай өсіп отырды.Оған деген қызығушылық өсуде. Өндірісті зерттеу
жалпылама талдаушылық көрініс тапты. Талдау кәсіпорын экономикасын
басқарудағы маңызды құралға айналды, резервтерді тану өндірістік
эффективтіліктің жоғарылауына әкеледі.
Шаруашылық қызметті талдаудың ғылым ретінде даму тарихына көңіл
аудара отырып екі жағдайды еске сақтау керек: біріншіден, ғылымның
теориялық сұрақтарын жетілдіруге, екіншіден, олардың тәжірибедегі
қолданылуы. ШҚТ туралы алғаш арнайы кітаптар ХХ ғасырда пайда болды. Олар
баланс талдауына арналған еді және методикалық бағытта болды. 30-шы жылдары
ШҚТ СССР-дың жоғарғы оқу орындарында оқылатын болды. ШҚТ туралы алғаш
кітаптар мен әдістемелер шыға бастады. Олардың авторлары Н.Р.Вейцман,
С.К.Татур,М.И.Баканов және т.б. 30-шы жылдары ШҚТ-ның ғылым ретінде
қалыптасуы болды, әрі оны тәжірибеде кәсіпорын экономикасын жалпылама
зерттеу жүйесі мен өндірістік резерті жоғарылатуды іздеуде қолдана бастады.
Соғыс алдындағы жылдары экономикалық талбдау сұрақтары бойынша үш жүзден
аса кітаптар мен алты жүздец ғылыми мақалалар жасалды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде бухгалтерлік есептің
қайтақаралуы, бақылау мен шаруашылық қызметті талдау басқа авторлардың да
туындыларында көрініс тапты.
Соғыстан кейінгі жылдарды талдаудың теориялық сұрақтарына
арналған деп айтуға болады. Осы кезде талдау кәсіпорынның да ұлттық
экономиканың деңгейінде басқару тәдірибесінде қолданыла бастады.
Экономикалық талдаудың дербес әдістемелік бағыттары жетіле бастады:
салыстырмалылық, технико-экономикалық, оперативті, экономика-математикалық,
функционалды-бағалық және т.б.
Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемелігінің
дамуында үлкен рөлді М.И.Баканов, А.Д.Шеремет, С.Б.Барнгольц,
В.Ф.Дьяченков, А.Ш.Маргулис, А.И.Муравьев, В.И.Самборский, Н.В.Дембинский,
Г.М.Таций, Н.Г.Чумаченко, В.И.Стражев, С.Г.Овсянников, Н.А.Русак,
Л.Н.Кравченко, Б.И.Майданчик, Р.С.Сайфулин, А.Ф.Аксененко және т.б.
экономист ғалымдар.
Талдаудың қазіргі жағдайын теориялық жағынан негізделген ғылым
ретінде қарастыруға болады. Ғылым жұмыскерлерімен жасалған бірқатар
әдістемелер өндірісті басқаруда әртүрлі дәрежеде болып келеді. Сонымен
қатар, ғылым даму қалпында. Басқарушылық шешімдерді оптимизациялайтын
математикалық, ЭВМ әдістерді зерттеу кеңінен жүргізілуде. Шетел және
отандық теориялық жетістіктердің тәжірибеде қолданылуы жүргізілуде.
Шаруашылық қызметті талдаудың теориялық бағыттары математика,
статистика, бухгалтерлік есеп және т.б. ғылымдармен байланысты. Сондай ақ,
талдауды дамыту тәжірибелік сұрақтармен байланысты. Басқарудың командалық-
административті жүйесінде талдау тәжірибе жүзінде қажетінше дами алмады.
Ал қолданбалы жүйеге келгенде шаруашылық қызметті талдауды басқарудағы
жетекші орынды алады. Оған біздің қоғамымыздағы барлық өзгерістер әсер
етеді. Нарыққа көшудегі экономикалық механизмнің жетілуі кәсіпорынның
бәсекелестігі мен осы ғылымға деген қызығушылықтың өсуіне әкеледі.
Экономикалық талдау түрлері (3.1-сурет). Экономикалық талдау кәсіпорын
қызметінің әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша
жүргізіледі.
(3.1-сурет) Экономикалық талдау жүйесіндегі кәсіпорын қызметін талдау
Экономикалық басқарудың негізгі функциялары:
- басқаруды ұйымдастыру;
- жоспарлау (экономикалық жүйені болашақта және ағымды жоспарлау,
болжамдау);
- талдау (экономикалық қызмет барысын және нәтижелерін талдау, ғылыми
негізделген критерийлер негізінде оның жетілдіру мүмкіндіктерін бағалау);
- басқарудың мәліметтік қамсыздандыру (экономикалық құбылыстар мен
процестер туралы мәліметтерді жинақтау, өңдеу);
- бақылау (басқару шешімдері мен бизнес-жоспарлардың орындалу барысын
бақылау).
Талдау бойынша барлық жұмыстар функционалды болып саналады. Оларға
келесі функциялар жатады:
- басқаруды ұйымдастыру функциялары;
- жоспарлау функциялары;
- бақылау функциялары.
Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктеледі: салалық, уақытты, кеңістік, жүйедегі басқару функцияларына
байланысты, қызмет аймағына байланысты, статистикалық мәліметтерді
іріктеуге байланысты (3.1- кесте).
3.1- кесте. Кәсіпорынның экономикалық талдау бағыты
Талдау түрі Тағайындау
Салалық салалық – экономиканың әр саласының өзіндік ерекшелігін
есепке ала отырады;
салааралық –ұлттық экономика салалары деңгейінде жүргізіледі.
Уақытты алдын-ала – шаруашылық операциялар болғанға дейін
жүргізіледі. Жоспарлық жұмыстар мен басқару шешімдеін
негіздеу, болашақта болжау үшін қажет;
кейінгі (ретроспективті) –шаруашылық актілер нәтижелері
негізінде жүргізіледі. Кәсіпорын қызмет нәтижелерін
объективті бағалау, пайдаланылмаған резервтерді айқындау,
жоспардың орындалуын бақылау үшін пайдаланылады;
оперативті – шаруашылық операциялар болғаннан кейін
жүргізіледі. Оның мақсаты шаруашылық процестерге әсер теу
және кемшіліктерді анықтау;
қорытынды – есепті мерзімге жүргізіледі (ай, тоқсан, жыл).
Оның құндылығы – кәсіпорын қызметі кешенді зерттеледі.
Кеңістік ішкішаруашылық – зерттеліп отырған кәсіпорын мен оның
құрылымдық бөлімдер қызметі қарастырылады;
шаруашылықаралық – екі немесе одан жоғары кәсіпорын
қызметтері нәтижелері салыстырылады. Озат тәжірибе,
резервтер, келешектерді анықтауға мүмкіндік береді және
олардың негізінде кәсіпорын қызметінің тиімділігіне
объективті баға беруге болады.
Жүйедегі басқару экономика, техника, технология, өндірісті ұйымдастыру,
функциялары еңбектің әлеуметтік жағдайлары, табиғатты қорғаужәне басқа да
бойынша қызмет түрлері талданады.
Аймақ бойынша ішкі – кәсіпорында өндірістік, қаржылық және коммерциялық
қызметін оперативті, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
басқару үшін жүргізіледі;
сыртқы – банктер, қаржылық органдар, акционерлер, инвесторлар
қаржылық статистика және есеп негізінде жүргізеді;
кешенді – кәсіпорын қызметінің әртүрлі жақтарын қарастыратын
талдау;
тақырыптық – кәсіпорын қызметінің жеке жақтарын қарастыратын
талдау.
Статистикалық жаппай – барлық нақты мәліметтер зерттеледі;
мәліметтерді іріктеу – қандай да бір ерекшеліктер бойынша іріктелген
іріктеу бойынша факторлар зерттеледі.
Экономикалық талдау келесі түрлергі бөлінеді: қаржылық-экономикалық,
әлеуметтік-экономикалық, экономикалық-статистикалық, экономикалық-
экологиялық, маркетингтік, салыстырмаплы факторлық, диагностикалық және
маржиналдық.
Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы қоғамдық ғылымдардың
дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Экономикалық талдау кәсіпорын
қызметінің әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша
жүргізіледі. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктеледі: салалық, уақытты, кеңістік, жүйедегі басқару функцияларына
байланысты, қызмет аймағына байланысты, статистикалық мәліметтерді
іріктеуге байланысты. Экономикалық талдау келесі түрлергі бөлінеді:
қаржылық-экономикалық, әлеуметтік-экономикалық, экономикалық-статистикалық,
экономикалық-экологиялық, маркетингтік, салыстырмаплы факторлық,
диагностикалық және маржиналдық.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар:
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды
игеруге аудару қажет: талдау объектілері, талдау мазмұны мен міндеттері,
функциялары, негізгі принциптерін ұғыну қажет. Сонымен қатар шаруашылық
қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемелігінің дамуын қарастыру және
экономикалық талдау түрлерін жетік білу қажет.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық талдаудың зерттеу пәні мен объектілері қандай?
2. Экономикалық талдаудың мазмұны мен мақсаты?
3. Шаруашылық қызметті талдаудың түрлері
4. Экономикалық басқарудың негізгі функциялары
5. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктелуі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
4-Лекция. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Жоспары:
4.1. Экономикалық талдау әдістері.
4.2. Экономикалық талдау әдістемесі.
4.3. Экономикалық ақпаратты өңдеу тәсілдері (салыстыру тәсілі,
көрсеткіштерді салыстырмалы түрде келтіру әдістері, қатысты және
орташа шамалар, топтастыру тәсілі).
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың әдістері мен
тәсідерін: салыстыру, қатысты және орта шамалар тәсілін, топтастыру
тәсілін қарастыру.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: жоспарлы тапсырыс, жоспарды орындау,
динамика, құрылымдар, үйлесімділік , қарқындылық, тиімділік, жалпы
әдістеме, жеке әдістеме, детерминацияланған факторлық талдау,
стохастикалық факторлық талдау, салыстырмалы талдау, көлденең, тігінен,
трендтік, бір шамалы және көп шамалы талдау әдістері және т.б.
Ғылым әдісі кең мағынада өз затын зерттеу тәсілі ретінде
түсіндіріледі. Ғылымның әр түрлері үшін өз затын зерттеуге (оның ішінде,
шаруашылық қызметті талдау) ерекше қарау әдістері танудың жалпыға бірдей
диалектикалық әдісіне негізделеді.
Талдаудың маңызды методологиялық белгісі болып себепті-тергеулі
байланыстарды орнатуға ғана емес, сонымен қатар оларға сандық сипаттама
беруге қабілеттілігі табылады, яғни, қызмет нәтижелеріне факторлар ықпалын
өлшеуді қамтамасыз етуге қабілеттілігі. Бұл талдауды нақты етіп, ал оның
қорытындыларын негізделген етеді.
Талдауда себепті байланыстарды зерттеу мен өлшеуді индукция және
дедукция әдістерімен жүзеге асыруға болады. Логикалық индукция көмегімен
себепті байланыстарды зерттеу тәсілі бойынша зерттеу жекеден жалпыға, жеке
фактілерді зерттеуден жалпыламаға, себептен нәтижеге жүзеге асырылады.
Дедукция – бұл зерттеу жалпы фактілерден жекеге, нәтижелерден себептерге
жүзеге асырылатын тәсіл болып табылады. Индукция әдісі талдауда дедукция
әдісімен бірге және үйлесімді қолданылады.
Шаруашылық қызметті талдауда диалектикалық әдісті қолдану әрбір
процесті, әрбір экономикалық құбылысты бір-бірімен өзара байланысты
көптеген элементтердің жиынтығы түрінде, жүйе түрінде қарастыру керек.
Осыдан келіп шығатыны талдаудың тағы бір сипаттамалық белгісі болып
табылатын талдау объектісін зерттеуге жүйелі көзқарастың қажеттілігі.
Жүйелі көзқарас зерттелетін құбылыстар мен процестердің элементтерге
максималды бөлшектеу, олардың жүйелілігі мен синтезін қарастырады. Сол не
басқа құбылыстарды бөлшектеу (құрама бөліктерін ашып көрсету) зерттеліп
отырған объектіде анағұрлым маңызды және негізгіні анықтау үшін тәжірибелік
қажетті дәрежеде жүргізіледі. Ол талдаудың объектісі мен мақсатына
байланысты болып келеді. Бұл экономикалық көрсеткіштердің маңызын, ондай-ақ
олардың дамуын анықтайтын факторлар мен себептерді нақты білуді
аналитиктерден талап ететін ШҚТ-дағы күрделі мәселе болып табылады.
Элементтерді жүйелендіру олардың өзара байланысын, қарым-
қатынастарын, өзара тәуелділіктерін және өзара бағыныштылықтарын зерттеу
негізінде жүзеге асырылады. Бұл зерттеліп отырған объектінің (жүйенің)
мүмкін моделін құруға, зерттеліп отырған көрсеткіштердің ішкі
байланыстарына сәйкес келетін талдаудың логикалық-әдіснамалық жүйесін ашып
көруге, жүйе элементтерінің бағыныштылығын, қызметтерін оның негізгі
компоненттерін анықтауға жағдай жасайды.
Кәсіпорын экономикасының жеке жақтарын, олардың өзара байланысын,
бағыныштылығы мен тәуелділігін зерттеп болған соң, барлық зерттеу
материалдарын жалпыландыру қажет. Жалпыландыру (синтез) талдауда өте
жауапты мезет болып табылады. Талдау нәтижелерін жалпыландыру кезінде
қызмет нәтижелері негізінен тәуелді болатын барлық зерттеліп отырған
факторлардың ішінен типтіктерді кездейсоқтардан бөлу, негізгі және шешуші
факторларды ашып көрсету қажет.
Алдынғылардан тікелей шығатын шаруашылық қызметті талдау маңызды
әдіснамалық белгісі болып кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі экономикалық
құбылыстар мен процесстердің себепті-тергеулі байланыстарын жүйелі және
кешенді зерттеу үшін қажетті болып саналатын көрсеткіштер жүйесін өңдеу мен
қолдану табылады.
Осылайша, шаруашылық қызметті талдау әдісі өндіріс тиімділігін
арттыру мақсатымен жоспар, есеп, есептілік және басқа да ақпарат көздерінен
көрсеткіштер жүйесінің арнайы қабылдауларын өңдеу жолымен кәсіпорын
қызметінің нәтижелеріне факторларды әсерін өлшеу және жалпыландыру, жүйелі,
кешенді зерттеуді көрсетеді.
Шаруашылық қызметті талдау әдісін қолдану аналитикалық зерттеудің
нақты әдістемелерінің қатарыларынан кейін көрінеді. Ол шаруашылық қызметтің
бөлек жақтарының зерттеу әдістемелері немесе кешенді талдау әдістемелері
болуы мүмкін. Айта кететін, әрбір талдау түріне өзінің әдістемесі сәйкес
келеді. Жалпы әдістеме қандай да бір жұмыстың неғұрлым мақсатқа сай
орындалу ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы дегенді білдіреді.
Экономикалық талдауда әдістеме айқын бейнемен талдау мақсатына жетуге
бағытталған, кәіспорын экономикасын зерттеу ережелері мен аналитикалық
тәсілдердің жиынтығын білдіреді. Жалпы әдістеме – ұлттық экономиканың түрлі
салаларында экономикалық талдаудың түрлі объектілерін зерттеу кезінде
бірыңғай қолданылатын зерттеу жүйесі деген түсінікті береді. Жеке әдістеме
жалпыны экономиканың арнайы салаларына, өндірістің арнайы түріне немесе
зерттеу объектісіне қатысты айқындайды.
Талдаудың кез келген әдістемесі аналитикалық зерттеуді орындау
бойынша әдіснамалық нұсқаулар немесе талаптар көрсететін болады. Ол мысалы
келесідей жағдайларды қамтиды:
а) талдау мақсатының мәселелері мен құрылымы;
б) талдау объектілері;
в) әрбір талдау объектісі зерттее үшін көмектесетін көрсеткіштер жүйесі;
г) аналитикалық зерттеуді жүргізудің кезеңділігі мен үздіксіздігі бойынша
кеңестер;
д) оқытылатын объектілерді зерттеу тәсілдерінің сипаты;
е) талдау жүргізу үшін негіз болатын алу көздері;
ж) талдауды ұйымдастыру бойынша нұсқаулар (қандай тұлғалар, қызметтер
зерттеудің бөлек бөліктерін жүзеге асырады);
з) ақпаратты аналитикалық өңдеу үшін мақсатқа сай пайдаланылатын техникалық
құралдар;
к) талдау нәтижелерін рәсімдеуге қажет құжаттардың сипаты;
л) талдау нәтижелерін тұтынушылар.
Шаруашылық қызметті талдау әдістемесінің екі элементіне тоқталып
кетейік:
• аналитикалық жұмысты орындаудың кезеңділігі;
• оқытылатын объектілерді зерттеу тәсілдері.
Кешенді шаруашылық қызметті талдауды орындау барысында келесі
кезеңдер анықталады:
Бірінші кезеңде талдау объектілері, мақсаты мен мәселесі нақтыланады,
аналитикалық жұмыс жоспары құралады.
Екінші кезеңде талдау объектісі сипаттауға көмектесетін синтетикалық
және аналитикалық көрсеткіштер жүйесі жасалады.
Үшінші кезеңде талдауға қажетті ақпарат жиналып дайындалады (онық
нақтылығы тексеріледі, салыстырмалы түрге келтіріледі және т.с.с.).
Төртінші кезеңде шаруашылықтың нақты нәтижелерін есепті жылдың
жоспарындағы көрсеткіштермен, өткен жылдардың нақты берілгендерімен,
басқарушы ұйымдардың жетістіктерімен, саланы түгелдей салыстырады және
т.с.с.
Бесінші кезеңде факторлық талдау жүргізіледі: факторлар алынады және
олардың нәтижеге әсері анықталады.
Алтыншы кезеңде өндіріс тиімділігін арттырудың пайдаланылмаған және
перспективалы резевтері анықталады.
Жетінші кезеңде анықталған қолданылмаған резервтердің және түрлі
факторлар әрекеттерінің есебімен шаруашылық нәтижелерін бағалау жүзеге
асырылады, оларды қолдану бойынша шаралар жасалады.
Аналитикалық зерттеуді орындаудың мұндай кезеңділігі шаруашылық
қызметті талдау теориясы мен тәжірибесі жағынан анағұрлым мақсатқа сай
болып табылады.
Шаруашылық қызметті талдау әдістемесінің маңызды элементі ретінде
талдаудың техникалық қабылдаулары мен тәсілдері шығады. Бұл тәсілдерді
қысқаша талдау құралдары деуге болады. Олар зерттеудің түрлі кезеңдерінде
мыналар үшін қолданылады:
- жинақталған ақпараттарды алғашқы өңдеу үшін (тексеру, топтастыру,
жүйелендіру);
- зерттелетін объектілердің жағдайы мен заңдылығын оқып білу;
- факторлардың кәсіпорын қызметінің нәтижелеріне әсерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Жоспары:
1.1. Пәннің мазмұны, мақсаты және басқа пәндермен байланысы.
1.2. Экономикалық талдаудың негізгі принциптері, талдау функциялары.
1.3. Экономиканы болжаудың мәні және болжау әдістері.
Мақсаты: Экономикалық мәліметтерді талдау және болжау пәнінің мәнісін,
мазмұнын түсіну, басқа пәндермен арақатынасын ұғу және пәннің зерттеу
мәнін, талдау объектілерін және болжаудың әдістерін түсіну.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: экономикалық талдау,
макроэкономикалық талдау, микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау,
қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық
талдау, әлеуметтік–экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік
талдау, салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс
талдау, маржиналдық талдау және т.б.
Соңғы он жылдықта әлемдік экономика ғылымы белгілі жетістіктерге
жетті: экономикалық мәселелерді талдау үшін қажетті математикалық құралды
құру (экстремалды мәселелер теориясы, қозғалыссыз нүкте теориясы,
көрсеткіштерді талдаудағы эконометрикалық әдістер), жалпы теңдестік моделін
құру (халықаралық сауда теориясы, келісімдер теориясы, қаржылық
математика), эмпирикалық көрсеткіштер топтамасы, макроэкономикалық
байланыстарды түсіндіру үшін математикалық әдістерді қолдану.
Экономикада заңдылықтардың орындалуына байланысты экономика ғылымы
бүгінгі таңда дамып өркендеуде. Ұсынылатын гипотезалар модель ретінде
құрылып, нақты көрсеткіштер өлшемімен негіздеп салыстыру қажет. Олар сәйкес
келмеген жағдайда теориялар мен модельдер ғылымы да, тәжірибелік те
қызығушылық танытпайды.
Бүгінгі таңдағы экономика ғылымының басты бағыты – бұл экономикалық
көрсеткіштерді талдау құралдарын жетілдіру. Экономикадағы негізгі
көріністер, бақылаулар статистикалық көрсеткіштерден құралып сипатталады,
ал бұл экономика ғылымындағы статистикалық және эконометрикалық әдістердің
рөлінің практикалық маңыздылығын жоғарылатады. Бұл курстың негізі –
көрсеткіштерді сандық талдау, ол статистикалық әдістерді қажет етеді.
Экономикалық мәліметтерді талдау арқылы математикалық модельдер
тұрғызылып, олардың сол мәліметтерге сәйкестігіне қарай болжам жасауға
пайдаланады. Статистикалық болжам ғылыми әдістерге негізделіп, болжамның
дәлдігіне көп көңіл бөлінеді. Сондықтан да қазіргі кезде экономикалық
үрдістерге аналитикалық талдау және болжам жасауға математикалық әдістер
мен компьютерлер технологиясын қолдану ерекше орын алып отыр.
Экономикалық үрдістердің статистикалық мәліметтерін талдау және
болжау әдістері экономикалық теорияның күнделікті өмірдегі негізгі даму
бағытын құрайды. Бұл курстың негізгі мақсаты – экономист студенттерге
бүгінгі таңдағы микро-макроэкономика деңгейіндегі шешім қабылдау және
әлеуметтік экономикалық дамуды болжау үшін экономикалық көрсеткіштерді
талдаудың негізгі әдістерін көрсету.
Пәнді оқыту барысында студенттер экономикадағы мәліметтерді талдау
принциптерін жете түсіну, экономикалық көрсеткіштерді болжаудың негізгі
тәсілдерін олардың статистикалық мәліметтердің заңдылықтарына байланысты
модельдерін тұрғызу және болжаудың сенімділік интервалдарын анықтау арқылы
болжам дәлдігін негіздеу әдістерін білуге уйрету.
Сонымен қатар экономикалық көрсеткіштердің сандық және сандық емес
мөлшерлік талдаудың негізгі әдістерінигереді, атап айтсақ, баяндаушы
статистика әдістері және жобалық бағалау, корреляциялық, дисперсиялық,
факторлық, кластерлік, дискриминанттық талдаулар, экономикалық
көрсеткіштерді жобалаудың негізгі жолдарын арнаулы қолданбалы компьютерлік
бағдарламаларды қолдану арқылы үйретеді.
Алдын-ала өткен пәндер тізімі. Экономикалық теория, жалпы статистика
теориясы, микроэкономика, макроэкономика, экономистер үшін математика,
эконометрика, информатика, экономика-математикалық әдістер.
Аралық пәндер және олардың бұл пәндермен байланысы. Халықаралық
экономика, өнеркәсіп экономикасы, кәсіпкерлік, қаржы, өндірісті
ұйымдастыру, табиғатты пайдалану экономикасы, кәсіпорын экономикасы. Бұл
курс барысында игерілген білім бітіру жұмысын жазуда қолданылуы керек.
Экономикалық талдау пәнінің зерттеу мәні болып экономикалық
құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.
Экономикалық талдау объектілері ретінде шаруашылық қызметінің
экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп кәсіпорында талдау
объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық,
қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның қаржылық жағдайы және т.б. жатады.
Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның
атқаратын функцияларымен айқындалады.
Біріншіден, бұл функциялардың бірі – экономикалық заңдардың іске асу
сипатын зерттеу, кәсіпорын жағдайында экономикалық процестермен
құбылыстардың тенденцияларын орнату.
Екіншіден, талдау функциясы болып ағымдағы және болашақтағы жоспарларды
ғылыми негіздеу есептеледі.
Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде өндіріс тиімділігін
арттыру резервтерін анықтау.
Төртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша кәсіпорын қызметінің
нәтижелерін бағалау.
Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді пайдалану
бойынша шаралар белгілеу.
Шаруашылық қызметін талдау жүргізуде келесі принциптерді басшылыққа
алған жөн. Экономикалық құбылыстар мен процестерді, шаруашылық жүргізудің
нәтижелерін бағалауда талдау мемлекеттік әдіске негізделуі керек, яғни
экономикалық өмірдің белгілі жақтарын бағалай отырып, олардың мемлекеттік,
экономикалық, әлеуметтік, экологиялық, халықаралық саясатқа және заңдылыққа
сәйкестігін есепке алып отыруымыз қажет.
Талдау ғылыми сипатта жүргізілуі қажет, яғни өндіріс дамуында
экономикалық заңдар талаптары ескерілуі қажет, ғылыми-техникалық прогресс
жетістіктерін, экономикалық зерттеулердің жаңа әдістерін пайдалану керек.
Талдау кешенді болуы қажет. Зерттеудің кешенділігі кәсіпорын
экономикасында қызметтің барлық тарауларын қамтудытлап етеді.
Талдау жасауда жүйелілікті қамтамасыз ету керек. Әрбір объектіні
зерттеу оның ішкі және сыртқы қарым-қатынастарын ескере отырып жүргізу
қажет.
Шаруашылық қызметті талдау обьективті, анық, дәл болуы қажет.Ол
тексерілген, нақты, обьективті шындықты айқындайтын мәліметке негізделуі
қажет,ол оның қорытындылары аналитикалық есептермен негізделуі тиіс.
Талдау кәсіпорын қызметіне, өндіріс нәтижелеріне өз әсерін тигізіп
отыруы қажет. Оперативтілік деп отырғанымыз – бұл тез және оның талдай
жасау, басқару шешімдерін қабылдау және оларды іске асыру.
Талдау нәтижелі болуы тиіс.
Шаруашылық қызметті талдаудың пайда болуы кез-келген саланың пайда
болуына қажет жалпыға бірдей объективті тәртіппен байланысты.
Біріншіден, бұл тәжірибелік қажеттілікті қанағаттандыру. Ол
өндірістік күштердің дамуына, өндірістік күштердің жетілуіне, өндіріс
көлемінің ұлғаюына байланысты пайда болды. Кішігірім кәсіпорында
қолданылған инуитивті талдау, жобалық есептер үлкен өндірістік бірліктер
шарттарында жеткіліксіз болып қалды. Жан-жақты шаруашылық қызметті
экономикалық талдаусыз күрделі экономикалық процестерді басқару мен
оптималды шешімдер қабылдау мүмкін емес.
Екіншіден, бұл экономикалық ғылымның жалпы дамуымен байланысты. Кез-
келген ғылымның дамуымен оның салаларының дифференциациясы жүргізілетіні
бәрімізге мәлім. Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы қоғамдық
ғылымдардың дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Бұрын экономикалық
талдау қызметтері баланс жүргізу, бухгалтерлік есеп, қаржы, статистика және
т.б. ғылымдар шегінде қарастырылатын. Бұл ғылымдар шегінде талдауды
зерттеудің алғашқы қарапайым тәсілдері пайда болды. Бірақ, кәсіпорынның
экономикалық және әлеуметтік дамуының ағымдағы және бесжылдық жоспарын
негіздеу үшін кәсіпорын қызметін жан-жақты жалпы зерттеу қажеттілігі
туындады. Жоғарыда аталып өткен, ғылымдар тәжірибенің барлық
қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады. Шаруашылық қызметті талдауды
ғылымның бөлек жеке саласы ретінде көрсету қажеттілігі туындады. Осыдан
соң, экономикалық талдаудың маңызы шаруашылық қызмет барысындағы қателердің
бағасына сай өсіп отырды. Оған деген қызығушылық өсуде. Өндірісті зерттеу
жалпылама таңдаушылық көрініс тапты. Талдау кәсіпорын экономикасын
басқарудағы маңызды құралға айналды, резервтерді тану өндірістік
тиімділіктің жоғарылауына әкеледі.
Талдаудың қазіргі жағдайын теориялық жағынан негізделген ғылым
ретінде қарастыруға болады. Ғылым жұмыскерлерімен жасалған бірқатар
әдістемелер өндірісті басқаруда әртүрлі дәрежеде болып келеді. Басқарушылық
шешімдерді оптимизациялайтын математикалық, ЭВМ әдістерді зерттеу кеңінен
жүргізілуде. Шетел және отандық теориялық жетістіктердің тәжірибеде
қолданылуы жүргізілуде.
Шаруашылық қызметті талдаудың теориялық бағыттары математика,
статистика, бухгалтерлік есеп және т.б. ғылымдармен байланысты. Сондай-ақ
талдауды дамыту тәжірибелік сұрақтармен байланысты. Басқарудың командалық-
административті жүйесінді талдацу тәжірибе жүзінде қажетінше дами алмады.
Экономикалық талдау кәсіпорын қызметінің әртүрлі бағыттары, сала,
халықаралық байланыстар бойынша жүргізілуде.
Экономикалық басқарудың негізгі функциялары:
- Басқаруды ұйымдастыру;
- Жоспарлау (экономикалық жүйені болашақта және ағымды жоспарлау,
болжамдау);
- Талдау (экономикалық қызмет барысын және нәтижелерін талдау, ғылыми
негізделген критерийлер негізінде оның жетілдіру мүмкіндіктерін
бағалау);
- Басқарудың мәліметтік қамсыздануы (экономикалық құбылыстар мен
процестер туралы мәліметтерді жинақтау, өңдеу);
- Бақылау (басқару шешімдері мен бизнес-жоспарлардың орындалу барысын
анықтау).
Талдау бойынша барлық жұмыстар функционалды болып саналады. Оларға
келесі функциялар жатады:
- Басқаруды ұйымдастыру функциялары;
- Жоспарлау функциялары;
- Бақылау функциялары.
Нарықтық экономика жүйесінде бәсекелестік пен жеке меншік толықтай
дамыған кезеңде мемлекет экономиканы өсіру үшін жоспарлауды да қолданады.
Нарық жүйесінде мемлекеттен бастап барлық субьектілер өніиділік пен өнімді
жоспарлаусыз жұмыс істей алмайды.
Нарықтық бостандықта ешқанда да декларация немесе кодекстер емес, тек
жоспарлау ғана көптеген елдерде тиімді жұмыс істеп келеді. Жоспарлау мен
болжаудың қажеттігі келесідей себептерден туындайды:
Біріншіден, экономиканың өсу қарқынымен қатар ҒТР, жаңа технологиялар
дамып келе жатыр. Өнім арттырудың инновациялық, ұтымды тәсілдері, еңбек
күшінің техникамен алмастырылуы қарқынды өсіп келе жатқандықтан, нәтежиесін
жоспарлау мен болжау қажет,
Екіншіден, жоспарлау мен болжау экономиканы реттеу үшін мемлекет
тарапынан жиі қолданылады. Экономикалық циклді реттеп отыру үшін қажетті.
Халықтың әлсіз топтарының қажеттіліктерін қамтамасыз ету үшін де мемлекетке
тиімді.
Үшіншіден, нарықта кез-келген фирма өзінің саласына қарамастан,
белгілі бір нәтежиеге жету үшін, жұмысқа кіріспес бұрын алға қойған
мақсаттары мен жоспарын, кәсіпкерлік стратегияын жасауға міндетті. Дұрыс
бағыт-бағдар таңдау арқылы ғана экономиканың қажетті түрде дамуына болады.
Жоспарлау – атқарылатын іске бағытталған, ақпаратты саналы түрде
талдау процесі. Кез-келген шаруашылық қызметтің мақсатқа жетуі, ғылыми
немесе логикалық тұрғыдан нәтежиесін болжаудың әсерінен болады. Болжау
болашақта туындауы мүмкін қиындықтар мен жағдайларды алдын-ала қарастыруға
мүмкіндік береді. Сонымен, болжаудың екі түрі болады: теориялық-танымдылық
және басқарушылық болжау.
Жоспарлау мен болжау – бұл, Экономиканың обьективті тәуелділігі мен
себеп-салдар нәтежиесінде, әлеуметтік және ғылыми-техникалық прогрессте,
қоғамдық өнімділіктің дамуы мен нәтежиесін алдын-ала ғылыми тұрғыдан көре
білу. (1.1-сурет)
Зерттелетін процеске қарамастан болжаудың үш сатысы болады:
(1.1-сурет)
Алға қойған мақсаттың орындалуында жоспарлау мен болжау келесідей
жолдармен жүзеге асырылады:
- Экономиканың даму бағытын анықтау;
- Мақсатқа жету үшін ұтымды жолдар мен шешімдер табу;
- Нәтежиеге қажетті ресурстарды анықтау;
Болжау мен жоспарлаудың әдістеріне негізінен экономикалық заңдардың
толық есебі, ғылыми тұжырымдар, әртүрлі жағдайлар, жоспарлау мен болжаудың
мақсатқа сай жасалуы, жүйелер, құрылымдар, логика және ұйымдастыру жатады.
Болжаудың негізгі принципі – жоспарлық есептің ғылыми негізделуі
және нақты шама болуы.Бұл барлық экономикалық заңдылықтарды, ғылымның жаңа
жетістіктерін қолдануды, техника мен технологиялық жетістіктерді меңгеруді
өнімділікті ұйымдастыра білу мен басқарудан құралады.
Экономикалық тепе теңдікті сактау және талдау жасай білу керек.
Яғни, нарықтағы сұраныс пен ұсыныстың көрсеткіштерін толық зерттеу. Соған
сай жоспар мен болжамды икемдеу керек.
Бүгінгі таңда ғалымдардың есептеуі бойынша жоспарлау мен болжау
жасаудың 150-ден астам әдісі бар. Бірақ тәжерибе жүзінде негізінен соның
ішінде 15-20 әдісі қолданылып келеді. (1.2-сурет)
Сонымен қатар, болжалдау мен жоспарлауда келесідей әдістер де қолданылады:
1. Экономикалық-статистикалық әдістер
- экономикалық салыстыру әдісі
- орташа шамалар әдісі
- динамикалық қатарлар
- тотау әдісі
2. Математикалық-статистикалық әдістер
- корреляциялық әдіс
- регрессиялық әдіс
3. Баланстық әдіс
4. Нормативтік әдіс
5. Монографиялық әдіс
6. Эксперттік бағалау әдісі
7. Эксперементалдық әдісі
8. Экономикалық математикалық модельдеу
9. Абстрактылы-логикалық әдіс
10. Әлеуметтік
Болжау мен жоспар жасағанда бірнеше әдісті бірден қолдана аламыз.
Бұл әдістер бірін-бірі толықтырылып, байланыстырылып тұруы керек.
Кең қолданылатын маңызды әдістердің бірі болып баланстық әдісті
қарастырамыз. Бұл әдісте материялдық және ақшалай ресурстардың қорлары мен
қажеттіліктері және жоспар элементтерімен байланыстары қарастырылады.
Баланстық әдісті дұрыс қолдана білу республикалық, кәсіпорындық әртүрлі
салалармен қарым қатынасты, ресурстардың тиімді жұмсалуын, дамуды дұрыс
жоспарлауға мүмкіндік береді. Бұл әдісте көбінесе материалдық ресурстар
балансы, жұмыс күші, жер көлемі, т.б, баланстық өлшемдер есепке толығымен
алынады.
Жеке баланстық есептерді және халық шаруашылық балансын есемтеуде
экономикалық математикалық модельдеу әдісі мен есептеуіш техника кеңінен
қолданылуда.
(1.2-сурет)
(1.3-сурет)
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар:
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды
игеруге аудару қажет: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау,
микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық
талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік
–экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы
талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау
және т.б.
Бақылау сұрақтары:
1. Пәннің негізгі мақсаты.
2. Экономикалық талдаудың негізгі принциатерін атаңыз.
3. Талдау функциялары мен объектілері қандай?
4. Пәннің басты бағытын көрсетіңіз.
5. Болжаудың негізгі принциптері мен әдістерін айтыңыз.
6. Экономикалық болжау қандай жолдармен жүзеге асырылады?
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
2-Лекция. Экономикалық талдаудың негіздері
Жоспары:
2.1. Экономикалық талдау және теориялық таным.
2.2. Экономикалық талдау және экономикалық теория.
2.3. Экономикалық талдау жүйелілігі мен кешенділігі.
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың мәні және міндетін,
экономикалық талдау ғылымына анықтама беру, оның негізгі мазмұнын ашу.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: экономикалық талдау,
макроэкономикалық талдау, микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау,
қаржылық-экономикалық талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық
талдау, әлеуметтік–экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік
талдау, салыстырмалы талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс
талдау, маржиналдық талдау және т.б.
Экономикалық талду басқару шешімдерін қабылдайтын ғылыми база болып
табылады. Оны негіздеу үшін потенциалды мәселелерді, қаржылық және
өндірістік тәуекелділікті көрсету және болжау, шаруашылық субъектінің табыс
пен тәуекелділік дәрежесіне қабылданатын шешімдердің әсерін анықтап,
шаруашылық қзмет нәтижесіне талдау жүргізу қажет.
Шаруашылық субъектінің статусының жоғарылауы олардың адында өндірістік
және қаржылық мәселелердің шешілуіне мүмкіндік ашып, басқарушылар алдына
қаржыландыру көзін табу, инвестициялық саясатты оңтайландыру мәселелерін
қояды. Ұйымның қаржылық тұрақтылығын бағалау, төлем қабілеттілігін анықтау
және объективті, ғылыми негізделген оңтайлы басқару шешімдерін қабылдау
үшін қаржылық талдау қажет.
Табиғат құбылыстары мен қоғамдық өмірді зерттеуді талдаусыз жүргізу
мүмкін емес. Талдау терминінің өзі гректің analyzis деген сөзінен
шыққан, аудармасында бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Демек, талдау
шағын мағынада құбылыстар мен заттарды зерттеу үшін оларды құраушы
бөлшектерге бөлемін дегенді білдіреді. Мұндай бөлшектеу зерттелетін заттың,
құбылыстың, процестің ішіне үңілуге, оның әр бөлшегінің мәнін анықтауға
мүмкіндік береді.
Мысалы, өнімнің өзіндік құнының мәнін ұғу үшін оның тек қандай
элементтерден құралатынын ғана емес, сондай-ақ әр шығын бабы мөлшерінің
неге байланыстылығын білу керек. Өнімнің өзіндік құнының құрылымы мен оған
әсер ететін факторлар дәлірек қарастырылған сайын, біз бұл экономикалық
құбылыс жайында көбірек білетін боламыз және өнімнің өзіндік құнының
қалыптасуын анағұрлым жақсы басқара аламыз.
Сонымен қатар, қоршаған ортаның көптеген құбылыстары мен
процестері тек анализ көмегімен ғана таныла алады деп айта алмаймыз. Кей
кездерде адамның ойлау қабілеттілігіне сай келетін басқа тәсілдерді қолдану
қажеттілігі туындайды. Бұл мағынада талдауға зерттелетін заттың әртүрлі
бөлшектері арасындағы байланысты табатын синтез жақын келеді. Қазіргі
кездегі диалектика шындықты зерттеудің ғылыми әдістері ретінде талдау мен
синтездің бірлігінен шығады. Тек талдау мен синтез ғана біріккен күйде
құбылыстардың жан-жақты диалектикалық байланысының ғылыми зерттелуін
қамтамасыз етеді.
Сонымен, талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген
және олардың байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары
мен заттарын танудың тәсілі ретінде қарастырылады.
Ғылым мен тәжірибеде талдаудың әртүрлі түрлері қолданылады:
физикалық, химиялық, математикалық, статистикалық, экономикалық және т.б.
Олар тәсіл, мақсат және объектілері бойынша ерекшеленеді. Физикалық,
химиялық және басқа да талдауларға қарағанда экономикалық талдау
экономикалық құбылыстардың абстракті-логикалық зерттеу тәсіліне жатады,
мұнда микроскопты да, химиялық реактивтерді де қолдану мүмкін емес, тек
абстракция күші ғана қолданыла алады.
Адамның талдау қабілеттілігі қоршаған ортадағы өз іс-әрекеттерін
әрқашан бағалап отырудың объективті қажеттілігінен туындады және жетілуде.
Бұл еңбек пен ресурстарды анағұрлым эффективті жұмсаудың тәсілін
іздестіруге итермелейді.
Тұрғын халықтың санының өсуіне, өндіріс құралдарының жетілуіне,
адамзаттың рухани және материалдық қажеттіліктерінің өсуіне байланысты
талдау дамыған қоғамның ең алғашқы өмірлік қажеттілігіне айналды. Қазірде
талдаусыз адамның саналы қызмет етуі мүмкін емес. Ф.Энгельс талдаудың пайда
болуының тарихи шекарасына мінездеме бере отырып, былай деп жазған:
Жаңғақты бөлудің өзі талдаудың бастамасы болады. Адамзаттың дамуына
байланысты бөлінген жаңғақтар саны да өсуде, әрі оларды бөлу тәсілдері де
жетілуде. Талдау объектілерінің шеңбері ұлғаюда, сонымен қатар талдаудың
өзі де жетілуде.
Саналы қызметі нәтижесінде адамдардың табиғи ортамен қарым-
қатынастары бірте-бірте кеңейді, соның салдарынан адамдар әртүрлі
объектілер мен құбылыстар жайлы өз түсініктерін тереңдетті. Бірте-бірте бұл
объектілер мен құбылыстарды зерттеуге байланысты талдаудың тереңдетілген
түрі қажет болды. Осылайша, математика, химия, медицина және басқа да
ғылымдардағы талдау пайда болды.
Бүгінде, экономикалық құбылыстар мен процестерді макродеңгейде
зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен бөлек кәсіпорындардың
экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық қызмет талдауы –
микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу керек. Егер,
жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы алдыңғы ғасыр
экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық қызмет талдауы
ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.
Материалистік диалектика барлық құбылыстар мен процестерді тұрақты
қозғалыста, өзгерісте, дамуда қарастыруды қажет деп санайды. Шаруашылық
қызметті талдау әдісінің бір сипаттамалық белгісінің қайнар көзі осында –
тұрақты салыстырулардың қажеттілігі. Салыстырулар Шаруашылық қызметті
талдауда кеңінен қолданылады. Қызметтің нақты нәтижелері өткен жылдардың
нәтижелерімен, баса кәсіпорындардың жетістіктерімен, жоспарлы
көрсеткіштерімен және т.б. салыстырылады.
Материалистік диалектика әрбір процесс, әрбір құбылысты қарама-
қайшылықтардың күресі және бірлік ретінде қарастыру керектігін үйретеді.
Осы арадан ішкі қарама-қайшылықтарды, әрбір процестің, әрбір құбылыстың оң
және теріс жақтарын зерттеу қажеттілігі туындайды. Бұл да шаруашылық
қызметті талдаудың сипаттамалық белгісінің бірі. Мысалы, ҒТП еңбек
өнімділігінің артуына, рентабельділік деңгейінің өсуіне және т.б. оң әсерін
тигізеді, бірақ қоршаған ортаның ластануы, гиподинамия дамуы және т.б.
сияқты оның теріс жақтарын да ескеру қажет.
Талдауда диалектикалық әдісті қолдану кәсіпорынның шаруашылық
қызметін зерттеу барлық өзара байланыстарды есепке ала отырып жүргізілуі
керек екендігін білдіреді. Ешбір құбылыс дұрыс түсінікті болуы мүмкін емес,
егер ол бөлек түрде, басқалармен байланыссыз қарастырылатын болса. Мысалы,
өнімнің өзіндік құнының деңгейіне жаңа техниканы енгізу әсерін зерттей
отырып, тікелей байланысты ғана емес, сонымен қатар жанама байланысты да
ескеру қажет. Жаңа техниканы енгізу нәтижесінде өндіріс шығындары артатыны,
сонымен бірге өнімнің өзіндік құны да артатыны белгілі. Бірақ мұнда өз
қатарында еңбекақының үнемделуі мен өнімнің өзіндік құнының төмендеуіне
жағдай жасайтын еңбек өнімділігі өседі. Осыдан шығатын, егер еңбек
өнімділігінің өсу деңгейлері жаңа техниканы ұстау мен іске қосуға кететін
шығындарының өсу деңгейіне қарағанда жоғары болса, онда өнімнің өзіндік
құны төмендейді, және керісінше. Яғни, осы немесе басқа да экономикалық
құбылысты түсініп, дұрыс бағалау үшін басқа құбылыстармен барлық
байланыстарын және өзара тәуелділікті зерттеп алу қажет. Бұл шаруашылық
қызметті талдау әдісінің әдіснамалық белгісінің бірі.
Жүйелі көзқарас – зерттеу әдіснамасындағы бағыт. Ол көптеген ішкі және
сыртқы байланыстары бар жеке элементтерден тұратын күрделі жүйелер сияқты
оюъектілерді зерттеуге негізделеді. Жүйелі көзқарас объектіні терең
зерттеуге, ол туралы неғұрлым көбірек түсінік алуға, осы объекттінің жеке
бөліктері арасында себепті-тергеулі байланысынкөрсетуге мүмкіндік береді.
Жүйелі көзқарастың негізгі ерекшеліктері – қозғалмалылық, өзара қарым-
қатынас, өзара тәуелділік және жүйе элементтерінің өзара байланысы,
кешенділік, толықтылық, бағыныштылық, бастаушы буынның ерекшеленуі.
Экономикалық талдауда жүйелі көзқарас неғұрлым мақсатқа сай басқарушылық
шешімдерді таңдау үшін негіз болатын беліген нұсқалардан тиімдісін
таңдауға, шаруашылық мәселелерді шешудің ғылыми негізделген нұсқаларын
құрастыруға мүмкіндік береді.
Жүйелі талдау процесінде бірнеше жүйелі кезеңдерді қарастыруға
болады.
Зерттеудің бірінші кезеңінде талдау объектісі анықталған жүйе ретінде
көрінеді. Бұл үшін ең басында жүйе элементтері ретінде қарастыруға болатын
объектінің жеке бөліктерін бөліп көрсетеді. Нақты жағдайларда жүйе бірнеше
деңгейге ие болуы мүмкін, яғни бірінші деңгейдің әрбір бөлек алынған
элементін жеке жүйе (ішкі жүйе) түрінде қарастыруға болады. Бұдан басқа,
талдаудың бірінші деңгейінде жүйенің даму мақсаты, оны шешетін мәселелер,
басқа жүйелермен байланыс, жеке элементтер арасындағы өзара байланыстар,
әрбір элементті және жүйені түгелдей іске асыру құрылуы тиіс.
Жүйелі талдаудың екінші кезеңнің негізгі мақсаты – жүйелері бар
шарттарға, өзара байланыстарға (ішкі және сыртқы), элементтерге барлығына
анағұрлым толық және сапалы баға беруге мүмкіндігі бар көрсеткіштердің
іріктелуі.
Үшінші кезеңде зерттелетін жүйенің жалпы схемасы құрастырылады.
Графикалық тұрғыда ол әдетте әрбір элементке арнайы блок сәйкес келетін
блоктық сурет түрінде көрсетіледі. Бөлек блоктар жүйенің ішкі және сыртқы
байланыстарының бары мен бағытын көрсететін бір-бірімен стрелкалар арқылы
байланысқан. Мұнда алдыңғы кезеңде таңдалған көрсеткіштер жүйе элементтері
мен байланыстары бойынша үлестіріледі, олардың тізімі нақтыланады (бірін-
бірі қайталайтын шығарылып тасталады, ақпараты жеткіліксіздері ауыстырылады
және т.с.с.).
Талдаудың төртінші кезеңі жүйенің экономика-математикалық үлгісі
жалпы түрде құрылуына арналады. Мұнда сапалы талдау негізінде жүйенің
барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің математикалық нысандары анықталады.
Бұл кезеңде әртүрлі әдістер көмегімен барлық теңдеулер мен теңсіздіктердің
коэффициенттері, шетеу параметрлері мен мақсат функциялары анықталуы тиіс.
Нәтижесінде істелген жұмыс қорытындысы бойынша таңдалған объектіні
экономикалық талдау үшін пайдаланылуы мүмкін экономика-математикалық үлгі
алынуы мүмкін.
Ең соңғы талдаудың бесінші кезеңі үлгімен жұмыс деп аталады. Оны
диалог түрінде компьтерде жасаған дұрыс. Өндірістің сол не басқа
факторларын сипаттайтын экономика-математикалық үлгісінің (коэффициенттер,
шектеулер) бөлек параметрлерін ауыстыру жолымен функция мәнін анықтайды.
Осы көрсеткіштерді нақты, жоспарлы және басқалармен салыстыру шаруашылық
қорытындысын, нәтижелі көрсеткіштер шамасына факторлар әсерін бағалауға,
ішкі шаруашылық резервтердің пайдаланылмаған көлемі мен көздерін анықтауға
мүмкіндік туғызады.
Талдауға суреттелген көзқарас басқалармен салыстырғанда маңызды
артықшылықтарға ие: ол зерттеудің кешенділігі мен мақсаттылығын; өндіріс
тиімділігінің арту резервтерін табудың әдіснамалық негізделген схемасын;
шаруашылық нәтижелерін объективті бағалауды; шапшаңдық, әрекеттілік,
негізін, талдау мен оның қорытындыларының дәлділігін қамтамасыз етеді.
Алынған экономика-математикалық үлгі талдауда қайта-қайта қолданылуы және
басқарушылық шешімдерді негіздеудің жақсы құралы ретінде қызмет етуі
мүмкін.
Талдау ұғымы кең көлемде кішкентай бөлшектерге бөлінген және олардың
байланыстарының әртүрлілігіне қарамастан табиғат құбылыстары мен заттарын
танудың тәсілі ретінде қарастырылады. экономикалық құбылыстар мен
процестерді макродеңгейде зерттейтін жалпытеориялық экономикалық талдау мен
бөлек кәсіпорындардың экономикасын зерттеу үшін қолданылатын шаруашылық
қызмет талдауы – микродеңгейдегі нақты-экономикалық талдауын айыра білу
керек. Егер, жалпытеориялық экономикалық талдаудың ғылыми тұрғыдағы дамуы
алдыңғы ғасыр экономистерінің еңбектерінде көрініс тапса, ал шаруашылық
қызмет талдауы ғылым ретінде салыстырмалы түрде жақын арада көрініс тапты.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар:
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды
игеруге аудару қажет: экономикалық талдау, макроэкономикалық талдау,
микроэкономикалық талдау, бағдарламалық талдау, қаржылық-экономикалық
талдау, аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік
–экономикалық талдау, экологиялық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы
талдау, акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау
және т.б.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық талдаудың зерттеу міндеттері қандай?
2. Экономикалық талдаудың теориялық танымы?
3. Жалпытеориялық экономикалық талдау.
4. Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемесі.
5. Экономикалық талдау категориясы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
3-Лекция. Экономикалық талдаудың пәні, мақсаты және түрлері
Жоспары:
3.1. Экономикалық талдау пәні мен объектілері.
3.2. Экономикалық талдау мақсаты мен басқа ғылымдармен байланысы.
3.3. Экономикалық талдау түрлері.
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың пәні мен
объектілерін анықтау, экономикалық талдау мақсатын және түрлерін
қарастыру.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: қаржылық-экономикалық талдау,
аудиторлық талдау, техникалық-экономикалық талдау, әлеуметтік –экономикалық
талдау, экологилық талдау, маркетингтік талдау, салыстырмалы талдау,
акторлық талдау, диагностикалық экспресс талдау, маржиналдық талдау және
т.б.
Экономикалық талдау пәнінің зертеу мәні болып экономикалық
құбылыстардың және принциптердің себепті-салдарлы қатынастары табылады.
Экономикалық талдау объектілері ретінде шаруашылық қызметінің
экономикалық нәтижелері есептелінеді. Өнеркәсіп кәсіпорында талдау
объектілерін өнім өндіру мен өткізу, оның өзіндік құны, еңбек, материалдық,
қаржы ресурстарын пайдалану, өндірістің қаржылық нәтижелері, кәсіпорынның
қаржылық жағдайы және т.б. жатады.
Кәсіпорын қызметін экономикалық талдау мазмұны мен міндеттері оның
атқаратын функцияларымен айқындалады.
Біріншіден, бұл функциялардың бірі – экономикалық заңдардың іске асу
сипатын зерттеу, кәсіпоорын жағдайында экономикалық процестермен
құбылыстардың тенденцияларын орнату.
Екіншіден, талдау функциясы болып ағымдағы және болашақтағы жоспарларды
ғылыми негіздеу есептеледі.
Үшіншіден, ғылым мен тәжірибенің жетістіктері негізінде өндіріс тиімділігін
арттыру резервтерін анықтау.
Төртіншіден, жоспарды орындау барысы бойынша кәсіпорын қызметінің
нәтижелерін бағалау.
Бесіншіден, шаруашылық қызмет процесінде айқындалған резервтерді пайдалану
бойынша шаралар белгілеу.
Шаруашылық қызметін талдау жүргізуде келесі принциптерді басшылыққа
алған жөн.
1) Экономикалық құбылыстар мен процестерді, шаруашылық
жүргізудің нәтижелерін бағалауда талдау мемлекеттік әдіске
негізделуі керек. Яғни, экономикалық өмірдің белгілі
жақтарын бағалай отырып, олардың мемлекеттік, экономикалық,
әлеуметтік, экологиялық, халықаралық саясатқа және
заңдылыққа сәйкестігін есепке алып отыруымыз қажет.
2) Талдау ғылыми сипатта жүргізілуі қажет, яғни өндіріс
дамуында экономикалық заңдар талаптары ескерілуі қажет,
ғылым-техникалық прогресс жетістіктерін, экономикалық
зерттеулердің жаңа әдістерін пайдалану керек.
3) Талдау кешенді болуы қажет. Зерттеудің кешенділігі кәсіпорын
экономикасында қызметтің барлық тарауларын қамтуды талап
етеді.
4) Талдау жасауда жүйелілікті қамтамасыз ету керек. Әрбір
объектіні зерттеу оның ішкі және сыртқа қарым-қатынастарын
ескере отырылып жүргізілуі қажет.
5) Шаруашылық қызметті талдау объективті, анық, дәл болуы
керек. Ол тексерілген, нақты, объективті шындықты
айқындайтын мәліметке негізделуі қажет, ал оның
қорытындылары аналитикалық есептермен негізделуі тиіс.
6) Талдау кәсіпорын қызметіне, өндіріс нәтижелеріне өз әсерін
тигізіп отыру қажет. Бұл жерде уақытылы жұмыстардың
кемшіліктерін айқындалып, олармен кәсіпорын басшылығын
таныстыру керек.
7) Талдау жоспар бойынша жүргізілуі тиіс.Талдау оперативті
болуы қажет. Оперативтілік деп отырғанымыз – бұл тез және
оның талдау жасау, басқару шешімдерін қабылдау және оларды
іске асыру. Талдау нәтижелі болуы тиіс.
Шаруашылық қызметті талдаудың пайда болуы кез келген саланың пайда
болуына қажет жалпыға бірдей объективті тәртіппен байланысты.
Біріншіден, бұл тәжірибелік қажеттілікті қанағаттандыру. Ол
өндірістік күштердің дамуына, өндірістік күштердің жетілуіне, өндіріс
көлемінің ұлғаюына байланысты пайда болды.Кішігірім кәсіпорындарда
қолданылған интуитивті талдау, жобалық есептер үлкен өндірістік бірліктер
шарттарында жеткіліксіз болып қалды. Жан-жақты жинақталған шаруашылық
қызметті экономикалық талдаусыз күрделі экономикалық процестерді басқару
мен оптималды шешімдер қабылдау мүмкін емес.
Екіншіден, бұл экономикалық ғылымның жалпы дамуымен байланысты.
Кез келген ғылымның дамуымен оның салаларының дифференциациясы
жүргізілетіні бәрімізге мәлім. Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы
қоғамдық ғылымдардың дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Бұрын
экономикалық талдау қызметтері балансжүргізу, бухгалтерлік есеп, қаржы,
статистика және тағы да басқа ғылымдар шегінде қарастырылатын. Бұл ғылымдар
шегінде талдауды зерттеудің алғашқы қарапайым тәсілдері пайда болды. Бірақ,
кәсіпорынның экономикалық және әлеуметтік дамуының ағымдағы және бесжылдық
жоспарын негіздеу үшін кәсіпорын қызметін жан-жақты жалпы зерттеу
қажеттілігі туындады. Жоғарыда аталып өткен ғылымдар тәжірибенің барлық
қажеттіліктерін қамтамасыз ете алмады. Шаруашылық қызметті талдауды
ғылымның бөлек жеке саласы ретінде көрсету қажеттілігі туындады. Осыдан
соң, экономикалық талдаудың маңызы шаруашылық қызмет барысындағы қателердің
бағасына сай өсіп отырды.Оған деген қызығушылық өсуде. Өндірісті зерттеу
жалпылама талдаушылық көрініс тапты. Талдау кәсіпорын экономикасын
басқарудағы маңызды құралға айналды, резервтерді тану өндірістік
эффективтіліктің жоғарылауына әкеледі.
Шаруашылық қызметті талдаудың ғылым ретінде даму тарихына көңіл
аудара отырып екі жағдайды еске сақтау керек: біріншіден, ғылымның
теориялық сұрақтарын жетілдіруге, екіншіден, олардың тәжірибедегі
қолданылуы. ШҚТ туралы алғаш арнайы кітаптар ХХ ғасырда пайда болды. Олар
баланс талдауына арналған еді және методикалық бағытта болды. 30-шы жылдары
ШҚТ СССР-дың жоғарғы оқу орындарында оқылатын болды. ШҚТ туралы алғаш
кітаптар мен әдістемелер шыға бастады. Олардың авторлары Н.Р.Вейцман,
С.К.Татур,М.И.Баканов және т.б. 30-шы жылдары ШҚТ-ның ғылым ретінде
қалыптасуы болды, әрі оны тәжірибеде кәсіпорын экономикасын жалпылама
зерттеу жүйесі мен өндірістік резерті жоғарылатуды іздеуде қолдана бастады.
Соғыс алдындағы жылдары экономикалық талбдау сұрақтары бойынша үш жүзден
аса кітаптар мен алты жүздец ғылыми мақалалар жасалды.
Екінші дүниежүзілік соғыс кезінде бухгалтерлік есептің
қайтақаралуы, бақылау мен шаруашылық қызметті талдау басқа авторлардың да
туындыларында көрініс тапты.
Соғыстан кейінгі жылдарды талдаудың теориялық сұрақтарына
арналған деп айтуға болады. Осы кезде талдау кәсіпорынның да ұлттық
экономиканың деңгейінде басқару тәдірибесінде қолданыла бастады.
Экономикалық талдаудың дербес әдістемелік бағыттары жетіле бастады:
салыстырмалылық, технико-экономикалық, оперативті, экономика-математикалық,
функционалды-бағалық және т.б.
Шаруашылық қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемелігінің
дамуында үлкен рөлді М.И.Баканов, А.Д.Шеремет, С.Б.Барнгольц,
В.Ф.Дьяченков, А.Ш.Маргулис, А.И.Муравьев, В.И.Самборский, Н.В.Дембинский,
Г.М.Таций, Н.Г.Чумаченко, В.И.Стражев, С.Г.Овсянников, Н.А.Русак,
Л.Н.Кравченко, Б.И.Майданчик, Р.С.Сайфулин, А.Ф.Аксененко және т.б.
экономист ғалымдар.
Талдаудың қазіргі жағдайын теориялық жағынан негізделген ғылым
ретінде қарастыруға болады. Ғылым жұмыскерлерімен жасалған бірқатар
әдістемелер өндірісті басқаруда әртүрлі дәрежеде болып келеді. Сонымен
қатар, ғылым даму қалпында. Басқарушылық шешімдерді оптимизациялайтын
математикалық, ЭВМ әдістерді зерттеу кеңінен жүргізілуде. Шетел және
отандық теориялық жетістіктердің тәжірибеде қолданылуы жүргізілуде.
Шаруашылық қызметті талдаудың теориялық бағыттары математика,
статистика, бухгалтерлік есеп және т.б. ғылымдармен байланысты. Сондай ақ,
талдауды дамыту тәжірибелік сұрақтармен байланысты. Басқарудың командалық-
административті жүйесінде талдау тәжірибе жүзінде қажетінше дами алмады.
Ал қолданбалы жүйеге келгенде шаруашылық қызметті талдауды басқарудағы
жетекші орынды алады. Оған біздің қоғамымыздағы барлық өзгерістер әсер
етеді. Нарыққа көшудегі экономикалық механизмнің жетілуі кәсіпорынның
бәсекелестігі мен осы ғылымға деген қызығушылықтың өсуіне әкеледі.
Экономикалық талдау түрлері (3.1-сурет). Экономикалық талдау кәсіпорын
қызметінің әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша
жүргізіледі.
(3.1-сурет) Экономикалық талдау жүйесіндегі кәсіпорын қызметін талдау
Экономикалық басқарудың негізгі функциялары:
- басқаруды ұйымдастыру;
- жоспарлау (экономикалық жүйені болашақта және ағымды жоспарлау,
болжамдау);
- талдау (экономикалық қызмет барысын және нәтижелерін талдау, ғылыми
негізделген критерийлер негізінде оның жетілдіру мүмкіндіктерін бағалау);
- басқарудың мәліметтік қамсыздандыру (экономикалық құбылыстар мен
процестер туралы мәліметтерді жинақтау, өңдеу);
- бақылау (басқару шешімдері мен бизнес-жоспарлардың орындалу барысын
бақылау).
Талдау бойынша барлық жұмыстар функционалды болып саналады. Оларға
келесі функциялар жатады:
- басқаруды ұйымдастыру функциялары;
- жоспарлау функциялары;
- бақылау функциялары.
Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктеледі: салалық, уақытты, кеңістік, жүйедегі басқару функцияларына
байланысты, қызмет аймағына байланысты, статистикалық мәліметтерді
іріктеуге байланысты (3.1- кесте).
3.1- кесте. Кәсіпорынның экономикалық талдау бағыты
Талдау түрі Тағайындау
Салалық салалық – экономиканың әр саласының өзіндік ерекшелігін
есепке ала отырады;
салааралық –ұлттық экономика салалары деңгейінде жүргізіледі.
Уақытты алдын-ала – шаруашылық операциялар болғанға дейін
жүргізіледі. Жоспарлық жұмыстар мен басқару шешімдеін
негіздеу, болашақта болжау үшін қажет;
кейінгі (ретроспективті) –шаруашылық актілер нәтижелері
негізінде жүргізіледі. Кәсіпорын қызмет нәтижелерін
объективті бағалау, пайдаланылмаған резервтерді айқындау,
жоспардың орындалуын бақылау үшін пайдаланылады;
оперативті – шаруашылық операциялар болғаннан кейін
жүргізіледі. Оның мақсаты шаруашылық процестерге әсер теу
және кемшіліктерді анықтау;
қорытынды – есепті мерзімге жүргізіледі (ай, тоқсан, жыл).
Оның құндылығы – кәсіпорын қызметі кешенді зерттеледі.
Кеңістік ішкішаруашылық – зерттеліп отырған кәсіпорын мен оның
құрылымдық бөлімдер қызметі қарастырылады;
шаруашылықаралық – екі немесе одан жоғары кәсіпорын
қызметтері нәтижелері салыстырылады. Озат тәжірибе,
резервтер, келешектерді анықтауға мүмкіндік береді және
олардың негізінде кәсіпорын қызметінің тиімділігіне
объективті баға беруге болады.
Жүйедегі басқару экономика, техника, технология, өндірісті ұйымдастыру,
функциялары еңбектің әлеуметтік жағдайлары, табиғатты қорғаужәне басқа да
бойынша қызмет түрлері талданады.
Аймақ бойынша ішкі – кәсіпорында өндірістік, қаржылық және коммерциялық
қызметін оперативті, қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді
басқару үшін жүргізіледі;
сыртқы – банктер, қаржылық органдар, акционерлер, инвесторлар
қаржылық статистика және есеп негізінде жүргізеді;
кешенді – кәсіпорын қызметінің әртүрлі жақтарын қарастыратын
талдау;
тақырыптық – кәсіпорын қызметінің жеке жақтарын қарастыратын
талдау.
Статистикалық жаппай – барлық нақты мәліметтер зерттеледі;
мәліметтерді іріктеу – қандай да бір ерекшеліктер бойынша іріктелген
іріктеу бойынша факторлар зерттеледі.
Экономикалық талдау келесі түрлергі бөлінеді: қаржылық-экономикалық,
әлеуметтік-экономикалық, экономикалық-статистикалық, экономикалық-
экологиялық, маркетингтік, салыстырмаплы факторлық, диагностикалық және
маржиналдық.
Шаруашылық қызметтің экономикалық талдауы қоғамдық ғылымдардың
дифференциациялануы нәтижесінде пайда болды. Экономикалық талдау кәсіпорын
қызметінің әртүрлі бағыттары, сала, халықаралық байланыстар бойынша
жүргізіледі. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктеледі: салалық, уақытты, кеңістік, жүйедегі басқару функцияларына
байланысты, қызмет аймағына байланысты, статистикалық мәліметтерді
іріктеуге байланысты. Экономикалық талдау келесі түрлергі бөлінеді:
қаржылық-экономикалық, әлеуметтік-экономикалық, экономикалық-статистикалық,
экономикалық-экологиялық, маркетингтік, салыстырмаплы факторлық,
диагностикалық және маржиналдық.
Тақырып бойынша әдістемелік нұсқаулар:
Лекция материалдарын игеру үшін барлық көңілді негізгі ұғымдарды
игеруге аудару қажет: талдау объектілері, талдау мазмұны мен міндеттері,
функциялары, негізгі принциптерін ұғыну қажет. Сонымен қатар шаруашылық
қызметті талдауды жалпы зерттеу әдістемелігінің дамуын қарастыру және
экономикалық талдау түрлерін жетік білу қажет.
Бақылау сұрақтары:
1. Экономикалық талдаудың зерттеу пәні мен объектілері қандай?
2. Экономикалық талдаудың мазмұны мен мақсаты?
3. Шаруашылық қызметті талдаудың түрлері
4. Экономикалық басқарудың негізгі функциялары
5. Экономикалық талдау әртүрлі бағыттар мен белгілерге байланысты
жіктелуі.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Басовский Л.Е. Теория экономического анализа: Учебное пособие –
Москва: ИНФРА, 2005
2. Басовский Л.Е. Экономический анализ (комплексный экономический анализ
хозяйственной деятельности): УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
3. Шеремет А.Д. Теория экон. анализа: учебник – Москва: ИНФРА-М, 2003
4. Савицкая Г.В. Анализ хоз. деятельн.: УП – Москва: ИНФРА-М, 2005
5. Управленческий анализ. С.А. Бороненкова УП – Москва: ФиС, 2004
6. Чернов Т.П. Экономический анализ: Торговля, общее питание, тур.
бизнес: УП для вузов. Под ред. М.И. Баканова – Москва, 2003
4-Лекция. Экономикалық талдаудың әдістері мен тәсілдері
Жоспары:
4.1. Экономикалық талдау әдістері.
4.2. Экономикалық талдау әдістемесі.
4.3. Экономикалық ақпаратты өңдеу тәсілдері (салыстыру тәсілі,
көрсеткіштерді салыстырмалы түрде келтіру әдістері, қатысты және
орташа шамалар, топтастыру тәсілі).
Мақсаты: Кәсіпорын қызметін экономикалық талдаудың әдістері мен
тәсідерін: салыстыру, қатысты және орта шамалар тәсілін, топтастыру
тәсілін қарастыру.
Тақырып бойынша негізгі ұғымдар: жоспарлы тапсырыс, жоспарды орындау,
динамика, құрылымдар, үйлесімділік , қарқындылық, тиімділік, жалпы
әдістеме, жеке әдістеме, детерминацияланған факторлық талдау,
стохастикалық факторлық талдау, салыстырмалы талдау, көлденең, тігінен,
трендтік, бір шамалы және көп шамалы талдау әдістері және т.б.
Ғылым әдісі кең мағынада өз затын зерттеу тәсілі ретінде
түсіндіріледі. Ғылымның әр түрлері үшін өз затын зерттеуге (оның ішінде,
шаруашылық қызметті талдау) ерекше қарау әдістері танудың жалпыға бірдей
диалектикалық әдісіне негізделеді.
Талдаудың маңызды методологиялық белгісі болып себепті-тергеулі
байланыстарды орнатуға ғана емес, сонымен қатар оларға сандық сипаттама
беруге қабілеттілігі табылады, яғни, қызмет нәтижелеріне факторлар ықпалын
өлшеуді қамтамасыз етуге қабілеттілігі. Бұл талдауды нақты етіп, ал оның
қорытындыларын негізделген етеді.
Талдауда себепті байланыстарды зерттеу мен өлшеуді индукция және
дедукция әдістерімен жүзеге асыруға болады. Логикалық индукция көмегімен
себепті байланыстарды зерттеу тәсілі бойынша зерттеу жекеден жалпыға, жеке
фактілерді зерттеуден жалпыламаға, себептен нәтижеге жүзеге асырылады.
Дедукция – бұл зерттеу жалпы фактілерден жекеге, нәтижелерден себептерге
жүзеге асырылатын тәсіл болып табылады. Индукция әдісі талдауда дедукция
әдісімен бірге және үйлесімді қолданылады.
Шаруашылық қызметті талдауда диалектикалық әдісті қолдану әрбір
процесті, әрбір экономикалық құбылысты бір-бірімен өзара байланысты
көптеген элементтердің жиынтығы түрінде, жүйе түрінде қарастыру керек.
Осыдан келіп шығатыны талдаудың тағы бір сипаттамалық белгісі болып
табылатын талдау объектісін зерттеуге жүйелі көзқарастың қажеттілігі.
Жүйелі көзқарас зерттелетін құбылыстар мен процестердің элементтерге
максималды бөлшектеу, олардың жүйелілігі мен синтезін қарастырады. Сол не
басқа құбылыстарды бөлшектеу (құрама бөліктерін ашып көрсету) зерттеліп
отырған объектіде анағұрлым маңызды және негізгіні анықтау үшін тәжірибелік
қажетті дәрежеде жүргізіледі. Ол талдаудың объектісі мен мақсатына
байланысты болып келеді. Бұл экономикалық көрсеткіштердің маңызын, ондай-ақ
олардың дамуын анықтайтын факторлар мен себептерді нақты білуді
аналитиктерден талап ететін ШҚТ-дағы күрделі мәселе болып табылады.
Элементтерді жүйелендіру олардың өзара байланысын, қарым-
қатынастарын, өзара тәуелділіктерін және өзара бағыныштылықтарын зерттеу
негізінде жүзеге асырылады. Бұл зерттеліп отырған объектінің (жүйенің)
мүмкін моделін құруға, зерттеліп отырған көрсеткіштердің ішкі
байланыстарына сәйкес келетін талдаудың логикалық-әдіснамалық жүйесін ашып
көруге, жүйе элементтерінің бағыныштылығын, қызметтерін оның негізгі
компоненттерін анықтауға жағдай жасайды.
Кәсіпорын экономикасының жеке жақтарын, олардың өзара байланысын,
бағыныштылығы мен тәуелділігін зерттеп болған соң, барлық зерттеу
материалдарын жалпыландыру қажет. Жалпыландыру (синтез) талдауда өте
жауапты мезет болып табылады. Талдау нәтижелерін жалпыландыру кезінде
қызмет нәтижелері негізінен тәуелді болатын барлық зерттеліп отырған
факторлардың ішінен типтіктерді кездейсоқтардан бөлу, негізгі және шешуші
факторларды ашып көрсету қажет.
Алдынғылардан тікелей шығатын шаруашылық қызметті талдау маңызды
әдіснамалық белгісі болып кәсіпорынның шаруашылық қызметіндегі экономикалық
құбылыстар мен процесстердің себепті-тергеулі байланыстарын жүйелі және
кешенді зерттеу үшін қажетті болып саналатын көрсеткіштер жүйесін өңдеу мен
қолдану табылады.
Осылайша, шаруашылық қызметті талдау әдісі өндіріс тиімділігін
арттыру мақсатымен жоспар, есеп, есептілік және басқа да ақпарат көздерінен
көрсеткіштер жүйесінің арнайы қабылдауларын өңдеу жолымен кәсіпорын
қызметінің нәтижелеріне факторларды әсерін өлшеу және жалпыландыру, жүйелі,
кешенді зерттеуді көрсетеді.
Шаруашылық қызметті талдау әдісін қолдану аналитикалық зерттеудің
нақты әдістемелерінің қатарыларынан кейін көрінеді. Ол шаруашылық қызметтің
бөлек жақтарының зерттеу әдістемелері немесе кешенді талдау әдістемелері
болуы мүмкін. Айта кететін, әрбір талдау түріне өзінің әдістемесі сәйкес
келеді. Жалпы әдістеме қандай да бір жұмыстың неғұрлым мақсатқа сай
орындалу ережелерінің, тәсілдерінің жиынтығы дегенді білдіреді.
Экономикалық талдауда әдістеме айқын бейнемен талдау мақсатына жетуге
бағытталған, кәіспорын экономикасын зерттеу ережелері мен аналитикалық
тәсілдердің жиынтығын білдіреді. Жалпы әдістеме – ұлттық экономиканың түрлі
салаларында экономикалық талдаудың түрлі объектілерін зерттеу кезінде
бірыңғай қолданылатын зерттеу жүйесі деген түсінікті береді. Жеке әдістеме
жалпыны экономиканың арнайы салаларына, өндірістің арнайы түріне немесе
зерттеу объектісіне қатысты айқындайды.
Талдаудың кез келген әдістемесі аналитикалық зерттеуді орындау
бойынша әдіснамалық нұсқаулар немесе талаптар көрсететін болады. Ол мысалы
келесідей жағдайларды қамтиды:
а) талдау мақсатының мәселелері мен құрылымы;
б) талдау объектілері;
в) әрбір талдау объектісі зерттее үшін көмектесетін көрсеткіштер жүйесі;
г) аналитикалық зерттеуді жүргізудің кезеңділігі мен үздіксіздігі бойынша
кеңестер;
д) оқытылатын объектілерді зерттеу тәсілдерінің сипаты;
е) талдау жүргізу үшін негіз болатын алу көздері;
ж) талдауды ұйымдастыру бойынша нұсқаулар (қандай тұлғалар, қызметтер
зерттеудің бөлек бөліктерін жүзеге асырады);
з) ақпаратты аналитикалық өңдеу үшін мақсатқа сай пайдаланылатын техникалық
құралдар;
к) талдау нәтижелерін рәсімдеуге қажет құжаттардың сипаты;
л) талдау нәтижелерін тұтынушылар.
Шаруашылық қызметті талдау әдістемесінің екі элементіне тоқталып
кетейік:
• аналитикалық жұмысты орындаудың кезеңділігі;
• оқытылатын объектілерді зерттеу тәсілдері.
Кешенді шаруашылық қызметті талдауды орындау барысында келесі
кезеңдер анықталады:
Бірінші кезеңде талдау объектілері, мақсаты мен мәселесі нақтыланады,
аналитикалық жұмыс жоспары құралады.
Екінші кезеңде талдау объектісі сипаттауға көмектесетін синтетикалық
және аналитикалық көрсеткіштер жүйесі жасалады.
Үшінші кезеңде талдауға қажетті ақпарат жиналып дайындалады (онық
нақтылығы тексеріледі, салыстырмалы түрге келтіріледі және т.с.с.).
Төртінші кезеңде шаруашылықтың нақты нәтижелерін есепті жылдың
жоспарындағы көрсеткіштермен, өткен жылдардың нақты берілгендерімен,
басқарушы ұйымдардың жетістіктерімен, саланы түгелдей салыстырады және
т.с.с.
Бесінші кезеңде факторлық талдау жүргізіледі: факторлар алынады және
олардың нәтижеге әсері анықталады.
Алтыншы кезеңде өндіріс тиімділігін арттырудың пайдаланылмаған және
перспективалы резевтері анықталады.
Жетінші кезеңде анықталған қолданылмаған резервтердің және түрлі
факторлар әрекеттерінің есебімен шаруашылық нәтижелерін бағалау жүзеге
асырылады, оларды қолдану бойынша шаралар жасалады.
Аналитикалық зерттеуді орындаудың мұндай кезеңділігі шаруашылық
қызметті талдау теориясы мен тәжірибесі жағынан анағұрлым мақсатқа сай
болып табылады.
Шаруашылық қызметті талдау әдістемесінің маңызды элементі ретінде
талдаудың техникалық қабылдаулары мен тәсілдері шығады. Бұл тәсілдерді
қысқаша талдау құралдары деуге болады. Олар зерттеудің түрлі кезеңдерінде
мыналар үшін қолданылады:
- жинақталған ақпараттарды алғашқы өңдеу үшін (тексеру, топтастыру,
жүйелендіру);
- зерттелетін объектілердің жағдайы мен заңдылығын оқып білу;
- факторлардың кәсіпорын қызметінің нәтижелеріне әсерін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz