Мемлекеттік реттеу жүйесінде аграрлық өндірісті дамытудың және тұрақтандырудың экономикалық механизмі
1 КІРІСПЕ
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3 ҚОРЫТЫНДЫ
4 ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША
5 ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР
6 Р Е З Ю М Е
2 НЕГІЗГІ БӨЛІМ
3 ҚОРЫТЫНДЫ
4 ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША
5 ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР
6 Р Е З Ю М Е
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аграрлық секторды реттеу қиын және көпқырлы мәселе болып табылады. Оның жағдайы республиканың нақты сұраныстарын қанағаттандырмайды. Дамыған елдердің көп жылдық тәжірибесі мен Қазақстанның соңғы он жылдық ішіндегі практикасы нарық жағдайында мемлекеттің қатысуынсыз экономика қарқынды дамымайтындығын құптайды.
90-жылдар соңындағы жағдай АӨК барлық кешенді экономикалық шаралар отандық өндірістің тиімді даму есебінен Қазақстанның азық-түлікпен қаматамасыз ету қауіпсіздігіне бағытталған. Бұл мақсатқа жету барлық меншік түрлеріндегі ауылшаруашылық мекемелерінің қажетті кірісін қолдау арқылы ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп арасындағы эквивалентті айырбасты қолдауға және қамтамасыз етуге негізделген.
АӨК тұрақты дамуын қамтамасыз етуге баға және қаржылай несиелендіру саясатының теңдесуін жүргізуге, мемлекеттік реттеу мен нарықтың өзін-өзі реттеудің үйлесімділігіне негізделген атқарушы экономикалық механизм қажет.
Қаржы ресурстарының жетіспеушілігі кезінде ауылшаруашылық құрылымдардың практикалық қызметіне негізгі несиелендіру жүйесі ретінде ұсынылатын қосымша қаржыландыру көздерін іздеу қажеттілігі пайда болады.
Бірақ пайыздық үстемелердің өте жоғары болуына қарай несие олардың шаруашылық қызметін қолдау көзі ретінде экономикалық жағынан тиімді емес, тіпті кірісті мекемелерге де.
Осы тұрғыда агроөнеркәсіптік өндірісті реттеудің тиімді жүйесін қалыптастыру мәселесі ерекше ауқым алады, ол өз кезегінде пайдаланушы және туындаушы реттеу көздерін әрі қарай жүйелендіру мен нақтыландыруды, аграрлық секторға қаржы түсірудің жаңа мүмкіндіктерін анықтайды. Қазіргі жағдайда мемлекеттің қабылдаған шаралары аграрлық нарықтың негізгі субьектілері арасындағы экономикалық қатынасты реттеу жүйесінің тиімділігін көрсетпейді: ауылшаруашылық тауар өндірушілер, ауылшаруашылық шикізатты өңдеуші мекемелер, сауда және қызмет көрсетуші мекемелер. Сонымен қатар осы тақырып бойынша зерттеу ауқымдығы аймақтық АӨК тиімділігі мен тұрақтылығын тиімді көтеру жолдарын ерекше маңыздылығының нақты дайындамасын, аграрлық өндірістің рационалды дамуының альтернативті бағыттарын іздестіруін, біртұтас алғанда ауыл шаруашылығын экономикалық реттеу механизмін жетілдірудің маңыздылығын қамтамасыз етеді.
Бұл аймақтық АӨК реттеудің экономикалық механизмін жетілдіру және дамытуға бағытталған, нарықтық экономикаға бет алған әлеуметтік құрылымдарды жүзеге асыру механизмін құру мен әлеуметтік экономикалық шаралар кешенін жасайды.
Осы сұрақтардың ауқымдылығы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдау алдын анықтады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық механизмнің әдіснамалық сұрақтары оның практикалық қолданысы мен жетілдірілуі Қазақстанның ұлттық экономикасында реформа жүргізуге байланысты белсенді зерттеліп келеді. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу экономикалық механизмін жетілдіру мәселесін зерттеуге отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген жұмыстары арналған.
90-жылдар соңындағы жағдай АӨК барлық кешенді экономикалық шаралар отандық өндірістің тиімді даму есебінен Қазақстанның азық-түлікпен қаматамасыз ету қауіпсіздігіне бағытталған. Бұл мақсатқа жету барлық меншік түрлеріндегі ауылшаруашылық мекемелерінің қажетті кірісін қолдау арқылы ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп арасындағы эквивалентті айырбасты қолдауға және қамтамасыз етуге негізделген.
АӨК тұрақты дамуын қамтамасыз етуге баға және қаржылай несиелендіру саясатының теңдесуін жүргізуге, мемлекеттік реттеу мен нарықтың өзін-өзі реттеудің үйлесімділігіне негізделген атқарушы экономикалық механизм қажет.
Қаржы ресурстарының жетіспеушілігі кезінде ауылшаруашылық құрылымдардың практикалық қызметіне негізгі несиелендіру жүйесі ретінде ұсынылатын қосымша қаржыландыру көздерін іздеу қажеттілігі пайда болады.
Бірақ пайыздық үстемелердің өте жоғары болуына қарай несие олардың шаруашылық қызметін қолдау көзі ретінде экономикалық жағынан тиімді емес, тіпті кірісті мекемелерге де.
Осы тұрғыда агроөнеркәсіптік өндірісті реттеудің тиімді жүйесін қалыптастыру мәселесі ерекше ауқым алады, ол өз кезегінде пайдаланушы және туындаушы реттеу көздерін әрі қарай жүйелендіру мен нақтыландыруды, аграрлық секторға қаржы түсірудің жаңа мүмкіндіктерін анықтайды. Қазіргі жағдайда мемлекеттің қабылдаған шаралары аграрлық нарықтың негізгі субьектілері арасындағы экономикалық қатынасты реттеу жүйесінің тиімділігін көрсетпейді: ауылшаруашылық тауар өндірушілер, ауылшаруашылық шикізатты өңдеуші мекемелер, сауда және қызмет көрсетуші мекемелер. Сонымен қатар осы тақырып бойынша зерттеу ауқымдығы аймақтық АӨК тиімділігі мен тұрақтылығын тиімді көтеру жолдарын ерекше маңыздылығының нақты дайындамасын, аграрлық өндірістің рационалды дамуының альтернативті бағыттарын іздестіруін, біртұтас алғанда ауыл шаруашылығын экономикалық реттеу механизмін жетілдірудің маңыздылығын қамтамасыз етеді.
Бұл аймақтық АӨК реттеудің экономикалық механизмін жетілдіру және дамытуға бағытталған, нарықтық экономикаға бет алған әлеуметтік құрылымдарды жүзеге асыру механизмін құру мен әлеуметтік экономикалық шаралар кешенін жасайды.
Осы сұрақтардың ауқымдылығы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдау алдын анықтады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық механизмнің әдіснамалық сұрақтары оның практикалық қолданысы мен жетілдірілуі Қазақстанның ұлттық экономикасында реформа жүргізуге байланысты белсенді зерттеліп келеді. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу экономикалық механизмін жетілдіру мәселесін зерттеуге отандық және шетелдік ғалымдардың көптеген жұмыстары арналған.
1 Кужиев Б.С. Оценка результативности реализации программы «Аул» в аграрной сфере Казахстана /Алматы: Аль-Пари, 2007, № 2, 131-134 б., 0,25 б.п.
2 Кужиев Б.С. Сравнительный анализ и оценка состояния аграрной сферы Западного Казахстана после трехлетней государственной программы//Алматы: «Қазақстанның жер ресурстары» республикалық ғылыми-практикалық журналы, 2007, №3, 7-22 б., 0,38 б.п.
3 Кужиев Б.С. Үш жылдық бағдарламаның жеткізген жетістіктері//Алматы: Аль-Пари, 2007, № 2, 174-177 б., 0,25 б.п.
4 Кужиев Б.С. Экономический механизм государственного регулирования развития сельского хозяйства Республики Казахстан // Сборник трудов международной конференции «Финансы как особая форма экономических отношений. Управление финансами». Пенза, 2007. – 0,3 б.п.
5 Кужиев Б.С. Культура демократии // Сборник трудов международной научно-практической конференции «Федерализм, гражданское общество».- Пенза. 2007. 0,25 б.п.
6 Кужиев Б.С. Атырау облысының агроөнеркәсіп кешенінің даму аспектілері//Ғылыми-практикалық конференцияның баяндамалары «Атырау облысының агроөнеркәсіп кешенінің даму аспектілері».Атырау: 2008, 3-6 б., 0,35 б.п.
7 Кужиев Б.С. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің инвестициялық белсенділігін реттеуге бағытталған экономикалық механизмдерінің жүйесі // КазЭУ хабаршысы, 2008, № 2., 0,3 б.п.
8 Кужиев Б.С. Қазақстандағы ауылшаруашылық өнімдерін шығаратын бәсекеге қабілетті ауылшаруашылық тауарларын шығарушыларға мемлекеттік қаржылық қолдау көрсету//КазЭУ хабаршысы, 2008, № 3., 0, 3 б.п.
9 Қазақстандағы ауылшаруашылық өнімдерін шығаратын бәсекеге қабілетті ауылшаруашылық тауарларын шығарушыларға мемлекеттік қаржылық қолдау көрсету / ҚазЭУ хабаршысы №2 2009 ж., 0,25 б.п.
10. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің инвестициялық белсенділігін реттеуге бағытталған экономикалық механизмдерінің жүйесі/ ҚазЭУ хабаршысы 2009 ж., №3, 0,3 б.п.
2 Кужиев Б.С. Сравнительный анализ и оценка состояния аграрной сферы Западного Казахстана после трехлетней государственной программы//Алматы: «Қазақстанның жер ресурстары» республикалық ғылыми-практикалық журналы, 2007, №3, 7-22 б., 0,38 б.п.
3 Кужиев Б.С. Үш жылдық бағдарламаның жеткізген жетістіктері//Алматы: Аль-Пари, 2007, № 2, 174-177 б., 0,25 б.п.
4 Кужиев Б.С. Экономический механизм государственного регулирования развития сельского хозяйства Республики Казахстан // Сборник трудов международной конференции «Финансы как особая форма экономических отношений. Управление финансами». Пенза, 2007. – 0,3 б.п.
5 Кужиев Б.С. Культура демократии // Сборник трудов международной научно-практической конференции «Федерализм, гражданское общество».- Пенза. 2007. 0,25 б.п.
6 Кужиев Б.С. Атырау облысының агроөнеркәсіп кешенінің даму аспектілері//Ғылыми-практикалық конференцияның баяндамалары «Атырау облысының агроөнеркәсіп кешенінің даму аспектілері».Атырау: 2008, 3-6 б., 0,35 б.п.
7 Кужиев Б.С. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің инвестициялық белсенділігін реттеуге бағытталған экономикалық механизмдерінің жүйесі // КазЭУ хабаршысы, 2008, № 2., 0,3 б.п.
8 Кужиев Б.С. Қазақстандағы ауылшаруашылық өнімдерін шығаратын бәсекеге қабілетті ауылшаруашылық тауарларын шығарушыларға мемлекеттік қаржылық қолдау көрсету//КазЭУ хабаршысы, 2008, № 3., 0, 3 б.п.
9 Қазақстандағы ауылшаруашылық өнімдерін шығаратын бәсекеге қабілетті ауылшаруашылық тауарларын шығарушыларға мемлекеттік қаржылық қолдау көрсету / ҚазЭУ хабаршысы №2 2009 ж., 0,25 б.п.
10. Ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің инвестициялық белсенділігін реттеуге бағытталған экономикалық механизмдерінің жүйесі/ ҚазЭУ хабаршысы 2009 ж., №3, 0,3 б.п.
ӘОК ӘОЖ 338.10
Қолжазба құқығында
Кужиев Болат СандыбаЙҰЛЫ
Мемлекеттік реттеу жүйесінде аграрлық өндірісті дамытудың және
тұрақтандырудың экономикалық механизмі
08.00.05 –Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары және сфералары бойынша) мамандығы
Экономика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігінің Атырау
мұнай және газ институты Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорынында
орындалған
Ғылыми жетекшісі: Экономика ғылымдарының докторы
Ә.Ә.Әбішев
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы
А.Н.Саханова
экономика ғылымдарының кандидаты
Г.Қ.Байжақсынова
Жетекші ұйым: Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Қорғау 2009 жылдың 11 желтоқсан күні 16.00 сағатта Т.Рысқұлов атындағы
Қазақ Экономикалық Университетіндегі экономика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін іздену жөніндегі Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
өткізіледі, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144
бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық
Университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат _____ қараша 2009 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, э.ғ.д. А.Б.
Темирбекова
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аграрлық секторды реттеу қиын және
көпқырлы мәселе болып табылады. Оның жағдайы республиканың нақты
сұраныстарын қанағаттандырмайды. Дамыған елдердің көп жылдық тәжірибесі
мен Қазақстанның соңғы он жылдық ішіндегі практикасы нарық жағдайында
мемлекеттің қатысуынсыз экономика қарқынды дамымайтындығын құптайды.
90-жылдар соңындағы жағдай АӨК барлық кешенді экономикалық шаралар
отандық өндірістің тиімді даму есебінен Қазақстанның азық-түлікпен
қаматамасыз ету қауіпсіздігіне бағытталған. Бұл мақсатқа жету барлық
меншік түрлеріндегі ауылшаруашылық мекемелерінің қажетті кірісін қолдау
арқылы ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп арасындағы эквивалентті айырбасты
қолдауға және қамтамасыз етуге негізделген.
АӨК тұрақты дамуын қамтамасыз етуге баға және қаржылай несиелендіру
саясатының теңдесуін жүргізуге, мемлекеттік реттеу мен нарықтың өзін-өзі
реттеудің үйлесімділігіне негізделген атқарушы экономикалық механизм қажет.
Қаржы ресурстарының жетіспеушілігі кезінде ауылшаруашылық құрылымдардың
практикалық қызметіне негізгі несиелендіру жүйесі ретінде ұсынылатын
қосымша қаржыландыру көздерін іздеу қажеттілігі пайда болады.
Бірақ пайыздық үстемелердің өте жоғары болуына қарай несие олардың
шаруашылық қызметін қолдау көзі ретінде экономикалық жағынан тиімді емес,
тіпті кірісті мекемелерге де.
Осы тұрғыда агроөнеркәсіптік өндірісті реттеудің тиімді жүйесін
қалыптастыру мәселесі ерекше ауқым алады, ол өз кезегінде пайдаланушы және
туындаушы реттеу көздерін әрі қарай жүйелендіру мен нақтыландыруды,
аграрлық секторға қаржы түсірудің жаңа мүмкіндіктерін анықтайды. Қазіргі
жағдайда мемлекеттің қабылдаған шаралары аграрлық нарықтың негізгі
субьектілері арасындағы экономикалық қатынасты реттеу жүйесінің
тиімділігін көрсетпейді: ауылшаруашылық тауар өндірушілер, ауылшаруашылық
шикізатты өңдеуші мекемелер, сауда және қызмет көрсетуші мекемелер. Сонымен
қатар осы тақырып бойынша зерттеу ауқымдығы аймақтық АӨК тиімділігі мен
тұрақтылығын тиімді көтеру жолдарын ерекше маңыздылығының нақты
дайындамасын, аграрлық өндірістің рационалды дамуының альтернативті
бағыттарын іздестіруін, біртұтас алғанда ауыл шаруашылығын экономикалық
реттеу механизмін жетілдірудің маңыздылығын қамтамасыз етеді.
Бұл аймақтық АӨК реттеудің экономикалық механизмін жетілдіру және
дамытуға бағытталған, нарықтық экономикаға бет алған әлеуметтік
құрылымдарды жүзеге асыру механизмін құру мен әлеуметтік экономикалық
шаралар кешенін жасайды.
Осы сұрақтардың ауқымдылығы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдау
алдын анықтады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық механизмнің
әдіснамалық сұрақтары оның практикалық қолданысы мен жетілдірілуі
Қазақстанның ұлттық экономикасында реформа жүргізуге байланысты белсенді
зерттеліп келеді. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу экономикалық
механизмін жетілдіру мәселесін зерттеуге отандық және шетелдік ғалымдардың
көптеген жұмыстары арналған.
АӨК ұйымдастырушы экономикалық механизмі мен нарықтық экономика
мәселесін зерттеуге: Л.И.Абалкин, В.М.Баутин, В.Р.Боев, И.Н.Буробкин, И.Н.
Буздалов, Г.В. Беспахотный, Д.Ф. Вермель, A.M. Гатаулин, В.А. Добрынин,
А.П. Зинченко, С.В. Киселев, В.А. Клюкач, В.В. Кузнецов, В.В. Милосердов,
А.А. Никонов, Г.А. Романенко, А.В.Петриков, Э.А. Сагайдак, А.Ф. Серіков,
М.П.Тушканов, И.Г.Ушачев, И.Ф. Хицков, Л.И. Холод, Ф.К.Шакиров, А.А.
Шутьков үлкен үлес қосты.
Қазақстандағы АӨК-ді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизм жүйесін
қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық сұрақтары:
Г. Қалиевтың, К.И. Искаховтың, К. Қайырбековтың, В.Е Левичевтің.,
Ж.С.Сундетовтың, Т.И.Есполовтың, М.И.Сигарев, Б.Ш Сыздыковтың және т.б.
көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді. Бірақ әлі де
отандық әдебиет көздерінде аз зерттелген мәселелер мен сұрақтар кездеседі.
Көп құрылымды экономика шаруашылықтың әр түрлерін ұйымдастыру арқылы
кеңістік пен өндірісті қалыптастыру процесін экономикалық механизмнің
ажыратылмайтын бөлігі ретінде зерттеу қажеттілігін арттырды. АӨК-ні
мемлекеттік реттеу сұрақтарына жаңа қырынан қарауға негізделген
экономикалық механизмдерді жетілдіру теориясын нақтылау қажеттілігі
туындады.
Сонымен қатар ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық механизм
элементтерін жетілдіруді қаржыландыру-несиелеу, салықтық-бюджеттік, бағаны
инвестициялау түрлерін жетілдіру арқылы ауыл шаруашылығын реттеудің қосалқы
әдістерін белсендендіруді қажет етеді.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмі
республикалық және аймақтық деңгейде көрінеді. Оның көптеген аспектілері
дайындалмаған, жасақталмаған.
АӨК даму жүйесінің ғылыми негіздемесі оның даму деңгейінің болжамы мен
тиімділігінің бағасын қоса алғанда аймақтық деңгейінде құралынады. Нарықтық
экономиканың тұрақталу жағдайында аймақтық АӨК-ні реттеудің экономикалық
механизмі қызметінің дәрежесін айқындау, әдіснамасының тиімділігін зерттеу
қажеттілігі туындады.
Республикалық деңгейде төмендегі мәселелерді шешу қарастырылуда:
еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған аграрлық
саясаттағы жалпы принциптер мен шараларды жақсарту; ауыл шаруашылығында
тиімді ресурсты потенциалды құру; ауылшаруашылық өнім мен басқа да салалар
арасында баға паритетін қамтамасыз ету; салық және қаржы-несие жүйелерін
реттеу.
Аймақтық деңгейде мына мәселелер шешілуі қажет: өндіріс қаражатының
қозғалысының аз тиімділіктен көп тиімді меншік иесіне өткізу механизмін
жүзеге асыру; монополияға қарсы саясатты енгізу және көп салалы
шаруашылықтың құқықтық ұйым түрлерін қолдану; өнімді өндіру және өткізуді
реттеу; ауылдың әлеуметтік даму бағдарламасын жақсарту; инвестициялар
тарту; ауыл шаруашылығында аудит және ақпаратты кеңес беру қызметін іске
асыру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Экономикалық механизм тұрақтылықтың
теориялық және әдіснамалық негізі мен аграрлық өндірістің дамуы, оны
жетілдірудің практикалық ұсыныстары мен әдістемелік шешімдері және
экономиканы реттеудегі мемлекеттік жүйесіндегі тиімділікті анықтаудағы
негіз осы диссертациялық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету төмендегі басымды міндеттерді шешуді көздейді:
- аграрлық өндірісті дамытуды және экономикалық механизм тұрақтылығының
теориялық және әдіснамалық негізін дамыту және зерттеу;
- Қазақстанның аграрлық секторын реттеудегі шет мемлекеттердің
экономикалық механизмінің жұмыс істеу ерекшеліктерін пайдалану
мүмкіншіліктерін анықтау және талдап қорыту;
- экономикалық механизм тұрақтылығы мен аграрлық өндірістің дамуын нарық
жағдайындағы өндіріс тиімділігіне әсер етуін анықтау;
- ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу жүйесіндегі экономикалық рычагты
(баға, салық, несие-қаражат механизмі) рационалды пайдалану бағытын және
маңызын ашу;
- ауылшаруашылық өнімі нарығында белсенді мемлекеттік саясат жүргізу
ұсыныстарын дайындау;
- аграрлық секторды несиелеу тиімділігін анықтау әдісін толықтыру және
нақтылау;
- жеке экономикалық рычагты, сонымен қатар біртұтас механизмді пайдалану
тиімділігін бағалаудағы әдістемелік және әдіснамалық жағдайды дәлелдеу.
Зерттеу саласы. Экономикалық механизм тұрақтылығы және мемлекеттік
реттеу жүйесіндегі аграрлық өндірістің дамуының теориялық, әдіснамалық және
практикалық аспектілері.
Зерттеу обьектісі – Қазақстан экономикасының аграрлық секторы, аса терең
зерттеулер жүргізілген жеке аумақтар мен шаруашылықтар.
Диссертациялық зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі аграрлық
сектордың экономикалық дамуы мен экономикалық механизм тұрақтылығына
нарықтың және мемлекеттік (нарықтан тыс) үйлесімнің әсер ету постулаты
болып отыр.
Зерттеу үрдісі кезінде әртүрлі әдістер қолданылды. Сонымен,
экономикалық механизм тұрақтылығының концепциясын және аграрлық өндірістің
дамуы мен көрсеткіштер жүйесін дайындау үшін аналитикалық және абстракты-
логикалық әдіс; мемлекеттік реттеудің экономикалық рычагын және олардың
өндіріс тиімділігіне әсерін талдау үшін – монографиялық және статистика-
экономикалық әдістер қолданылды. Сонымен қатар, салыстыру, кешенді
экономикалық талдау, болжау әдістері де қолданылды.
Зерттеу жүргізу барысында аталған мәселе бойынша отандық және шетелдік
авторлардың ғылыми жұмыстары, жоспарлы-нормативті, статистикалық және ҚР
мемлекеттік органдарының есептік материалдары, қаулылары, шешімдері, заң
актілері және басқа да АӨК басқару органдарының нормативтік құжаттары,
ауылшаруашылық мекемелерінің есептері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- ауылшаруашылық өндірістің дамуы мен тұрақытылығының теориялық
концепциясы кешенді дәлелденген және дамытылған;
- экономикалық механизмнің тұрақтылығы мен дамуына кеңейтілген
түсініктеме берілген;
- даму мен тұрақтылық механизмін реттеудің мемлекеттік және
нарықтық байланысының, бұл формалардың ең жақсы қатынастарының
АӨК аграрлық секторына әсерін анықтауға мүмкіндік беретін
логикалық моделі келтірілген – қазіргі заман жағдайындағы
қаржы-несие механизмін құру шарттары мен негізгі қағидалары
құрылған, оның аймақтық ауыл шаруашылығында жұмыс істеу
ерекшеліктері зерттелген және айқындалған. Дамыған елдердегі
ауыл шаруашылығын реттеу ерекшеліктері мен жалпы сипаттамалары
анықталған;
- аграрлық өндірістің қажетін қанағаттандыруға алынатын
өнеркәсіптік және ауылшаруашылық өнімдерге баға белгілеу
заңдылықтары мен тенденциясы аймақтық деңгейде анықталған;
- өндірістің дамуын ынталандыратын ауылшаруашылық мекемелерге
салық салудың регрессивтік жүйесі дайындалған және ұсынылған;
- ауылшаруашылық тауар өндірушілердің жұмыс істеу тиімділігін
арттыруға әсерін тигізетін аграрлық өндірісті несиелендіруді
жетілдіретін негізгі әдістемелік баптар анықталған. Аграрлық
секторды несиелеу тиімділігінің әдісі анықталып толықтырылған;
- аймақтық аграрлық нарықта бағаны реттеу жолымен ауылшаруашылық
тауар өндірушілерге қаржылай қолдау көрсету концепциясы
ұсынылған.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- мемлекеттік реттеу жүйесінде аграрлық өндірісті дамытудың және
тұрақтандырудың экономикалық механизмі;
- ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық механизм элементтерін
жетілдіруді қаржыландыру;
- ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және өткізуді реттеу.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы экономикалық механизм тұрақтылығымен
аграрлық өндірістің дамуының аймақтық деңгейдегі мемлекеттік реттеу
жүйесін дайындауда.
Қолданбалы сипаттағы зерттеу қорытындыларын ұйымдастыру – экономикалық
мәселелерді жоғары тиімділікпен шешуге және ауылшаруашылық өндірісін
мемлекеттік реттеудегі құрал жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді, елдің
өнім өндіру қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі экономикалық механизм рөлін
арттыруға әсер етеді.
Диссертациядағы дәлелденген және ұсынылған ғылыми ережелер аграрлық
өндірістің дамуы мен экономикалық механизм тұрақтылығының теориясын
дамытады, нарық жағдайындағы қоғамдық өндірістің жұмыс істеуі мен
қалыптастыруының жаңа баптарын ашады, АӨК потенциалының қорын тиімді
пайдалануға әсерін тигізеді.
Диссертация мен автордың жарияланымдарын оқу материалы ретінде
ауылшаруашылық жоғары оқу орындарының экономика факультеттерінде және
жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жүйесінде пайдалану ұсынылады. Ауыл
шаруашылығы экономикасы, аграрлық саясат негізі, агробизнесті ұйымдастыру
және т.б. курстарда қолдануға болады.
Диссертациядағы материалдар ауыл шаруашылығы мәселелерімен айналысатын
ғылыми ұйымдарға қызығушылық туғызады және аймақтық ерекшелігі ескерілетін
АӨК реформалау қортындысына баға беруде қолданылуы мүмкін.
Диссертацияда ұсынылған әдістемелік баптарды АӨК аграрлық саласындағы
бағаны талдау мен болжауда, салық және мемлекеттік қаржы-несие саясатында
қолдануға болады.
Диссертациялық жұмыс ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспарына сәйкес
орындалған.
Жұмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Ғылыми-зерттеу жұмысының
негізгі нәтижелері конференциялар мен ғылыми семинар және жиындарда
талқыланып, қолдау тапты: Финансы как особая форма экономических
отношений. Управление финансами халықаралық ғылыми- практикалық
конференциясында (Пенза, 2007); Федерализм, гражданское общество
халықаралық ғылыми- практикалық конференциясында (Пенза, 2007); Актуальные
вопросы экономических наук халықаралық ғылыми - практикалық
конференциясында (Новосибирск, 2008); Экономика и управление: актуальные
проблемы и поиск путей решения халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Пермь, 2008); Атырау облыстық білім беру департаментінің
алқа мәжілісі (Атырау, 2006); Атырау облысының №116 санды Қазақстан
Респбуликасының Заңына сәйкес облыстағы ауыл шаруашылығы малдарын
бірдейлендіру (идентификация) туралы семинар - кеңесте (Атырау, 2007);
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан ғылыми конференциясында (Атырау бизнес және
құқық коледжі, 2007); Атырау облысының агроөнеркәсіп кешенінің даму
аспектілері ғылыми- практикалық конференциясында (Атырау аграрлы-
техникалық колледжі, 2008).
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 8 ғылыми
мақала жарық көрді. Оның ішінде бес мақала Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым саласындағы бақылау комитетінің нұсқауындағы экономикалық
басылымдарда жарияланған.
Диссертация құрылымы мен көлемі. Диссертация компьютерде терілген,
кіріспеден, 3 тараудан, ұсыныстар мен қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады. Диссертация құрамына суреттер мен
кестелер енгізілген.
Негізгі бөлім
Бірінші тарауда Нарық шартында ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастыру
мен реттеудің теориялық аспектісі – экономикалық механизмнің мазмұны мен
маңызының теориялық ережелері зерттелген және қорытындыланған.
Жекелеген экономистер шаруашылық механизм мен экономикалық механизм
ұғымдарына шектеу қояды, соңғысы шаруашылық механизмінің құраушысы деп
есептеледі.
Біздің ойымызша шаруашылық механизм ұғымы экономикалық механизм
ұғымынан ауқымдырақ және кең. Бұл категориялар өзара байланысты, бірақ
тәуелді емес. Экономикалық механизм обьективті экономикалық заңдардың
нақтылығын сипаттайды. Сонымен қатар, ол мемлекеттің жүргізіп отырған
экономикалық саясаты әсерінен қалыптасады.
Шаруашылық механизм бойынша жекелеген жұмыстарда оның негізгі
экономикалық бөлігі анық көрсетілген.
Шаруашылық және экономикалық механизмнің қозғалыс күштері туралы
айтылмаған. Аграрлық реформа барысында экономикалық механизм туралы
сақталған түсініктемелерге қарамастан, экономистер арасында мәселені
нарықтық экономика тұрғысынан зерттеуге құлшыныс байқалды. Сонымен қатар
құрылымға, оны құраушы элементтерге, инструменттерге деген көзқарас жақында
байқалады.
Экономикалық механизмнің теориялық негізінің маңыздылығын қорытындылай
келе, біз барлық анықтамалар бір-бірін толықтырады деген қорытындыға
келдік.
Экономикалық механизмнің әр элементінің ерекшелігі мен өзіне тән сипаты
бар, бірақ олардың әрекеттесу нәтижесі қала және ауылдық әлеуметтік
инфрақұрылымы мен өмір сүру сапасын жақындастыратын, еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге әрекет ететін, бәсекеге қабілетті және
тұрақты өндірісті дамытуды қарайтын нарықтық ортаны құруға байланысты
аграрлық саясаттың бірікті мәселесін шешуді қарастырады.
Жүргізілген теориялық зерттеулер бізге мемлекеттік реттеудің
экономикалық механизм жүйесі көп этапты және бірқалыпты (біркелкі)
мемлекеттік реттеудің экономикалық механизм жүйесі екендігін көрсетуге
мүмкіндік берді.
Экономикалық механизм – шаруашылық механизмі мен ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынас түрлерінің бөлігі, оның мағынасы өнім өндіруге әрекет
жасаушы әртүрлі әдістердің қатынасының дұрыстығын анықтауға бекінеді (оның
ішіне баға және қаржылау-несиелеу механизмі, салық пен сақтандыру жүйесі,
АӨК инвестициялау мен бюджеттік қолдау да кіреді).
Экономикалық механизмнің қайта құрылу мәселесі экономикалық дамудың
объективті және субъективті факторларымен, халық санасының дамуын
анықтаумен, қоғамның экономикалық жүйесінің даму концепциясын қалыптастыру
мен жасақтауға байланысты болу керек.
Тиімділікке баға және қаржылау-несиелеу механизмі қатынасының, салық
және сақтандыру жүйесінің, АӨК инвестициялау мен бюждеттік қолдау
көрсетудің бірқалыптылығы кезінде ғана қол жеткізіледі.
Экономикалық механизмнің құрылымдық құраушысы оның негізі болып
табылады. Сондықтан, жұмыста баға мен қаржылық-несиелеу механизмдерін,
салық пен сақтандыру жүйелерін, ауыл шаруашылығындағы инвестиция мен
бюджеттік қолдауды қарастыру, олардың әрқайсысы деформацияны есептегенде,
арнайы ғылыми зерттеу жүргізуге лайық деп есептейміз.
Қазіргі жағдайда экономикалық механизм тұрақтандыруы мен дамуының
жетекші буыны ретінде қаржы-несиелік механизм қарастырылуы керек.
Басқарушы-әкімшілік жүйесіндегі қаржы-несиелік механизм негізін
орталықтандырған жоспарлау жүйесі құрайды, ол қоғамдық өндірісті
қаржыландыру мен несиелеуге сәйкес келетін әдістің жиынтығы.
Қаржы қоры шаруашылық есеп қызметі мекемесі қорытындысымен тығыз
байланыста болған емес. Инвестициялық сұраныс олардың шаруашылық жағдайына
байланысты болмады, оларды шығынды мекемелерде сұрай алатын болды.
Мекемелерге мемлекеттік бюджеттен үлкен қаржы түсіру жүйесі болды. Мұндай
жағдайда қаржы қоры жұмсалып, оған деген сұраныс арта түсті. Арзан ақша
қаражатын бөлу есебінен инвестициялық емес, басқа мәселелерді шешу
талпынысы пайда бола бастады.
Сонымен, жабдықтар мен машиналарды жүктемелеу ауысымының санын
көтерудің орнына, мекемелер жаңа жабдықтар мен техникаларды талап ете
бастады, мұндағы еңбек өндірісі экстенсивті жолмен өсті. Мекемелер
қондырылмаған жабдықтармен, пайдаланылмаған машиналар арқылы өздеріне
негізгі қордың артықтығын жасауға тырысты, бұл капитал қаржы қоры бөлігін
ұстап тұруға әкеліп соқты.
Қаржы-несие механизмі үнемі жетілдіріліп отырды, бірақ шарт ретінде,
оның тиімді жұмыс жасауы талап етілді – меншіктің көп түрінің пайда болуы
және осыған байланысты жалпы мемлекеттік қаржы мен мекеме қаржысы
арасындағы нақты шектеудің пайда болуы – осының барлығы нарықтық экономика
жағдайында мүмкін болды.
Жалпы экономикалық реформа жүргізу кезінде АӨК-нің қаржы жүйесінде терең
өзгерістер жасалды. Бұл өзгерістер ең алдымен мемлекет және ауыл
шаруашылығы арасындағы қаржылық қарым-қатынас механизмін қозғады. Бұрынғы
қаржылық қатынас жүйесі толығымен бұзылып, аграрлық секторға қолдау
көрсететін жаңа мемлекеттік жүйені қажет етті, орталықтандырылған несиелеу
механизмі жүйесі өзгерді. Ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің қаржылық
жағдайы экономикадағы баға құрылымының өзгеруіне және басқа да бірнеше
факторларға байланысты құлдырады. Көп ұзамай, АӨК қаржы қорына өтуіне жаңа
мүмкіндіктер беретін нарықтық инфрақұрылым жүйесі құрыла бастады. АӨК
қазіргі заманға байланысты қаржыландырудың негізі Агроөнеркәсіптік
өндірісті мемлекеттік реттеу туралы заңға сәйкес анықталады. Заңда
көрсетілген мемлекеттік қаржылық қолдаудың негізгі бағыттарын сызба түрінде
көрсетуге болады (сурет 1).
Сурет 1 - Аграрлық сектордағы АӨК мемлекеттік қаржыландыру жүйесі
Ескертпе – Автор құрастырған.
Агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуға бюджеттен қаражат бөлуді негізгі үш
бағыт бойынша қарастырады: мемлекеттік мақсатты бағдарламаны жүзеге асыру,
ауылшаруашылық өндірісті тікелей бюджеттік қолдау және сақтандыру.
Заңға сай агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуға бөлінетін бюджеттік қаржы:
- инвестициялық қызметті қолдау, оның ішінде жаңа техника мен
құрал- жабдықтарды алу, асыл тұқымды жануарлар мен сортты
дақылдарды дәндерді мақсатты бағдарламаға сәйкес алу;
- топырақтың құнарлылығын арттыру және жақсарту шараларын
жүргізу, ауылшаруашылық дақылдар зиянкестерімен күресу
жұмыстарын жүзеге асыру, жануарлардың аса қауіпті жұқпалы
ауруларының алдын алу, жою, онымен қатар қоршаған ортаны қорғау
және ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу;
- кадрлар біліктілігін арттыру және дайындауды ұйымдастыру;
- өтем ақы, жәрдем ақының түрлері (әлеуметтік, несиелік
жәрдемақы).
Қазақстандағы АӨК реформалауда шетел тәжірибесін есепке алу оны сол
қалпы көшірмелеуді білдірмейді. Отандық АӨК бар жетістіктерге әлемдік
аграрлық өндірістегі барлық тиімді және жақсыны синтездеу қажет.
Дамыған елдерде мемлекеттік реттеу экономикалық әдістерді пайдалануға
сүйенеді: баға, салық, несие саясаты, бюджеттік дотация мен субсидиялар.
Айырмашылығы әр елдің мәдени, тарихи, географиялық ерекшеліктермен, оның
әлеуметтік қалауларымен анықталады.
Мысалы АҚШ-та кепілдік баға жүйесі, тұрақты кіріс деңгейін сақтандыратын
мақсатты бағалар қолданылады.
Мүлікке салық салу кезінде оның ең төменгі құнының мөлшері жүйесімен
әрекеттесетін сақтандыру бойынша фермерлік несие корпорациясы құрылған.
Канаданың ауыл шаруашылығы аясындағы қазіргі заманғы федералдық саясатын
жер мен негізгі ауылшаруашылық өнімдерді сатуды монополиялық мемлекеттік
реттеу кезіндегі өндіріс қаражатын жеке меншік өндірістік қызмет әдістерін,
түрлерін және жолын еркін таңдау саясаты ретінде сипаттауға болады.
Диссертацияда Қытай мен Ресейдің ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің
айырмашылық ерекшеліктері қарастырылған.
Бұл елдердегі Қазақстандағы қайта құрылумен салыстырғандағы реформа
ерекшеліктерін ескере отырып, олардың бастысын атап өту қажет: реттеудің
түрлері мен әдістерінің көп түрлілігі негізіндегі нақты шарттарға
байланысты экономикалық жағдайға сәйкес әрекет етуге мүмкіндік беретін ауыл
шаруашылық даму келешегіне нық үйлесім табу, кооперацияны дамыту, соның
арқасында жеке тауар өндірушілер, Қазақстандағы шаруалық және т.б.
шаруашылықтар ұжымдық өндірістен қол үзіп қалмады.
Қытай тәжірибесі ондағы аграрлық сектордың потенциалын куәландырады, ол
Қазақстанда қойылған мақсатты шешуде қолданылуы мүмкін.
Қазақстанда ауылшаруашылық өнім өндірудің экономикалық және табиғи
жағдайын ескере отырып ауыл шаруашылығын реттеудің жеке түрлерін қолдану
мүмкіндігі бар.
Экономикалық механизм реформаланудың әр сатысында құрылудың позитивті
және негативті тенденциясына байланысты жаңа мазмұндармен толықтырылып
отырылады.
Негативті тенденция біріктіру және жұту түрінде көрініп, яғни аграрлық
экономиканы дамытудың қалыпты жұмысын бұзады.
Позитивті тенденция аграрлық саясаттың нәтижелігін бағалауға мүмкіндік
беріп, жұмыс атқарушы заңнамалық актілердегі кемшіліктерді, әсер етудің
әртүрлі әдістері мен оптималды қатынастарды анықтайды.
Ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық механизмін дамытудың тарихи
тенденциялары мен ерекшеліктерінің талдауы экономикалық механизмді
жетілдіру және өз бетімен реттеу механизмінің нарығына әсерін тигізу үшін
жүргізілген экономикалық жаңартулар мен өзгертулер жеткіліксіз болып
шыққанын көрсетті.
Екінші тарауда аймақтың ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудегі
экономикалық механизмнің кемшіліктеріне, ауыл шаруашылығы экономикасының
инертті даму себептеріне, факторларына, Батыс Қазақстан аймағындағы ауыл
шаруашылығы жағдайына талдау берілген.
Ауыл шаруашылығын дамыту деңгейі қоғамның жалпы саяси және экономикалық
тұрақтылығын анықтау факторы болып табылады. Обьективті жұмыс істеу
жағдайына қарай ауыл шаруашылығы нарықтық шаруашылық жағдайында өндірісті
жүргізудің тиімді талаптарына аз бейімделген болып табылады. Бұл оның үнемі
табиғи-экономикалық жағдайына байланысты екендігінен түсіндіріледі, оларды
өндірістің басқа салаларының дамуы кезінде бейорганикалық орта ретінде
басқару мүмкін емес. Қазақстандағы ауыл шаруашылығының соңғы жылы жаппай
өнім өндіру қарқыны бірқатар тұрақтандырылды.
2007 жылда ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1069,6 млрд.
теңгеге бағаланып отыр, бұл 2006 жылға қарағанда 8,4%-ға артық.
Алдын ала мәліметтер бойынша ауыл шаруашылығы өнімі 623,2 млрд. теңгеге
қайта өңделді.
2006 жылда бюджетке барлық ауыл шаруашылығы құрылымдарынан 9,1 млрд.
теңгеге салық түсті, бұл 2002 жылдың деңгейінен 37,9%-ға немесе 2,5 млрд.
теңгеге, 2005 жылдың деңгейінен 12,3%-ға немесе 1,0 млрд. теңгеге артық.
Салық төлемдері бойынша бюджет алдындағы берешегі 2002 жылдың 1 қаңтарына
3,6 млрд. теңгені құрады, ал 2007 жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1,3
млрд. теңгені құрады немесе 2,8 есе төмендеді.
Жұмыссыздық деңгейі ауылдық жерлерде 6,2%-ды құрады.
Тұрғындар табыстарының деңгейі нақты есептегенде (яғни, инфляцияны
есепке алғанда) 2007 жылдың І тоқсанында 8-ден 20%-ға дейін жалғасатын өсу
динамикасымен артты.
Мұнда республика тұрғындарының тұтыну шығындары құрылымының көп бөлігін
азық-түлік тауарлары алады (42,7%).
Егер 2006 жылы азық-түлікке деген шығын жылдың аяғында төмендеу
тенденциясына ие болса, 2007 жылдан бастап артты, бұл тұрғындар табыстары
деңгейінің артуына да, өткен жылдың екінші жарты жылдығында бағаның өсуіне
де байланысты болды.
Өсімдік шаруашылығын оны мамандандыру негізінде әртараптандыруды,
өндіріске егін шаруашылығының қазіргі заманғы технологияларын және үдемелі
әдістерін енгізуді жүзеге асыру бойынша атқарылған жүйелі жұмыстың, ауыл
шаруашылығы тауарын өндірушілерді мемлекеттік қолдау көлемі артуының
арқасында ауыл шаруашылығы дақылдарының өндірісі артты.
Қажетті агротехникалық іс-шараларды жүргізуге уақтылы және сапалы
атқаруға, өткір континенттік климатты республика жағдайында өсімдіктердің
өсуін лимиттейтін фактор болып табылатын өнімді ылғалды аса тиімді
пайдалануға ықпал ететін ылғал сақтау технологияларын кеңінен қолдануға
тиісті көңіл бөлінуде. 2007 жылы ылғал сақтау технологияларын ендіру көлемі
5,2 млн. теңгені, республиканың астық танаптарының үштен бір бөлігін
құрады.
Республикада 137,2 мың шынжыртабанды және доңғалақты тракторлар, 45,5
мың астық жинайтын комбайндар, 15,2 мың дестелегіштер, 90,7 мың тұқым
сепкіштер және басқа да ауыл шаруашылығы техникалары бар.
Соңғы жеті жылда (2001-2007) 26,5 мыңнан астам ауыл шаруашылығы
техникаларының негізгі түрлері сатып алынған.
2008 жылдың 1 қаңтары бойынша шаруашылықтардың барлық санаттарындағы
былтырғы жылдың осы уақытымен салыстырғандағы негізгі көрсеткіштері
төмендегідей:
Барлық мал түрі мен құстың саны: мүйізді ірі қара 3,4%-ға өсіп, 5853,0
мың бас; қой мен ешкі – 5,2%-ға өсіп, 16151,7 мың бас; шошқа 6,4%-ға өсіп,
1387,9 мың бас; жылқы – 4,4%-ға өсіп, 1289,6 мың бас; түйе-3,7%-ға өсіп,
143,7 бас; құс – 5,7%-ға өсіп, 29850,2 мың басты құрады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы мал мен құстың өнімділігі
айтарлықтай жоғары: бір сиырға шаққандағы сүттің орташа сауылымы – 2810 кг
немесе 2006 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 4,2 % -ға өскен, сондай-ақ бір
жұмыртқалағыш тауыққа шаққандағы жұмыртқаның орташа шығымы - 239 дана
немесе 2,1% - ға өскен.
Жыл сайын ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу көлемі ұлғаюда. 2003
жылмен салыстырғанда 2007 жылы өндірілген ауыл шаруашылығы шикізатының
жалпы көлемінен қайта өңделген өнімінің үлесі ұлғайды: сүт - 18,1%-дан 29%-
ға, ет –14,6%-дан 27,8%-ға, дәнділер – 20,5%-дан 43%-ға, майлы дақылдар –
55%-дан 99%-ға, қайта өңделген жемістер мен көкөністердің үлесі артуына
қарамастан шамалы ғана болып отыр.
2007 жылдың 11 айында қайта өңдеу кәсіпорындарының өнімдеріне
жүргізілген талдау 2006 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда өнімдердің
көп түрлері бойынша өндіріс көлемінің ұлғайғанын көрсетеді. 2007 жылдың 11
айы бойынша қайта өңдеу кәсіпорындары сомасы 508,7 млрд. теңгеге өнім
өндірді, 2006 жылдың сәйкес кезеңінен 7,3%-ға артық (426,4 млрд. теңге).
Несиелік серіктестіктер (бұдан әрі - НС) жүйесі тиімді жұмысын
жалғастыруда. 2007 жылы қосымша 7 несиелік серіктестік құрылып, жалпы саны
153 дейін жетті, ауылдық аймақтардың 86% қамтыды, олардың жарғылық
капиталының жалпы сомасы – 5 млрд. теңгені құрады. Несиелік
серіктестіктердің құрамына 3 млн. гектардан астам егін аумағы бар, малдың
жалпы басы – 1,2 млн құрайтын 6 мың ауыл шаруашылығы құрылымы енді.
Несиелік ресурстарды қайтару пайызы 99,7%-ды құрады.
Несиелік серіктестіктер қатысушыларының жалпы табысының көлемі 40 млрд.
теңгеге жуығын құрайды.
Қазақстанның барлық өзен алабындағы су шаруашылығы жағдайы, көпжылдық
орта есептік көрсеткіштен жоғары құйылым салдарынан туындаған Шардара СЭС
тұстамасындағы Сырдарияның төменгі ағысын қоспағанда, өткен кезеңде
тұрақты болды.
2007 жылы экономика саласындағы суды пайдалану көлемі, алдын-ала
мәліметтер бойынша алдыңғы жылғымен салыстырғанда 2-5%-ға жоғары болуы
күтіледі. Су тұтынуының көбеюі негізінен елдегі тауар өндірісінің өсуімен
байланысты.
Суды қорғау су қорын пайдалану мен қорғау аймағында мемлекеттік бақылау
жүргізумен іске асырылады. Айып құн өндіру 83% құрайды (2006 жылы
сәйкесінше – 88%).
Қазіргі уақытта балық саласын жүйелік реформалау, нарықтық қарым-
қатынастарды енгізу және оларды халықаралық стандарттар талаптарына
жақындату жұмыстары жалғастырылуда.
2007 жылдан бастап балық шаруашылығы айдындары мен учаскелерін
қолданушыларға ұзақ мерзімді бекіту жүргізілуде. Бұл қолданушылардың балық
ресурстарына деген ұзақ мерзімді қол жетімділігіне кепілдік беруге,
бекітілген айдындар мен учаскелерде балық шаруашылығын дамытуға, қорғауға
және өсіруге, сондай-ақ, ғылыми зерттеулер жүргізуге өз қаражаты мен
инвестицияларды, соның ішінде шетел инвестициясын тарту жұмыстарын жоспарлы
түрде жүргізуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 10 шілдедегі № 1149
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын
дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының (бұдан
әрі – Мемлекеттік бағдарлама) аясында ауыл халқы тұрмысының жағдайын
жақсартуға бірқатар шаралардың кешені жүзеге асырылуда.
Мемлекеттік бағдарламаның бірінші кезеңін қорытқаннан кейін, 2007 жылы
Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2007 жылғы 11 сәуіріндегі № 286
қаулысымен бекітілген Мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың 2007-2009
жылдарға арналған іс-шаралар жоспары жүзеге асырыла бастады.
Облыс әкімдіктерінің жедел мәліметтері бойынша 2007 жылы ауылдық
аумақтарды дамытуға барлық қаржы көздерінен 107,2 млрд. теңге, немесе
республикалық бюджеттен 45,2 млрд. теңге, жергілікті бюджеттерден 51,0
млрд. теңге, және бюджеттен тыс қаржы көздерінен шамасы 11,0 млрд. теңгедей
бағытталған.
Республикалық, жергілікті және бюджеттен тыс көздерінен бөлінген
қаржының басым үлесі білім беруге – 31,6 %, денсаулық сақтауға – 18,5 %
және сумен қамтуға – 16,9 % бағытталған.
Әлемдік экспорттың 3,25% кем емес үлесі бар сала жалпы қабылданған
стандарт бойынша бәсекеге қабілетті деп есептеледі; ал Қазақстанның ауыл
шаруашылығы өндірісі бойынша үлесі әлемдік экспортың 0,25% құрайды.
Сондықтан ДСҰ кірісуге дайындық барысында ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қолдау көлемін көтеру қажет. Мемлекеттің тікелей қолдауы ауыл шаруашылық
өндірісінің тиімділігін оңтайландыруға бағытталуы керек. Бюджеттік
жәрдемақы мен өтемақы тиімді жұмыс істейтін тауар өндірушілерге төлеунуі
қажет.
Үшінші тарауда Өндірісті реттеудің механизмдері мен оларды
ұйымдастырудың өркендеуі ҚР ауыл шаруашылығының дамуына және оның
реттелуіне баға берілген.
Ауыл шаруашылығы мекемелері үшін ауыртпалық туғызушы қосылған құн салығы
(ҚҚС) болып табылады, олар бойынша төлем барлық салық жарнасының 30-53%
құрайды. Бюджетке мекеменің өнім берушілігіне қарамастан, өнімді іске
асырудан түскен түсімнің 10% енгізіледі. Қосылған құн салығын төлеу тәртібі
ауыл шаруашылығы мекемелерін өте тиімсіз жағдайға қалдырды.
Ауыл шаруашылық азық-түлікті артып жіберіп, ол үшін төлем алмай тұрып
шаруашылықтар бюджетке ҚҚС аударуға мәжбүр және мұның салдарынан шығынға
ұшырайды.
Бюджетке салық төлеушілер ауыл шаруашылық индустриалды типтегі мекемелер
болып табылады (жылыжайлы комбинаттар, мал шаруашылығы кешендері, құс
фабрикалары). Ал, қалған ауыл шаруашылығы мекемелері салықты
ауылшаруашылық емес қызметтен алынған өнімнен түскен қаржыдан төлейді.
Кіріске енгізілген салықтың аванстық төлемі және аванстық есеп кезінде
жіберілген қателіктер салдарынан жеткізбей төленген төлемдер үшін салынған
үлкен айыппұл санкциялары ауылшаруашылық өнім өндірушілердің қаржылық
жағдайына теріс әсер етті.
Ауылшаруашылық өндірістің әрі қарай дамуы мен тұрақтылыққа жету үшін
қажетті АӨК-ң аграрлық секторын несиелеу түрін жетілдірудің негізгі
бағыттарын қарастырайық.
Мемлекеттік тауарлық несиелеу, біздің көзқарасымыз бойынша, қосымша роль
атқару керек және коммерциялық банктердің белсенділігі орташа нарық
сегементтерін қамтуы тиіс.
Келесі түрі - коммерциялық несиелеу болып табылады. Аймақтағы ауыл
шаруашылығына коммерциялық банктердің тікелей маусымдық несиесі жалпылама
сипат бермейді. Ауылшаруашылық тауар өндірушілерді коммерциялық салаларда
несиелеудің қиындығы, қарыз алушылардың несиелік қабілеттілігін белгілі
дәстүрлі коэффиценттер бойынша бағалау, көптеген шаруашылықтың осы өлшемдер
бойынша төлем қабілетінің жоқ екендігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылық мекемелердің несие қабілеттілігін бағалау үшін экономика-
математикалық модельдерді пайдаланған дұрыс, олардың көмегімен нақты
жағдайлар үшін тиімді өндірістік бағдарламалар құрып, қажетті несие сапасын
анықтауға болады.
Қазіргі ауылшаруашылық мекемелерінің қаржылық жағдайы мемлекет тарапынан
көмекті қажет етеді. Осыған байланысты ауылшаруашылық мекемелерін несиелеу
және салық салу мәселелері қарастырылып, ауыл шаруашылығын қолдауға
бағытталған мемлекеттік бағдарлама көрсетілген.
Қазақстандағы тауар өндірушілер салық салудың жеңілдетілген түрі бщйынша
жұмыс жасайды, өсімдіктің жұқпалы ауруларымен күрес бойынша шаралар
жүргізіледі, асыл тұқымды малдардың, минералды тыңайтқыштардың, өнімдердің
бағасы арзандатылды, ауылшаруашылық техника лизингі бағдарламасы жұмыс
жасайды, мал шаруашылығы өнімі мен мемелекеттік астық сатып алу,
серіктестік несие жүйесі арқылы несиелеу жүйесі бойынша пилотты жоба
енгізілуде, сонымен қатар, ҚР мемлекеттік агроөндірістік бағдарламасы
және 2004-2010 ж.ж. ҚР ауылдық аймақтарды дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы жүзеге асырылуда.
Бірінші бағдарлама агроөнеркәсіптік кешен жүйесін тиімді қалыптастыру
және бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде республикадағы өнім өндіру
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ол үшін келесі мәселелерді шешу
қарастырылуда: өнім өндіру қауіпсіздігін қамтамасыз ету, агробизнес жүйесін
тиімді қалыптастыру, сыртқы және ішкі рынокта ауылшаруашылық өнімін сатуды
өсіру, ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау шараларын мөлшерлеу.
Екінші бағдарлама төмендегі мәселелерді шешуді қарастырады: экономикалық
қызметті дамыту бойынша алғашқы дайындамалар жасау, әлеуметтік және
инженерлік инфрақұрылым объектілерін қайта қарастыру және жөндеу, құрылысты
инвестициялау, әлеуметтік-экономикалық даму мониторингін ұйымдастыру және
ауылдық аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі, жер қорын бағалау, ауыл
тұрғындарын әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым қызметімен қамтамасыз
етудің стандарты мен нормативін дайындау, ауыл тұрғындарының көшіп-қонуын
ынталандыру бағдарламасын іске асыру; ауылдық орналастырудың тиімді моделін
анықтау және оны іске асыру.
Отандық өндірістің құлдырауын тоқтату оны тұрақтандыру мен дамыту азық-
түлік қауіпсіздік мәселесін шешудегі негізгі мақсат болып отыр.
Агроөнеркәсіптік кешенді (АӨК) мемлекеттік қолдау тез қайтарым береді,
отандық өндіріс есебінен азық-түлік мәселесін шешуге мүмкіндік береді және
басқа салалардың дамуын қамтамасыз етеді. Қазақстанның азық түлік
қауіпсіздігі үшін импорт бойынша ауылшаруашылық шикізаты мен азық-түлік
сатып алудың орнына АӨК үшін өндіріс құралдарын сатып алған пайдалы.
Экономиканың бұл саласын қазіргі заман техникасымен, жабдықтарымен және
технологиялармен жабдықтау жұмсаған қаражаттан ауылшаруашылық өнім сатып
алғаннан гөрі көп және жоғары қайтарым алуға мүмкіндік береді. Және азық-
түлік нарығын импорттан тәуелсіздігін максималды кемітеді. Бұл мақсатта
елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуіне, халық денсаулығын сақтау
мақсатында отандық және импорттық азық-түлік сапасына қойылатын талаптарды
көтеруге бағытталған бірқатар заң заңнамалар және нормативтік құқықтық
актілер қажет.
Дамыған инфрқұрылымды құру және оған қолдау көрсету мемлекеттік іс
екенін атап айту керек. Мемлекеттік реттеудің мақсаттары экономиканың жалпы
даму деңгейіне, құрылымына, халықаралық еңбекті бөлу шараларына тәуелді.
Өндірістің тиімді қарқындылығы басқа шаруашылық байланыстарына, нарық және
мемлекет ... жалғасы
Қолжазба құқығында
Кужиев Болат СандыбаЙҰЛЫ
Мемлекеттік реттеу жүйесінде аграрлық өндірісті дамытудың және
тұрақтандырудың экономикалық механизмі
08.00.05 –Экономика және халық шаруашылығын басқару
(қызмет салалары және сфералары бойынша) мамандығы
Экономика ғылымдарының кандидаты
ғылыми дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның
АВТОРЕФЕРАТЫ
Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009
Жұмыс Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрлігінің Атырау
мұнай және газ институты Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорынында
орындалған
Ғылыми жетекшісі: Экономика ғылымдарының докторы
Ә.Ә.Әбішев
Ресми оппоненттер: экономика ғылымдарының докторы
А.Н.Саханова
экономика ғылымдарының кандидаты
Г.Қ.Байжақсынова
Жетекші ұйым: Қазақ ұлттық аграрлық университеті
Қорғау 2009 жылдың 11 желтоқсан күні 16.00 сағатта Т.Рысқұлов атындағы
Қазақ Экономикалық Университетіндегі экономика ғылымдарының докторы ғылыми
дәрежесін іздену жөніндегі Д 14.02.01 диссертациялық кеңестің мәжілісінде
өткізіледі, мекен-жайы: 050035, Алматы қаласы, Жандосов көшесі, 55, 144
бөлме.
Диссертациямен Тұрар Рысқұлов атындағы Қазақ Экономикалық
Университетінің кітапханасында танысуға болады.
Автореферат _____ қараша 2009 жылы таратылды.
Диссертациялық кеңестің
ғылыми хатшысы, э.ғ.д. А.Б.
Темирбекова
Кіріспе
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Аграрлық секторды реттеу қиын және
көпқырлы мәселе болып табылады. Оның жағдайы республиканың нақты
сұраныстарын қанағаттандырмайды. Дамыған елдердің көп жылдық тәжірибесі
мен Қазақстанның соңғы он жылдық ішіндегі практикасы нарық жағдайында
мемлекеттің қатысуынсыз экономика қарқынды дамымайтындығын құптайды.
90-жылдар соңындағы жағдай АӨК барлық кешенді экономикалық шаралар
отандық өндірістің тиімді даму есебінен Қазақстанның азық-түлікпен
қаматамасыз ету қауіпсіздігіне бағытталған. Бұл мақсатқа жету барлық
меншік түрлеріндегі ауылшаруашылық мекемелерінің қажетті кірісін қолдау
арқылы ауыл шаруашылығы және өнеркәсіп арасындағы эквивалентті айырбасты
қолдауға және қамтамасыз етуге негізделген.
АӨК тұрақты дамуын қамтамасыз етуге баға және қаржылай несиелендіру
саясатының теңдесуін жүргізуге, мемлекеттік реттеу мен нарықтың өзін-өзі
реттеудің үйлесімділігіне негізделген атқарушы экономикалық механизм қажет.
Қаржы ресурстарының жетіспеушілігі кезінде ауылшаруашылық құрылымдардың
практикалық қызметіне негізгі несиелендіру жүйесі ретінде ұсынылатын
қосымша қаржыландыру көздерін іздеу қажеттілігі пайда болады.
Бірақ пайыздық үстемелердің өте жоғары болуына қарай несие олардың
шаруашылық қызметін қолдау көзі ретінде экономикалық жағынан тиімді емес,
тіпті кірісті мекемелерге де.
Осы тұрғыда агроөнеркәсіптік өндірісті реттеудің тиімді жүйесін
қалыптастыру мәселесі ерекше ауқым алады, ол өз кезегінде пайдаланушы және
туындаушы реттеу көздерін әрі қарай жүйелендіру мен нақтыландыруды,
аграрлық секторға қаржы түсірудің жаңа мүмкіндіктерін анықтайды. Қазіргі
жағдайда мемлекеттің қабылдаған шаралары аграрлық нарықтың негізгі
субьектілері арасындағы экономикалық қатынасты реттеу жүйесінің
тиімділігін көрсетпейді: ауылшаруашылық тауар өндірушілер, ауылшаруашылық
шикізатты өңдеуші мекемелер, сауда және қызмет көрсетуші мекемелер. Сонымен
қатар осы тақырып бойынша зерттеу ауқымдығы аймақтық АӨК тиімділігі мен
тұрақтылығын тиімді көтеру жолдарын ерекше маңыздылығының нақты
дайындамасын, аграрлық өндірістің рационалды дамуының альтернативті
бағыттарын іздестіруін, біртұтас алғанда ауыл шаруашылығын экономикалық
реттеу механизмін жетілдірудің маңыздылығын қамтамасыз етеді.
Бұл аймақтық АӨК реттеудің экономикалық механизмін жетілдіру және
дамытуға бағытталған, нарықтық экономикаға бет алған әлеуметтік
құрылымдарды жүзеге асыру механизмін құру мен әлеуметтік экономикалық
шаралар кешенін жасайды.
Осы сұрақтардың ауқымдылығы диссертациялық жұмыстың тақырыбын таңдау
алдын анықтады.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Экономикалық механизмнің
әдіснамалық сұрақтары оның практикалық қолданысы мен жетілдірілуі
Қазақстанның ұлттық экономикасында реформа жүргізуге байланысты белсенді
зерттеліп келеді. Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу экономикалық
механизмін жетілдіру мәселесін зерттеуге отандық және шетелдік ғалымдардың
көптеген жұмыстары арналған.
АӨК ұйымдастырушы экономикалық механизмі мен нарықтық экономика
мәселесін зерттеуге: Л.И.Абалкин, В.М.Баутин, В.Р.Боев, И.Н.Буробкин, И.Н.
Буздалов, Г.В. Беспахотный, Д.Ф. Вермель, A.M. Гатаулин, В.А. Добрынин,
А.П. Зинченко, С.В. Киселев, В.А. Клюкач, В.В. Кузнецов, В.В. Милосердов,
А.А. Никонов, Г.А. Романенко, А.В.Петриков, Э.А. Сагайдак, А.Ф. Серіков,
М.П.Тушканов, И.Г.Ушачев, И.Ф. Хицков, Л.И. Холод, Ф.К.Шакиров, А.А.
Шутьков үлкен үлес қосты.
Қазақстандағы АӨК-ді мемлекеттік реттеудің экономикалық механизм жүйесін
қалыптастырудың теориялық және әдіснамалық сұрақтары:
Г. Қалиевтың, К.И. Искаховтың, К. Қайырбековтың, В.Е Левичевтің.,
Ж.С.Сундетовтың, Т.И.Есполовтың, М.И.Сигарев, Б.Ш Сыздыковтың және т.б.
көптеген экономист ғалымдардың еңбектерінде жарық көрді. Бірақ әлі де
отандық әдебиет көздерінде аз зерттелген мәселелер мен сұрақтар кездеседі.
Көп құрылымды экономика шаруашылықтың әр түрлерін ұйымдастыру арқылы
кеңістік пен өндірісті қалыптастыру процесін экономикалық механизмнің
ажыратылмайтын бөлігі ретінде зерттеу қажеттілігін арттырды. АӨК-ні
мемлекеттік реттеу сұрақтарына жаңа қырынан қарауға негізделген
экономикалық механизмдерді жетілдіру теориясын нақтылау қажеттілігі
туындады.
Сонымен қатар ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық механизм
элементтерін жетілдіруді қаржыландыру-несиелеу, салықтық-бюджеттік, бағаны
инвестициялау түрлерін жетілдіру арқылы ауыл шаруашылығын реттеудің қосалқы
әдістерін белсендендіруді қажет етеді.
Ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің экономикалық механизмі
республикалық және аймақтық деңгейде көрінеді. Оның көптеген аспектілері
дайындалмаған, жасақталмаған.
АӨК даму жүйесінің ғылыми негіздемесі оның даму деңгейінің болжамы мен
тиімділігінің бағасын қоса алғанда аймақтық деңгейінде құралынады. Нарықтық
экономиканың тұрақталу жағдайында аймақтық АӨК-ні реттеудің экономикалық
механизмі қызметінің дәрежесін айқындау, әдіснамасының тиімділігін зерттеу
қажеттілігі туындады.
Республикалық деңгейде төмендегі мәселелерді шешу қарастырылуда:
еліміздің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуге арналған аграрлық
саясаттағы жалпы принциптер мен шараларды жақсарту; ауыл шаруашылығында
тиімді ресурсты потенциалды құру; ауылшаруашылық өнім мен басқа да салалар
арасында баға паритетін қамтамасыз ету; салық және қаржы-несие жүйелерін
реттеу.
Аймақтық деңгейде мына мәселелер шешілуі қажет: өндіріс қаражатының
қозғалысының аз тиімділіктен көп тиімді меншік иесіне өткізу механизмін
жүзеге асыру; монополияға қарсы саясатты енгізу және көп салалы
шаруашылықтың құқықтық ұйым түрлерін қолдану; өнімді өндіру және өткізуді
реттеу; ауылдың әлеуметтік даму бағдарламасын жақсарту; инвестициялар
тарту; ауыл шаруашылығында аудит және ақпаратты кеңес беру қызметін іске
асыру.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Экономикалық механизм тұрақтылықтың
теориялық және әдіснамалық негізі мен аграрлық өндірістің дамуы, оны
жетілдірудің практикалық ұсыныстары мен әдістемелік шешімдері және
экономиканы реттеудегі мемлекеттік жүйесіндегі тиімділікті анықтаудағы
негіз осы диссертациялық жұмыстың мақсаты болып табылады.
Қойылған мақсатқа жету төмендегі басымды міндеттерді шешуді көздейді:
- аграрлық өндірісті дамытуды және экономикалық механизм тұрақтылығының
теориялық және әдіснамалық негізін дамыту және зерттеу;
- Қазақстанның аграрлық секторын реттеудегі шет мемлекеттердің
экономикалық механизмінің жұмыс істеу ерекшеліктерін пайдалану
мүмкіншіліктерін анықтау және талдап қорыту;
- экономикалық механизм тұрақтылығы мен аграрлық өндірістің дамуын нарық
жағдайындағы өндіріс тиімділігіне әсер етуін анықтау;
- ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеу жүйесіндегі экономикалық рычагты
(баға, салық, несие-қаражат механизмі) рационалды пайдалану бағытын және
маңызын ашу;
- ауылшаруашылық өнімі нарығында белсенді мемлекеттік саясат жүргізу
ұсыныстарын дайындау;
- аграрлық секторды несиелеу тиімділігін анықтау әдісін толықтыру және
нақтылау;
- жеке экономикалық рычагты, сонымен қатар біртұтас механизмді пайдалану
тиімділігін бағалаудағы әдістемелік және әдіснамалық жағдайды дәлелдеу.
Зерттеу саласы. Экономикалық механизм тұрақтылығы және мемлекеттік
реттеу жүйесіндегі аграрлық өндірістің дамуының теориялық, әдіснамалық және
практикалық аспектілері.
Зерттеу обьектісі – Қазақстан экономикасының аграрлық секторы, аса терең
зерттеулер жүргізілген жеке аумақтар мен шаруашылықтар.
Диссертациялық зерттеудің теориялық-әдістемелік негізі аграрлық
сектордың экономикалық дамуы мен экономикалық механизм тұрақтылығына
нарықтың және мемлекеттік (нарықтан тыс) үйлесімнің әсер ету постулаты
болып отыр.
Зерттеу үрдісі кезінде әртүрлі әдістер қолданылды. Сонымен,
экономикалық механизм тұрақтылығының концепциясын және аграрлық өндірістің
дамуы мен көрсеткіштер жүйесін дайындау үшін аналитикалық және абстракты-
логикалық әдіс; мемлекеттік реттеудің экономикалық рычагын және олардың
өндіріс тиімділігіне әсерін талдау үшін – монографиялық және статистика-
экономикалық әдістер қолданылды. Сонымен қатар, салыстыру, кешенді
экономикалық талдау, болжау әдістері де қолданылды.
Зерттеу жүргізу барысында аталған мәселе бойынша отандық және шетелдік
авторлардың ғылыми жұмыстары, жоспарлы-нормативті, статистикалық және ҚР
мемлекеттік органдарының есептік материалдары, қаулылары, шешімдері, заң
актілері және басқа да АӨК басқару органдарының нормативтік құжаттары,
ауылшаруашылық мекемелерінің есептері қолданылды.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
- ауылшаруашылық өндірістің дамуы мен тұрақытылығының теориялық
концепциясы кешенді дәлелденген және дамытылған;
- экономикалық механизмнің тұрақтылығы мен дамуына кеңейтілген
түсініктеме берілген;
- даму мен тұрақтылық механизмін реттеудің мемлекеттік және
нарықтық байланысының, бұл формалардың ең жақсы қатынастарының
АӨК аграрлық секторына әсерін анықтауға мүмкіндік беретін
логикалық моделі келтірілген – қазіргі заман жағдайындағы
қаржы-несие механизмін құру шарттары мен негізгі қағидалары
құрылған, оның аймақтық ауыл шаруашылығында жұмыс істеу
ерекшеліктері зерттелген және айқындалған. Дамыған елдердегі
ауыл шаруашылығын реттеу ерекшеліктері мен жалпы сипаттамалары
анықталған;
- аграрлық өндірістің қажетін қанағаттандыруға алынатын
өнеркәсіптік және ауылшаруашылық өнімдерге баға белгілеу
заңдылықтары мен тенденциясы аймақтық деңгейде анықталған;
- өндірістің дамуын ынталандыратын ауылшаруашылық мекемелерге
салық салудың регрессивтік жүйесі дайындалған және ұсынылған;
- ауылшаруашылық тауар өндірушілердің жұмыс істеу тиімділігін
арттыруға әсерін тигізетін аграрлық өндірісті несиелендіруді
жетілдіретін негізгі әдістемелік баптар анықталған. Аграрлық
секторды несиелеу тиімділігінің әдісі анықталып толықтырылған;
- аймақтық аграрлық нарықта бағаны реттеу жолымен ауылшаруашылық
тауар өндірушілерге қаржылай қолдау көрсету концепциясы
ұсынылған.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар:
- мемлекеттік реттеу жүйесінде аграрлық өндірісті дамытудың және
тұрақтандырудың экономикалық механизмі;
- ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық механизм элементтерін
жетілдіруді қаржыландыру;
- ауыл шаруашылығы өнімін өндіру және өткізуді реттеу.
Жұмыстың тәжірибелік маңыздылығы экономикалық механизм тұрақтылығымен
аграрлық өндірістің дамуының аймақтық деңгейдегі мемлекеттік реттеу
жүйесін дайындауда.
Қолданбалы сипаттағы зерттеу қорытындыларын ұйымдастыру – экономикалық
мәселелерді жоғары тиімділікпен шешуге және ауылшаруашылық өндірісін
мемлекеттік реттеудегі құрал жүйесін жетілдіруге мүмкіндік береді, елдің
өнім өндіру қауіпсіздігін қамтамасыз етудегі экономикалық механизм рөлін
арттыруға әсер етеді.
Диссертациядағы дәлелденген және ұсынылған ғылыми ережелер аграрлық
өндірістің дамуы мен экономикалық механизм тұрақтылығының теориясын
дамытады, нарық жағдайындағы қоғамдық өндірістің жұмыс істеуі мен
қалыптастыруының жаңа баптарын ашады, АӨК потенциалының қорын тиімді
пайдалануға әсерін тигізеді.
Диссертация мен автордың жарияланымдарын оқу материалы ретінде
ауылшаруашылық жоғары оқу орындарының экономика факультеттерінде және
жоғары оқу орнынан кейінгі білім беру жүйесінде пайдалану ұсынылады. Ауыл
шаруашылығы экономикасы, аграрлық саясат негізі, агробизнесті ұйымдастыру
және т.б. курстарда қолдануға болады.
Диссертациядағы материалдар ауыл шаруашылығы мәселелерімен айналысатын
ғылыми ұйымдарға қызығушылық туғызады және аймақтық ерекшелігі ескерілетін
АӨК реформалау қортындысына баға беруде қолданылуы мүмкін.
Диссертацияда ұсынылған әдістемелік баптарды АӨК аграрлық саласындағы
бағаны талдау мен болжауда, салық және мемлекеттік қаржы-несие саясатында
қолдануға болады.
Диссертациялық жұмыс ғылыми-зерттеу жұмыстарының жоспарына сәйкес
орындалған.
Жұмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Ғылыми-зерттеу жұмысының
негізгі нәтижелері конференциялар мен ғылыми семинар және жиындарда
талқыланып, қолдау тапты: Финансы как особая форма экономических
отношений. Управление финансами халықаралық ғылыми- практикалық
конференциясында (Пенза, 2007); Федерализм, гражданское общество
халықаралық ғылыми- практикалық конференциясында (Пенза, 2007); Актуальные
вопросы экономических наук халықаралық ғылыми - практикалық
конференциясында (Новосибирск, 2008); Экономика и управление: актуальные
проблемы и поиск путей решения халықаралық ғылыми-практикалық
конференциясында (Пермь, 2008); Атырау облыстық білім беру департаментінің
алқа мәжілісі (Атырау, 2006); Атырау облысының №116 санды Қазақстан
Респбуликасының Заңына сәйкес облыстағы ауыл шаруашылығы малдарын
бірдейлендіру (идентификация) туралы семинар - кеңесте (Атырау, 2007);
Жаңа әлемдегі жаңа Қазақстан ғылыми конференциясында (Атырау бизнес және
құқық коледжі, 2007); Атырау облысының агроөнеркәсіп кешенінің даму
аспектілері ғылыми- практикалық конференциясында (Атырау аграрлы-
техникалық колледжі, 2008).
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 8 ғылыми
мақала жарық көрді. Оның ішінде бес мақала Қазақстан Республикасы Білім
және ғылым саласындағы бақылау комитетінің нұсқауындағы экономикалық
басылымдарда жарияланған.
Диссертация құрылымы мен көлемі. Диссертация компьютерде терілген,
кіріспеден, 3 тараудан, ұсыныстар мен қорытындыдан, қолданылған әдебиеттер
тізімі мен қосымшалардан тұрады. Диссертация құрамына суреттер мен
кестелер енгізілген.
Негізгі бөлім
Бірінші тарауда Нарық шартында ауыл шаруашылық өндірісін ұйымдастыру
мен реттеудің теориялық аспектісі – экономикалық механизмнің мазмұны мен
маңызының теориялық ережелері зерттелген және қорытындыланған.
Жекелеген экономистер шаруашылық механизм мен экономикалық механизм
ұғымдарына шектеу қояды, соңғысы шаруашылық механизмінің құраушысы деп
есептеледі.
Біздің ойымызша шаруашылық механизм ұғымы экономикалық механизм
ұғымынан ауқымдырақ және кең. Бұл категориялар өзара байланысты, бірақ
тәуелді емес. Экономикалық механизм обьективті экономикалық заңдардың
нақтылығын сипаттайды. Сонымен қатар, ол мемлекеттің жүргізіп отырған
экономикалық саясаты әсерінен қалыптасады.
Шаруашылық механизм бойынша жекелеген жұмыстарда оның негізгі
экономикалық бөлігі анық көрсетілген.
Шаруашылық және экономикалық механизмнің қозғалыс күштері туралы
айтылмаған. Аграрлық реформа барысында экономикалық механизм туралы
сақталған түсініктемелерге қарамастан, экономистер арасында мәселені
нарықтық экономика тұрғысынан зерттеуге құлшыныс байқалды. Сонымен қатар
құрылымға, оны құраушы элементтерге, инструменттерге деген көзқарас жақында
байқалады.
Экономикалық механизмнің теориялық негізінің маңыздылығын қорытындылай
келе, біз барлық анықтамалар бір-бірін толықтырады деген қорытындыға
келдік.
Экономикалық механизмнің әр элементінің ерекшелігі мен өзіне тән сипаты
бар, бірақ олардың әрекеттесу нәтижесі қала және ауылдық әлеуметтік
инфрақұрылымы мен өмір сүру сапасын жақындастыратын, еліміздің азық-түлік
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге әрекет ететін, бәсекеге қабілетті және
тұрақты өндірісті дамытуды қарайтын нарықтық ортаны құруға байланысты
аграрлық саясаттың бірікті мәселесін шешуді қарастырады.
Жүргізілген теориялық зерттеулер бізге мемлекеттік реттеудің
экономикалық механизм жүйесі көп этапты және бірқалыпты (біркелкі)
мемлекеттік реттеудің экономикалық механизм жүйесі екендігін көрсетуге
мүмкіндік берді.
Экономикалық механизм – шаруашылық механизмі мен ұйымдастырушылық-
экономикалық қатынас түрлерінің бөлігі, оның мағынасы өнім өндіруге әрекет
жасаушы әртүрлі әдістердің қатынасының дұрыстығын анықтауға бекінеді (оның
ішіне баға және қаржылау-несиелеу механизмі, салық пен сақтандыру жүйесі,
АӨК инвестициялау мен бюджеттік қолдау да кіреді).
Экономикалық механизмнің қайта құрылу мәселесі экономикалық дамудың
объективті және субъективті факторларымен, халық санасының дамуын
анықтаумен, қоғамның экономикалық жүйесінің даму концепциясын қалыптастыру
мен жасақтауға байланысты болу керек.
Тиімділікке баға және қаржылау-несиелеу механизмі қатынасының, салық
және сақтандыру жүйесінің, АӨК инвестициялау мен бюждеттік қолдау
көрсетудің бірқалыптылығы кезінде ғана қол жеткізіледі.
Экономикалық механизмнің құрылымдық құраушысы оның негізі болып
табылады. Сондықтан, жұмыста баға мен қаржылық-несиелеу механизмдерін,
салық пен сақтандыру жүйелерін, ауыл шаруашылығындағы инвестиция мен
бюджеттік қолдауды қарастыру, олардың әрқайсысы деформацияны есептегенде,
арнайы ғылыми зерттеу жүргізуге лайық деп есептейміз.
Қазіргі жағдайда экономикалық механизм тұрақтандыруы мен дамуының
жетекші буыны ретінде қаржы-несиелік механизм қарастырылуы керек.
Басқарушы-әкімшілік жүйесіндегі қаржы-несиелік механизм негізін
орталықтандырған жоспарлау жүйесі құрайды, ол қоғамдық өндірісті
қаржыландыру мен несиелеуге сәйкес келетін әдістің жиынтығы.
Қаржы қоры шаруашылық есеп қызметі мекемесі қорытындысымен тығыз
байланыста болған емес. Инвестициялық сұраныс олардың шаруашылық жағдайына
байланысты болмады, оларды шығынды мекемелерде сұрай алатын болды.
Мекемелерге мемлекеттік бюджеттен үлкен қаржы түсіру жүйесі болды. Мұндай
жағдайда қаржы қоры жұмсалып, оған деген сұраныс арта түсті. Арзан ақша
қаражатын бөлу есебінен инвестициялық емес, басқа мәселелерді шешу
талпынысы пайда бола бастады.
Сонымен, жабдықтар мен машиналарды жүктемелеу ауысымының санын
көтерудің орнына, мекемелер жаңа жабдықтар мен техникаларды талап ете
бастады, мұндағы еңбек өндірісі экстенсивті жолмен өсті. Мекемелер
қондырылмаған жабдықтармен, пайдаланылмаған машиналар арқылы өздеріне
негізгі қордың артықтығын жасауға тырысты, бұл капитал қаржы қоры бөлігін
ұстап тұруға әкеліп соқты.
Қаржы-несие механизмі үнемі жетілдіріліп отырды, бірақ шарт ретінде,
оның тиімді жұмыс жасауы талап етілді – меншіктің көп түрінің пайда болуы
және осыған байланысты жалпы мемлекеттік қаржы мен мекеме қаржысы
арасындағы нақты шектеудің пайда болуы – осының барлығы нарықтық экономика
жағдайында мүмкін болды.
Жалпы экономикалық реформа жүргізу кезінде АӨК-нің қаржы жүйесінде терең
өзгерістер жасалды. Бұл өзгерістер ең алдымен мемлекет және ауыл
шаруашылығы арасындағы қаржылық қарым-қатынас механизмін қозғады. Бұрынғы
қаржылық қатынас жүйесі толығымен бұзылып, аграрлық секторға қолдау
көрсететін жаңа мемлекеттік жүйені қажет етті, орталықтандырылған несиелеу
механизмі жүйесі өзгерді. Ауыл шаруашылығы өнімін өндірушілердің қаржылық
жағдайы экономикадағы баға құрылымының өзгеруіне және басқа да бірнеше
факторларға байланысты құлдырады. Көп ұзамай, АӨК қаржы қорына өтуіне жаңа
мүмкіндіктер беретін нарықтық инфрақұрылым жүйесі құрыла бастады. АӨК
қазіргі заманға байланысты қаржыландырудың негізі Агроөнеркәсіптік
өндірісті мемлекеттік реттеу туралы заңға сәйкес анықталады. Заңда
көрсетілген мемлекеттік қаржылық қолдаудың негізгі бағыттарын сызба түрінде
көрсетуге болады (сурет 1).
Сурет 1 - Аграрлық сектордағы АӨК мемлекеттік қаржыландыру жүйесі
Ескертпе – Автор құрастырған.
Агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуға бюджеттен қаражат бөлуді негізгі үш
бағыт бойынша қарастырады: мемлекеттік мақсатты бағдарламаны жүзеге асыру,
ауылшаруашылық өндірісті тікелей бюджеттік қолдау және сақтандыру.
Заңға сай агроөнеркәсіптік өндірісті дамытуға бөлінетін бюджеттік қаржы:
- инвестициялық қызметті қолдау, оның ішінде жаңа техника мен
құрал- жабдықтарды алу, асыл тұқымды жануарлар мен сортты
дақылдарды дәндерді мақсатты бағдарламаға сәйкес алу;
- топырақтың құнарлылығын арттыру және жақсарту шараларын
жүргізу, ауылшаруашылық дақылдар зиянкестерімен күресу
жұмыстарын жүзеге асыру, жануарлардың аса қауіпті жұқпалы
ауруларының алдын алу, жою, онымен қатар қоршаған ортаны қорғау
және ғылыми зерттеу жұмыстарын жүргізу;
- кадрлар біліктілігін арттыру және дайындауды ұйымдастыру;
- өтем ақы, жәрдем ақының түрлері (әлеуметтік, несиелік
жәрдемақы).
Қазақстандағы АӨК реформалауда шетел тәжірибесін есепке алу оны сол
қалпы көшірмелеуді білдірмейді. Отандық АӨК бар жетістіктерге әлемдік
аграрлық өндірістегі барлық тиімді және жақсыны синтездеу қажет.
Дамыған елдерде мемлекеттік реттеу экономикалық әдістерді пайдалануға
сүйенеді: баға, салық, несие саясаты, бюджеттік дотация мен субсидиялар.
Айырмашылығы әр елдің мәдени, тарихи, географиялық ерекшеліктермен, оның
әлеуметтік қалауларымен анықталады.
Мысалы АҚШ-та кепілдік баға жүйесі, тұрақты кіріс деңгейін сақтандыратын
мақсатты бағалар қолданылады.
Мүлікке салық салу кезінде оның ең төменгі құнының мөлшері жүйесімен
әрекеттесетін сақтандыру бойынша фермерлік несие корпорациясы құрылған.
Канаданың ауыл шаруашылығы аясындағы қазіргі заманғы федералдық саясатын
жер мен негізгі ауылшаруашылық өнімдерді сатуды монополиялық мемлекеттік
реттеу кезіндегі өндіріс қаражатын жеке меншік өндірістік қызмет әдістерін,
түрлерін және жолын еркін таңдау саясаты ретінде сипаттауға болады.
Диссертацияда Қытай мен Ресейдің ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудің
айырмашылық ерекшеліктері қарастырылған.
Бұл елдердегі Қазақстандағы қайта құрылумен салыстырғандағы реформа
ерекшеліктерін ескере отырып, олардың бастысын атап өту қажет: реттеудің
түрлері мен әдістерінің көп түрлілігі негізіндегі нақты шарттарға
байланысты экономикалық жағдайға сәйкес әрекет етуге мүмкіндік беретін ауыл
шаруашылық даму келешегіне нық үйлесім табу, кооперацияны дамыту, соның
арқасында жеке тауар өндірушілер, Қазақстандағы шаруалық және т.б.
шаруашылықтар ұжымдық өндірістен қол үзіп қалмады.
Қытай тәжірибесі ондағы аграрлық сектордың потенциалын куәландырады, ол
Қазақстанда қойылған мақсатты шешуде қолданылуы мүмкін.
Қазақстанда ауылшаруашылық өнім өндірудің экономикалық және табиғи
жағдайын ескере отырып ауыл шаруашылығын реттеудің жеке түрлерін қолдану
мүмкіндігі бар.
Экономикалық механизм реформаланудың әр сатысында құрылудың позитивті
және негативті тенденциясына байланысты жаңа мазмұндармен толықтырылып
отырылады.
Негативті тенденция біріктіру және жұту түрінде көрініп, яғни аграрлық
экономиканы дамытудың қалыпты жұмысын бұзады.
Позитивті тенденция аграрлық саясаттың нәтижелігін бағалауға мүмкіндік
беріп, жұмыс атқарушы заңнамалық актілердегі кемшіліктерді, әсер етудің
әртүрлі әдістері мен оптималды қатынастарды анықтайды.
Ауыл шаруашылығын реттеудің экономикалық механизмін дамытудың тарихи
тенденциялары мен ерекшеліктерінің талдауы экономикалық механизмді
жетілдіру және өз бетімен реттеу механизмінің нарығына әсерін тигізу үшін
жүргізілген экономикалық жаңартулар мен өзгертулер жеткіліксіз болып
шыққанын көрсетті.
Екінші тарауда аймақтың ауыл шаруашылығын мемлекеттік реттеудегі
экономикалық механизмнің кемшіліктеріне, ауыл шаруашылығы экономикасының
инертті даму себептеріне, факторларына, Батыс Қазақстан аймағындағы ауыл
шаруашылығы жағдайына талдау берілген.
Ауыл шаруашылығын дамыту деңгейі қоғамның жалпы саяси және экономикалық
тұрақтылығын анықтау факторы болып табылады. Обьективті жұмыс істеу
жағдайына қарай ауыл шаруашылығы нарықтық шаруашылық жағдайында өндірісті
жүргізудің тиімді талаптарына аз бейімделген болып табылады. Бұл оның үнемі
табиғи-экономикалық жағдайына байланысты екендігінен түсіндіріледі, оларды
өндірістің басқа салаларының дамуы кезінде бейорганикалық орта ретінде
басқару мүмкін емес. Қазақстандағы ауыл шаруашылығының соңғы жылы жаппай
өнім өндіру қарқыны бірқатар тұрақтандырылды.
2007 жылда ауыл шаруашылығының жалпы өнімінің көлемі 1069,6 млрд.
теңгеге бағаланып отыр, бұл 2006 жылға қарағанда 8,4%-ға артық.
Алдын ала мәліметтер бойынша ауыл шаруашылығы өнімі 623,2 млрд. теңгеге
қайта өңделді.
2006 жылда бюджетке барлық ауыл шаруашылығы құрылымдарынан 9,1 млрд.
теңгеге салық түсті, бұл 2002 жылдың деңгейінен 37,9%-ға немесе 2,5 млрд.
теңгеге, 2005 жылдың деңгейінен 12,3%-ға немесе 1,0 млрд. теңгеге артық.
Салық төлемдері бойынша бюджет алдындағы берешегі 2002 жылдың 1 қаңтарына
3,6 млрд. теңгені құрады, ал 2007 жылдың 1 қаңтардағы жағдай бойынша 1,3
млрд. теңгені құрады немесе 2,8 есе төмендеді.
Жұмыссыздық деңгейі ауылдық жерлерде 6,2%-ды құрады.
Тұрғындар табыстарының деңгейі нақты есептегенде (яғни, инфляцияны
есепке алғанда) 2007 жылдың І тоқсанында 8-ден 20%-ға дейін жалғасатын өсу
динамикасымен артты.
Мұнда республика тұрғындарының тұтыну шығындары құрылымының көп бөлігін
азық-түлік тауарлары алады (42,7%).
Егер 2006 жылы азық-түлікке деген шығын жылдың аяғында төмендеу
тенденциясына ие болса, 2007 жылдан бастап артты, бұл тұрғындар табыстары
деңгейінің артуына да, өткен жылдың екінші жарты жылдығында бағаның өсуіне
де байланысты болды.
Өсімдік шаруашылығын оны мамандандыру негізінде әртараптандыруды,
өндіріске егін шаруашылығының қазіргі заманғы технологияларын және үдемелі
әдістерін енгізуді жүзеге асыру бойынша атқарылған жүйелі жұмыстың, ауыл
шаруашылығы тауарын өндірушілерді мемлекеттік қолдау көлемі артуының
арқасында ауыл шаруашылығы дақылдарының өндірісі артты.
Қажетті агротехникалық іс-шараларды жүргізуге уақтылы және сапалы
атқаруға, өткір континенттік климатты республика жағдайында өсімдіктердің
өсуін лимиттейтін фактор болып табылатын өнімді ылғалды аса тиімді
пайдалануға ықпал ететін ылғал сақтау технологияларын кеңінен қолдануға
тиісті көңіл бөлінуде. 2007 жылы ылғал сақтау технологияларын ендіру көлемі
5,2 млн. теңгені, республиканың астық танаптарының үштен бір бөлігін
құрады.
Республикада 137,2 мың шынжыртабанды және доңғалақты тракторлар, 45,5
мың астық жинайтын комбайндар, 15,2 мың дестелегіштер, 90,7 мың тұқым
сепкіштер және басқа да ауыл шаруашылығы техникалары бар.
Соңғы жеті жылда (2001-2007) 26,5 мыңнан астам ауыл шаруашылығы
техникаларының негізгі түрлері сатып алынған.
2008 жылдың 1 қаңтары бойынша шаруашылықтардың барлық санаттарындағы
былтырғы жылдың осы уақытымен салыстырғандағы негізгі көрсеткіштері
төмендегідей:
Барлық мал түрі мен құстың саны: мүйізді ірі қара 3,4%-ға өсіп, 5853,0
мың бас; қой мен ешкі – 5,2%-ға өсіп, 16151,7 мың бас; шошқа 6,4%-ға өсіп,
1387,9 мың бас; жылқы – 4,4%-ға өсіп, 1289,6 мың бас; түйе-3,7%-ға өсіп,
143,7 бас; құс – 5,7%-ға өсіп, 29850,2 мың басты құрады.
Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарындағы мал мен құстың өнімділігі
айтарлықтай жоғары: бір сиырға шаққандағы сүттің орташа сауылымы – 2810 кг
немесе 2006 жылғы көрсеткішпен салыстырғанда 4,2 % -ға өскен, сондай-ақ бір
жұмыртқалағыш тауыққа шаққандағы жұмыртқаның орташа шығымы - 239 дана
немесе 2,1% - ға өскен.
Жыл сайын ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдеу көлемі ұлғаюда. 2003
жылмен салыстырғанда 2007 жылы өндірілген ауыл шаруашылығы шикізатының
жалпы көлемінен қайта өңделген өнімінің үлесі ұлғайды: сүт - 18,1%-дан 29%-
ға, ет –14,6%-дан 27,8%-ға, дәнділер – 20,5%-дан 43%-ға, майлы дақылдар –
55%-дан 99%-ға, қайта өңделген жемістер мен көкөністердің үлесі артуына
қарамастан шамалы ғана болып отыр.
2007 жылдың 11 айында қайта өңдеу кәсіпорындарының өнімдеріне
жүргізілген талдау 2006 жылдың сәйкес кезеңімен салыстырғанда өнімдердің
көп түрлері бойынша өндіріс көлемінің ұлғайғанын көрсетеді. 2007 жылдың 11
айы бойынша қайта өңдеу кәсіпорындары сомасы 508,7 млрд. теңгеге өнім
өндірді, 2006 жылдың сәйкес кезеңінен 7,3%-ға артық (426,4 млрд. теңге).
Несиелік серіктестіктер (бұдан әрі - НС) жүйесі тиімді жұмысын
жалғастыруда. 2007 жылы қосымша 7 несиелік серіктестік құрылып, жалпы саны
153 дейін жетті, ауылдық аймақтардың 86% қамтыды, олардың жарғылық
капиталының жалпы сомасы – 5 млрд. теңгені құрады. Несиелік
серіктестіктердің құрамына 3 млн. гектардан астам егін аумағы бар, малдың
жалпы басы – 1,2 млн құрайтын 6 мың ауыл шаруашылығы құрылымы енді.
Несиелік ресурстарды қайтару пайызы 99,7%-ды құрады.
Несиелік серіктестіктер қатысушыларының жалпы табысының көлемі 40 млрд.
теңгеге жуығын құрайды.
Қазақстанның барлық өзен алабындағы су шаруашылығы жағдайы, көпжылдық
орта есептік көрсеткіштен жоғары құйылым салдарынан туындаған Шардара СЭС
тұстамасындағы Сырдарияның төменгі ағысын қоспағанда, өткен кезеңде
тұрақты болды.
2007 жылы экономика саласындағы суды пайдалану көлемі, алдын-ала
мәліметтер бойынша алдыңғы жылғымен салыстырғанда 2-5%-ға жоғары болуы
күтіледі. Су тұтынуының көбеюі негізінен елдегі тауар өндірісінің өсуімен
байланысты.
Суды қорғау су қорын пайдалану мен қорғау аймағында мемлекеттік бақылау
жүргізумен іске асырылады. Айып құн өндіру 83% құрайды (2006 жылы
сәйкесінше – 88%).
Қазіргі уақытта балық саласын жүйелік реформалау, нарықтық қарым-
қатынастарды енгізу және оларды халықаралық стандарттар талаптарына
жақындату жұмыстары жалғастырылуда.
2007 жылдан бастап балық шаруашылығы айдындары мен учаскелерін
қолданушыларға ұзақ мерзімді бекіту жүргізілуде. Бұл қолданушылардың балық
ресурстарына деген ұзақ мерзімді қол жетімділігіне кепілдік беруге,
бекітілген айдындар мен учаскелерде балық шаруашылығын дамытуға, қорғауға
және өсіруге, сондай-ақ, ғылыми зерттеулер жүргізуге өз қаражаты мен
инвестицияларды, соның ішінде шетел инвестициясын тарту жұмыстарын жоспарлы
түрде жүргізуге мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 10 шілдедегі № 1149
қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының Ауылдық аумақтарын
дамытудың 2004-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасының (бұдан
әрі – Мемлекеттік бағдарлама) аясында ауыл халқы тұрмысының жағдайын
жақсартуға бірқатар шаралардың кешені жүзеге асырылуда.
Мемлекеттік бағдарламаның бірінші кезеңін қорытқаннан кейін, 2007 жылы
Қазақстан Республикасының Үкіметінің 2007 жылғы 11 сәуіріндегі № 286
қаулысымен бекітілген Мемлекеттік бағдарламаны іске асырудың 2007-2009
жылдарға арналған іс-шаралар жоспары жүзеге асырыла бастады.
Облыс әкімдіктерінің жедел мәліметтері бойынша 2007 жылы ауылдық
аумақтарды дамытуға барлық қаржы көздерінен 107,2 млрд. теңге, немесе
республикалық бюджеттен 45,2 млрд. теңге, жергілікті бюджеттерден 51,0
млрд. теңге, және бюджеттен тыс қаржы көздерінен шамасы 11,0 млрд. теңгедей
бағытталған.
Республикалық, жергілікті және бюджеттен тыс көздерінен бөлінген
қаржының басым үлесі білім беруге – 31,6 %, денсаулық сақтауға – 18,5 %
және сумен қамтуға – 16,9 % бағытталған.
Әлемдік экспорттың 3,25% кем емес үлесі бар сала жалпы қабылданған
стандарт бойынша бәсекеге қабілетті деп есептеледі; ал Қазақстанның ауыл
шаруашылығы өндірісі бойынша үлесі әлемдік экспортың 0,25% құрайды.
Сондықтан ДСҰ кірісуге дайындық барысында ауыл шаруашылығын мемлекеттік
қолдау көлемін көтеру қажет. Мемлекеттің тікелей қолдауы ауыл шаруашылық
өндірісінің тиімділігін оңтайландыруға бағытталуы керек. Бюджеттік
жәрдемақы мен өтемақы тиімді жұмыс істейтін тауар өндірушілерге төлеунуі
қажет.
Үшінші тарауда Өндірісті реттеудің механизмдері мен оларды
ұйымдастырудың өркендеуі ҚР ауыл шаруашылығының дамуына және оның
реттелуіне баға берілген.
Ауыл шаруашылығы мекемелері үшін ауыртпалық туғызушы қосылған құн салығы
(ҚҚС) болып табылады, олар бойынша төлем барлық салық жарнасының 30-53%
құрайды. Бюджетке мекеменің өнім берушілігіне қарамастан, өнімді іске
асырудан түскен түсімнің 10% енгізіледі. Қосылған құн салығын төлеу тәртібі
ауыл шаруашылығы мекемелерін өте тиімсіз жағдайға қалдырды.
Ауыл шаруашылық азық-түлікті артып жіберіп, ол үшін төлем алмай тұрып
шаруашылықтар бюджетке ҚҚС аударуға мәжбүр және мұның салдарынан шығынға
ұшырайды.
Бюджетке салық төлеушілер ауыл шаруашылық индустриалды типтегі мекемелер
болып табылады (жылыжайлы комбинаттар, мал шаруашылығы кешендері, құс
фабрикалары). Ал, қалған ауыл шаруашылығы мекемелері салықты
ауылшаруашылық емес қызметтен алынған өнімнен түскен қаржыдан төлейді.
Кіріске енгізілген салықтың аванстық төлемі және аванстық есеп кезінде
жіберілген қателіктер салдарынан жеткізбей төленген төлемдер үшін салынған
үлкен айыппұл санкциялары ауылшаруашылық өнім өндірушілердің қаржылық
жағдайына теріс әсер етті.
Ауылшаруашылық өндірістің әрі қарай дамуы мен тұрақтылыққа жету үшін
қажетті АӨК-ң аграрлық секторын несиелеу түрін жетілдірудің негізгі
бағыттарын қарастырайық.
Мемлекеттік тауарлық несиелеу, біздің көзқарасымыз бойынша, қосымша роль
атқару керек және коммерциялық банктердің белсенділігі орташа нарық
сегементтерін қамтуы тиіс.
Келесі түрі - коммерциялық несиелеу болып табылады. Аймақтағы ауыл
шаруашылығына коммерциялық банктердің тікелей маусымдық несиесі жалпылама
сипат бермейді. Ауылшаруашылық тауар өндірушілерді коммерциялық салаларда
несиелеудің қиындығы, қарыз алушылардың несиелік қабілеттілігін белгілі
дәстүрлі коэффиценттер бойынша бағалау, көптеген шаруашылықтың осы өлшемдер
бойынша төлем қабілетінің жоқ екендігін көрсетеді.
Ауыл шаруашылық мекемелердің несие қабілеттілігін бағалау үшін экономика-
математикалық модельдерді пайдаланған дұрыс, олардың көмегімен нақты
жағдайлар үшін тиімді өндірістік бағдарламалар құрып, қажетті несие сапасын
анықтауға болады.
Қазіргі ауылшаруашылық мекемелерінің қаржылық жағдайы мемлекет тарапынан
көмекті қажет етеді. Осыған байланысты ауылшаруашылық мекемелерін несиелеу
және салық салу мәселелері қарастырылып, ауыл шаруашылығын қолдауға
бағытталған мемлекеттік бағдарлама көрсетілген.
Қазақстандағы тауар өндірушілер салық салудың жеңілдетілген түрі бщйынша
жұмыс жасайды, өсімдіктің жұқпалы ауруларымен күрес бойынша шаралар
жүргізіледі, асыл тұқымды малдардың, минералды тыңайтқыштардың, өнімдердің
бағасы арзандатылды, ауылшаруашылық техника лизингі бағдарламасы жұмыс
жасайды, мал шаруашылығы өнімі мен мемелекеттік астық сатып алу,
серіктестік несие жүйесі арқылы несиелеу жүйесі бойынша пилотты жоба
енгізілуде, сонымен қатар, ҚР мемлекеттік агроөндірістік бағдарламасы
және 2004-2010 ж.ж. ҚР ауылдық аймақтарды дамытудың мемлекеттік
бағдарламасы жүзеге асырылуда.
Бірінші бағдарлама агроөнеркәсіптік кешен жүйесін тиімді қалыптастыру
және бәсекеге қабілетті өнім өндіру негізінде республикадағы өнім өндіру
қауіпсіздігін қамтамасыз етуге бағытталған. Ол үшін келесі мәселелерді шешу
қарастырылуда: өнім өндіру қауіпсіздігін қамтамасыз ету, агробизнес жүйесін
тиімді қалыптастыру, сыртқы және ішкі рынокта ауылшаруашылық өнімін сатуды
өсіру, ауыл шаруашылығын мемлекеттік қолдау шараларын мөлшерлеу.
Екінші бағдарлама төмендегі мәселелерді шешуді қарастырады: экономикалық
қызметті дамыту бойынша алғашқы дайындамалар жасау, әлеуметтік және
инженерлік инфрақұрылым объектілерін қайта қарастыру және жөндеу, құрылысты
инвестициялау, әлеуметтік-экономикалық даму мониторингін ұйымдастыру және
ауылдық аймақтардың экономикалық қауіпсіздігі, жер қорын бағалау, ауыл
тұрғындарын әлеуметтік және инженерлік инфрақұрылым қызметімен қамтамасыз
етудің стандарты мен нормативін дайындау, ауыл тұрғындарының көшіп-қонуын
ынталандыру бағдарламасын іске асыру; ауылдық орналастырудың тиімді моделін
анықтау және оны іске асыру.
Отандық өндірістің құлдырауын тоқтату оны тұрақтандыру мен дамыту азық-
түлік қауіпсіздік мәселесін шешудегі негізгі мақсат болып отыр.
Агроөнеркәсіптік кешенді (АӨК) мемлекеттік қолдау тез қайтарым береді,
отандық өндіріс есебінен азық-түлік мәселесін шешуге мүмкіндік береді және
басқа салалардың дамуын қамтамасыз етеді. Қазақстанның азық түлік
қауіпсіздігі үшін импорт бойынша ауылшаруашылық шикізаты мен азық-түлік
сатып алудың орнына АӨК үшін өндіріс құралдарын сатып алған пайдалы.
Экономиканың бұл саласын қазіргі заман техникасымен, жабдықтарымен және
технологиялармен жабдықтау жұмсаған қаражаттан ауылшаруашылық өнім сатып
алғаннан гөрі көп және жоғары қайтарым алуға мүмкіндік береді. Және азық-
түлік нарығын импорттан тәуелсіздігін максималды кемітеді. Бұл мақсатта
елдің азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз етуіне, халық денсаулығын сақтау
мақсатында отандық және импорттық азық-түлік сапасына қойылатын талаптарды
көтеруге бағытталған бірқатар заң заңнамалар және нормативтік құқықтық
актілер қажет.
Дамыған инфрқұрылымды құру және оған қолдау көрсету мемлекеттік іс
екенін атап айту керек. Мемлекеттік реттеудің мақсаттары экономиканың жалпы
даму деңгейіне, құрылымына, халықаралық еңбекті бөлу шараларына тәуелді.
Өндірістің тиімді қарқындылығы басқа шаруашылық байланыстарына, нарық және
мемлекет ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz