Дефектология негіздері
1.1 Дефектология ғылымына жалпы түсінік. Дефектология ғылымының мақсаты, міндеті.
1.2. Дефектология ғылымына (сурдопедагогика, тифлопедагогика, олигофренопедагогика, логопедия)сипаттама және басқа ғылымдармен байланысы.
1.3. Дефектология мен логопедияның жеке пән ретіндегі мәні, мақсаты, маңызы. Даму мүмкіндігі шектелген балаларды оқыту мен тәрбиелеу ерекшелігі.
1.4. Қазіргі таңдағы дефектология ғылымын зерттеудің жолдары, дамуында кемістігі бар балалардың психологиялық дамуы.
1.2. Дефектология ғылымына (сурдопедагогика, тифлопедагогика, олигофренопедагогика, логопедия)сипаттама және басқа ғылымдармен байланысы.
1.3. Дефектология мен логопедияның жеке пән ретіндегі мәні, мақсаты, маңызы. Даму мүмкіндігі шектелген балаларды оқыту мен тәрбиелеу ерекшелігі.
1.4. Қазіргі таңдағы дефектология ғылымын зерттеудің жолдары, дамуында кемістігі бар балалардың психологиялық дамуы.
Дефектология (латынша defectus-кемістік және грекше logos-ғылым) педагогика ғылымына жатады және кемтар балалардың психо-физиологиялық дамуының ерекшеліктерін, оларды оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтарын зерттейді.
Ѓылыми танудың бір бөлігі ретінде Дефектология дене мүшесі мен психикасы кем балаларды және оларды оқыту мен тәрбиелеу проблемаларын зерттейді.
Дефектология мынадай жеке салалар қатарын біріктіреді:
Сурдопедагогика - есту қабілеті төмен немесе керең балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Тифлопедагогика - көру қабілеті нашар немесе соқыр балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Олигофренопедагогика - ақыл-ойы кем балаларды оқыту және тәрбиелеу;
Логопедия - тілі кемтар баларды түзету саласы.
Дефектология сонымен бірге өзіне кемтар балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін арнайы психологияны қамтиды.
Дефектологияда дифференциация (жіктелу) процесі жалғасуда, ѓылыми зерттеулердің жаңа бағыттары туындауда (мысалы, психикалыќ дамуы тежелген (ЗПР) балаларды зерттеу, қозғалу аппараттарында ақаулығы бар балаларды, аќыл-ойы кем соқыр балалар немесе ақыл-ойы кем мылқау балаларды зерттеу және т.б.).
Кемтар балаларды тәрбиелеу мен оқыту - күрделі әлеуметтік және педагогикалық мєселе. Мұндағы мақсат - осы балаларды мүмкіншіліктері мен қабілеттеріне қарай қоғамдық пайдалы еңбекке дайындау. Іс-әрекет - тұлғаның негізгі әлеуметтік міндеті, сондықтан оны зерттеу және кемтар балаларда іс-әрекетті дамыту олардың әлеуметтік қалыптасуына әсерін тигізеді.
Ғылыми зерттеулердің әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып, дефектология ғылымы кемтар балалардың обьективті даму заңдылықтарын зерттейді, оларды оқыту мен тәрбиелеу ж‰йесін жетілдіреді және негіздейді. Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу әдістерін, формаларын, ќаѓидаларын, мазмұнын жасай отырып, дефектология арнайы ұйымдастырылған оқыту-тәрбиелеу процесінен туындайды.
Даму кемістігі, яғни психикалық немесе физиологиялық кемістігі, баланың дұрыс дамуының бұзылуы, бұл барлығы тек жаман қасиеттер деген сөз емес. Кемтар баланың дамуындағы кемістік олардыњ бойындаѓы кейбір жақсы қасиеттерді жоғалтпайды, оѓан баланың қоршаған ортаға қалыптасу нәтижесі мен оларды дұрыс тәрбиелеудіњ әсері мол. Мысалы, соқыр баланың есту қабілеті, сезімталдық, иіс сезу, жылу сезу қабілеттері артып, баланыњ айналаға бағыт-бағдар жасауына көмегі тиеді. Сол сияќты керең бала қимылды, ќозѓалыс-тербелістерді к‰шті қабылдауѓа м‰мкіндіктері туындайды, тек осыѓан дер кезінде дұрыс оќып-‰йренуге жаѓдайлар жасау керек.
Баланың психикалық және дене дамуындағы өзгеріс барлық процеске әсер етеді және оның соңғы нәтижесі ретінде танымдық іс-әрекетіне әсер етеді. Психофизиологиялық дамудыњ кеміс сипаты баланың тұлғалық қалыптасуына өзіндік әсерін тигізеді.
Дамудағы кемтарлыќ сандыќ шектеуліктермен емес, ол ең алдымен негізгі тірек ететін функциялардың сапалыќ өзіндік белгілерімен ерекшеленеді. Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жағдайында кемтар балалардың биологиялық кемшіліктерін жеңуге болады. Нақты осы концепция дефектология әдіснамасының негізін құрайды.
Дефектология ѓылымы кемтар бала дамуыныњ өзіндік белгілерін сапалы танып білу принциптері мен тәсілдерін зерттейді.Сонымен ќатар, дефектология педагогикалыќ ғылым ретінде негізгі педагогикалық категорияларѓа сүйенеді.
Кемтар балаларды тәрбиелеу - дефектологияның негізгі ұғымдарының, түсініктерінің бірі. Балалардың жалпы дамуы, құрбы-құрдастарымен және үлкендермен қарым-қатынас жасауы тұлға болып қалыптасуы үшін маңызы зор.
Ѓылыми танудың бір бөлігі ретінде Дефектология дене мүшесі мен психикасы кем балаларды және оларды оқыту мен тәрбиелеу проблемаларын зерттейді.
Дефектология мынадай жеке салалар қатарын біріктіреді:
Сурдопедагогика - есту қабілеті төмен немесе керең балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Тифлопедагогика - көру қабілеті нашар немесе соқыр балаларды оқыту және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Олигофренопедагогика - ақыл-ойы кем балаларды оқыту және тәрбиелеу;
Логопедия - тілі кемтар баларды түзету саласы.
Дефектология сонымен бірге өзіне кемтар балалардың психологиялық ерекшеліктерін зерттейтін арнайы психологияны қамтиды.
Дефектологияда дифференциация (жіктелу) процесі жалғасуда, ѓылыми зерттеулердің жаңа бағыттары туындауда (мысалы, психикалыќ дамуы тежелген (ЗПР) балаларды зерттеу, қозғалу аппараттарында ақаулығы бар балаларды, аќыл-ойы кем соқыр балалар немесе ақыл-ойы кем мылқау балаларды зерттеу және т.б.).
Кемтар балаларды тәрбиелеу мен оқыту - күрделі әлеуметтік және педагогикалық мєселе. Мұндағы мақсат - осы балаларды мүмкіншіліктері мен қабілеттеріне қарай қоғамдық пайдалы еңбекке дайындау. Іс-әрекет - тұлғаның негізгі әлеуметтік міндеті, сондықтан оны зерттеу және кемтар балаларда іс-әрекетті дамыту олардың әлеуметтік қалыптасуына әсерін тигізеді.
Ғылыми зерттеулердің әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып, дефектология ғылымы кемтар балалардың обьективті даму заңдылықтарын зерттейді, оларды оқыту мен тәрбиелеу ж‰йесін жетілдіреді және негіздейді. Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу әдістерін, формаларын, ќаѓидаларын, мазмұнын жасай отырып, дефектология арнайы ұйымдастырылған оқыту-тәрбиелеу процесінен туындайды.
Даму кемістігі, яғни психикалық немесе физиологиялық кемістігі, баланың дұрыс дамуының бұзылуы, бұл барлығы тек жаман қасиеттер деген сөз емес. Кемтар баланың дамуындағы кемістік олардыњ бойындаѓы кейбір жақсы қасиеттерді жоғалтпайды, оѓан баланың қоршаған ортаға қалыптасу нәтижесі мен оларды дұрыс тәрбиелеудіњ әсері мол. Мысалы, соқыр баланың есту қабілеті, сезімталдық, иіс сезу, жылу сезу қабілеттері артып, баланыњ айналаға бағыт-бағдар жасауына көмегі тиеді. Сол сияќты керең бала қимылды, ќозѓалыс-тербелістерді к‰шті қабылдауѓа м‰мкіндіктері туындайды, тек осыѓан дер кезінде дұрыс оќып-‰йренуге жаѓдайлар жасау керек.
Баланың психикалық және дене дамуындағы өзгеріс барлық процеске әсер етеді және оның соңғы нәтижесі ретінде танымдық іс-әрекетіне әсер етеді. Психофизиологиялық дамудыњ кеміс сипаты баланың тұлғалық қалыптасуына өзіндік әсерін тигізеді.
Дамудағы кемтарлыќ сандыќ шектеуліктермен емес, ол ең алдымен негізгі тірек ететін функциялардың сапалыќ өзіндік белгілерімен ерекшеленеді. Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жағдайында кемтар балалардың биологиялық кемшіліктерін жеңуге болады. Нақты осы концепция дефектология әдіснамасының негізін құрайды.
Дефектология ѓылымы кемтар бала дамуыныњ өзіндік белгілерін сапалы танып білу принциптері мен тәсілдерін зерттейді.Сонымен ќатар, дефектология педагогикалыќ ғылым ретінде негізгі педагогикалық категорияларѓа сүйенеді.
Кемтар балаларды тәрбиелеу - дефектологияның негізгі ұғымдарының, түсініктерінің бірі. Балалардың жалпы дамуы, құрбы-құрдастарымен және үлкендермен қарым-қатынас жасауы тұлға болып қалыптасуы үшін маңызы зор.
Әдебиеттер
1.Выготский Л.С. собр.соч.-М. 1983- т.5
2.Дефектологический словарь.-М.1970
3.Лубовский В.И. Некоторые актуальные проблемы советской дефектологии (Дефектология.-1987-№5-с3-11)
4.Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под. Редак.А.И.Дьячкова-М.,1965
5.В.А.Лапшин., Б.П.Пузанов “Основы дефектологии”-М., ”Просвещение” 1990
6.Дефектологический словарь-М1970
7. Т.А.Власова. М.С.Певзнер. О детях с отклонениями в развитии-М.1973.
8.Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под.ред.А.И.Дьячкова-М.,1965.
9.Коберник Г.Н., Синев В.Н. Введение в специальность. Дефектология.-Киев 1984.
1.Выготский Л.С. собр.соч.-М. 1983- т.5
2.Дефектологический словарь.-М.1970
3.Лубовский В.И. Некоторые актуальные проблемы советской дефектологии (Дефектология.-1987-№5-с3-11)
4.Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под. Редак.А.И.Дьячкова-М.,1965
5.В.А.Лапшин., Б.П.Пузанов “Основы дефектологии”-М., ”Просвещение” 1990
6.Дефектологический словарь-М1970
7. Т.А.Власова. М.С.Певзнер. О детях с отклонениями в развитии-М.1973.
8.Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под.ред.А.И.Дьячкова-М.,1965.
9.Коберник Г.Н., Синев В.Н. Введение в специальность. Дефектология.-Киев 1984.
1лекция. Кіріспе. Дефектология негіздері.
1.1 Дефектология ғылымына жалпы түсінік. Дефектология ғылымының мақсаты,
міндеті.
1.2. Дефектология ғылымына (сурдопедагогика, тифлопедагогика,
олигофренопедагогика, логопедия)сипаттама және басқа ғылымдармен
байланысы.
1.3. Дефектология мен логопедияның жеке пән ретіндегі мәні, мақсаты,
маңызы. Даму мүмкіндігі шектелген балаларды оқыту мен тәрбиелеу
ерекшелігі.
1.4. Қазіргі таңдағы дефектология ғылымын зерттеудің жолдары, дамуында
кемістігі бар балалардың психологиялық дамуы.
1.1 Дефектология ғылымына жалпы түсінік. Дефектология ғылымының
мақсаты, міндеті.
1.2. Дефектология ғылымына (сурдопедагогика, тифлопедагогика,
олигофренопедагогика, логопедия)сипаттама және басқа ғылымдармен
байланысы.
Дефектология (латынша defectus-кемістік және грекше logos-ғылым)
педагогика ғылымына жатады және кемтар балалардың психо-физиологиялық
дамуының ерекшеліктерін, оларды оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтарын
зерттейді.
Ѓылыми танудың бір бөлігі ретінде Дефектология дене мүшесі мен
психикасы кем балаларды және оларды оқыту мен тәрбиелеу проблемаларын
зерттейді.
Дефектология мынадай жеке салалар қатарын біріктіреді:
Сурдопедагогика - есту қабілеті төмен немесе керең балаларды оқыту және
тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Тифлопедагогика - көру қабілеті нашар немесе соқыр балаларды оқыту
және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Олигофренопедагогика - ақыл-ойы кем балаларды оқыту және тәрбиелеу;
Логопедия - тілі кемтар баларды түзету саласы.
Дефектология сонымен бірге өзіне кемтар балалардың психологиялық
ерекшеліктерін зерттейтін арнайы психологияны қамтиды.
Дефектологияда дифференциация (жіктелу) процесі жалғасуда, ѓылыми
зерттеулердің жаңа бағыттары туындауда (мысалы, психикалыќ дамуы тежелген
(ЗПР) балаларды зерттеу, қозғалу аппараттарында ақаулығы бар балаларды,
аќыл-ойы кем соқыр балалар немесе ақыл-ойы кем мылқау балаларды зерттеу
және т.б.).
Кемтар балаларды тәрбиелеу мен оқыту - күрделі әлеуметтік және
педагогикалық мєселе. Мұндағы мақсат - осы балаларды мүмкіншіліктері мен
қабілеттеріне қарай қоғамдық пайдалы еңбекке дайындау. Іс-әрекет -
тұлғаның негізгі әлеуметтік міндеті, сондықтан оны зерттеу және кемтар
балаларда іс-әрекетті дамыту олардың әлеуметтік қалыптасуына әсерін
тигізеді.
Ғылыми зерттеулердің әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып, дефектология
ғылымы кемтар балалардың обьективті даму заңдылықтарын зерттейді, оларды
оқыту мен тәрбиелеу ж‰йесін жетілдіреді және негіздейді. Кемтар балаларды
оқыту мен тәрбиелеу әдістерін, формаларын, ќаѓидаларын, мазмұнын жасай
отырып, дефектология арнайы ұйымдастырылған оқыту-тәрбиелеу процесінен
туындайды.
Даму кемістігі, яғни психикалық немесе физиологиялық кемістігі, баланың
дұрыс дамуының бұзылуы, бұл барлығы тек жаман қасиеттер деген сөз емес.
Кемтар баланың дамуындағы кемістік олардыњ бойындаѓы кейбір жақсы
қасиеттерді жоғалтпайды, оѓан баланың қоршаған ортаға қалыптасу нәтижесі
мен оларды дұрыс тәрбиелеудіњ әсері мол. Мысалы, соқыр баланың есту
қабілеті, сезімталдық, иіс сезу, жылу сезу қабілеттері артып, баланыњ
айналаға бағыт-бағдар жасауына көмегі тиеді. Сол сияќты керең бала
қимылды, ќозѓалыс-тербелістерді к‰шті қабылдауѓа м‰мкіндіктері туындайды,
тек осыѓан дер кезінде дұрыс оќып-‰йренуге жаѓдайлар жасау керек.
Баланың психикалық және дене дамуындағы өзгеріс барлық процеске әсер
етеді және оның соңғы нәтижесі ретінде танымдық іс-әрекетіне әсер етеді.
Психофизиологиялық дамудыњ кеміс сипаты баланың тұлғалық қалыптасуына
өзіндік әсерін тигізеді.
Дамудағы кемтарлыќ сандыќ шектеуліктермен емес, ол ең алдымен негізгі
тірек ететін функциялардың сапалыќ өзіндік белгілерімен ерекшеленеді.
Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жағдайында кемтар балалардың биологиялық
кемшіліктерін жеңуге болады. Нақты осы концепция дефектология
әдіснамасының негізін құрайды.
Дефектология ѓылымы кемтар бала дамуыныњ өзіндік белгілерін сапалы танып
білу принциптері мен тәсілдерін зерттейді.Сонымен ќатар, дефектология
педагогикалыќ ғылым ретінде негізгі педагогикалық категорияларѓа
сүйенеді.
Кемтар балаларды тәрбиелеу - дефектологияның негізгі ұғымдарының,
түсініктерінің бірі. Балалардың жалпы дамуы, құрбы-құрдастарымен және
үлкендермен қарым-қатынас жасауы тұлға болып қалыптасуы үшін маңызы зор.
Кемтар балаларды тәрбиелеу мақсаттары мен міндеттері педагогиканың жалпы
ќаѓидаларымен анықталады, яѓни қоғамдық пайдалы еңбекке белсенді
дайындау, азаматтық ќасиеттерін қалыптастыру т.с.с., бірақ оларды
аќаулыќтың құрылымына сєйкес ќажетті әдістер мен тәсілдер арќылы белгілі
мөлшерде қолданады.
Балалардыњ кемістіктерінің түріне қарай арнайы міндеттер туындайды.
Кемтар баланы тәрбиелеу жанұя мен мектептің тығыз байланысы негізінде,
бірін-бірі түсінгенде, бір-біріне көмектескенде, талап пен тәртіпті
байланыстыра алғанда іске асады.
Кемтар балалармен тәрбие жұмысы олардың жеке және жас ерекшеліктерімен
байланысты, өз беттілікке, яѓни өзіне-өзі қызмет ету дағдысын дамытуға,
еңбек және мәдени қылығына, ұжымда еңбек ету және өмір сүруге бағытталып
жүргізіледі.
Кемтар бала тәрбиесі мазмұнына белгілі бір жүйе, көзқарас, тұжырымдар
қалыптастырумен бірге, ой, еңбек, парасаттық, эстетикалық, құқықтық және
дене тәрбиесіне байланысты белгілі тәрбие міндеттері кіреді.
Кемтар баланың тәрбиесі ортаның өте нәзік әрі т‰сінушілік қарым-қатынасын
талап етеді, олардың кемістіктеріне немќұрайлы, к‰ле ќараудың пайдасынан
зияны көп. Баланы сенімділікке, оптимистік ойлауѓа, қиыншылықты жеңуге,
өз мүмкіншіліктерін дұрыс пайдалануға, жақсы қасиеттерді бағдарлауға, өз
қылығы мен іс-әрекетіне сынмен қарауға тәрбиелеудіњ маңызы зор.
Кемтар баланы оқыту және дамыту - бұл мақсатты бағыттағы білік, ептілік,
іс-әрекет дағдысын, өмірге және еңбекке маңызды дайындық құралдарын беру
және қабылдау процесі. Оқыту барысында білім және тәрбие мақсаттары
жүзеге асырылады. Дефектология арнайы дидактика мәселелерімен айналысады
(кемтар балаларды оқыту және білім теориясы). Оқу процесінің
ұйымдастырылуы, мақсаты, міндеті, мазмұны, ќаѓидалары балалар
кемістіктеріне қарай әрбір наќты арнайы оқу орындарына баѓытталып
жасалынады. Осыларѓа байланысты оқыту әдістері, құрал-жабдықтары, оқыту
мєселелері шешіледі. Бұл дефектологияның ең негізгі басты проблемасының
бірі. Т.А.Власованың айтуы бойынша, осы ғылымдағы барлық бөлімнің мақсаты
- кемтар баланың даму ерекшелігін ескере отырып, олардыњ ауытқуларын
жеңуге көмектесетін оқыту және тәрбиелеу жағдайын анықтау. Мысалы,
дифференциация (жіктелу) диагностикасын жетілдіру нәтижесінде орта
мектептегі үлгермеуші оќушылар арасынан ЗПР (задержка психического
развития, яѓни ќазаќшасы ПДТ- психикалыќ дамудыњ тежелуі) топтары шықты.
Кемтар баланы оқыту ж‰йесі мен әдісін таңдауда баланың жасы, кемістігінің
пайда болған уақыты да есептеледі. Мєселен, есту қабілетінен айрылу
сәтінің мәні зор, яѓни ол кезде тілі шығып үлгерді ме әйтпесе көру
ќабілеті ќай кезде жоѓалды, яѓни көз алдына елестету қабілеті сақталды ма
т.б.
Кемтар баланың дамуы дені сау балаға қарағанда көбінесе оқытуға,
тєрбиелеуге байланысты єрі тєуелді болады. Сондықтан оқыту процесінің
жүрмеуі немесе оның дер кезінде басталмауы кемтар баланың дамуына үлкен
зиян келтіреді, оның психикалыќ функцияларын тежейді.
Әрине, оқыту мен тәрбиелеу барысында кемтар баланың өздігінен емес,
мұғалімнің көмегімен іске асыратын қосымша мүмкіншіліктерін естен
шығармау керек. Л.С.Выготскийдің айтуынша, жақындағы даму зонасы тек бар
мүмкіндікті ғана белгілеп қоймай, кемтар баланың психикалыќ даму
перспективасына әсер етеді. Оқыту жақындағы даму зонасының актуальды
дамуға өтуіне әсер ету керек, яғни уақыт өткен сайын мұғалімнің
жетекшілігі артық болып, бала алдына ќойѓан міндеттерін өздігінен шеше
білуі керек. Бұл оқыту мен даму арасындағы ішкі қатынасты құрайды, яғни
дұрыс ұйымдастырылған оқыту мен тєрбиелеу психика функцияларына сүйене
отырып ж‰ргізіледі жєне өзінің соңынан дамытуды ала жүреді.
Арнайы дидактикадағы маңызды мәселеніњ бірі ретінде еңбекке оқыту мен
тәрбиелеуді айтуѓа болады. Арнайы мектептерде еңбек маңызды роль
атқарады, себебі ол оқушыларды өмірге, белгілі кәсіпке дайындап қана
қоймай, ақыл-ой және дене дамуындағы кемістіктердіњ дұрысталуына әсер
етеді. Еңбекке үйренген және дағдыланған бала жан-жақты дамуға мүмкіндік
алады.
Дефектологиядаѓы коррекция (латынша correctіo-түзету) - баланың
психофизиологиялық дамуындағы кемістігін түзетуге бағытталған
педагогикалық шара. Коррекция сөзінің астарында жеке дефектілерді түзету
(мысалы:тіл ақаулығын түзету), сол сияқты, кемтар балаға оқыту, тәрбиелеу
және дамыту процесінде жақсы жетістікке жетуге әсер ету жатыр. Дене
дамуындаѓы және танымдыќ іс-єрекетініњ дамуындағы кемтарлықты жою
“тәрбиелеу-түзету жұмыстарымен ” белгіленеді.
Тәрбиелеу-түзету жұмыстары кемтар балаға жалпы білім беру, оқыту
‰рдісінде ары қарай іске асады. Тәрбиелеу-түзету жұмысына еңбекке үлкен
үйрету мүмкіндіктер береді, мұнда балаларда тек кәсіби біліктілік қана
қалыптаспай, өз жұмысын жоспарлауға дағдылану, ауызша нұсқау беруге
жетекшілік етуге үйрету, жұмыс сапасын сын көзбен бағалау қалыптасады.
Сонымен, еңбекке баулудыњ кемтар балаларды оқыту мен дамытуда жан-жақты
маңызы бар, ал еңбек процесі ақыл-ой мен дене дамуындаѓы ақаулыќтарды
түзетуге оњ әсерін тигізеді.
Кемшілігін түзету мақсатында кемтар баланы дені сау баламен қарым-қатынас
жасауға жағдай туғызу керек. Кей жағдайда кемтар балаларға емдік-түзету
жаттығулары керек (емдік денешынықтыру, массаж, дәрілермен емдеу т.б).
Тәрбиелеу-түзету жұмыстарыныњ ж‰йесі кемтар баланың сақталған мүмкіндігін
пайдаланумен құрылады, Л.С.Выготскийдің айтуынша, бұл бұзылған және
әлсіреген функцияларды дамытуға, адам тіршілігінің іс-әрекетінің
негізініњ, яѓни жоғары психикалыќ процестердіњ дамуына мүмкіндік береді.
Арнайы мектептің түріне қарай тәрбиелеу-түзету жұмыстарының әдістері мен
формалары ерекшеленеді, бірақ олардың барлығы баланың физикалық және
психикалық жан-жақты дамуына бағытталады.
Компенсация (латынша соmpensatіo - өтеу,орнын толтыру, тењестіру)
организмнің бұзылған немесе жетілмей қалған функцияларын қайта құру,
орнына келтіру деген сөз. Бұл - туа біткен кемтарлықтың ізімен ағзаның
бейімделу процесі. Мєселен, соқыр болып туылған баланың көру анализаторы
функциясының компенсациясы сипап-сезу органының жетілуі арқылы өтелуі
мүмкін.
Компенсация процесі жоғары ж‰йке қызметінің маңызды қосалқы
мүмкіндіктеріне сүйенеді. Кемтар балаларда компенсация процесінде жаңа
динамикалыќ жүйелер байланысы құрылады, тұлға дамып, бұзылған функциялар
түзеледі.
Осы жөнінде Л.С.Выготский кемістіктіњ теріс жаќтарын компенсацияныњ пайда
жаќтарына айналдыру заңында айтады: “Кемтар баланың өзіндік қасиеті ең
алдымен кем функциясының өмірге жаңадан құрылуынан, даму процесі
кезіндегі компенсация арқылы тұлғаның кемістікке әсерінің бірігуінен
болады. Егер соқыр немесе керең бала дені сау бала сияқты дамып келе
жатса, онда кемтар бала мұндай жетістікке басқадай әдіспен, басқадай
жолмен, басқа құралдармен қол жеткізеді. Мұғалімге ең маңыздысы - баланы
алып жүретін өзіндік жолды дұрыс таңдай білу болып табылады”.
Кемтар баланың дамуында алғашқы кемістік емес, оның екінші әлеуметтік
салдары, єлеуметтік-психологиялық тұрѓыда іске асуы жетекші рөлді
атқарады. Компенсация процесініњ кемістікті түзетуге толық мүмкіндігі
жоқ, бірақ олар кемістік тудыратын қиындықтарды жеңуге көмектеседі.
Сондықтан Л.С.Выготский кемтар баланың әлеуметтік тәрбиесін, оның табиғи
кемшілігіне негізделген тәсілмен түзетуді ғылыми және нақты, дұрыс жол
деп есептеген. Бұл баланы әртүрлі қоғамдық қарым-қатынасқа, белсенді
араласуға, мүмкіндіктерін ескере отырып, қоғамдық пайдалы еңбекке қосу
дегенді білдіреді.
Арнайы педагогикалық әсер ету шаралары қаншалықты ерте басталса,
компенсация процесі де соншалықты жақсы дамиды. Дамудың алғашқы сатысында
басталған түзету-тәрбиелеу жұмыстары баланың дұрыс бағытта дамуына әсер
етеді. Түзету-тәрбиелеу жұмыстарының әдістері дамудың барлық сатыларында
қолданылады, өйткені бұзылған функцияның компенсациясы бірден қалыпқа
келмейді, белгілі бір заңдылықтарға байланысты бірте-бірте қалыптасады.
Бала тұлғасының жан-жақты дамуы компенсацияның жоғарғы формасын
білдіреді. Бірақ даму ақаулығының кейбір түрлеріне компенсация шектеулі
пайда келтіреді. Мысалы, ақыл-ойы дамуы кем балаларға кемістікті
компенсациялау жартылай ғана мүмкін, себебі, ақыл-ойдың күрделі бұзылуы
жоғарғы психика процесінің дамуына кедергісін тигізеді. Бұл ақыл-есі кем
балаларды дамытуды шектеу деген сөз емес, керісінше, түзету-тәрбиелеу
жұмыстары процесінде олардың ойлау қабілеттерін белгілі-бір деңгейге
көтеру.
Дамуында ақаулығы бар балалардың қолайсыз жағдайлардың әсерінен (ауыруы,
психикасына түскен салмақ немесе стресс) компенсаторлы механизмдері
бұзылуы мүмкін. Мұндай кезде еңбекке деген қабілеті бірден төмендейді
және дамуы тежеледі. Бұл ќұбылысты декомпенсация деп атайды. Мұндай
функциональды бұзылулар психика процесінің нашарлауына және
тұрақсыздығына әкеледі. Осындай халдегі бала сабаќтарда тапсырманың аз
мөлшерде берілуін сақтау режимін қажет етеді.
Дамуында ақаулығы бар балаларда компенсация процесінің дұрыс жүруі кейбір
жағдайларды талап етеді. Олар төмендегідей:
1) оқыту және тәрбиелеу жүйесін дұрыс ұйымдастыру, оқу процесін тәрбиелеу-
түзету жұмыстарын арнайы әдістері мен тәсілдері негізінде құру;
2) Оқытуды еңбекпен біріктіру принциптерін пайдалану, бұл баланың ақыл-
ойының да дене бітімінің де дамуына әсер етеді.
3) балалар ұжымындағы дұрыс қарым-қатынас, сонымен бірге педагог пен
оқушы арасындағы қарым-қатынас;
4) оқу жұмысының және балалар демалысының кестесін дұрыс ұйымдастыру;
5) оқушылардың белсенділігін арттыруға бағытталған оқыту тәсілдерінің
түрлерін ауыстырып отыру;
6) әртүрлі оқу құралдарын, арнайы және техникалық құралдарды қолдану.
Әлеуметтік реабилитацияныњ ( латынша rehabіlіtos - қабілетті қалыпқа
келтіру мүмкіндігі) дєрігерлік-педагогикалық мєні - кемтар баланы
әлеуметтік ортаға тарту, психофизикалық мүмкіндіктерінің деңгейіне қарай
қоғамдық өмірге және еңбекке араластыру. Бұл - дефектологияның
теориясындағы, практикасындағы да ең негізгі міндет,
Реабилитация даму кемістіктерін жоюѓа немесе жењілдетуге баѓытталѓан
дєрігерлік құралдардың көмегімен, сонымен ќатар арнайы оқытуға,
тәрбиелеуге және кәсіби дайындауға бағытталѓан шаралар негізінде іске
асады. Реабилитация міндеттері кемтар балалардың әртүрлі категорияларына
арналған арнайы оқу орындары жүйесінде шешіледі, онда оқыту процесін
ұйымдастыру ерекшеліктері кемтар бала дамуының ерекшелігімен анықталады.
Әлеуметтік адаптация (латынша ыңғайлау) ақыл-ойы кем балаларды қоғамдық
нормалар мен құндылықтар жүйесіне сейкес жеке және топтық қылық-
єрекеттерін ыњѓайѓа келтіру. Ақыл-ойы кем балалардың даму ауытқуларына
байланысты әлеуметтік ортамен өзара әрекеті, талаптарѓа, болып жатқан
өзгерістерге сәйкес қалыптасу қабілеті төмен болады. Олар қалыптасқан
нормалардың көлемінде өз мақсаттарына жету жолында ерекше қиындықтарды
бастан кешіреді, мұның өзі оларда кері єрекеттер туғызып, әрекет-
қылықтарындағы ауытқуларға әкеп соғады.
Ақыл-ойы кем балаларды тәрбиелеп оқыту міндеттеріне олардың қоғаммен,
ұжыммен өзара қатынасты сәйкестендіруді қамтамасыз ету және әлеуметтік
нормалар мен ережелерді саналы түрде орындаулары кіреді.
Әлеуметтік адаптация ақыл-ойы кем балаларды қоғамдық пайдалы өмірге
белсенді араласу мүмкіндіктеріне жол ашады. Арнайы оқу орындарындағы
тәжірибелердің көрсеткеніндей, мектептердің оқушылары қоғамдағы әрекет,
қылық нормаларын игеру қабілеттеріне ие екендігін көрсетті.
Реабилитация мүмкіндіктері әр жыл сайын кеңейіп келеді, ғылыми және
техникалық жетістіктер реабилитация әдістері мен тәсілдерін дамытуға әсер
етеді. Есту қабілеті мен көру қабілеті төмен балаларға арналған
мектептерде қолданылатын жаңа аппаратуралар, оқытудың техникалық
құралдары оқыту нәтижесін көтереді, жақсартады.
1.3. Дефектология мен логопедияның жеке пән ретіндегі мәні, мақсаты,
маңызы. Даму мүмкіндігі шектелген балаларды оқыту
мен тәрбиелеу ерекшелігі.
Әртүрлі дамуында ақаулығы бар балалардың дене және ақыл-ой, психикалыќ
даму ерекшеліктері мен обьективті заңдылықтарын терең және жан-жақты
зерттеу - дефектологияның негізгі мақсатының бірі.
Дефектология білім саласы ретінде әртүрлі категориялардағы кемтар
балаларды оқыту, тәрбиелеу, олардың даму заңдылықтарын құру және оның
жеке тармақтарының дамуы нәтижесінде құрылады. Бұл заңдылықтарды әртүрлі
мамандар (педагогтар, дефектологтар, дәрігерлер, физиологтар, психологтар
және т.б) кемтар баланы комплексті және жан-жақты зерттеу нәтижесінде
ғана анықтай алады.
Ғылыми негізді арнайы педагогиканы кемтар баланы жан-жақты емдік,
физиологиялық, психологиялық зерттеулер құрады.Оларѓа дамуында єрт‰рлі
кемістігі бар балалардыњ т‰зелу-ыњѓайлану м‰мкіндіктері мен кемістіктіњ
негізін,ќұрылымын аныќтау, арнайы оќыту-тєрбиелеуді ұйымдастыру
маќсатында кемтар балаларды педагогикалыќ жіктеу мєселесін шешу, кемтар
балаларды аныќтап, есепке алу жатады.
Бұл шаралардыњ ақаулыќтардыњ бастапќы кезењінде ж‰ргізілуі нєтижелі болып
келеді. Мєселен, есту ақаулығын анықтау тәсілі баланың өмірінің алғашқы
жолында-ақ мүмкін болып отыр. Бұл есту және сөйлеу қабілетін дамыту
жұмыстарын дер кезінде бастауға мүмкіндік туғызады. Сол сияқты тірек-
қозғалыс аппараты бұзылған балалар мен көру ақаулары бар балаларды да
олардыњ дамуының алғашқы сатыларында-ақ анықтауға болады. Ақыл-ой
дамуында ақаулығы бар балаларды анықтау дєрігерлік-педагогикалық
комиссияның көмегімен іске асады.
Дефектология теориялық сұрақтарды талдаумен, анықтау құралдарын жасаумен,
пєрменді єдістемелер табумен және т.б. айналысады. Бірақ ақыл-ойы
дамуында ақаулығы бар балаларды ерте жастан анықтау әлі де көп жағдайда
мүмкін болмай отыр, бұл терең ғылыми ізденістер мен арнайы балалар
мекемелеріне балаларды жинаќтау комиссиясының жұмысын ұйымдастыруды талап
етеді.
Дамуында ақаулығы бар балалардың арнайы мекемелерін дамыту және
ұйымдастыру принциптерін негіздеу және құру.
Кемтар балаларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту тарихы оларды арнайы
педагогикалық мекемелерде оқыту керектігін көрсетті.
Біздің елімізде кемтар балаларға білім беру жүйесін ұйымдастыру өкімет
міндетінде. Дефектология мектепке дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу
проблемаларын ғылыми және тәжірибе жүзінде шешіп отыр. Кемтар балалардың
дефектісін түзету және дұрыс дамуына оларды арнайы оқыту мен тәрбиелеу
процесінің ерте жүргізілуі әсер етеді.
Арнайы мектеп жұмыстарының негізгі ќаѓидаларыныњ бірі - кемтар баланы
оқыту мен тәрбиелеудің бірлігі.
Кемтар баланың адамгершілік қасиетіне дұрыс көзќарас - барлық арнайы
оқыту-тәрбиелеу мекемелерінің міндетті де, жетекші ќаѓидаларының бірі.
Дамуында ақаулығы бар балаларды оқытып-тәрбиелеу процесінің мақсатын,
міндетін, мазмұнын және тәсілдерін анықтау.
Дефектология жалпы және арнайы тәрбиенің қарым-қатынасы, ақаулықтың
дамуын тежеу құралдары, психологиялық-педагогикалық құралдармен кемтар
балалардың дамуын түзету мүмкіндіктерінің маңыздылыѓын қарастырады.
Арнайы дидактикалық жүйелер арнайы мектептің әрбір түріндегі оқытудың
белгілі ќаѓидаларын, оқыту процесін ұйымдастыру формаларын, оқыту
тәсілдері мен құралдарын зерттейді.
Мектептегі оқытылып жатқан оқу пєндері арнайы оқулықтармен, әдістерімен,
көрнекі және техникалық құралдармен сәйкес келеді. Кемтар балаларды
оқытуда, олардың танымдық көзқарасын көтеруде педагогикалық құрал негізгі
роль атқарады. Қажетті жағдайларда дєрігерлік-емдеу құралдарына көмекші,
қосымша рөл беріледі. “Бәлкім, адамзат соқырлықты, кереңдікті, ақыл-ойы
кемдікті ерте ме, кеш пе жеңеді, бірақ, медициналық және биологиялық
тұрғыдан қарағанда әлеуметтік және педагогикалық жаѓынан анағұрлым
ертерек жеңеді”,-деп жазды Л.С.Выготский.
Ғылымдардың негізін игеру барысында дамуында ақаулығы бар балалардың ақыл-
ой тәрбиесі іске асырылады. Жалпы білім еңбек оқытуы және тәрбиесімен
біртұтас. Дене тәрбиесі, бір жағынан, дене бітімі сапасын нығайту
функциясын, кеңістікте бағдарлауын дамыту функциясын атқарса, екінші
жағынан, ауырған дерттерінің зардаптарын түзету функциясын атқарады.
1.4. Қазіргі таңдағы дефектология ғылымын зерттеудің жолдары, дамуында
кемістігі бар балалардың психологиялық дамуы.
Дефектология бір-бірімен аралас психологиялық-педагогикалық және
медициналық ғылымдармен тығыз байланыста дамиды.
Дефектология мен жалпы педагогиканың мақсат, ќаѓидалары бір, дегенмен де
кемтар балалардың дамуы, тәрбиесі, оқытудағы арнайы міндеттерден өзіндік
тұжырымдар жүйесін жасайды.
Кемтар баланың әртүрлі жастағы психикалық дамуын зерттеу дефектологияны
педагогикалық және балалар психологиясымен жақындатады. Балалар
психологиясында баланың әртүрлі даму кезеңдеріндегі тұлға болып қалыптасу
заңдарын құру - негізгі міндеті болып табылады. Педагогикалық
психологияда жалпы мектептегі оқыту, тәрбиелеу процесіндегі тұлға
қалыптастыру және білім, білік, дағдыларды игерудің психологиялық
заңдылықтары зерттеледі. Сондықтан бұл екі ғылым да кемтар балалардың
даму заңдылықтарын зерттейтін ғылым болып табылады жєне дефектологияға
қажетті материалдар бере алады. Аќыл-ойы дұрыс адамның психикасы мен
психикалық дамуының жүру заңдылықтарын білмейінше, кемтар балаларды
тәрбиелеу және оқытудың ғылыми жүйесін жасау мүмкін емес.
Дефектология дамуында ақаулығы бар балалардың дамуы, тәрбиесі, оқытылуы,
зерттеу мәселелерімен шұғылданатындықтан тағы да бірнеше ғылымдардың
көмегі қажет. Мысалы, невропатология (жүйке жүйесінің функционалдық және
органикалық ауруы туралы ғылым), патологиялық анатомия (ағза
құрылысындағы ақаулықтарды зерттейтін ғылым), патофизиология
(патологиялық процестердің жүру, даму және пайда болу заңдылықтары туралы
ғылым), жалпы және медициналық генетика (тұқым қуалаушылық аурулардың
заңдары туралы ғылым), психопотолия (психика дерттері, оның себептері,
жүруі, алдын-алу және емдеу туралы ғылым), балалар психиатриясы ( балалар
жасындағы психопатологиялық құбылыстарды зерттейтін ғылым) т.б., ал
сурдопедагогика және тифлопедагогика үшін отоларингология (мұрын, құлақ,
тамақ аурулары туралы ғылым) және офтальмологияның (көру мүшелерінің
аурулары туралы ғылым) мәліметтері маңызды.
Бұзылған психикалық функцияларды қайтадан орнына келтіру әдістерін
қолдану кезінде патопсихология (мидың патологиялық жағдайдағы психикалық
іс-әрекетінің өзгеруін зерттейтін психологияның саласы) көмектеседі.
Дефектология кемтар балалар дамуының психофизикалық ерекшеліктерін және
оларды оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтарын зерттеу мақсатында ғылыми-
педагогикалық зерттеу әдістері жүйесін қолданады.
Әртүрлі деңгейдегі дамуында ақаулығы бар балалардың жеке ауытқулары мен
ерекшеліктеріне бағытталған әдістердің ерекше мәні бар. Мұндай балалардың
даму заңдылықтарын және ерекшеліктерін зерттеу оларға білім беру деңгейін
жоғарылатуға әсерін тигізеді. Бұл, яғни зерттеу жұмыстары бірінші жанұяда
жүргізіліп , сосын барлық оқу жылдарында мектепте жүргізіледі де, ары
қарай жеке өмір сүру жағдайында жалғастырылады.
Мұғалімдердің, тәрбиешілердің, психологтардың және дәрігерлердің
салыстырулары арқылы шыққан қорытындыларды зерттеудің бірікпесі - ақыл-
ойы кем балаларды психологиялық-педагогикалық зерттеудің міндетті шарты.
Дефектологиядағы ғылыми зерттеулердің негізгі міндеті - балалардағы
кемтарлыќтыњ дамуын жеңу және ескертудің нәтижелі тәсілдерін жасау.
Дефектология ғылыми педагогикалық зерттеулерінде педагогикалық және
психологиялық белгілі әдістерді қолданады. Яғни, табиғи жағдайдағы
белгілі-бір психологиялық-педагогикалық құбылыстарды танып білуге
бағытталған бақылау әдісін, оқушылардағы тұлға қалыптасу ерекшеліктерін
анықтауға және түзету-тәрбиелеу процесінің пәрменділігін анықтауға
көмектесетін алдын-ала жасалған жоспар бойынша байқау немесе әңгімелесу
әдістерін жатқызуға болады.
Сонымен бірге, табиғи және лабораториялық эксперимент түрлері кең
қолданылады. Эксперименттік тапсырмалар қалыптасқан ерекшеліктер мен
әртүрлі қиындықтарды анықтап қана қоймай, баланың даму мүмкіндіктерін
білуге көмектеседі. Бұның өзі баланың өзіндік ерекшелігін дұрыс түсініп,
оның дамуындағы ауытқуды жеңу жолындағы жұмыстарды табысты ұйымдастыруға
жол ашады.
Ақыл-ойы кем балалар туралы деректер алудың маңызды көзі - балалар іс-
әрекетінің қорытындысына талдау жасау болып табылады. Яғни, балалардың
қоршаған орта туралы ойын, олардың психикалық ерекшелігін анықтайтын
әртүрлі қылықтары, салған суреттері, жазба жұмыстарын айтуға болады. Бұл
әдіс балалардың бейімділігін, қабілетін, жеке ќасиеттерін көрсетіп
береді.
Ақыл-ойы кем балаларды танып білудің құнды құралдарына психологиялық және
әлеуметтік зерттеу әдістері жатады.
Олардың ішінде анкета, өзін-өзі бағалау, социометрия (топтағы тұлға
аралық қатынасты зерттеу) және зерттелетін мінездемелердің сандық
көрсеткіштерін анықтайтын математикалық әдістерді айтуға болады.
Дефектология қазіргі ғылыми зерттеулердің әдістерін жетілдіріп, жаңа
әдістерін жасайды. Негізінде психологиялық-педагогикалық зерттеулерде бір
ғана әдіс қолданылмай, бір-бірін толықтырушы бірнеше әдістер қолданылады.
Мұндай әртүрлі әдістерді кешенді қолдану шығатын нәтижелердің беріктігін
қамтамасыз етеді. “Кемтар бала” туралы ұғым және кемтарлықтыњ даму
ерекшеліктері.
Дефектологияда “Кемтар балалар” деп дене және психикалық ауытқуларының
олардыњ жалпы дамуының бұзылуына әкеп соқтырған балаларды айтамыз.
(грекше anomalos-дұрыс емес деген сөз).
Дефект (латынша defectus-кемшілік, кемістік деген сөз) бала дамуының
функциясын белгілі бір жағдайларға ғана байланысты бұзады. Бір
кемістіктіњ болуы кемтар болып дамуды белгілемейді. Бір құлақтың естімей
қалуы, әйтпесе бір көздің зақымдануы міндетті түрде даму кемістігіне әкеп
соқпайды. Өйткені бұл жағдайда есту және көру сигналдарын қабылдау
мүмкіндіктері сақталған. Кемістіктіњ бұндай түрлері ортамен қарым-қатынас
жасауға, оқу материалдарын игеруге, орта білім беретін мектептерде оқуға
бөгет бола алмайды. Яғни, бұл ақаулықтар кемтар дамудың себептері бола
алмайды.
Жалпы дамудың белгілі-бір сатысына жеткен үлкен адамдағы кемістік,
психикалық дамуы дұрыс жағдайда өткендіктен ешқандай ауытқуға әкеп
соқпайды. Сондықтан, кемістіктіњ әсерінен психикалық дамуында бұзылуы бар
және арнайы оқыту мен тәрбиелеуді қажет ететін балаларды кемтар балаларға
жатқызады.
Кемтар балалардың негізгі категорияларына жататындар мынадай топтарды
ќұрайды: есту ақаулықтары бар балалар (кереңдер, саңыраулар, кеш есту
қабілетінен айрылғандар); көру ақаулықтары бар балалар (соқырлар, нашар
көретіндер); сөйлеу ақаулығы бар балалар (логопаттар); ақыл-ой дамуы
кешеуілдеген балалар (ақыл-есі кем балалар, психикалыќ дамуы тежелген
балалар); психофизиологиялық дамуында комплексті ақаулықтары бар балалар
(керең, соқыр, мылқау, ақыл-ойы кем немесе соқыр, ақыл-ойы кем керең
балалар - слепоглухонемые-орысшасы), тірек қозғалыс аппараты бұзылған
балалар.
Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу оларды өмірмен араластыру, оларды
өндіріске бейімдеу - өте қиын әлеуметтік және педагогикалық мәселе.
Кемтар балалар - қиын және әртүрлі мінезді топ болып табылады. Дамудағы
әртүрлі ақаулық баланың әлеуметтік қалыптасуына, олардың танымдық
мүмкіндіктеріне және еңбек іс-әрекетіне өз әсерін тигізеді. Дефектілер
сипатына қарай баланың даму процесінде кейбіреуі толыќ түзеледі, енді
біреулері ыңғайланады.
Баланың дұрыс дамуының қиындығы мен сипатын олармен жасалған
педагогикалық жұмыстың әртүрлі формалары анықтайды.
Дене және ақыл-ой дамуындағы ақаулық баланың бүкіл танымдық іс-әрекетіне
және оның соңғы нәтижесіне әсерін тигізеді. Кемтар баланың білім деңгейі
бірден көрініп тұрады.
Ақаулық сипаты арнайы мектеп оқушыларының тәжірибелік іс-әрекетіндегі
мүмкіндіктеріне де өз әсерін тигізеді. Арнайы мектептің кейбір оқушылары
ќажетті білімдерді игерсе, енді біреулері ењ ќарапайым білімді ѓана игере
алады және олардыњ өмірі мен еңбек жолын ќосымша көмек арќылы
ұйымдастыруды талап етеді.
Кемтар балаға деген қатынас әлемдік тарихта ұзақ эволюцияны бастан
кешірді. Қоғамдық дамудың алғашқы сатысында кемтар баланың жағдайы өте
ауыр болды. Құл иеленушілік заманында дене дамуында әртүрлі ақаулығы бар
балалардың көзін жойып отырды. Орта ғасырда бала дамуының кез-келген
ауытқуын қара, дүлей күштің келуі деп қараған. Қорытындысында, кемтар
балалар ортадан жекеленіп, тағдыр тәлкегіне салынған.
Қоғамдық жетістіктер ғылыми-техникалық прогресс, педагогикалық ойлардың
дамуы және тарихтың келесі кезеңдері ортаның кемтар балаға, оны оқыту мен
тәрбиелеуге деген көзқарасын өзгертті. Оларды қоғамдық пайдалы жұмысқа
үйрету қажеттілігін туындатты.
Медицина және психология ғылымдарының дамуы кемтар балалардың дамуында
болатын ерекшеліктерге көз жеткізді. Кемтарлықтың түрлерін, олардың
себептерін, жеке кемістікті анықтау ќолѓа алына бастады.
19-ғасырдың басында естуінде ақаулығы бар және соқырларға арналған
алғашқы арнайы мектептер ашылды. Содан кейін ақыл-ойы кем балаларға
арналған мектептер де ашыла бастады. Осы кезден бастап кемтар балалардың
тәрбиесі мен олардың қоғамдағы орнының жаңа сатысы басталды.
Арнайы оқыту-тәрбиелеу мекемелерін ұйымдастыру жеке және қайырымдылық
мекемесінен мемлекеттің кемтар балаларды оқыту және тәрбиелеу жүйесіне
дейін дамыды.
Кемтар балалардың дамуы тек теріс белгілермен ѓана ерекшеленбейді. Бұл
өзіндік ерекшеліктері бар кемістіктіњ дамуын аныќтауды талап етеді.
Кемтарлықтың себептері. Кемтар балалардың негізгі категориялары.
Дамудың кемтарлығы немесе кемістіктіњ негізінде ж‰йке жүйесі мен белгілі
анализаторлардың бір немесе барлық ағза ісінің белгісіз (атипичное)
құрылымы нәтижесінде пайда болған ауытқулар жатады. Ауытқулар жатыр
ішінде, туғаннан кейінгі дамуда немесе тұқым қуалаушылық факторлардың
нәтижесінде пайда болады. Кемтарлықтың себептеріне байланысты оларды туа
біткен және жүре келе пайда болѓан деп екіге бөледі.
Педагог-дефектологқа ең алдымен бас миының туа біткен аномальды дамуымен,
есту ағзасында, тілінде немесе туған кезде және тұрмыста жараќат
алғаннан, нейроинфекциялардан пайда болған ауытқулармен жұмыс істеуге
тура келеді.
Ж‰йке жүйесі патологиясының барлық түрінде кемістікке єкелген ауру ошағын
анықтауға болады. Сондықтан мұндай жағдайда органикалық ауытқу, яғни туа
біткен немесе жүре пайда болған ауытқу туралы айтылады. Органикалық
ауытқумен қатар ж‰йке жүйесінің жеке функцияларының жоғары қоздырғыш
немесе тежегішке байланысты бұзылулары кездесуі мүмкін. Мұндай жағдайда
ж‰йке іс-әрекетінің функциональды бұзылуына, яғни ж‰йкедегі жеке
бөліктердіњ жұмысындаѓы бұзылыстарѓа мєн беру керектігін психолог-ѓалым
Л.О.Бадалян өзініњ ењбектерінде жазады.
Туа пайда болатын кемтарлықтың себептері әртүрлі: бірінші топқа, жатырда
өсіп келе жатқан нәрестеге теріс әсерін тигізетін, ауытқуларѓа єкелетін
патогенді агенттерді жатќызады. Бұларѓа инфекциялар, дене және психикалық
жараќаттар, жүктілік кезіндегі токсикоздар, интоксикациялар, яғни аѓзаның
улы затпен улануы, дене ыстыѓыныњ көтерілу әсері, жүкті әйелдің әртүрлі
аурумен ауыруы, мысалы, жүрек ауруы, өкпе ауруы және т.б. жатады.
Ананың ашығуы, дистрофия, дұрыс тамақтанбау іштегі нәрестеге құнды
заттар, белоктыњ, майдың, көмірсулардың, дєрумендердің жетіспеушілігін
туғызады.
Жатыр іші инфекциясының қоздырғышы қызылша, грипп, және т.б ауруларының
вирустары болып табылады. Ауру ана инфекция көзі деп есептеледі. Яѓни,
жатырдағы сәбиге инфекция көбінесе жүктілік кезінде жұғады.
Ж‰йке жүйесінің, есту және көру ағзаларының, дене және психикалық
дамудағы ауытқулардың ауыр түрі токсоплазмоз кезінде болады. Токсоплазмоз
ќоздырғышы ана ағзасындаѓы сәбиге плацент арқылы өтеді, бұл ќоздырғыш
вирустары адамға үй жануарлары мен құстарынан жұғады. Бала туа пайда
болған қызылшамен ауырғанда көздің әртүрлі зақымдануы белгілі болады,
мысалы катаракта ауруы, яѓни көз хрусталиктерініњ бұлынѓырлануын айтуѓа
болады. Сонымен бірге қозғалыстағы ауытқулар да көрініс береді. Ж‰йке
жүйесінің жатыр іші инфекциясының әсерінен микроцефалия, гидроцефалия,
спастикалық параличтер мен парездері бар балалар туылады.
Әртүрлі зиянды заттар әсерінен ішкі секреция бездерінің іс-әрекеттері
бұзылады, мұндай жағдайда жүкті әйелдің кейбір гармонды ауытқулары жатыр
ішіндегі бала дауына кері әсерін тигізеді.
Өзін-өзі емдеу, дәрілік препараттарды бақылаусыз, дәрігердің кеңесінсіз
қабылдау, жүктілікті тоқтатпақ оймен жасалған сәтсіз әрекеттер, адамдаѓы
өмірге маңызды ағзаның ауруѓа шалдыѓуы және басқа да түрлі жағдайлар
жатыр ішіндегі нәресте дамуына кері єсерін қалдырады.
Мидың єртүрлі эмбрионды бұзылуы ана мен бала қанының ќан резусының
бірікпеуінен болады. Мұндай жағдайда көбіне бастың самай жағы және есту
ж‰йкелері зақымданады.
Туа пайда болған кемтарлықтың екінші тобына тұқым қуалаушылыќ арќылы
ағзаның генетикалық зақымдануларын жатќызады.
Тұқым қуалаушылықтың қарапайым бірлігіне хромосомдардағы гендерді
жатќызады. Хромосомдардың құрамды бөлігінде аѓзаның маңызды белгілері
орналасќан єрі бекіген болады.Жекелей бекіген гендер арќылы хромосомдар
келесі тұќымѓа беріледі.
Кейбір олигофренияның түрлері мєселен, Даун ауруы жєне психоз аурулары
хромосомдардың саны немесе құрылысы бұзылғанда тұқым қуалауы мүмкін. Бұл
ауытқулар ата-ананың хромосом жиынтығының бұзылуынан болады. Жаңа туған
сәбилер арасында хромосом ауруының жиілігі шамамен 1% құрайды. Көру
анизаторларының кейбір бұзылуы мен саңыраулықтың кейбір түрлері де тұқым
қуалайды. Хромосом аурулары аќыл-ой кемістігініњ себебі болатын
микроцефалияда (мидаѓы ‰лкен жартышардыњ жетілмеуі) кездеседі.
Ата-ананың наркоман немесе маск‰нем болуы болашақ ұрпаққа кері әсер етіп,
туа пайда болатын кемтарлыққа душар етеді. Маскүнем отбасылардан көбінесе
ақыл-ойы кем балалар, орталық жүйке жүйесі ауруларымен және басқа да
патологиялық ауытқулармен ауыратын балалар туылады. Сонымен бірге
жүктілік кезінде аз ѓана шамада ішілген спирттік ішімдік немесе тіпті
жүктілік алдында ішілген ішімдік болашақ сәби тағдырын өлтіруі мүмкін.
Туған кезде және туғаннан кейін болған жарақаттар бала организмінің
дамуындағы әртүрлі ауытқуларға әкеледі.Туған кезде нәрестеде механикалы
жарақаттар болуы мүмкін, яғни толғақтығы ұзақ және созылмалы болуы немесе
тез болуы кезінде кездеседі.
Мұндайда миға қан құйылып кетеді. Қанның дұрыс айналмауы асфиксияға, яғни
туылған кезде баланың тұншығып, дем алмай туылуы, өттегінің жетіспеуіне
єкеп соѓады. Жатырдағы баланың дұрыс жатпауынан болатын толғақтың ұзаққа
созылуы иықтағы ж‰йке бірікпесін жарақаттайды, нәтижесінде қолдың
перифериялыќ параличі пайда болады.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Педагогикалық ғылымдардың ішінде дефектологияның алатын орны
қандай?
2.Дефектологияның негізгі міндеттерін атаңыз?
3.Дефектология қандай ғылымдармен тығыз байланыста?
2. 4.Ақыл-ойы кем балаларды әлеуметтік реабилитациалау және
адаптациялау ұғымдарына түсініктеме беріңіз?
5.Дефектологияның әдіснеме (методологиялық) негізінің мәнін ашып
беріңіз?
6. Дефектология қандай жеке салаларға бөлінеді
Әдебиеттер
1.Выготский Л.С. собр.соч.-М. 1983- т.5
2.Дефектологический словарь.-М.1970
3.Лубовский В.И. Некоторые актуальные проблемы советской дефектологии
(Дефектология.-1987-№5-с3-11)
4.Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под. Редак.А.И.Дьячкова-
М.,1965
5.В.А.Лапшин., Б.П.Пузанов “Основы дефектологии”-М., ”Просвещение” 1990
6.Дефектологический словарь-М1970
7. Т.А.Власова. М.С.Певзнер. О детях с отклонениями в развитии-М.1973.
8.Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под.ред.А.И.Дьячкова-
М.,1965.
9.Коберник Г.Н., Синев В.Н. Введение в специальность. Дефектология.-Киев
1984.
3 лекция. Логопедия ғылымы.
3.1. Логопедия пәнінің мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері.
3.2. Тіл кемістігін зерттеу, тілінің құрпмдық бөліктері және олардың
дамуы.
3.3. Дамуында тіл кемістігі бар балаларды тәрбиелеу және оқытудың
жолдары.
Жалпы білім беретін мектептегі бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік
мәселесі – бұрыннан педагогтар, психологтар, дәрігерлер мен
социологтардың көңіліндегі мәселелер. Олар балалардың ақыл-есі кем топ
қатарына жатпайтын,білімде қажетті қабілеттілікке ие ерекше тобын
анықтады.Бұл балалар психикалық дамуы тежелгендерге ПДТ немесе орысша
ЗПР-задержка психического развития жатқызылды.
М.С.Певзнер мен Т.А.Власовалар бұл топтағы балалардың тұлғалық
қалыптасуындағы эмоционалды дамудың роліне көңіл бөліп,нейродинамикалық
бұзылулардың мәніне тоқталды. Осыған орай психикалық және
психофизиологиялық инфантилизм негізінде пайда болатын психикалық дамудың
тежелуі анықталды. Бұның өзі жүктілік кезеңдегі орталық жүйке жүйесіне
зиянды әсердің болуымен байланысты болды.Баланың алғашқы өмір
сатысындағы әртүрлі патогендік факторлардың нәтижесінде пайда болған
тежелулер де осымен байланысты өрбіді.
Психикалық дамудың тежелуін психикалық инфантилизмнің күрделі емес түрі
деп бағалау көбінесе арнайы оқыту әдістерін талап етпейді. Дегенмен,
айқын нейродинамикалық, бірінші кезекте церебрастеникалық бұзылыстың
басым болуы ПДТ балаларға психо-педагогикалық түзетулерді ғана емес,
сонымен бірге, емдеу іс-шараларын жүргізуді талап етті.
К.С.Лебединскаяның ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ПДТ-нің
этиопатогенетикалық жүйесі ұсынылды. Оның негізгі клиникалық типтері
этиопатогенетикалық принциптер бойынша былай жіктеледі:
1конституционалды шығу типі
2соматогенді шығу типі
3психогенді шығу типі
4церебралды-органикалық шығу типі.
Бұл типтер структуралық ерекшеліктері мен кемістіктің екі негізгі
компоненттері бойынша ажыратылады. Екі компоненттеріне инфантилизм
құрылымы және нейродинамикалық бұзылу сипаты жатады. Инфантилизм ақыл-ой
түрткілерінің және өндірушілік қажеттіліктің аз болуымен байланысты
болады, ал нейродинамикалық бұзылу психикалық процестердің әрекетшілдігі
мен тонусына байланысты болып келеді. Енді жоғарыдағы типтерге жеке-жеке
тоқталайық.
1Конституционалдық негіздегі психикалық дамудың тежелуі гормонды
инфантилизм деп те аталады. Мұнда баланың эмоционалды-еріктік сапалары
өзінен кіші балалардың эмоционалық кейпіне ұқсап тұрады. Олардың
қылықтарындағы эмоционалы түрткілердің басымдылығы, көңіл-күйінің жоғары
болуы, үстірт әрі тұрақсыз эмоцияның айқындылығы, жеңіл сенушіліктер –
бұл типтегі балаларға тән қасиеттер.Бастауыш мектептегі бұндай типтегі
балаларды оқытудағы кездесетін қиыншылықтарды тұлғадағы түрткілердің
піспегендігімен, ойынға байланысты қызығушылықтың аздығымен
байланыстырады. Гормонды инфантилизм психикалық инфантилизмнің тікелей
түбірлі формасы болып табылады,мұнда эмоционалды-еріктік сапалардың
піспеуі ашық түрде көрінеді және ол дененің инфантилді типімен қабысып
жатады. Осындай ерекшеліктер бұл типтегі тума конституционалды
этиологияның басымдылығын көрсетеді.
2Соматогенді пайда болған психикалық дамудың тежелуі. Даму
кемістігінің бұл типі әртүрлі ұзақ соматикалық жетіспеушілікке байланысты
болады, яғни созылмалы инфекция мен аллергиялық жағдайларға, туа пайда
болған немесе жүре келе пайда болған жүректегі соматикалық дамудың
талмасынапорок байланысты болады. Балалардың психикалық даму қарқынының
ақырындауына көбінесе тұрақты астения себеп болады, олжалпы тонусты ғана
кемітіп қоймай, психикалық тонусты да төмендетеді. Эмоционалды дамудың
тежелуі де кездеседі, оны соматогенді инфантилизм деп атайды. Бұл тежелу
физикалық жетіспеушілігін сезінуден туындайтын қорқыныш, сенімсіздік
сияқты, кейде тиым салудан тежелген, соматикалық жағынан әлсіз әрі ауру
балалардың жағдайымен байланысты болады.
3Психогенді шығу типіндегі психикалық тежелу бала тұлғасының дұрыс
қалыптасуына кедергі болатын тәрбиелеудің қолайсыз жағдайларымен
байланысты болып келеді. Өмірде белгілі болғандай, ортаның кері әсері,
ерте немесе ұзақ уақыт жарақаттаушы әсерлер баланың психикасын шайқап,
нервтік-психикалық кейпінің вегетативтік функциясын, сосын эмоционалды
дамуын, ақыры бүкіл психикалық дамуын бұзып тынады. Бұл психикалық
дамудың тежелуін педагогикалық жағынан жіберіліп қойылған педагогическая
запущенность құбылыстармен шатастырмау керек. Себебі ондай балаларда
патологиялық құбылыс болмайды, білім мен ептілік дефициті көрінбейді.
• Психогенді ПДТ кемістіктің тұлға дамыуындағы психикалық
тұрақсыз типінде көрінеді. Бұл көбінесе гипоопека құбылысына, яғни
бала бақылаусыз болып, оның бойында жауапкершілік сезімі,
аффектілерді тежеумен байланысты дұрыс қылықтар тәрбиеленбейді.
Баланың интеллектуалды қызықшылығуы мен ұстанымдарының танымдық
іс- әрекетінің дамуына стимул жасалмайды. Сондықтан бұл балалардың
импульсивтілігі түрінде көрінетін эмоционалды еріктілігінің
патологиялық жетіспеу белгілері мектеп пәндерін игеруге қажетті
білімнің жеткіліксіз деңгейімен қабаттасып жатады.
• Тұлғаның кемістікті дамуында балаға өзбетінділік,
белсенділік, жауапкершілік белгілері сіңірілмеген нашар тәрбие
жүргізіледі. Бұл психогенді инфантилизмге еріктік талпыныстың аз
қабілетімен бірге эгоцентризм мен эгоизм, өзімшілдік, еңбекті жек
көру сияқты белгілер де кіреді, сондықтан әрдайым қадағалауды
керек етеді.
• Тұлғаның патологиялық дамуының невротикалық типі балаларына,
басқа отбасы мүшелеріне қатыгездік, дөрекілік, қағілездік, ашу-ыза
көрсететін ата-аналары бар балаларда байқалады.
Бұндай жағдайда көбінесе елегзігіш, қорқақ тұлға қалыптасып,
өзбеттіліктің аз болып, шешім табуға шамасы жетпейтін, енжарлық
белгілері көп болады.
4Церебралды-органикалық шығу типіндегі психикалық дамудың
тежелуі. Бұл тип жоғарыда көрсетілген типтерге қарағанда жиі кездеседі.
Бұл тип эмоциналды-еріктік сферасында, сонымен бірге, танымдық іс-
әрекетінде анық көрінеді,сөйтіп осы даму аномалиясында негізгі орын
алады.
Бұл типтегі балалардың амамнезін танысуда жүйке жүйесіндеі
органикалық жетіспеушіліктің болуын, анамнез - баланың аты-жөні,
туған жылы, ата-анасы, ауру қайдан шықты, аурудың тарихы, тума,
жүре пайда болған ауруға диагноз т.б туралы анықтамалар,көбінесе
жүктілік кезіндегі патологияларының болуын таксикоздың ауыр
болуы,инфекциялар,интоксикациялар, жарақаттар,ана мен жатырдағы баланың
қандарының сәйкес келмеуі т. б. ,айы жетпей туылуын, асфиксиябаланың
жыламай туылуы мен туылу кезіндегі жарақаттардың болуын көрсетеді.
Анамнестикялық көрсеткіштер бала дамуындағы жасына байланысты
даму тежелуін көрсетеді, яғни ойын іс-әрекетінің, тілінің, жүруінің,
қозғау функциясының қалыптасуының кешеуілдеуі.
Церебралды-органикалық жетіспеушілік ең алдымен ЗПР-дің өзінің
құрылымында белгілер қалдырады, яғни эмоцианалды-еріктік
жетіспеушіліктің ерекшеліктеріне, сонымен қатар танымдық іс-
әрекеттің бұзылу сипатына әсер етеді.
Эмоцианалды-еріктік жетіспеушілік органикалық инфантилизммен
анықталады. Бұл балаларда дені сау балаларға қарағанда эмоциялары
анық, айқын болмайды, балаларға деген қызығушылықтың төмен болуы,
ынталандыру деңгейінің төмендігі - бұл балаларға тән қасиеттер. Сын
айту, сынау оларда болмайды, ойнау кезінде қиялы, тапқырлығы өте жұтаң
келіп, бірсарындылық анық көрініп тұрады.Олар тек сабақтағы
қиындықтардан қашу ретінде ойынға араласады.
Органикалық инфантилизмнің негізгі екі түрін көрсетуге болады: 1)
тұрақсыз - психомоторлық тұрақсыздық, 2) тежеулі - көңіл-күйдің төмен
болып, шешімге келе алмай, қорқа беру түрлері.
Церебралды-органикалық ПДТ-ге естің, зейіннің жетіспеушілігінен
туындаған танымдық іс-әрекеттің бұзылуын тән құбылыс. Ондай
балаларда психикалық процестердің инерттілігі төмен, бояу және
назарын бір обьектіден екінші обьектіге ауыстыру дәрежесі де
төмен болып келеді. Дефектология ғылыми-зерттеу институтындағы
психологиялық-педагогиялық зерттеулері бұл тиіптегі балалардың зейінің
тұрақсыздығын, фониматикалық естудегі, көру және тактилді
қабылдаудағы, оптикалы-кеңістіктік синтездегі, тілдің моторлы,
сенсорлы жақтарындағы, ұзақ және қысқа естегі, көру-моторлы
координациясындағы, әрекет пен қимылдың автоматтануындағы
дамулардың жетіспеушілігін анықтады.
4.2. Кіші мектеп жасындағы психикалық дамуы тежелген оқушылардың жалпы
психикалық-педагогикалық сипаты.
Жарақат етуші факторлардың бала ағзасына әсер ету уақытына және шығу
типіне (соматогенді, психогенді, конституционалды, церебралды) қарай
балалардағы танымдық іс-әрекеттің және эмоциналды-еріктік саналарының
ауытқуларының әртүрлі варианттарын көрсетеді.
ПДТ балаларды оқыту мүмкіндіктері мен психикалық процестерін зерттеудің
қорытындысында олардың танымдық, эмоционалды-еріктік сапаларындағы,
қылықтары және жалпы тұлғасындағы өздеріне тән көптеген
ерекшеліктері анықталды. Мынадай ПДТ балаларға тән этиологиялық
белгілер анықталды: арықтаудың негізіндегі жұмыс істеуге деген ынтаның
төмендігі; эмоция мен еріктің піспеуі; түсініктері мен елестету қорының
аздығы; сөз қорының жұтаңдығы; ақыл-ой іс-әрекет дағдыларының нашар
қалыптасуы; ойын іс-әрекетінің толық қалыптаспауы. Қабылдауы баяулығымен
ерекшеленеді. Ойлауында сөздік-логикалы операциялар жасауы қиындықтар
туғызады. Көрнекі-әрекеттік міндеттерді шешуде ой іс-әрекетінің
сапасы мен пәрменділігі жоғарылайды. Бұл балаларда естің барлық
түрлері нашар болып, есте сақтау үшін көмекші құралды пайдалану
ептілігі болмайды. Сенсарлы операцияларды өңдеп, қабылдауларына
ұзақ уақыт қажет. Бұған қоса, оқу іс-әрекетінде ерекше көрінетін
өзін-өзі ұстау деңгейі төмендігі анықталған. Мектепке келгенде
талдау, біріктіру, салыстыру, жалпылау сияқты негізгі ой
операциялары қалыптаспаған болып шығады. Олар міндеттерді
бағдарлауды білмей, өз іс-әрекеттерін жоспарлай алмайды.
Орта мектептегі ПДТ бала өз мүмкіндігінің төмендігін,
үлгерімінің нашарлығын алғаш рет түсіне бастайды. Ақыл-ойы
төмен балалар сияқты бұл балаларды да арнайы оқыту және тәрбиелеу
керек.
Бұл балаларды оқыту мен түзету жұмыстары әртүрлі және өте
көп. ПДТ балалармен жұмыс жүргізу ережесі:
-жалпы білім беретін және арнайы сабақтарда бұл балалармен
жекелей жұмыстар жасау керек;
-әртүрлі оқыту құралдарын пайдалану арқылы баланы шаршатпау
керек;
-оқыту процесінде баланың танымдық іс-әрекетін белсендіретін,
тілін дамытатын, оқу дағдысын қалыптастыратын тәсілдер қолдану
керек;
-сабақ кезінде және сабақтан тыс кездегі баланың барлық іс-
әрекетіне көңіл бөліп отыру керек;
-мұғалім оқушымен жұмыс кезінде педагогикалық такт
көрсету керек; Баланың кез келген қарапайым жетістігін
ескеріп, мадақтап отыру керек. Әр баланың өз күші мен
мүмкіндігіне сенуіне көмектесу керек.
4.3. ПДТ балаларға арналған мектептердегі түзету-тәрбиелеу
процесінің кейбір ерекшеліктері.
Фонематикалық естудің дамымауы, есте сақтау қабілетінің төмендігі,
ойлау қабілетінің толық қалыптаспауы ПДТ балалардың орта
мектептегі әліппе кезеңіндегі әріп пен дыбыспен толық дер
кезінде таныспауынан болады. Сондықтан арнайы мектепте оқу мен
жазуға үйрету сауаттылыққа үйретуге дайындық жұмыстарымен
басталады. Бұл оқушыларды сөйлеу кезінде, тәжірибелік
салыстырулар, құбылыстарды жалпылау және қарама-қарсы қою
негізіндегі бақылауда іске асады. Тіл дамыту –оқытудың барлық
бөлімінің негізі. Бұл кезде баланың ана тілін дамытуға көп көңіл
бөлінеді, яғни сөзді естіп дағдылануға қалыптастыру, одан әрі
дыбысты жеке тануға, білуге, ажыратуға үйрету. Бұл жұмыс 2
этаптан тұрады.
Бірінші этапта сөзден дыбыстарды ажыратуға көп көңіл бөлінеді.
Бұл әрекетке балалар үнемі үйренеді.Айтылған дыбыстарды
сөздердің ішінен естуі керек. Бұл уақытша мәселе, фонематикалық
естудің дамуына және кейін сол дыбыстарды кәдімгі сөздердің
ішінен ажыратуды үйренуіне ықпал жасайды.
Бірақ сөзден дыбысты ажырата білу сауаттылыққа үйренудегі
дыбыстарды талдау және синтез жасау дағдысын қамтамасыз
етпейді.
Екінші этаптың негізгі міндеті - балаларды сауаттылыққа
оқытуға дайындау, сөздегі дыбыстың орнын дәл табуға,
дыбыстардың ретін білуге, оларды анықтауға дайындау.
ПДТ балаларды жазуға үйрету орта мектепке арналған
бағдарлама негізінде құрылады.
Бастауыш мектептегі ПДТ балалардың тіл ерекшеліктері, ойлау,
қимыл ерекшеліктері, тез шаршағыштықтары әрбір баланы жазуға
үйретуге жеке-жеке мән беруді талап етеді. Ең алдымен жалпы
гигиеналық талаптарды сақтау қажет: оқушының партасы оның
бойына сай болуы керек; бірінші парта мен тақтаның ара
қашықтығы 2 метрден кем болмау керек; ең соңғы парта мен
тақтаның арасы 8 метрден артық болмау керек; кластағы жарық
оқушылардың сол жағынан түсіп тұру керек. Тақтаның шеті
еденнен 85 см көтеріліп түру керек.
Жазуға үйретудегі, дыбыстарды талдауда, сонымен бірге кейбір
сабақтарды сауаттылыққа үйретуде логопедтің көмегі қажет.
Әліппе кезеңінде балалар жазуға үйрену дағдыларын қалыптастыруды
жалғастырады балалар әріптерді жазуға, оларды бір-біріне қосып
жазуға, сөз, сөйлемдер жазуға үйренеді. Оқушылар көшіріп
жазуға және қолжазбадан көшіруге үйренеді, диктант жазуға
және есте сақтау қабілеті бойынша жазуға үйренеді.
Оқуға үйрену. ПДТ балалар мектепке оқи алмай, әріп танымай
келеді. Оқыту сабағының алдында оқыту дағдысы негізін
қалыптастыру, тілін дамыту, жалпы дамыту және тәрбиелеу
мәселелері қойылады.
Осы кезеңде оқушыларды сабақта шығармалармен таныстырады және
тілін дамытады.
Оқуға және жазуға дайындық әліппеге дейінгі кезеңде басталады.
Дыбыстарды талдау және синтез жасауға қалыптастыруға
бағытталады.
Әліппе кезеңінде балалар орта мектептің бірінші класс оқулығымен
жұмыс істеуге кіріседі. Бірте-бірте барлық алфавитті біліп
шығады. Мәтін оқу дайындық класының бағдарламасында қаралмаған,
сондықтан келесі жылға қалдырылады.
“Айналамен танысу және тіл дамыту” сабақтарында оқыту.
Айналамен танысу және тіл дамыту сабағының мақсаты -
балаларға табиғат, қоршаған орта туралы қарапайым түсініктер
беру.
Математикаға үйрету. Математиканы игеру үшін бала
мектепке дейін санай білу керек, заттың санын білу керек.
Ойын кезінде және күнделікті іс-әрекеттерінде балалар заттарды
параметріне қарай салыстыруға үйренеді.
Арнайы психологиялық-педагогикалық зерттеулер көрсеткендей, ПДТ
балалар мектептің алғашқы кезеңінде математикалық қарапайым
билік, дағдыны меңгермеген. Сондықтан міндетті түрде арнайы
дайындық-коррекция жұмыстарын жүргізу керек болады.
Еңбекке үйрету. ЗПР балаларға арналған мектептегі еңбекке үйрету
сабағының негізгі мақсаты орта білім беретін мекктептің
бағдарламасымен бірдей. Еңбек үйрету сабағының арнайы коррекциялық
мәселесі балалардың даму категорияларының ерекшеліктеріне,
тілінің дамуына, танымдық белсенділігін арттыруға бағытталған.
Еңбекке үйрету сабағында пәнаралық байланыстың орны ерекше, ең
алдымен танысу және тіл дамыту сабақтарымен тығыз байланысты,
яғни ЗПР балалар үйренген оқу материалын бірнеше рет әртүрлі
ситуацияда, жағдайда қайталанып, пысықтауды қажет етеді.
ПДТ балаларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.1 Дефектология ғылымына жалпы түсінік. Дефектология ғылымының мақсаты,
міндеті.
1.2. Дефектология ғылымына (сурдопедагогика, тифлопедагогика,
олигофренопедагогика, логопедия)сипаттама және басқа ғылымдармен
байланысы.
1.3. Дефектология мен логопедияның жеке пән ретіндегі мәні, мақсаты,
маңызы. Даму мүмкіндігі шектелген балаларды оқыту мен тәрбиелеу
ерекшелігі.
1.4. Қазіргі таңдағы дефектология ғылымын зерттеудің жолдары, дамуында
кемістігі бар балалардың психологиялық дамуы.
1.1 Дефектология ғылымына жалпы түсінік. Дефектология ғылымының
мақсаты, міндеті.
1.2. Дефектология ғылымына (сурдопедагогика, тифлопедагогика,
олигофренопедагогика, логопедия)сипаттама және басқа ғылымдармен
байланысы.
Дефектология (латынша defectus-кемістік және грекше logos-ғылым)
педагогика ғылымына жатады және кемтар балалардың психо-физиологиялық
дамуының ерекшеліктерін, оларды оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтарын
зерттейді.
Ѓылыми танудың бір бөлігі ретінде Дефектология дене мүшесі мен
психикасы кем балаларды және оларды оқыту мен тәрбиелеу проблемаларын
зерттейді.
Дефектология мынадай жеке салалар қатарын біріктіреді:
Сурдопедагогика - есту қабілеті төмен немесе керең балаларды оқыту және
тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Тифлопедагогика - көру қабілеті нашар немесе соқыр балаларды оқыту
және тәрбиелеу мәселелерін зерттейді;
Олигофренопедагогика - ақыл-ойы кем балаларды оқыту және тәрбиелеу;
Логопедия - тілі кемтар баларды түзету саласы.
Дефектология сонымен бірге өзіне кемтар балалардың психологиялық
ерекшеліктерін зерттейтін арнайы психологияны қамтиды.
Дефектологияда дифференциация (жіктелу) процесі жалғасуда, ѓылыми
зерттеулердің жаңа бағыттары туындауда (мысалы, психикалыќ дамуы тежелген
(ЗПР) балаларды зерттеу, қозғалу аппараттарында ақаулығы бар балаларды,
аќыл-ойы кем соқыр балалар немесе ақыл-ойы кем мылқау балаларды зерттеу
және т.б.).
Кемтар балаларды тәрбиелеу мен оқыту - күрделі әлеуметтік және
педагогикалық мєселе. Мұндағы мақсат - осы балаларды мүмкіншіліктері мен
қабілеттеріне қарай қоғамдық пайдалы еңбекке дайындау. Іс-әрекет -
тұлғаның негізгі әлеуметтік міндеті, сондықтан оны зерттеу және кемтар
балаларда іс-әрекетті дамыту олардың әлеуметтік қалыптасуына әсерін
тигізеді.
Ғылыми зерттеулердің әртүрлі тәсілдерін қолдана отырып, дефектология
ғылымы кемтар балалардың обьективті даму заңдылықтарын зерттейді, оларды
оқыту мен тәрбиелеу ж‰йесін жетілдіреді және негіздейді. Кемтар балаларды
оқыту мен тәрбиелеу әдістерін, формаларын, ќаѓидаларын, мазмұнын жасай
отырып, дефектология арнайы ұйымдастырылған оқыту-тәрбиелеу процесінен
туындайды.
Даму кемістігі, яғни психикалық немесе физиологиялық кемістігі, баланың
дұрыс дамуының бұзылуы, бұл барлығы тек жаман қасиеттер деген сөз емес.
Кемтар баланың дамуындағы кемістік олардыњ бойындаѓы кейбір жақсы
қасиеттерді жоғалтпайды, оѓан баланың қоршаған ортаға қалыптасу нәтижесі
мен оларды дұрыс тәрбиелеудіњ әсері мол. Мысалы, соқыр баланың есту
қабілеті, сезімталдық, иіс сезу, жылу сезу қабілеттері артып, баланыњ
айналаға бағыт-бағдар жасауына көмегі тиеді. Сол сияќты керең бала
қимылды, ќозѓалыс-тербелістерді к‰шті қабылдауѓа м‰мкіндіктері туындайды,
тек осыѓан дер кезінде дұрыс оќып-‰йренуге жаѓдайлар жасау керек.
Баланың психикалық және дене дамуындағы өзгеріс барлық процеске әсер
етеді және оның соңғы нәтижесі ретінде танымдық іс-әрекетіне әсер етеді.
Психофизиологиялық дамудыњ кеміс сипаты баланың тұлғалық қалыптасуына
өзіндік әсерін тигізеді.
Дамудағы кемтарлыќ сандыќ шектеуліктермен емес, ол ең алдымен негізгі
тірек ететін функциялардың сапалыќ өзіндік белгілерімен ерекшеленеді.
Арнайы оқыту мен тәрбиелеу жағдайында кемтар балалардың биологиялық
кемшіліктерін жеңуге болады. Нақты осы концепция дефектология
әдіснамасының негізін құрайды.
Дефектология ѓылымы кемтар бала дамуыныњ өзіндік белгілерін сапалы танып
білу принциптері мен тәсілдерін зерттейді.Сонымен ќатар, дефектология
педагогикалыќ ғылым ретінде негізгі педагогикалық категорияларѓа
сүйенеді.
Кемтар балаларды тәрбиелеу - дефектологияның негізгі ұғымдарының,
түсініктерінің бірі. Балалардың жалпы дамуы, құрбы-құрдастарымен және
үлкендермен қарым-қатынас жасауы тұлға болып қалыптасуы үшін маңызы зор.
Кемтар балаларды тәрбиелеу мақсаттары мен міндеттері педагогиканың жалпы
ќаѓидаларымен анықталады, яѓни қоғамдық пайдалы еңбекке белсенді
дайындау, азаматтық ќасиеттерін қалыптастыру т.с.с., бірақ оларды
аќаулыќтың құрылымына сєйкес ќажетті әдістер мен тәсілдер арќылы белгілі
мөлшерде қолданады.
Балалардыњ кемістіктерінің түріне қарай арнайы міндеттер туындайды.
Кемтар баланы тәрбиелеу жанұя мен мектептің тығыз байланысы негізінде,
бірін-бірі түсінгенде, бір-біріне көмектескенде, талап пен тәртіпті
байланыстыра алғанда іске асады.
Кемтар балалармен тәрбие жұмысы олардың жеке және жас ерекшеліктерімен
байланысты, өз беттілікке, яѓни өзіне-өзі қызмет ету дағдысын дамытуға,
еңбек және мәдени қылығына, ұжымда еңбек ету және өмір сүруге бағытталып
жүргізіледі.
Кемтар бала тәрбиесі мазмұнына белгілі бір жүйе, көзқарас, тұжырымдар
қалыптастырумен бірге, ой, еңбек, парасаттық, эстетикалық, құқықтық және
дене тәрбиесіне байланысты белгілі тәрбие міндеттері кіреді.
Кемтар баланың тәрбиесі ортаның өте нәзік әрі т‰сінушілік қарым-қатынасын
талап етеді, олардың кемістіктеріне немќұрайлы, к‰ле ќараудың пайдасынан
зияны көп. Баланы сенімділікке, оптимистік ойлауѓа, қиыншылықты жеңуге,
өз мүмкіншіліктерін дұрыс пайдалануға, жақсы қасиеттерді бағдарлауға, өз
қылығы мен іс-әрекетіне сынмен қарауға тәрбиелеудіњ маңызы зор.
Кемтар баланы оқыту және дамыту - бұл мақсатты бағыттағы білік, ептілік,
іс-әрекет дағдысын, өмірге және еңбекке маңызды дайындық құралдарын беру
және қабылдау процесі. Оқыту барысында білім және тәрбие мақсаттары
жүзеге асырылады. Дефектология арнайы дидактика мәселелерімен айналысады
(кемтар балаларды оқыту және білім теориясы). Оқу процесінің
ұйымдастырылуы, мақсаты, міндеті, мазмұны, ќаѓидалары балалар
кемістіктеріне қарай әрбір наќты арнайы оқу орындарына баѓытталып
жасалынады. Осыларѓа байланысты оқыту әдістері, құрал-жабдықтары, оқыту
мєселелері шешіледі. Бұл дефектологияның ең негізгі басты проблемасының
бірі. Т.А.Власованың айтуы бойынша, осы ғылымдағы барлық бөлімнің мақсаты
- кемтар баланың даму ерекшелігін ескере отырып, олардыњ ауытқуларын
жеңуге көмектесетін оқыту және тәрбиелеу жағдайын анықтау. Мысалы,
дифференциация (жіктелу) диагностикасын жетілдіру нәтижесінде орта
мектептегі үлгермеуші оќушылар арасынан ЗПР (задержка психического
развития, яѓни ќазаќшасы ПДТ- психикалыќ дамудыњ тежелуі) топтары шықты.
Кемтар баланы оқыту ж‰йесі мен әдісін таңдауда баланың жасы, кемістігінің
пайда болған уақыты да есептеледі. Мєселен, есту қабілетінен айрылу
сәтінің мәні зор, яѓни ол кезде тілі шығып үлгерді ме әйтпесе көру
ќабілеті ќай кезде жоѓалды, яѓни көз алдына елестету қабілеті сақталды ма
т.б.
Кемтар баланың дамуы дені сау балаға қарағанда көбінесе оқытуға,
тєрбиелеуге байланысты єрі тєуелді болады. Сондықтан оқыту процесінің
жүрмеуі немесе оның дер кезінде басталмауы кемтар баланың дамуына үлкен
зиян келтіреді, оның психикалыќ функцияларын тежейді.
Әрине, оқыту мен тәрбиелеу барысында кемтар баланың өздігінен емес,
мұғалімнің көмегімен іске асыратын қосымша мүмкіншіліктерін естен
шығармау керек. Л.С.Выготскийдің айтуынша, жақындағы даму зонасы тек бар
мүмкіндікті ғана белгілеп қоймай, кемтар баланың психикалыќ даму
перспективасына әсер етеді. Оқыту жақындағы даму зонасының актуальды
дамуға өтуіне әсер ету керек, яғни уақыт өткен сайын мұғалімнің
жетекшілігі артық болып, бала алдына ќойѓан міндеттерін өздігінен шеше
білуі керек. Бұл оқыту мен даму арасындағы ішкі қатынасты құрайды, яғни
дұрыс ұйымдастырылған оқыту мен тєрбиелеу психика функцияларына сүйене
отырып ж‰ргізіледі жєне өзінің соңынан дамытуды ала жүреді.
Арнайы дидактикадағы маңызды мәселеніњ бірі ретінде еңбекке оқыту мен
тәрбиелеуді айтуѓа болады. Арнайы мектептерде еңбек маңызды роль
атқарады, себебі ол оқушыларды өмірге, белгілі кәсіпке дайындап қана
қоймай, ақыл-ой және дене дамуындағы кемістіктердіњ дұрысталуына әсер
етеді. Еңбекке үйренген және дағдыланған бала жан-жақты дамуға мүмкіндік
алады.
Дефектологиядаѓы коррекция (латынша correctіo-түзету) - баланың
психофизиологиялық дамуындағы кемістігін түзетуге бағытталған
педагогикалық шара. Коррекция сөзінің астарында жеке дефектілерді түзету
(мысалы:тіл ақаулығын түзету), сол сияқты, кемтар балаға оқыту, тәрбиелеу
және дамыту процесінде жақсы жетістікке жетуге әсер ету жатыр. Дене
дамуындаѓы және танымдыќ іс-єрекетініњ дамуындағы кемтарлықты жою
“тәрбиелеу-түзету жұмыстарымен ” белгіленеді.
Тәрбиелеу-түзету жұмыстары кемтар балаға жалпы білім беру, оқыту
‰рдісінде ары қарай іске асады. Тәрбиелеу-түзету жұмысына еңбекке үлкен
үйрету мүмкіндіктер береді, мұнда балаларда тек кәсіби біліктілік қана
қалыптаспай, өз жұмысын жоспарлауға дағдылану, ауызша нұсқау беруге
жетекшілік етуге үйрету, жұмыс сапасын сын көзбен бағалау қалыптасады.
Сонымен, еңбекке баулудыњ кемтар балаларды оқыту мен дамытуда жан-жақты
маңызы бар, ал еңбек процесі ақыл-ой мен дене дамуындаѓы ақаулыќтарды
түзетуге оњ әсерін тигізеді.
Кемшілігін түзету мақсатында кемтар баланы дені сау баламен қарым-қатынас
жасауға жағдай туғызу керек. Кей жағдайда кемтар балаларға емдік-түзету
жаттығулары керек (емдік денешынықтыру, массаж, дәрілермен емдеу т.б).
Тәрбиелеу-түзету жұмыстарыныњ ж‰йесі кемтар баланың сақталған мүмкіндігін
пайдаланумен құрылады, Л.С.Выготскийдің айтуынша, бұл бұзылған және
әлсіреген функцияларды дамытуға, адам тіршілігінің іс-әрекетінің
негізініњ, яѓни жоғары психикалыќ процестердіњ дамуына мүмкіндік береді.
Арнайы мектептің түріне қарай тәрбиелеу-түзету жұмыстарының әдістері мен
формалары ерекшеленеді, бірақ олардың барлығы баланың физикалық және
психикалық жан-жақты дамуына бағытталады.
Компенсация (латынша соmpensatіo - өтеу,орнын толтыру, тењестіру)
организмнің бұзылған немесе жетілмей қалған функцияларын қайта құру,
орнына келтіру деген сөз. Бұл - туа біткен кемтарлықтың ізімен ағзаның
бейімделу процесі. Мєселен, соқыр болып туылған баланың көру анализаторы
функциясының компенсациясы сипап-сезу органының жетілуі арқылы өтелуі
мүмкін.
Компенсация процесі жоғары ж‰йке қызметінің маңызды қосалқы
мүмкіндіктеріне сүйенеді. Кемтар балаларда компенсация процесінде жаңа
динамикалыќ жүйелер байланысы құрылады, тұлға дамып, бұзылған функциялар
түзеледі.
Осы жөнінде Л.С.Выготский кемістіктіњ теріс жаќтарын компенсацияныњ пайда
жаќтарына айналдыру заңында айтады: “Кемтар баланың өзіндік қасиеті ең
алдымен кем функциясының өмірге жаңадан құрылуынан, даму процесі
кезіндегі компенсация арқылы тұлғаның кемістікке әсерінің бірігуінен
болады. Егер соқыр немесе керең бала дені сау бала сияқты дамып келе
жатса, онда кемтар бала мұндай жетістікке басқадай әдіспен, басқадай
жолмен, басқа құралдармен қол жеткізеді. Мұғалімге ең маңыздысы - баланы
алып жүретін өзіндік жолды дұрыс таңдай білу болып табылады”.
Кемтар баланың дамуында алғашқы кемістік емес, оның екінші әлеуметтік
салдары, єлеуметтік-психологиялық тұрѓыда іске асуы жетекші рөлді
атқарады. Компенсация процесініњ кемістікті түзетуге толық мүмкіндігі
жоқ, бірақ олар кемістік тудыратын қиындықтарды жеңуге көмектеседі.
Сондықтан Л.С.Выготский кемтар баланың әлеуметтік тәрбиесін, оның табиғи
кемшілігіне негізделген тәсілмен түзетуді ғылыми және нақты, дұрыс жол
деп есептеген. Бұл баланы әртүрлі қоғамдық қарым-қатынасқа, белсенді
араласуға, мүмкіндіктерін ескере отырып, қоғамдық пайдалы еңбекке қосу
дегенді білдіреді.
Арнайы педагогикалық әсер ету шаралары қаншалықты ерте басталса,
компенсация процесі де соншалықты жақсы дамиды. Дамудың алғашқы сатысында
басталған түзету-тәрбиелеу жұмыстары баланың дұрыс бағытта дамуына әсер
етеді. Түзету-тәрбиелеу жұмыстарының әдістері дамудың барлық сатыларында
қолданылады, өйткені бұзылған функцияның компенсациясы бірден қалыпқа
келмейді, белгілі бір заңдылықтарға байланысты бірте-бірте қалыптасады.
Бала тұлғасының жан-жақты дамуы компенсацияның жоғарғы формасын
білдіреді. Бірақ даму ақаулығының кейбір түрлеріне компенсация шектеулі
пайда келтіреді. Мысалы, ақыл-ойы дамуы кем балаларға кемістікті
компенсациялау жартылай ғана мүмкін, себебі, ақыл-ойдың күрделі бұзылуы
жоғарғы психика процесінің дамуына кедергісін тигізеді. Бұл ақыл-есі кем
балаларды дамытуды шектеу деген сөз емес, керісінше, түзету-тәрбиелеу
жұмыстары процесінде олардың ойлау қабілеттерін белгілі-бір деңгейге
көтеру.
Дамуында ақаулығы бар балалардың қолайсыз жағдайлардың әсерінен (ауыруы,
психикасына түскен салмақ немесе стресс) компенсаторлы механизмдері
бұзылуы мүмкін. Мұндай кезде еңбекке деген қабілеті бірден төмендейді
және дамуы тежеледі. Бұл ќұбылысты декомпенсация деп атайды. Мұндай
функциональды бұзылулар психика процесінің нашарлауына және
тұрақсыздығына әкеледі. Осындай халдегі бала сабаќтарда тапсырманың аз
мөлшерде берілуін сақтау режимін қажет етеді.
Дамуында ақаулығы бар балаларда компенсация процесінің дұрыс жүруі кейбір
жағдайларды талап етеді. Олар төмендегідей:
1) оқыту және тәрбиелеу жүйесін дұрыс ұйымдастыру, оқу процесін тәрбиелеу-
түзету жұмыстарын арнайы әдістері мен тәсілдері негізінде құру;
2) Оқытуды еңбекпен біріктіру принциптерін пайдалану, бұл баланың ақыл-
ойының да дене бітімінің де дамуына әсер етеді.
3) балалар ұжымындағы дұрыс қарым-қатынас, сонымен бірге педагог пен
оқушы арасындағы қарым-қатынас;
4) оқу жұмысының және балалар демалысының кестесін дұрыс ұйымдастыру;
5) оқушылардың белсенділігін арттыруға бағытталған оқыту тәсілдерінің
түрлерін ауыстырып отыру;
6) әртүрлі оқу құралдарын, арнайы және техникалық құралдарды қолдану.
Әлеуметтік реабилитацияныњ ( латынша rehabіlіtos - қабілетті қалыпқа
келтіру мүмкіндігі) дєрігерлік-педагогикалық мєні - кемтар баланы
әлеуметтік ортаға тарту, психофизикалық мүмкіндіктерінің деңгейіне қарай
қоғамдық өмірге және еңбекке араластыру. Бұл - дефектологияның
теориясындағы, практикасындағы да ең негізгі міндет,
Реабилитация даму кемістіктерін жоюѓа немесе жењілдетуге баѓытталѓан
дєрігерлік құралдардың көмегімен, сонымен ќатар арнайы оқытуға,
тәрбиелеуге және кәсіби дайындауға бағытталѓан шаралар негізінде іске
асады. Реабилитация міндеттері кемтар балалардың әртүрлі категорияларына
арналған арнайы оқу орындары жүйесінде шешіледі, онда оқыту процесін
ұйымдастыру ерекшеліктері кемтар бала дамуының ерекшелігімен анықталады.
Әлеуметтік адаптация (латынша ыңғайлау) ақыл-ойы кем балаларды қоғамдық
нормалар мен құндылықтар жүйесіне сейкес жеке және топтық қылық-
єрекеттерін ыњѓайѓа келтіру. Ақыл-ойы кем балалардың даму ауытқуларына
байланысты әлеуметтік ортамен өзара әрекеті, талаптарѓа, болып жатқан
өзгерістерге сәйкес қалыптасу қабілеті төмен болады. Олар қалыптасқан
нормалардың көлемінде өз мақсаттарына жету жолында ерекше қиындықтарды
бастан кешіреді, мұның өзі оларда кері єрекеттер туғызып, әрекет-
қылықтарындағы ауытқуларға әкеп соғады.
Ақыл-ойы кем балаларды тәрбиелеп оқыту міндеттеріне олардың қоғаммен,
ұжыммен өзара қатынасты сәйкестендіруді қамтамасыз ету және әлеуметтік
нормалар мен ережелерді саналы түрде орындаулары кіреді.
Әлеуметтік адаптация ақыл-ойы кем балаларды қоғамдық пайдалы өмірге
белсенді араласу мүмкіндіктеріне жол ашады. Арнайы оқу орындарындағы
тәжірибелердің көрсеткеніндей, мектептердің оқушылары қоғамдағы әрекет,
қылық нормаларын игеру қабілеттеріне ие екендігін көрсетті.
Реабилитация мүмкіндіктері әр жыл сайын кеңейіп келеді, ғылыми және
техникалық жетістіктер реабилитация әдістері мен тәсілдерін дамытуға әсер
етеді. Есту қабілеті мен көру қабілеті төмен балаларға арналған
мектептерде қолданылатын жаңа аппаратуралар, оқытудың техникалық
құралдары оқыту нәтижесін көтереді, жақсартады.
1.3. Дефектология мен логопедияның жеке пән ретіндегі мәні, мақсаты,
маңызы. Даму мүмкіндігі шектелген балаларды оқыту
мен тәрбиелеу ерекшелігі.
Әртүрлі дамуында ақаулығы бар балалардың дене және ақыл-ой, психикалыќ
даму ерекшеліктері мен обьективті заңдылықтарын терең және жан-жақты
зерттеу - дефектологияның негізгі мақсатының бірі.
Дефектология білім саласы ретінде әртүрлі категориялардағы кемтар
балаларды оқыту, тәрбиелеу, олардың даму заңдылықтарын құру және оның
жеке тармақтарының дамуы нәтижесінде құрылады. Бұл заңдылықтарды әртүрлі
мамандар (педагогтар, дефектологтар, дәрігерлер, физиологтар, психологтар
және т.б) кемтар баланы комплексті және жан-жақты зерттеу нәтижесінде
ғана анықтай алады.
Ғылыми негізді арнайы педагогиканы кемтар баланы жан-жақты емдік,
физиологиялық, психологиялық зерттеулер құрады.Оларѓа дамуында єрт‰рлі
кемістігі бар балалардыњ т‰зелу-ыњѓайлану м‰мкіндіктері мен кемістіктіњ
негізін,ќұрылымын аныќтау, арнайы оќыту-тєрбиелеуді ұйымдастыру
маќсатында кемтар балаларды педагогикалыќ жіктеу мєселесін шешу, кемтар
балаларды аныќтап, есепке алу жатады.
Бұл шаралардыњ ақаулыќтардыњ бастапќы кезењінде ж‰ргізілуі нєтижелі болып
келеді. Мєселен, есту ақаулығын анықтау тәсілі баланың өмірінің алғашқы
жолында-ақ мүмкін болып отыр. Бұл есту және сөйлеу қабілетін дамыту
жұмыстарын дер кезінде бастауға мүмкіндік туғызады. Сол сияқты тірек-
қозғалыс аппараты бұзылған балалар мен көру ақаулары бар балаларды да
олардыњ дамуының алғашқы сатыларында-ақ анықтауға болады. Ақыл-ой
дамуында ақаулығы бар балаларды анықтау дєрігерлік-педагогикалық
комиссияның көмегімен іске асады.
Дефектология теориялық сұрақтарды талдаумен, анықтау құралдарын жасаумен,
пєрменді єдістемелер табумен және т.б. айналысады. Бірақ ақыл-ойы
дамуында ақаулығы бар балаларды ерте жастан анықтау әлі де көп жағдайда
мүмкін болмай отыр, бұл терең ғылыми ізденістер мен арнайы балалар
мекемелеріне балаларды жинаќтау комиссиясының жұмысын ұйымдастыруды талап
етеді.
Дамуында ақаулығы бар балалардың арнайы мекемелерін дамыту және
ұйымдастыру принциптерін негіздеу және құру.
Кемтар балаларды оқыту, тәрбиелеу және дамыту тарихы оларды арнайы
педагогикалық мекемелерде оқыту керектігін көрсетті.
Біздің елімізде кемтар балаларға білім беру жүйесін ұйымдастыру өкімет
міндетінде. Дефектология мектепке дейінгі балаларды оқыту мен тәрбиелеу
проблемаларын ғылыми және тәжірибе жүзінде шешіп отыр. Кемтар балалардың
дефектісін түзету және дұрыс дамуына оларды арнайы оқыту мен тәрбиелеу
процесінің ерте жүргізілуі әсер етеді.
Арнайы мектеп жұмыстарының негізгі ќаѓидаларыныњ бірі - кемтар баланы
оқыту мен тәрбиелеудің бірлігі.
Кемтар баланың адамгершілік қасиетіне дұрыс көзќарас - барлық арнайы
оқыту-тәрбиелеу мекемелерінің міндетті де, жетекші ќаѓидаларының бірі.
Дамуында ақаулығы бар балаларды оқытып-тәрбиелеу процесінің мақсатын,
міндетін, мазмұнын және тәсілдерін анықтау.
Дефектология жалпы және арнайы тәрбиенің қарым-қатынасы, ақаулықтың
дамуын тежеу құралдары, психологиялық-педагогикалық құралдармен кемтар
балалардың дамуын түзету мүмкіндіктерінің маңыздылыѓын қарастырады.
Арнайы дидактикалық жүйелер арнайы мектептің әрбір түріндегі оқытудың
белгілі ќаѓидаларын, оқыту процесін ұйымдастыру формаларын, оқыту
тәсілдері мен құралдарын зерттейді.
Мектептегі оқытылып жатқан оқу пєндері арнайы оқулықтармен, әдістерімен,
көрнекі және техникалық құралдармен сәйкес келеді. Кемтар балаларды
оқытуда, олардың танымдық көзқарасын көтеруде педагогикалық құрал негізгі
роль атқарады. Қажетті жағдайларда дєрігерлік-емдеу құралдарына көмекші,
қосымша рөл беріледі. “Бәлкім, адамзат соқырлықты, кереңдікті, ақыл-ойы
кемдікті ерте ме, кеш пе жеңеді, бірақ, медициналық және биологиялық
тұрғыдан қарағанда әлеуметтік және педагогикалық жаѓынан анағұрлым
ертерек жеңеді”,-деп жазды Л.С.Выготский.
Ғылымдардың негізін игеру барысында дамуында ақаулығы бар балалардың ақыл-
ой тәрбиесі іске асырылады. Жалпы білім еңбек оқытуы және тәрбиесімен
біртұтас. Дене тәрбиесі, бір жағынан, дене бітімі сапасын нығайту
функциясын, кеңістікте бағдарлауын дамыту функциясын атқарса, екінші
жағынан, ауырған дерттерінің зардаптарын түзету функциясын атқарады.
1.4. Қазіргі таңдағы дефектология ғылымын зерттеудің жолдары, дамуында
кемістігі бар балалардың психологиялық дамуы.
Дефектология бір-бірімен аралас психологиялық-педагогикалық және
медициналық ғылымдармен тығыз байланыста дамиды.
Дефектология мен жалпы педагогиканың мақсат, ќаѓидалары бір, дегенмен де
кемтар балалардың дамуы, тәрбиесі, оқытудағы арнайы міндеттерден өзіндік
тұжырымдар жүйесін жасайды.
Кемтар баланың әртүрлі жастағы психикалық дамуын зерттеу дефектологияны
педагогикалық және балалар психологиясымен жақындатады. Балалар
психологиясында баланың әртүрлі даму кезеңдеріндегі тұлға болып қалыптасу
заңдарын құру - негізгі міндеті болып табылады. Педагогикалық
психологияда жалпы мектептегі оқыту, тәрбиелеу процесіндегі тұлға
қалыптастыру және білім, білік, дағдыларды игерудің психологиялық
заңдылықтары зерттеледі. Сондықтан бұл екі ғылым да кемтар балалардың
даму заңдылықтарын зерттейтін ғылым болып табылады жєне дефектологияға
қажетті материалдар бере алады. Аќыл-ойы дұрыс адамның психикасы мен
психикалық дамуының жүру заңдылықтарын білмейінше, кемтар балаларды
тәрбиелеу және оқытудың ғылыми жүйесін жасау мүмкін емес.
Дефектология дамуында ақаулығы бар балалардың дамуы, тәрбиесі, оқытылуы,
зерттеу мәселелерімен шұғылданатындықтан тағы да бірнеше ғылымдардың
көмегі қажет. Мысалы, невропатология (жүйке жүйесінің функционалдық және
органикалық ауруы туралы ғылым), патологиялық анатомия (ағза
құрылысындағы ақаулықтарды зерттейтін ғылым), патофизиология
(патологиялық процестердің жүру, даму және пайда болу заңдылықтары туралы
ғылым), жалпы және медициналық генетика (тұқым қуалаушылық аурулардың
заңдары туралы ғылым), психопотолия (психика дерттері, оның себептері,
жүруі, алдын-алу және емдеу туралы ғылым), балалар психиатриясы ( балалар
жасындағы психопатологиялық құбылыстарды зерттейтін ғылым) т.б., ал
сурдопедагогика және тифлопедагогика үшін отоларингология (мұрын, құлақ,
тамақ аурулары туралы ғылым) және офтальмологияның (көру мүшелерінің
аурулары туралы ғылым) мәліметтері маңызды.
Бұзылған психикалық функцияларды қайтадан орнына келтіру әдістерін
қолдану кезінде патопсихология (мидың патологиялық жағдайдағы психикалық
іс-әрекетінің өзгеруін зерттейтін психологияның саласы) көмектеседі.
Дефектология кемтар балалар дамуының психофизикалық ерекшеліктерін және
оларды оқыту мен тәрбиелеудің заңдылықтарын зерттеу мақсатында ғылыми-
педагогикалық зерттеу әдістері жүйесін қолданады.
Әртүрлі деңгейдегі дамуында ақаулығы бар балалардың жеке ауытқулары мен
ерекшеліктеріне бағытталған әдістердің ерекше мәні бар. Мұндай балалардың
даму заңдылықтарын және ерекшеліктерін зерттеу оларға білім беру деңгейін
жоғарылатуға әсерін тигізеді. Бұл, яғни зерттеу жұмыстары бірінші жанұяда
жүргізіліп , сосын барлық оқу жылдарында мектепте жүргізіледі де, ары
қарай жеке өмір сүру жағдайында жалғастырылады.
Мұғалімдердің, тәрбиешілердің, психологтардың және дәрігерлердің
салыстырулары арқылы шыққан қорытындыларды зерттеудің бірікпесі - ақыл-
ойы кем балаларды психологиялық-педагогикалық зерттеудің міндетті шарты.
Дефектологиядағы ғылыми зерттеулердің негізгі міндеті - балалардағы
кемтарлыќтыњ дамуын жеңу және ескертудің нәтижелі тәсілдерін жасау.
Дефектология ғылыми педагогикалық зерттеулерінде педагогикалық және
психологиялық белгілі әдістерді қолданады. Яғни, табиғи жағдайдағы
белгілі-бір психологиялық-педагогикалық құбылыстарды танып білуге
бағытталған бақылау әдісін, оқушылардағы тұлға қалыптасу ерекшеліктерін
анықтауға және түзету-тәрбиелеу процесінің пәрменділігін анықтауға
көмектесетін алдын-ала жасалған жоспар бойынша байқау немесе әңгімелесу
әдістерін жатқызуға болады.
Сонымен бірге, табиғи және лабораториялық эксперимент түрлері кең
қолданылады. Эксперименттік тапсырмалар қалыптасқан ерекшеліктер мен
әртүрлі қиындықтарды анықтап қана қоймай, баланың даму мүмкіндіктерін
білуге көмектеседі. Бұның өзі баланың өзіндік ерекшелігін дұрыс түсініп,
оның дамуындағы ауытқуды жеңу жолындағы жұмыстарды табысты ұйымдастыруға
жол ашады.
Ақыл-ойы кем балалар туралы деректер алудың маңызды көзі - балалар іс-
әрекетінің қорытындысына талдау жасау болып табылады. Яғни, балалардың
қоршаған орта туралы ойын, олардың психикалық ерекшелігін анықтайтын
әртүрлі қылықтары, салған суреттері, жазба жұмыстарын айтуға болады. Бұл
әдіс балалардың бейімділігін, қабілетін, жеке ќасиеттерін көрсетіп
береді.
Ақыл-ойы кем балаларды танып білудің құнды құралдарына психологиялық және
әлеуметтік зерттеу әдістері жатады.
Олардың ішінде анкета, өзін-өзі бағалау, социометрия (топтағы тұлға
аралық қатынасты зерттеу) және зерттелетін мінездемелердің сандық
көрсеткіштерін анықтайтын математикалық әдістерді айтуға болады.
Дефектология қазіргі ғылыми зерттеулердің әдістерін жетілдіріп, жаңа
әдістерін жасайды. Негізінде психологиялық-педагогикалық зерттеулерде бір
ғана әдіс қолданылмай, бір-бірін толықтырушы бірнеше әдістер қолданылады.
Мұндай әртүрлі әдістерді кешенді қолдану шығатын нәтижелердің беріктігін
қамтамасыз етеді. “Кемтар бала” туралы ұғым және кемтарлықтыњ даму
ерекшеліктері.
Дефектологияда “Кемтар балалар” деп дене және психикалық ауытқуларының
олардыњ жалпы дамуының бұзылуына әкеп соқтырған балаларды айтамыз.
(грекше anomalos-дұрыс емес деген сөз).
Дефект (латынша defectus-кемшілік, кемістік деген сөз) бала дамуының
функциясын белгілі бір жағдайларға ғана байланысты бұзады. Бір
кемістіктіњ болуы кемтар болып дамуды белгілемейді. Бір құлақтың естімей
қалуы, әйтпесе бір көздің зақымдануы міндетті түрде даму кемістігіне әкеп
соқпайды. Өйткені бұл жағдайда есту және көру сигналдарын қабылдау
мүмкіндіктері сақталған. Кемістіктіњ бұндай түрлері ортамен қарым-қатынас
жасауға, оқу материалдарын игеруге, орта білім беретін мектептерде оқуға
бөгет бола алмайды. Яғни, бұл ақаулықтар кемтар дамудың себептері бола
алмайды.
Жалпы дамудың белгілі-бір сатысына жеткен үлкен адамдағы кемістік,
психикалық дамуы дұрыс жағдайда өткендіктен ешқандай ауытқуға әкеп
соқпайды. Сондықтан, кемістіктіњ әсерінен психикалық дамуында бұзылуы бар
және арнайы оқыту мен тәрбиелеуді қажет ететін балаларды кемтар балаларға
жатқызады.
Кемтар балалардың негізгі категорияларына жататындар мынадай топтарды
ќұрайды: есту ақаулықтары бар балалар (кереңдер, саңыраулар, кеш есту
қабілетінен айрылғандар); көру ақаулықтары бар балалар (соқырлар, нашар
көретіндер); сөйлеу ақаулығы бар балалар (логопаттар); ақыл-ой дамуы
кешеуілдеген балалар (ақыл-есі кем балалар, психикалыќ дамуы тежелген
балалар); психофизиологиялық дамуында комплексті ақаулықтары бар балалар
(керең, соқыр, мылқау, ақыл-ойы кем немесе соқыр, ақыл-ойы кем керең
балалар - слепоглухонемые-орысшасы), тірек қозғалыс аппараты бұзылған
балалар.
Кемтар балаларды оқыту мен тәрбиелеу оларды өмірмен араластыру, оларды
өндіріске бейімдеу - өте қиын әлеуметтік және педагогикалық мәселе.
Кемтар балалар - қиын және әртүрлі мінезді топ болып табылады. Дамудағы
әртүрлі ақаулық баланың әлеуметтік қалыптасуына, олардың танымдық
мүмкіндіктеріне және еңбек іс-әрекетіне өз әсерін тигізеді. Дефектілер
сипатына қарай баланың даму процесінде кейбіреуі толыќ түзеледі, енді
біреулері ыңғайланады.
Баланың дұрыс дамуының қиындығы мен сипатын олармен жасалған
педагогикалық жұмыстың әртүрлі формалары анықтайды.
Дене және ақыл-ой дамуындағы ақаулық баланың бүкіл танымдық іс-әрекетіне
және оның соңғы нәтижесіне әсерін тигізеді. Кемтар баланың білім деңгейі
бірден көрініп тұрады.
Ақаулық сипаты арнайы мектеп оқушыларының тәжірибелік іс-әрекетіндегі
мүмкіндіктеріне де өз әсерін тигізеді. Арнайы мектептің кейбір оқушылары
ќажетті білімдерді игерсе, енді біреулері ењ ќарапайым білімді ѓана игере
алады және олардыњ өмірі мен еңбек жолын ќосымша көмек арќылы
ұйымдастыруды талап етеді.
Кемтар балаға деген қатынас әлемдік тарихта ұзақ эволюцияны бастан
кешірді. Қоғамдық дамудың алғашқы сатысында кемтар баланың жағдайы өте
ауыр болды. Құл иеленушілік заманында дене дамуында әртүрлі ақаулығы бар
балалардың көзін жойып отырды. Орта ғасырда бала дамуының кез-келген
ауытқуын қара, дүлей күштің келуі деп қараған. Қорытындысында, кемтар
балалар ортадан жекеленіп, тағдыр тәлкегіне салынған.
Қоғамдық жетістіктер ғылыми-техникалық прогресс, педагогикалық ойлардың
дамуы және тарихтың келесі кезеңдері ортаның кемтар балаға, оны оқыту мен
тәрбиелеуге деген көзқарасын өзгертті. Оларды қоғамдық пайдалы жұмысқа
үйрету қажеттілігін туындатты.
Медицина және психология ғылымдарының дамуы кемтар балалардың дамуында
болатын ерекшеліктерге көз жеткізді. Кемтарлықтың түрлерін, олардың
себептерін, жеке кемістікті анықтау ќолѓа алына бастады.
19-ғасырдың басында естуінде ақаулығы бар және соқырларға арналған
алғашқы арнайы мектептер ашылды. Содан кейін ақыл-ойы кем балаларға
арналған мектептер де ашыла бастады. Осы кезден бастап кемтар балалардың
тәрбиесі мен олардың қоғамдағы орнының жаңа сатысы басталды.
Арнайы оқыту-тәрбиелеу мекемелерін ұйымдастыру жеке және қайырымдылық
мекемесінен мемлекеттің кемтар балаларды оқыту және тәрбиелеу жүйесіне
дейін дамыды.
Кемтар балалардың дамуы тек теріс белгілермен ѓана ерекшеленбейді. Бұл
өзіндік ерекшеліктері бар кемістіктіњ дамуын аныќтауды талап етеді.
Кемтарлықтың себептері. Кемтар балалардың негізгі категориялары.
Дамудың кемтарлығы немесе кемістіктіњ негізінде ж‰йке жүйесі мен белгілі
анализаторлардың бір немесе барлық ағза ісінің белгісіз (атипичное)
құрылымы нәтижесінде пайда болған ауытқулар жатады. Ауытқулар жатыр
ішінде, туғаннан кейінгі дамуда немесе тұқым қуалаушылық факторлардың
нәтижесінде пайда болады. Кемтарлықтың себептеріне байланысты оларды туа
біткен және жүре келе пайда болѓан деп екіге бөледі.
Педагог-дефектологқа ең алдымен бас миының туа біткен аномальды дамуымен,
есту ағзасында, тілінде немесе туған кезде және тұрмыста жараќат
алғаннан, нейроинфекциялардан пайда болған ауытқулармен жұмыс істеуге
тура келеді.
Ж‰йке жүйесі патологиясының барлық түрінде кемістікке єкелген ауру ошағын
анықтауға болады. Сондықтан мұндай жағдайда органикалық ауытқу, яғни туа
біткен немесе жүре пайда болған ауытқу туралы айтылады. Органикалық
ауытқумен қатар ж‰йке жүйесінің жеке функцияларының жоғары қоздырғыш
немесе тежегішке байланысты бұзылулары кездесуі мүмкін. Мұндай жағдайда
ж‰йке іс-әрекетінің функциональды бұзылуына, яғни ж‰йкедегі жеке
бөліктердіњ жұмысындаѓы бұзылыстарѓа мєн беру керектігін психолог-ѓалым
Л.О.Бадалян өзініњ ењбектерінде жазады.
Туа пайда болатын кемтарлықтың себептері әртүрлі: бірінші топқа, жатырда
өсіп келе жатқан нәрестеге теріс әсерін тигізетін, ауытқуларѓа єкелетін
патогенді агенттерді жатќызады. Бұларѓа инфекциялар, дене және психикалық
жараќаттар, жүктілік кезіндегі токсикоздар, интоксикациялар, яғни аѓзаның
улы затпен улануы, дене ыстыѓыныњ көтерілу әсері, жүкті әйелдің әртүрлі
аурумен ауыруы, мысалы, жүрек ауруы, өкпе ауруы және т.б. жатады.
Ананың ашығуы, дистрофия, дұрыс тамақтанбау іштегі нәрестеге құнды
заттар, белоктыњ, майдың, көмірсулардың, дєрумендердің жетіспеушілігін
туғызады.
Жатыр іші инфекциясының қоздырғышы қызылша, грипп, және т.б ауруларының
вирустары болып табылады. Ауру ана инфекция көзі деп есептеледі. Яѓни,
жатырдағы сәбиге инфекция көбінесе жүктілік кезінде жұғады.
Ж‰йке жүйесінің, есту және көру ағзаларының, дене және психикалық
дамудағы ауытқулардың ауыр түрі токсоплазмоз кезінде болады. Токсоплазмоз
ќоздырғышы ана ағзасындаѓы сәбиге плацент арқылы өтеді, бұл ќоздырғыш
вирустары адамға үй жануарлары мен құстарынан жұғады. Бала туа пайда
болған қызылшамен ауырғанда көздің әртүрлі зақымдануы белгілі болады,
мысалы катаракта ауруы, яѓни көз хрусталиктерініњ бұлынѓырлануын айтуѓа
болады. Сонымен бірге қозғалыстағы ауытқулар да көрініс береді. Ж‰йке
жүйесінің жатыр іші инфекциясының әсерінен микроцефалия, гидроцефалия,
спастикалық параличтер мен парездері бар балалар туылады.
Әртүрлі зиянды заттар әсерінен ішкі секреция бездерінің іс-әрекеттері
бұзылады, мұндай жағдайда жүкті әйелдің кейбір гармонды ауытқулары жатыр
ішіндегі бала дауына кері әсерін тигізеді.
Өзін-өзі емдеу, дәрілік препараттарды бақылаусыз, дәрігердің кеңесінсіз
қабылдау, жүктілікті тоқтатпақ оймен жасалған сәтсіз әрекеттер, адамдаѓы
өмірге маңызды ағзаның ауруѓа шалдыѓуы және басқа да түрлі жағдайлар
жатыр ішіндегі нәресте дамуына кері єсерін қалдырады.
Мидың єртүрлі эмбрионды бұзылуы ана мен бала қанының ќан резусының
бірікпеуінен болады. Мұндай жағдайда көбіне бастың самай жағы және есту
ж‰йкелері зақымданады.
Туа пайда болған кемтарлықтың екінші тобына тұқым қуалаушылыќ арќылы
ағзаның генетикалық зақымдануларын жатќызады.
Тұқым қуалаушылықтың қарапайым бірлігіне хромосомдардағы гендерді
жатќызады. Хромосомдардың құрамды бөлігінде аѓзаның маңызды белгілері
орналасќан єрі бекіген болады.Жекелей бекіген гендер арќылы хромосомдар
келесі тұќымѓа беріледі.
Кейбір олигофренияның түрлері мєселен, Даун ауруы жєне психоз аурулары
хромосомдардың саны немесе құрылысы бұзылғанда тұқым қуалауы мүмкін. Бұл
ауытқулар ата-ананың хромосом жиынтығының бұзылуынан болады. Жаңа туған
сәбилер арасында хромосом ауруының жиілігі шамамен 1% құрайды. Көру
анизаторларының кейбір бұзылуы мен саңыраулықтың кейбір түрлері де тұқым
қуалайды. Хромосом аурулары аќыл-ой кемістігініњ себебі болатын
микроцефалияда (мидаѓы ‰лкен жартышардыњ жетілмеуі) кездеседі.
Ата-ананың наркоман немесе маск‰нем болуы болашақ ұрпаққа кері әсер етіп,
туа пайда болатын кемтарлыққа душар етеді. Маскүнем отбасылардан көбінесе
ақыл-ойы кем балалар, орталық жүйке жүйесі ауруларымен және басқа да
патологиялық ауытқулармен ауыратын балалар туылады. Сонымен бірге
жүктілік кезінде аз ѓана шамада ішілген спирттік ішімдік немесе тіпті
жүктілік алдында ішілген ішімдік болашақ сәби тағдырын өлтіруі мүмкін.
Туған кезде және туғаннан кейін болған жарақаттар бала организмінің
дамуындағы әртүрлі ауытқуларға әкеледі.Туған кезде нәрестеде механикалы
жарақаттар болуы мүмкін, яғни толғақтығы ұзақ және созылмалы болуы немесе
тез болуы кезінде кездеседі.
Мұндайда миға қан құйылып кетеді. Қанның дұрыс айналмауы асфиксияға, яғни
туылған кезде баланың тұншығып, дем алмай туылуы, өттегінің жетіспеуіне
єкеп соѓады. Жатырдағы баланың дұрыс жатпауынан болатын толғақтың ұзаққа
созылуы иықтағы ж‰йке бірікпесін жарақаттайды, нәтижесінде қолдың
перифериялыќ параличі пайда болады.
Сұрақтар мен тапсырмалар:
1.Педагогикалық ғылымдардың ішінде дефектологияның алатын орны
қандай?
2.Дефектологияның негізгі міндеттерін атаңыз?
3.Дефектология қандай ғылымдармен тығыз байланыста?
2. 4.Ақыл-ойы кем балаларды әлеуметтік реабилитациалау және
адаптациялау ұғымдарына түсініктеме беріңіз?
5.Дефектологияның әдіснеме (методологиялық) негізінің мәнін ашып
беріңіз?
6. Дефектология қандай жеке салаларға бөлінеді
Әдебиеттер
1.Выготский Л.С. собр.соч.-М. 1983- т.5
2.Дефектологический словарь.-М.1970
3.Лубовский В.И. Некоторые актуальные проблемы советской дефектологии
(Дефектология.-1987-№5-с3-11)
4.Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под. Редак.А.И.Дьячкова-
М.,1965
5.В.А.Лапшин., Б.П.Пузанов “Основы дефектологии”-М., ”Просвещение” 1990
6.Дефектологический словарь-М1970
7. Т.А.Власова. М.С.Певзнер. О детях с отклонениями в развитии-М.1973.
8.Основы обучения и воспитания аномальных детей (Под.ред.А.И.Дьячкова-
М.,1965.
9.Коберник Г.Н., Синев В.Н. Введение в специальность. Дефектология.-Киев
1984.
3 лекция. Логопедия ғылымы.
3.1. Логопедия пәнінің мақсаты, міндеттері, зерттеу әдістері.
3.2. Тіл кемістігін зерттеу, тілінің құрпмдық бөліктері және олардың
дамуы.
3.3. Дамуында тіл кемістігі бар балаларды тәрбиелеу және оқытудың
жолдары.
Жалпы білім беретін мектептегі бастауыш сынып оқушыларының үлгермеушілік
мәселесі – бұрыннан педагогтар, психологтар, дәрігерлер мен
социологтардың көңіліндегі мәселелер. Олар балалардың ақыл-есі кем топ
қатарына жатпайтын,білімде қажетті қабілеттілікке ие ерекше тобын
анықтады.Бұл балалар психикалық дамуы тежелгендерге ПДТ немесе орысша
ЗПР-задержка психического развития жатқызылды.
М.С.Певзнер мен Т.А.Власовалар бұл топтағы балалардың тұлғалық
қалыптасуындағы эмоционалды дамудың роліне көңіл бөліп,нейродинамикалық
бұзылулардың мәніне тоқталды. Осыған орай психикалық және
психофизиологиялық инфантилизм негізінде пайда болатын психикалық дамудың
тежелуі анықталды. Бұның өзі жүктілік кезеңдегі орталық жүйке жүйесіне
зиянды әсердің болуымен байланысты болды.Баланың алғашқы өмір
сатысындағы әртүрлі патогендік факторлардың нәтижесінде пайда болған
тежелулер де осымен байланысты өрбіді.
Психикалық дамудың тежелуін психикалық инфантилизмнің күрделі емес түрі
деп бағалау көбінесе арнайы оқыту әдістерін талап етпейді. Дегенмен,
айқын нейродинамикалық, бірінші кезекте церебрастеникалық бұзылыстың
басым болуы ПДТ балаларға психо-педагогикалық түзетулерді ғана емес,
сонымен бірге, емдеу іс-шараларын жүргізуді талап етті.
К.С.Лебединскаяның ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижесінде ПДТ-нің
этиопатогенетикалық жүйесі ұсынылды. Оның негізгі клиникалық типтері
этиопатогенетикалық принциптер бойынша былай жіктеледі:
1конституционалды шығу типі
2соматогенді шығу типі
3психогенді шығу типі
4церебралды-органикалық шығу типі.
Бұл типтер структуралық ерекшеліктері мен кемістіктің екі негізгі
компоненттері бойынша ажыратылады. Екі компоненттеріне инфантилизм
құрылымы және нейродинамикалық бұзылу сипаты жатады. Инфантилизм ақыл-ой
түрткілерінің және өндірушілік қажеттіліктің аз болуымен байланысты
болады, ал нейродинамикалық бұзылу психикалық процестердің әрекетшілдігі
мен тонусына байланысты болып келеді. Енді жоғарыдағы типтерге жеке-жеке
тоқталайық.
1Конституционалдық негіздегі психикалық дамудың тежелуі гормонды
инфантилизм деп те аталады. Мұнда баланың эмоционалды-еріктік сапалары
өзінен кіші балалардың эмоционалық кейпіне ұқсап тұрады. Олардың
қылықтарындағы эмоционалы түрткілердің басымдылығы, көңіл-күйінің жоғары
болуы, үстірт әрі тұрақсыз эмоцияның айқындылығы, жеңіл сенушіліктер –
бұл типтегі балаларға тән қасиеттер.Бастауыш мектептегі бұндай типтегі
балаларды оқытудағы кездесетін қиыншылықтарды тұлғадағы түрткілердің
піспегендігімен, ойынға байланысты қызығушылықтың аздығымен
байланыстырады. Гормонды инфантилизм психикалық инфантилизмнің тікелей
түбірлі формасы болып табылады,мұнда эмоционалды-еріктік сапалардың
піспеуі ашық түрде көрінеді және ол дененің инфантилді типімен қабысып
жатады. Осындай ерекшеліктер бұл типтегі тума конституционалды
этиологияның басымдылығын көрсетеді.
2Соматогенді пайда болған психикалық дамудың тежелуі. Даму
кемістігінің бұл типі әртүрлі ұзақ соматикалық жетіспеушілікке байланысты
болады, яғни созылмалы инфекция мен аллергиялық жағдайларға, туа пайда
болған немесе жүре келе пайда болған жүректегі соматикалық дамудың
талмасынапорок байланысты болады. Балалардың психикалық даму қарқынының
ақырындауына көбінесе тұрақты астения себеп болады, олжалпы тонусты ғана
кемітіп қоймай, психикалық тонусты да төмендетеді. Эмоционалды дамудың
тежелуі де кездеседі, оны соматогенді инфантилизм деп атайды. Бұл тежелу
физикалық жетіспеушілігін сезінуден туындайтын қорқыныш, сенімсіздік
сияқты, кейде тиым салудан тежелген, соматикалық жағынан әлсіз әрі ауру
балалардың жағдайымен байланысты болады.
3Психогенді шығу типіндегі психикалық тежелу бала тұлғасының дұрыс
қалыптасуына кедергі болатын тәрбиелеудің қолайсыз жағдайларымен
байланысты болып келеді. Өмірде белгілі болғандай, ортаның кері әсері,
ерте немесе ұзақ уақыт жарақаттаушы әсерлер баланың психикасын шайқап,
нервтік-психикалық кейпінің вегетативтік функциясын, сосын эмоционалды
дамуын, ақыры бүкіл психикалық дамуын бұзып тынады. Бұл психикалық
дамудың тежелуін педагогикалық жағынан жіберіліп қойылған педагогическая
запущенность құбылыстармен шатастырмау керек. Себебі ондай балаларда
патологиялық құбылыс болмайды, білім мен ептілік дефициті көрінбейді.
• Психогенді ПДТ кемістіктің тұлға дамыуындағы психикалық
тұрақсыз типінде көрінеді. Бұл көбінесе гипоопека құбылысына, яғни
бала бақылаусыз болып, оның бойында жауапкершілік сезімі,
аффектілерді тежеумен байланысты дұрыс қылықтар тәрбиеленбейді.
Баланың интеллектуалды қызықшылығуы мен ұстанымдарының танымдық
іс- әрекетінің дамуына стимул жасалмайды. Сондықтан бұл балалардың
импульсивтілігі түрінде көрінетін эмоционалды еріктілігінің
патологиялық жетіспеу белгілері мектеп пәндерін игеруге қажетті
білімнің жеткіліксіз деңгейімен қабаттасып жатады.
• Тұлғаның кемістікті дамуында балаға өзбетінділік,
белсенділік, жауапкершілік белгілері сіңірілмеген нашар тәрбие
жүргізіледі. Бұл психогенді инфантилизмге еріктік талпыныстың аз
қабілетімен бірге эгоцентризм мен эгоизм, өзімшілдік, еңбекті жек
көру сияқты белгілер де кіреді, сондықтан әрдайым қадағалауды
керек етеді.
• Тұлғаның патологиялық дамуының невротикалық типі балаларына,
басқа отбасы мүшелеріне қатыгездік, дөрекілік, қағілездік, ашу-ыза
көрсететін ата-аналары бар балаларда байқалады.
Бұндай жағдайда көбінесе елегзігіш, қорқақ тұлға қалыптасып,
өзбеттіліктің аз болып, шешім табуға шамасы жетпейтін, енжарлық
белгілері көп болады.
4Церебралды-органикалық шығу типіндегі психикалық дамудың
тежелуі. Бұл тип жоғарыда көрсетілген типтерге қарағанда жиі кездеседі.
Бұл тип эмоциналды-еріктік сферасында, сонымен бірге, танымдық іс-
әрекетінде анық көрінеді,сөйтіп осы даму аномалиясында негізгі орын
алады.
Бұл типтегі балалардың амамнезін танысуда жүйке жүйесіндеі
органикалық жетіспеушіліктің болуын, анамнез - баланың аты-жөні,
туған жылы, ата-анасы, ауру қайдан шықты, аурудың тарихы, тума,
жүре пайда болған ауруға диагноз т.б туралы анықтамалар,көбінесе
жүктілік кезіндегі патологияларының болуын таксикоздың ауыр
болуы,инфекциялар,интоксикациялар, жарақаттар,ана мен жатырдағы баланың
қандарының сәйкес келмеуі т. б. ,айы жетпей туылуын, асфиксиябаланың
жыламай туылуы мен туылу кезіндегі жарақаттардың болуын көрсетеді.
Анамнестикялық көрсеткіштер бала дамуындағы жасына байланысты
даму тежелуін көрсетеді, яғни ойын іс-әрекетінің, тілінің, жүруінің,
қозғау функциясының қалыптасуының кешеуілдеуі.
Церебралды-органикалық жетіспеушілік ең алдымен ЗПР-дің өзінің
құрылымында белгілер қалдырады, яғни эмоцианалды-еріктік
жетіспеушіліктің ерекшеліктеріне, сонымен қатар танымдық іс-
әрекеттің бұзылу сипатына әсер етеді.
Эмоцианалды-еріктік жетіспеушілік органикалық инфантилизммен
анықталады. Бұл балаларда дені сау балаларға қарағанда эмоциялары
анық, айқын болмайды, балаларға деген қызығушылықтың төмен болуы,
ынталандыру деңгейінің төмендігі - бұл балаларға тән қасиеттер. Сын
айту, сынау оларда болмайды, ойнау кезінде қиялы, тапқырлығы өте жұтаң
келіп, бірсарындылық анық көрініп тұрады.Олар тек сабақтағы
қиындықтардан қашу ретінде ойынға араласады.
Органикалық инфантилизмнің негізгі екі түрін көрсетуге болады: 1)
тұрақсыз - психомоторлық тұрақсыздық, 2) тежеулі - көңіл-күйдің төмен
болып, шешімге келе алмай, қорқа беру түрлері.
Церебралды-органикалық ПДТ-ге естің, зейіннің жетіспеушілігінен
туындаған танымдық іс-әрекеттің бұзылуын тән құбылыс. Ондай
балаларда психикалық процестердің инерттілігі төмен, бояу және
назарын бір обьектіден екінші обьектіге ауыстыру дәрежесі де
төмен болып келеді. Дефектология ғылыми-зерттеу институтындағы
психологиялық-педагогиялық зерттеулері бұл тиіптегі балалардың зейінің
тұрақсыздығын, фониматикалық естудегі, көру және тактилді
қабылдаудағы, оптикалы-кеңістіктік синтездегі, тілдің моторлы,
сенсорлы жақтарындағы, ұзақ және қысқа естегі, көру-моторлы
координациясындағы, әрекет пен қимылдың автоматтануындағы
дамулардың жетіспеушілігін анықтады.
4.2. Кіші мектеп жасындағы психикалық дамуы тежелген оқушылардың жалпы
психикалық-педагогикалық сипаты.
Жарақат етуші факторлардың бала ағзасына әсер ету уақытына және шығу
типіне (соматогенді, психогенді, конституционалды, церебралды) қарай
балалардағы танымдық іс-әрекеттің және эмоциналды-еріктік саналарының
ауытқуларының әртүрлі варианттарын көрсетеді.
ПДТ балаларды оқыту мүмкіндіктері мен психикалық процестерін зерттеудің
қорытындысында олардың танымдық, эмоционалды-еріктік сапаларындағы,
қылықтары және жалпы тұлғасындағы өздеріне тән көптеген
ерекшеліктері анықталды. Мынадай ПДТ балаларға тән этиологиялық
белгілер анықталды: арықтаудың негізіндегі жұмыс істеуге деген ынтаның
төмендігі; эмоция мен еріктің піспеуі; түсініктері мен елестету қорының
аздығы; сөз қорының жұтаңдығы; ақыл-ой іс-әрекет дағдыларының нашар
қалыптасуы; ойын іс-әрекетінің толық қалыптаспауы. Қабылдауы баяулығымен
ерекшеленеді. Ойлауында сөздік-логикалы операциялар жасауы қиындықтар
туғызады. Көрнекі-әрекеттік міндеттерді шешуде ой іс-әрекетінің
сапасы мен пәрменділігі жоғарылайды. Бұл балаларда естің барлық
түрлері нашар болып, есте сақтау үшін көмекші құралды пайдалану
ептілігі болмайды. Сенсарлы операцияларды өңдеп, қабылдауларына
ұзақ уақыт қажет. Бұған қоса, оқу іс-әрекетінде ерекше көрінетін
өзін-өзі ұстау деңгейі төмендігі анықталған. Мектепке келгенде
талдау, біріктіру, салыстыру, жалпылау сияқты негізгі ой
операциялары қалыптаспаған болып шығады. Олар міндеттерді
бағдарлауды білмей, өз іс-әрекеттерін жоспарлай алмайды.
Орта мектептегі ПДТ бала өз мүмкіндігінің төмендігін,
үлгерімінің нашарлығын алғаш рет түсіне бастайды. Ақыл-ойы
төмен балалар сияқты бұл балаларды да арнайы оқыту және тәрбиелеу
керек.
Бұл балаларды оқыту мен түзету жұмыстары әртүрлі және өте
көп. ПДТ балалармен жұмыс жүргізу ережесі:
-жалпы білім беретін және арнайы сабақтарда бұл балалармен
жекелей жұмыстар жасау керек;
-әртүрлі оқыту құралдарын пайдалану арқылы баланы шаршатпау
керек;
-оқыту процесінде баланың танымдық іс-әрекетін белсендіретін,
тілін дамытатын, оқу дағдысын қалыптастыратын тәсілдер қолдану
керек;
-сабақ кезінде және сабақтан тыс кездегі баланың барлық іс-
әрекетіне көңіл бөліп отыру керек;
-мұғалім оқушымен жұмыс кезінде педагогикалық такт
көрсету керек; Баланың кез келген қарапайым жетістігін
ескеріп, мадақтап отыру керек. Әр баланың өз күші мен
мүмкіндігіне сенуіне көмектесу керек.
4.3. ПДТ балаларға арналған мектептердегі түзету-тәрбиелеу
процесінің кейбір ерекшеліктері.
Фонематикалық естудің дамымауы, есте сақтау қабілетінің төмендігі,
ойлау қабілетінің толық қалыптаспауы ПДТ балалардың орта
мектептегі әліппе кезеңіндегі әріп пен дыбыспен толық дер
кезінде таныспауынан болады. Сондықтан арнайы мектепте оқу мен
жазуға үйрету сауаттылыққа үйретуге дайындық жұмыстарымен
басталады. Бұл оқушыларды сөйлеу кезінде, тәжірибелік
салыстырулар, құбылыстарды жалпылау және қарама-қарсы қою
негізіндегі бақылауда іске асады. Тіл дамыту –оқытудың барлық
бөлімінің негізі. Бұл кезде баланың ана тілін дамытуға көп көңіл
бөлінеді, яғни сөзді естіп дағдылануға қалыптастыру, одан әрі
дыбысты жеке тануға, білуге, ажыратуға үйрету. Бұл жұмыс 2
этаптан тұрады.
Бірінші этапта сөзден дыбыстарды ажыратуға көп көңіл бөлінеді.
Бұл әрекетке балалар үнемі үйренеді.Айтылған дыбыстарды
сөздердің ішінен естуі керек. Бұл уақытша мәселе, фонематикалық
естудің дамуына және кейін сол дыбыстарды кәдімгі сөздердің
ішінен ажыратуды үйренуіне ықпал жасайды.
Бірақ сөзден дыбысты ажырата білу сауаттылыққа үйренудегі
дыбыстарды талдау және синтез жасау дағдысын қамтамасыз
етпейді.
Екінші этаптың негізгі міндеті - балаларды сауаттылыққа
оқытуға дайындау, сөздегі дыбыстың орнын дәл табуға,
дыбыстардың ретін білуге, оларды анықтауға дайындау.
ПДТ балаларды жазуға үйрету орта мектепке арналған
бағдарлама негізінде құрылады.
Бастауыш мектептегі ПДТ балалардың тіл ерекшеліктері, ойлау,
қимыл ерекшеліктері, тез шаршағыштықтары әрбір баланы жазуға
үйретуге жеке-жеке мән беруді талап етеді. Ең алдымен жалпы
гигиеналық талаптарды сақтау қажет: оқушының партасы оның
бойына сай болуы керек; бірінші парта мен тақтаның ара
қашықтығы 2 метрден кем болмау керек; ең соңғы парта мен
тақтаның арасы 8 метрден артық болмау керек; кластағы жарық
оқушылардың сол жағынан түсіп тұру керек. Тақтаның шеті
еденнен 85 см көтеріліп түру керек.
Жазуға үйретудегі, дыбыстарды талдауда, сонымен бірге кейбір
сабақтарды сауаттылыққа үйретуде логопедтің көмегі қажет.
Әліппе кезеңінде балалар жазуға үйрену дағдыларын қалыптастыруды
жалғастырады балалар әріптерді жазуға, оларды бір-біріне қосып
жазуға, сөз, сөйлемдер жазуға үйренеді. Оқушылар көшіріп
жазуға және қолжазбадан көшіруге үйренеді, диктант жазуға
және есте сақтау қабілеті бойынша жазуға үйренеді.
Оқуға үйрену. ПДТ балалар мектепке оқи алмай, әріп танымай
келеді. Оқыту сабағының алдында оқыту дағдысы негізін
қалыптастыру, тілін дамыту, жалпы дамыту және тәрбиелеу
мәселелері қойылады.
Осы кезеңде оқушыларды сабақта шығармалармен таныстырады және
тілін дамытады.
Оқуға және жазуға дайындық әліппеге дейінгі кезеңде басталады.
Дыбыстарды талдау және синтез жасауға қалыптастыруға
бағытталады.
Әліппе кезеңінде балалар орта мектептің бірінші класс оқулығымен
жұмыс істеуге кіріседі. Бірте-бірте барлық алфавитті біліп
шығады. Мәтін оқу дайындық класының бағдарламасында қаралмаған,
сондықтан келесі жылға қалдырылады.
“Айналамен танысу және тіл дамыту” сабақтарында оқыту.
Айналамен танысу және тіл дамыту сабағының мақсаты -
балаларға табиғат, қоршаған орта туралы қарапайым түсініктер
беру.
Математикаға үйрету. Математиканы игеру үшін бала
мектепке дейін санай білу керек, заттың санын білу керек.
Ойын кезінде және күнделікті іс-әрекеттерінде балалар заттарды
параметріне қарай салыстыруға үйренеді.
Арнайы психологиялық-педагогикалық зерттеулер көрсеткендей, ПДТ
балалар мектептің алғашқы кезеңінде математикалық қарапайым
билік, дағдыны меңгермеген. Сондықтан міндетті түрде арнайы
дайындық-коррекция жұмыстарын жүргізу керек болады.
Еңбекке үйрету. ЗПР балаларға арналған мектептегі еңбекке үйрету
сабағының негізгі мақсаты орта білім беретін мекктептің
бағдарламасымен бірдей. Еңбек үйрету сабағының арнайы коррекциялық
мәселесі балалардың даму категорияларының ерекшеліктеріне,
тілінің дамуына, танымдық белсенділігін арттыруға бағытталған.
Еңбекке үйрету сабағында пәнаралық байланыстың орны ерекше, ең
алдымен танысу және тіл дамыту сабақтарымен тығыз байланысты,
яғни ЗПР балалар үйренген оқу материалын бірнеше рет әртүрлі
ситуацияда, жағдайда қайталанып, пысықтауды қажет етеді.
ПДТ балаларға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz