Кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызмет
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Кәсіпкерлік қызметінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Кәсіпкерлік қызмет . экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы нормативті құқықтық жүйе ... ... ... ... ... ... ... 41
2.4 Кәсіпкерлік қызмет аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Кәсіпкерлік қызметінің теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.3 Кәсіпкерлік қызмет . экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың негізі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметтің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 26
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс.әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы нормативті құқықтық жүйе ... ... ... ... ... ... ... 41
2.4 Кәсіпкерлік қызмет аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .57
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде әлемдік және отандық экономикада терең әлеуметтік –– экономикалық өзгерістер орын алуда. Кәсіпкерлік теориясы мен қазіргі тәжірбиесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасау, қолдану, міндетті түрде Қазақстан экономикасын одан әрі дамытып жетілдіретіні сөзсіз. Кәсіпкерлік – бұл коммерцияның табысқа жетуді көздейтін іс-әрекет, кәсіпкер кәсіпорынды иемденетін адам, немесе иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын басқаратын өкілетті менеджер ретінде қарастырылады.
Кәсіпкерлік қызметті зерттеу проблемаларының маңыздылығы мен өзектілігі - теориялық негіздеріне кәсіпкерліктің алғашқы атауынан бастап, қазіргі кездегі ғылыми сараптамалардан өткізіп басты қызметтерімен, ерекшеліктеріне сипаттамалар жасалды. ХVІІІ ғасырдан бастап көрнекті ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, негізгі концепцияларына көңіл бөлінді. Атап айтасқ, Р.Контиллион, Н.Баум, Ж.Б.Сэй, А.Смит, Дж.Кларк, А.Маршал, және Д.Шумпетердің жетістіктеріне тоқталдық. Кәсіпкерлік қызмет қазіргі кезде басты өзекті мәселелердің бірі, себебі кез-келген ұлттық экономиканың дамуын қамтамасыз ететін негізгі өндіруші күш деп атауға болады. Кәсіпкерлік қызметі капитал мен еңбекті айналысқа келтіру негізінде жоспарды жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжей-тегдейлі көрсетілді. Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіргіш күштерді жаңадан, қайта ұйымдастырып, құрамдастыруы жайында қарастырылады. Сонымен қатар теориялық мәселеде кәсіпкерліктің негізгі формаларын анықтап, олар қызметтері мен операциялары жайында жан-жақта көрсетіледі, талданады. Мысалы, коммерциялық кәсіпкерлік қызметі, өндірістік кәсіпкерлік қызметі, қызмет көрсету, инновациялық, өндірістік тұтыну және ақпараттық қызмет түрлерінің тармақтарына бөлінді.
Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты – Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты-теоретикалық өңдеулерге талдау жасау арқылы қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерін, артықшылықтары мен кемшіліетерін баға беру болып табылады. Кәсіпкерлік қызметі,іс-әрекеті,дамуы, бәсекелік аясына байланысты маңыздылықтарына сипаттама жасалады. Қазақстандағы кәсіпкерлік қызмет жағдайы жайында ерте заманан бастап, әйгілі Жібек жолындағы халықаралық сауданың роліне, орта ғасырдың кәсіпкерлік ерекшеліктерін қамтып, қазіргі уақыттағы шағын, орта және ірі бизнестің даму сипатын анықтап талдау жасалды. Он жыл бойы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, дегенмен бизнестің толыққанды саналы дамуына әлі де болса ойдағыдай жетістіктерге шет қойған жоқ. Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиясының мақсаттары тұрғысынан кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңіне өтудің мүмкіндігі туып отыр.т Сондай-ақ, әлемдік тәжірбиеге көңіл бөліп кәсіпкерлікті дамытудың оң салдарын іздеп, жан-жақты тиімді жолдарын іздестірудеміз. Қазіргі кездегі экономикалық жетістіктеріне кәсіпкерліктің үлесі де баршылық.
Кәсіпкерлік қызметінің зерттеу нысаны және пәні - капитализм жүйесінің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс, шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерлердің іс-әрекеті мәдени шеңберге ие бола отырып, мамандандырылыған сипатқа ие болды.ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып, акцинерлік қоғамдар құрыла бастады. Сауда қатынастары әлемде кеңінен таралып дамыды. Шағын жәнет орта бизнес арасындағы айырмашылық ұлғайды. Жалпы осы кезеңнен бастап, максмалды пайда болу мотиві күшейді. Жаңа мамандар-жетекші менеджер және ірі өндірісті ұйымдастырушы мамандықтар қалыптасты. Экономистер, қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар мамандықтары пайда болды.
Қазіргі уақытта шағын, орта және ірі бизнес даму үстінде, жылдан-жылға кәсіпкерлер қызметінің саны артып келеді. Кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы теориялық консепциялар отандық ғалымдардың еңбектерінде жиі кездеседі, атап айтсақ академик Шеденов Ө.Қ., профессор Искалиев М.Е., профессор Жатқанбаев Е.Б., профессор Елемесов және тағы басқалар. Кәсіпкерлік қызмет көрсетуде мемлекетімізде өте қолайлы жағдайлар және жеңілдіктер жасалған, тек әрине әлі де болса әкімшілдік-әміршілдік жүйенің осы саланың қарқынды дамуына кедергілердің бар екені белгілі. Қазақстан қысқа мерзім ішінде нарықтық қатынасқа бейімделіп, өз беделін көтере бастады. Қазір тек Қазақстан аумағы ғана емес, ТМД елдерінің аумақтарында қаржыларын салып, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыра бастады. Ал, сонымен бірге ҚР аумағында шетел капиталы қатысқан кәсіпорындарының қызметі Еуропа, Азия, Америка елдерінің капиталымен де жүзеге асырылып отыр.
Қазіргі кезде әлемдік және отандық экономикада терең әлеуметтік –– экономикалық өзгерістер орын алуда. Кәсіпкерлік теориясы мен қазіргі тәжірбиесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасау, қолдану, міндетті түрде Қазақстан экономикасын одан әрі дамытып жетілдіретіні сөзсіз. Кәсіпкерлік – бұл коммерцияның табысқа жетуді көздейтін іс-әрекет, кәсіпкер кәсіпорынды иемденетін адам, немесе иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын басқаратын өкілетті менеджер ретінде қарастырылады.
Кәсіпкерлік қызметті зерттеу проблемаларының маңыздылығы мен өзектілігі - теориялық негіздеріне кәсіпкерліктің алғашқы атауынан бастап, қазіргі кездегі ғылыми сараптамалардан өткізіп басты қызметтерімен, ерекшеліктеріне сипаттамалар жасалды. ХVІІІ ғасырдан бастап көрнекті ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, негізгі концепцияларына көңіл бөлінді. Атап айтасқ, Р.Контиллион, Н.Баум, Ж.Б.Сэй, А.Смит, Дж.Кларк, А.Маршал, және Д.Шумпетердің жетістіктеріне тоқталдық. Кәсіпкерлік қызмет қазіргі кезде басты өзекті мәселелердің бірі, себебі кез-келген ұлттық экономиканың дамуын қамтамасыз ететін негізгі өндіруші күш деп атауға болады. Кәсіпкерлік қызметі капитал мен еңбекті айналысқа келтіру негізінде жоспарды жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжей-тегдейлі көрсетілді. Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіргіш күштерді жаңадан, қайта ұйымдастырып, құрамдастыруы жайында қарастырылады. Сонымен қатар теориялық мәселеде кәсіпкерліктің негізгі формаларын анықтап, олар қызметтері мен операциялары жайында жан-жақта көрсетіледі, талданады. Мысалы, коммерциялық кәсіпкерлік қызметі, өндірістік кәсіпкерлік қызметі, қызмет көрсету, инновациялық, өндірістік тұтыну және ақпараттық қызмет түрлерінің тармақтарына бөлінді.
Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты – Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты-теоретикалық өңдеулерге талдау жасау арқылы қазіргі кездегі кәсіпкерлік қызметінің ерекшеліктерін, артықшылықтары мен кемшіліетерін баға беру болып табылады. Кәсіпкерлік қызметі,іс-әрекеті,дамуы, бәсекелік аясына байланысты маңыздылықтарына сипаттама жасалады. Қазақстандағы кәсіпкерлік қызмет жағдайы жайында ерте заманан бастап, әйгілі Жібек жолындағы халықаралық сауданың роліне, орта ғасырдың кәсіпкерлік ерекшеліктерін қамтып, қазіргі уақыттағы шағын, орта және ірі бизнестің даму сипатын анықтап талдау жасалды. Он жыл бойы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, дегенмен бизнестің толыққанды саналы дамуына әлі де болса ойдағыдай жетістіктерге шет қойған жоқ. Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиясының мақсаттары тұрғысынан кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңіне өтудің мүмкіндігі туып отыр.т Сондай-ақ, әлемдік тәжірбиеге көңіл бөліп кәсіпкерлікті дамытудың оң салдарын іздеп, жан-жақты тиімді жолдарын іздестірудеміз. Қазіргі кездегі экономикалық жетістіктеріне кәсіпкерліктің үлесі де баршылық.
Кәсіпкерлік қызметінің зерттеу нысаны және пәні - капитализм жүйесінің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс, шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерлердің іс-әрекеті мәдени шеңберге ие бола отырып, мамандандырылыған сипатқа ие болды.ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып, акцинерлік қоғамдар құрыла бастады. Сауда қатынастары әлемде кеңінен таралып дамыды. Шағын жәнет орта бизнес арасындағы айырмашылық ұлғайды. Жалпы осы кезеңнен бастап, максмалды пайда болу мотиві күшейді. Жаңа мамандар-жетекші менеджер және ірі өндірісті ұйымдастырушы мамандықтар қалыптасты. Экономистер, қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар мамандықтары пайда болды.
Қазіргі уақытта шағын, орта және ірі бизнес даму үстінде, жылдан-жылға кәсіпкерлер қызметінің саны артып келеді. Кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы теориялық консепциялар отандық ғалымдардың еңбектерінде жиі кездеседі, атап айтсақ академик Шеденов Ө.Қ., профессор Искалиев М.Е., профессор Жатқанбаев Е.Б., профессор Елемесов және тағы басқалар. Кәсіпкерлік қызмет көрсетуде мемлекетімізде өте қолайлы жағдайлар және жеңілдіктер жасалған, тек әрине әлі де болса әкімшілдік-әміршілдік жүйенің осы саланың қарқынды дамуына кедергілердің бар екені белгілі. Қазақстан қысқа мерзім ішінде нарықтық қатынасқа бейімделіп, өз беделін көтере бастады. Қазір тек Қазақстан аумағы ғана емес, ТМД елдерінің аумақтарында қаржыларын салып, кәсіпкерлік қызметті ұйымдастыра бастады. Ал, сонымен бірге ҚР аумағында шетел капиталы қатысқан кәсіпорындарының қызметі Еуропа, Азия, Америка елдерінің капиталымен де жүзеге асырылып отыр.
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1. Бусыгин А.В. Предринимательство. Основной курс т.1 М.: -«Экономика».- 1997. -350с.
2. Шеденов Ө.Қ,Жүнісов Б.А,Байжомартов Ү.С, Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория».-Алматы-Ақтөбе- 2002.
3. Гайнув Э.М. Основы предпринимательства. Минск. «Высшая школа».2000. -435с.
4. Горфинкель В.Я. Предпринимательсво.- Москва.- «Банки и биржи».- 1999.-503с
5. Картанбаева А.К.Предпринимательсво. Институционально-эволюционный подход. «Раритет».- Алматы.- 2000.-603с.
6. Мамыров Н.К. Основы предпринимательсва.-Алматы.- «Экономика».1997.-365с.
7. Горфинкель В.Я. Курс предпринимательства.-М: «Макс»1997г
8. Кембелл Р. Макконелл,Стенли Л. Брю. Экономика. М: «Республика», 1992гю., том 2
9. Осипова Ю.М. Основы предпринимательской деятельности.М: «Инфра». 1992г
10. Ашимбаева А.Т. Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и приоритеты развития.-А.: «Дайк-Пресс», 2000.-239с.
11. Туровец О.Г. Организации производства на предприятиях: 2000г
12. Грузинов В.П. Экономика предприятия.-М: «Банки и биржи, ЮНИТИ»-1998г
13. Хэй Д., Морим Д. Теории организаций промышленности: Экономическая школа,1999г
14. Гелбрейт Дж. Экономические теории и цели общества.-М: «Прогресс»,1976г
15. Л.Р. Хард. Благосостояние для всех.-М: Дело,2001.-332с.
16. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории.-А: «Қазақ университеті», 1998.-366с
17. Шеденов У.К. Сфера обслуживания: экономика развитого социлизма и удовлетворение насущных потребностей народа. А: «Казахстан», 1983.-224 с
18. Друкер П.Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.М: «Форматика»,1992.-164с
19. Стиглиц Дж.Экономика государственного сектора.-М.: «Инфра-М»1997г
20. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства.-М.,1993.-196с.
21. Панкратов Ф.Г. Коммерческая деятельность. М.: «Маркетинг», 1996.
22. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) // Экономика и статистика. – 2001. №2. – С.11-15
23. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
24. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку // Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49-53.
25. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003. б52
24. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін.// «Егемен Қазақстан». Алматы 19/03/04
25. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. «Жаңа кезең - жаңа экономика». //«Егемен Қазақстан». Алматы. 16.12.04. №6
26. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. //«Қазақстан экономикалық-әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». «Егемен Қазақстан» Алматы. 19/02/05 №5
27. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. «Қазақстанның әлемдегі 50 елдің қатарына кіру стратегиясы». //«Егемен Қазақстан» 01.03.2006.№9
28. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдау. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясатың басты мақсаты». //«Егемен Қазақстан» 2008ж.№6
29. «Дағдарыстан жаңару мен дамуға». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқына жолдауы. Астана. Ақ Орда. 6-наурыз, 2009.
30. Кулкеев Ж.А. Бесять лет рыночных реформ во имя будущего процветания Казахстан. Банки Казахстана. 2001. №3-18-20с.
31.Конституция РК-Алматы-2007.
32.Закон РК «О Республиканском бюджете на 2007г от 1512.2001г.» (Казахстанская правда, 30 декабрь, 2006г )
33.Закон РК «О труде в Республике Казахстан»- Юридическая газета,1999
34.Закон РК «О недобросовестной конкуренции». – Вести Парламента РК. 1998г.№9-10
35. Закон РК Закон от 1 марта 1997г. «О гасударственных прямых инвестициях».- //Казахстанская правда.
36.Закон РК Закон от 25 января 1997г «О банкротстве».- //Казахстанская правда.
37. Закон РК Закон от 7 июля 2003г « О гасударственном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых организаций». // Казахстанская правда
38. Закон РК Закон от 24 ноября «Об естественных монополиях». //Казахстанская правда.
39. Жеке кәсіпкерлік туралы //Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124-ІІІ Заңы // Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: «Юрист», 2006.
1. Бусыгин А.В. Предринимательство. Основной курс т.1 М.: -«Экономика».- 1997. -350с.
2. Шеденов Ө.Қ,Жүнісов Б.А,Байжомартов Ү.С, Комягин Б.И. «Жалпы экономикалық теория».-Алматы-Ақтөбе- 2002.
3. Гайнув Э.М. Основы предпринимательства. Минск. «Высшая школа».2000. -435с.
4. Горфинкель В.Я. Предпринимательсво.- Москва.- «Банки и биржи».- 1999.-503с
5. Картанбаева А.К.Предпринимательсво. Институционально-эволюционный подход. «Раритет».- Алматы.- 2000.-603с.
6. Мамыров Н.К. Основы предпринимательсва.-Алматы.- «Экономика».1997.-365с.
7. Горфинкель В.Я. Курс предпринимательства.-М: «Макс»1997г
8. Кембелл Р. Макконелл,Стенли Л. Брю. Экономика. М: «Республика», 1992гю., том 2
9. Осипова Ю.М. Основы предпринимательской деятельности.М: «Инфра». 1992г
10. Ашимбаева А.Т. Структура экономики: закономерности формирования, тенденции и приоритеты развития.-А.: «Дайк-Пресс», 2000.-239с.
11. Туровец О.Г. Организации производства на предприятиях: 2000г
12. Грузинов В.П. Экономика предприятия.-М: «Банки и биржи, ЮНИТИ»-1998г
13. Хэй Д., Морим Д. Теории организаций промышленности: Экономическая школа,1999г
14. Гелбрейт Дж. Экономические теории и цели общества.-М: «Прогресс»,1976г
15. Л.Р. Хард. Благосостояние для всех.-М: Дело,2001.-332с.
16. Елемесов Р.Е. Переходная экономика: проблемы методологии и теории.-А: «Қазақ университеті», 1998.-366с
17. Шеденов У.К. Сфера обслуживания: экономика развитого социлизма и удовлетворение насущных потребностей народа. А: «Казахстан», 1983.-224 с
18. Друкер П.Рынок: как выйти в лидеры. Практика и принципы.М: «Форматика»,1992.-164с
19. Стиглиц Дж.Экономика государственного сектора.-М.: «Инфра-М»1997г
20. Хоскинг А. Среда предпринимательства. Курс предпринимательства.-М.,1993.-196с.
21. Панкратов Ф.Г. Коммерческая деятельность. М.: «Маркетинг», 1996.
22. Есентугелов А. Путь Казахстана к рынку был долгим и тернистым, но не напрасным (к десятилетию экономических реформ) // Экономика и статистика. – 2001. №2. – С.11-15
23. Сатубалдин С.С. Азиатский кризис и экономика Казахстана / Материалы Международной конференции, посвященной 10 – летию независимости РК. – Алматы, 2001. Часть1. – С.49
24. Кабдиев Д.К. Рост государственного регулирования в условиях к переходу к рынку // Материалы международной конференции, посвященной 10-летию независимости РК. – Алматы, 2001. – Часть1. – С.49-53.
25. Қазақстан Республикасының идустриалдық – инновациялық дамуының 2003 – 2015 жылдарға арналған стратегиясы. – Алматы. – 2003. б52
24. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін.// «Егемен Қазақстан». Алматы 19/03/04
25. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. «Жаңа кезең - жаңа экономика». //«Егемен Қазақстан». Алматы. 16.12.04. №6
26. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. //«Қазақстан экономикалық-әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында». «Егемен Қазақстан» Алматы. 19/02/05 №5
27. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдауы. «Қазақстанның әлемдегі 50 елдің қатарына кіру стратегиясы». //«Егемен Қазақстан» 01.03.2006.№9
28. ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаев. Қазақстан халқына жолдау. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру – мемлекеттік саясатың басты мақсаты». //«Егемен Қазақстан» 2008ж.№6
29. «Дағдарыстан жаңару мен дамуға». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың қазақ халқына жолдауы. Астана. Ақ Орда. 6-наурыз, 2009.
30. Кулкеев Ж.А. Бесять лет рыночных реформ во имя будущего процветания Казахстан. Банки Казахстана. 2001. №3-18-20с.
31.Конституция РК-Алматы-2007.
32.Закон РК «О Республиканском бюджете на 2007г от 1512.2001г.» (Казахстанская правда, 30 декабрь, 2006г )
33.Закон РК «О труде в Республике Казахстан»- Юридическая газета,1999
34.Закон РК «О недобросовестной конкуренции». – Вести Парламента РК. 1998г.№9-10
35. Закон РК Закон от 1 марта 1997г. «О гасударственных прямых инвестициях».- //Казахстанская правда.
36.Закон РК Закон от 25 января 1997г «О банкротстве».- //Казахстанская правда.
37. Закон РК Закон от 7 июля 2003г « О гасударственном регулировании и надзоре финансового рынка и финансовых организаций». // Казахстанская правда
38. Закон РК Закон от 24 ноября «Об естественных монополиях». //Казахстанская правда.
39. Жеке кәсіпкерлік туралы //Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 31 қаңтардағы №124-ІІІ Заңы // Қазақстан Республикасындағы кәсіпкерлік. Нормативтік актілер жиынтығы. – Алматы: «Юрист», 2006.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпкерлік қызметінің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Кәсіпкерлік қызмет - экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметтің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы нормативті құқықтық
жүйе ... ... ... ... ... ... ... 41
2.4 Кәсіпкерлік қызмет аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде әлемдік және отандық экономикада терең әлеуметтік ––
экономикалық өзгерістер орын алуда. Кәсіпкерлік теориясы мен қазіргі
тәжірбиесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасау, қолдану, міндетті түрде
Қазақстан экономикасын одан әрі дамытып жетілдіретіні сөзсіз. Кәсіпкерлік –
бұл коммерцияның табысқа жетуді көздейтін іс-әрекет, кәсіпкер кәсіпорынды
иемденетін адам, немесе иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын
басқаратын өкілетті менеджер ретінде қарастырылады.
Кәсіпкерлік қызметті зерттеу проблемаларының маңыздылығы мен
өзектілігі - теориялық негіздеріне кәсіпкерліктің алғашқы атауынан бастап,
қазіргі кездегі ғылыми сараптамалардан өткізіп басты қызметтерімен,
ерекшеліктеріне сипаттамалар жасалды. ХVІІІ ғасырдан бастап көрнекті
ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, негізгі концепцияларына көңіл бөлінді.
Атап айтасқ, Р.Контиллион, Н.Баум, Ж.Б.Сэй, А.Смит, Дж.Кларк, А.Маршал,
және Д.Шумпетердің жетістіктеріне тоқталдық. Кәсіпкерлік қызмет қазіргі
кезде басты өзекті мәселелердің бірі, себебі кез-келген ұлттық экономиканың
дамуын қамтамасыз ететін негізгі өндіруші күш деп атауға болады.
Кәсіпкерлік қызметі капитал мен еңбекті айналысқа келтіру негізінде
жоспарды жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжей-тегдейлі
көрсетілді. Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіргіш күштерді жаңадан, қайта
ұйымдастырып, құрамдастыруы жайында қарастырылады. Сонымен қатар теориялық
мәселеде кәсіпкерліктің негізгі формаларын анықтап, олар қызметтері мен
операциялары жайында жан-жақта көрсетіледі, талданады. Мысалы, коммерциялық
кәсіпкерлік қызметі, өндірістік кәсіпкерлік қызметі, қызмет көрсету,
инновациялық, өндірістік тұтыну және ақпараттық қызмет түрлерінің
тармақтарына бөлінді.
Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты – Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты-
теоретикалық өңдеулерге талдау жасау арқылы қазіргі кездегі кәсіпкерлік
қызметінің ерекшеліктерін, артықшылықтары мен кемшіліетерін баға беру болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметі,іс-әрекеті,дамуы, бәсекелік аясына байланысты
маңыздылықтарына сипаттама жасалады. Қазақстандағы кәсіпкерлік қызмет
жағдайы жайында ерте заманан бастап, әйгілі Жібек жолындағы халықаралық
сауданың роліне, орта ғасырдың кәсіпкерлік ерекшеліктерін қамтып, қазіргі
уақыттағы шағын, орта және ірі бизнестің даму сипатын анықтап талдау
жасалды. Он жыл бойы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің
сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, дегенмен бизнестің толыққанды
саналы дамуына әлі де болса ойдағыдай жетістіктерге шет қойған жоқ.
Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиясының мақсаттары тұрғысынан
кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңіне өтудің мүмкіндігі туып отыр.т Сондай-
ақ, әлемдік тәжірбиеге көңіл бөліп кәсіпкерлікті дамытудың оң салдарын
іздеп, жан-жақты тиімді жолдарын іздестірудеміз. Қазіргі кездегі
экономикалық жетістіктеріне кәсіпкерліктің үлесі де баршылық.
Кәсіпкерлік қызметінің зерттеу нысаны және пәні - капитализм
жүйесінің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс, шексіз пайданы
алуға ынта тудырды. Кәсіпкерлердің іс-әрекеті мәдени шеңберге ие бола
отырып, мамандандырылыған сипатқа ие болды.ХІV ғасырдың ортасынан бастап
акционерлік капитал пайда болып, акцинерлік қоғамдар құрыла бастады. Сауда
қатынастары әлемде кеңінен таралып дамыды. Шағын жәнет орта бизнес
арасындағы айырмашылық ұлғайды. Жалпы осы кезеңнен бастап, максмалды пайда
болу мотиві күшейді. Жаңа мамандар-жетекші менеджер және ірі өндірісті
ұйымдастырушы мамандықтар қалыптасты. Экономистер, қаржыгерлер,
бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар мамандықтары пайда
болды.
Қазіргі уақытта шағын, орта және ірі бизнес даму үстінде, жылдан-жылға
кәсіпкерлер қызметінің саны артып келеді. Кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы
теориялық консепциялар отандық ғалымдардың еңбектерінде жиі кездеседі, атап
айтсақ академик Шеденов Ө.Қ., профессор Искалиев М.Е., профессор Жатқанбаев
Е.Б., профессор Елемесов және тағы басқалар. Кәсіпкерлік қызмет көрсетуде
мемлекетімізде өте қолайлы жағдайлар және жеңілдіктер жасалған, тек әрине
әлі де болса әкімшілдік-әміршілдік жүйенің осы саланың қарқынды дамуына
кедергілердің бар екені белгілі. Қазақстан қысқа мерзім ішінде нарықтық
қатынасқа бейімделіп, өз беделін көтере бастады. Қазір тек Қазақстан аумағы
ғана емес, ТМД елдерінің аумақтарында қаржыларын салып, кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыра бастады. Ал, сонымен бірге ҚР аумағында шетел капиталы
қатысқан кәсіпорындарының қызметі Еуропа, Азия, Америка елдерінің
капиталымен де жүзеге асырылып отыр.
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктері
Кәсіпкерліктің мәнін түсіну үшін, ең алдымен бұл сөздің этимологиясын
және даму эволюциясын зерттеуден бас тарту керек. Кәсіпкерлік түрлі елдерде
және түрлі халықтарды соңғы 800 жыл бойы әр түрлі түсінікті иемленеді.
Француз сөзі Enterprendre ХІІ және ХV ғасырларда бар нәрсені жасау
дегенді білдірсе, Англияда ХV ғасырдан бастап кәсіпкерлікке жақын келесі
көрсетілгендей түсініктер қоланылды: merchant - саудагер, adventure -
тәуекелге барушы адам, undertaker - міндеттерді өзіне алушы тұлға.[13-
136б]
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан басталады. Осы кезеңнен бастап
саудагерлер, қолөнершілер, көпестер, миссионерлер өздерін кәсіпкер ретінде
көрсете білді. Капитализмнің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс
шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерліктің іс-әрекеті мәдени
шеңберге ие бола отырып, мамандандырылған сипатқа ие болды. Көп жағдайларда
кәсіпкерлер өндіріс құралдарының иесі бола отырып, өз фабрикаларында,
зауыттарында өздері қызмет жасады.
ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік қғамдар пайда құрыла бастады. Бірінші акционерлік компаниялар
халықаралық сауда саласында қалыптасты. Ең бірінші 1554 жылы Ресеймен сауда
қатынастарын жүргізу үшін ағылшын сауда компаниясы қалыптасты. Кейінірек,
Гудзон шығанағымен сауда жасаған ағылшын және голландия компанияларының
құрылуына алып келді. Осыдан кейін шарушылықтың акционерлік формасы
экономиканың басқа салаларына ене бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғында бірінші акционерлік банктер қалыптасты. Осылай
1694 жылы акционерлік бастамалар негізінде Ағылшын банкі, 1695 жылы
Шотландия банкі құрылды. ХVІІІ ғасырдың аяғы, ХІХ ғасырдың басында банктік
істің акционерлік формасын жүргізу көптеген мемлекеттерде кеңінен дами
бастады. Бұндай жағдайларда ұсақ фирмаларға өмір сүру қиынға соғып, орта
және ірі фирмалар пайда болды. Соның негізінде максималды пайда табу мотиві
күшейді. Осы кезеңде жаңа мамандықтар – жетекші менеджер және ірі өндіріс
ұйымдастырушы мамандықтары қалыптасты. Алғашқы кезде бір жаққа жинақталған
кәсіпкерлік функциялар мамандандырылған бағытқа бөлінеді. Экономистер,
қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар,
мамандықтары пайда бола бастады. Олардың бәрінен менеджерлергежоғарылау
болып, олар көптеген қызмететрден босатылып, өндірісті басқаруға және
ұйымдастыруға тоқталған.
Кәсіпкерлік концепциясының теориясын 1-ші болып Ричард Кантиллион
1725-1730 жылдары өз еңбектерінде сипаттады. Соңғы 250 жыл арасында
кәсіпкерлік теориясы түрлі ғалымдар мен экономистер еңбегінде бейнеленіп,
ақырында олар кәсіпкерлікті –– адамның тәуелділікпен инновацияға сай
бейімділігі емес, бұл одан да көп мағынаға ие жаңа бір кәсіпорынды құру деп
ақырғы бір тұжырымға тоқталды.
Бастапқы кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкер тауарды
өндіру және сатумен байланысты тәуекелділік пен жауапкершілікті өзіне
алатын адаммен байланыстырылды. Мысалы, 1725 жылы Р.Кантиллион кәсіпкерлік
тұрғысндағы тәуелділікті өзіне міндеттеумен байланыстырып, сонымен ол
капиталды салушы, өзінің жеке еңбегін және ресурстарын пайдаланушы кәсіпкер
деп айыра білді. Ол кәсіпкерді өзіне жұмыс орнын жасай алатын адаммен
байланыстырды. Қашан адамды өзінің жұмысындағы нақты еңбек ақысы
қанағаттандырмаған жағдайда, ол өзінің идеяларын жүзеге асыратын жолдарды
іздей бастайды, ақыр соңында ол кәсіпкер бола бастайды. Кантиллионның ойы б
ойынша кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы басты айырмашылық, бұл – кәсіпкерлер
белгісіз жағдайда жұмыс істеуінде дейді.[12-64б]
ХVІІі ғасырдың ІІ жартысындағы физиократтар және олардың танымал
өкілі Квисней – кәсіпкерлік концепциясын кеңейте білді. Олар Кантиллион
сияқты кәсіпкерлікті белгісіздікті тасушылар және бұл анықтамаға өндіріс
ресурстарды иемдену керек екенін, оларды біріктіріп ары қарай дамытты.
Олардың түсінігінше кәсіпкер жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу
рыноктарын іздеу арқылы өнімнің өндірісін ұйымдастырушы тұлға.
Екінші физиократ Николас Бауле (1767) өндірістік топтың және
фермерлердің инновациялық менеджментке, яғни жаңалықтарды ойлап табуға
жақын болуы деді. Бауле әрқашан еңбек өнімділігінің арттыруына технология
мен ғылымның маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік арасында
айырмашылық бар екенін түсінді. Меншік иелері кәсіпкерлерді капиталмен
қамтамасыз ете отырып, ал соңғылары бұл қаржыларды ресурстар мен
жұмысшылардың еңбек ақысын төлеуге жәберу арқылы тәуелділікті өз басына
алатындар деп тұжырымдады. Ол өзінің еңбектерінде, басқаруда жаңашылдықты
қолдануды дәлелдеп, сонымен қатар білім ғана тәуелділікті төмендете алады
деді.
Кейінірек, ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың басында танымал француз
экономисті Жан Батист Сэй (1767-1832ж.ж) өзінің Саяси экономиканың
трактаты (1803 ж) атты еңбегінде кәсіпкерлік қызметтің анықтамасын үш
классикалық өндіріс факторларымен – жердің, капиталдың, еңбектің бірігуімен
байланыстырды. Сонымен қатар, ол ағылшын кәсіпкерлерінің дарындылығы -
Англия өнеркәсібінің дамуының бірден-бір факторы деп атайды. Сэйдің пікір
бойынша кәсіпкер немесе өндіріс шеберлері келесідей қасиеттерді және сапаны
иемденуі тиіс:
- олар төлем қабілетті, тұрақты, парасатты, мұқиятты боуы тіис;
- олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиеніқайтаруы
тиіс;
- олар бизнесте әділетті, бизнес ақпаратынан хабардар, өжеттілік
сияқты моральдік қасиеттерді өзіне біріктіруі тиіс;
- олар қандай да тауар ерекшелігін, маңыздылығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалуы тиіс;
- бір уақытта олар жұмыс күшін, керек құрал-жабдықтарды, тауарларды
сатып алатын тұтынушыларды тауып, оларды бір жүйеге біріктіріп,
сонымен қатар экономикалық көрсеткіштерді бақылау мен қойылған
мақсаттарға жетуге тырысу керек . Басқаша сөзбен айтқанда олар
басқару мен әкімшіліктендіру өнерін иемдену керек;
- олар өнімді рынокта сатудың бұрын оның бағасы мен құнын дұрыс
есептеуді білу керек.
Сэйдің негізгі тезисі өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындауда. Сэйдің ойынша, кәсіпкердің табысы мен еңбегі үшін марапат,
өндірісті ұйымдастыра білу және тауар өткізу, тәртіптің рухын қамтамасыз
ету болып табылады.
Оның айтуынша, кәсіпкер – бұл өзіне және белгілі бір тауар өндіруде
тәуекелділікті қолына алатын адам.
Өкінішке орай, экономикалық ғылымның негізін қалаушылар – классиктер
– кәсіпкердің тұлғасына онша көңіл бөлмегенін айта кеткен жөн. Кәсіпкерлік
қызмет олардың ғылыми анализінің пәні болған жоқ. Ағылшынның экономист –
ғалымдары Адам Смит (1723-1790ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823ж.ж.)
экономиканы өзін-өзі реттейтін механизм ретінде көрді. Бұндай механизмде
шығармашылық кәсіпкерлікке орын табылмады. Бірақ, А.Смит өзінің Халық
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу атты негізгі еңбегінде
кәсіпкердің сипатына көңіл бөлген. А.Смиттің ойынша, кәсіпкер капиталдың
иесі бола тұрып, белгілі-бір коммерциялық ойды жүзеге асыру үшін және пайда
табу мақсатында тәуекелділікке барады, өйткені қандай да бір қызметке
капиталды салудың өзі белгілі бір тәуекел элементінен тұрады. Кәсіпкерлік
пайда, А.Смиттің ойынша, бұл тәуекелге барғаны үшін компенсация болып
табылады. Кәсіпкер өзі жоспарлайды, өндірісті өзі ұйымдастырады, еңбекті
бөлумен байланысты пайданы жүзеге асырады, сонымен қатар өндірістік
қызметтің нәтижесінде билік етеді.[16-105б]
Давид Рикардо капитализмде – абсолюттік табиғи,жойылмайтын өндіріс
әдісін көрді, ал кәсіпкерлік қызметті тиімді шаруашылықтың міндетті
элементі ретінде қарастырады.
К.Маркстің экономикалық теориясының негізінде кәсіпкер капиталист-
эксплуататор ретінде көрсетілген.
Американдық экономист Дж.Б. Кларк (1847-1938ж.ж.) Сэйдің үш біріккен
формуласын біршама өзгертті. Оның ойынша, өндірістік процесте әрдайым 4
фактор қатысып отырады:
1) капитал;
2) капиталдың игіліктік пен өндірістік құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі;
Осылай бола тұра әр факторға өндіріс табысының арнайы бөлігі керек:
Капитал – капиталистке пайыз әкеледі, капиталдық игілік – рентаны,
капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда әкеледі, ал жұмысшы еңбегі – оған
жалақыны қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда:
Еркін бәсеке еңбекке – еңбекпен жасалатынды, капиталистке –
капиталистпен жасалатындаы беруге ұмтылады деп жазған. Осы кезеңде
кәсіпкерлер қызметін американдық экономист Дж.Б.Кларк осылай түсінген.
Кәсіпкердің шешім қабылдау концепциясына өз еңбегін сіңірген Карл
Менеджер (1871) болды. Ол субъективті австриялық экономикалық мектептің
негізін салушылардың бірі. Ол кәсіпкер қызметінлегі нақты тәуекелділікті
кәсіпкердің өзі қабылдауы өте үлкен мәнге ие емес. Тәуекелділік – бұл
сирек кездесетін құбылыстар болып табылады, -деп тұжырымдайды. Менеджер
өндіретін өнім түрін таңдаумен, керек ресурстарды табуға кәсіпкердің шешім
қабылдау процесін 4 кезеңмен бөліп көрсетті:
а) экономикалық жағдайлар туралы мәліметтер жинау;
б) экономикалық есеп (түрлі варианттар ішінен тиімді өндіріс әдісін
таңдау);
б) кәсіпорынның мақсатына сай келетін тауар өндіру;
в) негізгі экономикалық нәтижелерге жету үшін өндірістік жоспардың
орындалуын қадағалау.
Француз экономисті А.Маршалл (1907-1968ж.ж.) Бірінші болып жоғарыда
айтылған үш классикалық саяси экономияның өндіріс факторларына жер,
капитал, еңбек) төртінші фактор – ұйымдастыруды қосты. Ол бірінші болып
менеджер мен кәсіпкер арасындағы айырмашылықты дәлелдеді. Осы кезден бастап
кәсіпкерлік түсінігі, сонымен қатар оның функциялары кеңейе түсті. Менеджер
– кәсіпорындағы ең басты функцияны атқарса, кәсіпкер бизнестің сәтті
болуына байланысты барлық жауапкершілік пен тәуекелділікті өз мойнына алушы
тұлға болып табылады. Сондықтан ол менеджерге және кәсіпкер тән қасиеттерді
иемденуі керек.
Сонымен қатар А.Маршалл мінсіз кәсіпкерді сипаттайтын қасиеттердің
көп болуын ескеріп. Тек кәсіпкерлердің кейбіреулері ғана бұл қасиеттерді
иемдене алады деп тұжырымға келеді.
Негізінде кәсіпкерлер кейбір кезде өте күшті, кейбір кезде керісінше,
бірақ кәсіпкерлердің басты міндеті капитал мен еңбекті айналысқа келтіру
негізінде жоспар жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжейлі-тегжейлі
көрсету болып табылады. Кәсіпорын өскен сайын, кәсіпкерлік қабілет те арта
түсу керек, сонымен қатар ол өзінің қайсарлығын, бірегейлігін, сан
қырлылығын, бастамашыл іс-әрекеттерге дайындығын өн бойына жинақтап, сақтап
қалған жағдайда ғана, ол әмбебап та, сәттілікті кәсіпкер болып қала
алады.[18-33б]
Орта ғасырдың менеджмент тарихын зерттеген маман Джозеф Шумпетерді
(1910 ж.) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп те атайды. Шумпетер өз
оқуларында қызмет етіп жатқан бизнесті тек қана басқара алатын менеджер
ретіндегі кәсіпкер бейнесіне ауытқып кеткен. Кәсіпкердің мәні өндіргіш
күштерді жаңадан (қайта) ұйымдастырып, құрамдастырады. Ал осы өндірігіш
күштердің қозғалысы, өз кезегінде, жалпы экономикалық қозғалысқа немесе
кәсіпкерлік циклдарының жылдамдауына әкеліп соғады. Шумпетер кәсіпкерлік іс-
әрекетте қолданатын келесі бағыттарды. (немесе олардың жиынтығын)
анықтайды:
- жаңа тауар мен қызметкөрсетулер;
- Кәсіпкерлердің жаңа әдістері;
- өткізудің жаңа рыноктары;
- жабдықтаудың жаңа көздері;
- ұйымдастырудың жаңа формалары (нысандары).
Д.Шумпетер кәсіпкерлерді жай алып сатарлар мен инвесторлардан
ерекшеленетін - әлеметтік-экономикалық жаңашылы деп атайды. Олар
(кәсіпкерлер) әр түрлі бағыттар мен құрамдастарды біріктіріп жаңа бизнесті
құрады.
Шумпетер әр түрлі материалдар, өндіріс құрал-жабдықтарының жай
жинақтарымен тұжырымдалмайтын кәсіпкерлік еңбегінің ерекшелігін көрсетеді.
Ал бұл ерекшелік мынадай:
- жаңа тауарлар мен қызмет көрсетулерді;
- өндірістің жаңа әдістерін;
- жаңа өткізу рыноктарын;
- жабдықтаудың жаңа көздерін;
- ұйымдастырудың жаңа формаларын табу;
және енгізу арқылы әр түрлі материалдар мен өндіріс құрал-жабдықтарын
тиімді қолдану. Соның негізінде олар өзінің еңбегімен пайданы жасап
шығарады және бұл пайда қазіргі кезде кәсіпкердің пайдасыдеп те аталады.
Франк Найт (1921ж.) кәсіпкерлік қызметтің ең басты ерекше белгісі
болып, бұның болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеуі. Ф.Найттың пікірі
бойынша кәсіпкер - әрқашан өз позициясын берік ұстап, осы арқылы түрлі
жолында кездескен тосқауылдарды батыл түрде жеңіп өтуді мақсат етіп қойған
адам. Найт кәсіпкердің қызметін жалпы сипатта бейнелеп ұйымдастыруына және
бақылау қызметтеріне орындайтын менеджерден тұратын, меншігінде кәсіпорын
мен капиталды иемденетін меншігі болуы тиіс. Ф.Найттың пікірі бойынша
кәсіпкерліктің мәні нақты қызметтерді орындауда және кәсіпорынды құруда
емес, керісінше болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеумен сыртқы ортаның
өзгеруіне тез арада жауап қайтару болып табылады. Кәсіпкер өз кәсіпорнының
пайдасын арттыру мақсатында өзінің капиталымен ақталған тәуекелдікке баруға
дайын болу керек.[4-23б]
Енді осы заманға авторлар позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең бірінші Давид Маккеланд (1961ж.) қарап өткеніміз жөн. Ол
кәсіпкерге келесідей сипаттамалар береді:
- ақталған тәуекелге бару шеберлігі;
- жігерлілігі мен жасампаздық белсенділігі;
- өзіндік және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімдерінің салдарын білу;
- келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжап білу;
- ұйымдастырушылық шеберлігі.
Питер Друкер (1964ж.) кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі түсінігін
экономика ғылымына бірінші болып енгізді. Жаңа кәсіпорынға ресурстарды
іздеу мен оларды орналастырудан бұрын бизнестің дамуына қолайлы
мүмкіндіктерді иелену керек. Экономистер кәсіпорынның пайдасын арттыруды
айтады. Керісінше пайданы алу үшін мүмкіндіктерді арттыру туралды сөз болып
отыр. Бизнеске қолайлы мүмкіндіктерді іздеу кәсіпкер қызметініің негізі
болып табылады, нәтижесінде кәсіпкер нәтижелілігі төмен сферадан жоғары
нәтиже беретін сфераларға өз ресурсатырн ауыстырады. Кәсіпкерлік қызметінің
ерекшелігі бұл – жоғарға нәтижені кәсіпорындарды құру қабілеттілігінің
байланыстырады.
Харви Либенстейн (1978 ж.) кәсіпкерлік белсенділігінің екі түрін
қарастырады:
- қызметтің бірінші түрі – менеджментке сай күнделкті атқаратын
қызметтерді орындаумен байланысты болса, екіншісі – инновациялық қызмет
түрі.
- Бірінші қызмет түрі қалыптасқан және толық зерттелген рыноктық ортада
қызмет ететін кәсіпорындарды басқаруды білдіреді.
- Инновациялық қызмет жаңа рыноктардың шарттарында жұмыс істеу мен
тауарлардың және қызметкөрсетулердің жаңа түрлерін шығарумен байланысты
кәсіпкерлік әр түрлі рыноктық жағдайларда тиімді қызмет ете білуі тиіс.
- кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі болып – кәсіпкер саналады.
Сонымен қатар тұтынушылар, мемлекет, жалдамалы жұмысшы және бизнестегі
серіктестері болып табылады.
- кәсіпкерлік қызметте маңызды орынды объект иемденеді. Өйткені объект
пен кәсіпкерлік идеясы болып табылады.
Қорыта айтқанда, кәсіпкерлік қызметінің объектісі бұл – тауар,
өнім, қызмет және тағы басқалар болып табылады, яғни кімнің де болса
қажеттілігін қанағаттандыратын және рынокқа тұтыну, қолдану, сатып алу үшін
ұсынылады.
1.2 Кәсіпкерлік қызметтің теориялық аспектілері
Экономикалық және заңдық категория ретінде ғылыми тұрғыдан талдау
жасау кәсіпкерлікті рыноктық шаруашылықтың ажырамас элементі екендігін
дәлелдеп отыр. Жалпы кәсіпкерліктің тарихы жоғарыда атап өткендей талай
ғасырларды қамтиды, дегенмен қазіргі түсініктің орын алуы капитализмнің
қалыптасу кезеңіне сай келеді.
Әлемдік тәжірбиеде көрсеткендей, кәсіпкерлік қызметте жан-жақты
дамуына құқылық түрдегі базасы жеткіліксіз, оған сай әлеуметтік-
экономикалық шарт қолдану қажет. Олай дейтініміз, рынок пен кәсіпкерлік
қызмет кенеттен пайда болып, тез дамымайтыны кімге болса да түсінікті. Олар
бұйрықпен, үкімет шешімдерімен, міндеттеу жолымен іске қосылады. Өйткені,
ақшасыз, тауарсыз, капиталсыз ең бастысы реттеуші құн заңынсыз қозғаушы
күшінің бәсекесінсіз олар дами алмайды.
Австриялық экономист И.Шумпетер айтқандай кәсіпкерлік-жұмыстың бір
түрі емес, тұла бойы тұнып тұрған ақыл-ой, қасиетке толы. Ерекше бір
көріпкелдік қасиет болуы, рутина қысымына әрдайым қарсылық жасай білуі
керек. Нар тәуекелге бел байлап, қорқуды, үрейді жеңе білу, болып жатқан
құбылыстарға ешқашан мойымай өз шешемін анықтау.
Кәсіпкерлік қызмет – бұл коммерциялық табысқа қол жеткізуді көздейтін
іс-әрекет, ал кәсіпкер кәсіпорынды (фирманы) иемденетін адам немесе
иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын атқатарын өкілетті менеджер.[13-
105б]
Кәсіпкер шаруашылығы – іс-әрекеттің белгілі типінен тұрады.
Жаңшылдық, ресурстарды пайдалану, тәуекелге бел байлаушылық, технологиялық
процестерді қолдап пайдаланудағы икемділік пен тапқырлық осы және тағы
басқалар. Кәсіпкерлікті өндірістік, коммерциялық-делдалдық, сауда-саттық
инновациялық консультативтік іс-әркеттерді және құнды қағаздар мен
жүргізілетін операцияларды қамтиды.
Кәсіпкерлік қабілеті – адам капиталының ерекше түрі. Бұл игіліктер
мен қызметтерді жасауға қоданатын, өндірістің барлық факторларының бір-
бірімен келісімді, сәйкес түрде қызмет етуін көздейтін іс-әрекет. Адам
ресурстарының осы түрінің ерекшелігі мынада: Олар қауіп-қатерлілікті,
шығынға ұшырау мүмкіндіктерінің болуына тәуекелдік етіп, өндіріс процесіне,
коммерциялық негізге сүйене отырып, өндірілетін өнімнің жаңа түрін, алдыңғы
қатарлы технологияларды, бизнесті ұйымдастырудың тиімді формаларын кіргізу
болып табылады. Кәсіпкерік қызмет – шама жағынан және нәтижелік жағынан
квалификациясы өте жоғары сипаттағы еңбек күшін жұмсаумен пара-пар келеді.
Премьер-министр К.Масимов біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық тиімділігін көтеру болып табылады
деп мәлімдеді. Бәсекелестіктің артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде
кластар дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың
сондай-ақ тарылу да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.
Кластерлер бәсекелестік қабілеттілікті арттырудың құралы екенін ескере
отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке жағдайларын анықтаудың әдістемелік
амалы ретінде пайдалану керек екенін ұмытпауға , осы тұрғыдан келіп, қайда
және қандай кластерлер құруымыз, қалыптастыруымыз керек екеін анықтауға
тиіспіз.
Кәсіпкерік қызмет – бұл өндірістің ерекше факторы. Осы факторт
өндірісті ұйымдастырып жүргізуде белсенділікті, іскерлікті, саналылықты,
жауапкершілікті, тәуекелшілікті кең пайдалануды талап етеді. [17-43б]
Қазіргі теория мен прктикада Кәсіпкерлерді реформалау жалпы
шаруашылықты іс-әрекеттегі қызметтің, сан алуан бағыттары, құрамдас
бөліктері, варианттары мен түрлі өзгерістерін, атап айтқанда: құрылымдық
өзгертуді, қайта ұйымдастыруды, ажырату, бөлу, біріктіру, өндіріс
технолоиясы мен меншік факторын өзгертуді және т.с.с қамтитын ұғым ретінде
қарастырылады. Құрылымдық өзгерту кәсіпкерлікті реформалаудың қызметінің
тиімділігін көтеретін басты реформалау механизмдерінің бірі ретінде
қарастыруға болады.
Қазіргі жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзара әрекеттестігінің анағұрлым
өзекті түрлері – шаруашылық қызметпен оны басқару құрылымдары
интеграцияланған әр түрлі корпоративті бірлестік формалары. Сонымен қатар
дамушы кәсіпкерлікті көпшілігі өз бетінше қолайсыз оқиғалардың алдын-алуын
жөн көреді.
Қазақстанның көптеген кәсіпкерлері шаруашылық жүргізу үлгісі
орталықтан басқару кезеңінің өндірістік-технологиялық негіздері мен
шетелдік тәжірбиеден алынған нарықтық-құқықтық ұйымдастыру мен
институционалдық элементтерден құрылған. Жалпы алғанда, бүгінгі күні шын
мәсінісінде тиімді іс-әрекет, дайын кәсіптік қаржылық құрылымдар жоқтың
қасы деуге болады.
Ол инвестициялық және басқа да жобалар мен бағдарламаларды жүзеген
асыру үшін технологиялық немесе экономикалық ынтымақтасу мақсатында
материалдық емес активтерін толық немесе ішінара біріктірген негізгі және
еншілес қоғамдар ретінде іс-әрекет ететін заңды тұлғалардың ұйымдары
жиынтығы. Шаруашылық жүргізу субъектілердің өзара әректтестігі сипатына,
олардың қаржылық қарым-қатынастары сипатына және т.б. нышандар бойынша
ажыратылатын (жіктелетін) іс-әрекет ету формалар мен құрылудың жолдарының
алуан түрлілігімен сипатталады.
Дүниежүзілік тәжірибеде көптеген монополист-банктер, өнеркәсіптік
компаниялар басқарады.[3-112б]
Қазақстанда қаржылық өнеркәсіптік техникалардың құрылуы
өнеркәсіпшілер мен қаржыгерлер арасында өзара сенімсіздікті жойып, заман
талдабына сай бәсекеге қабілетті өнеркәсіп өндірісін ұйымдастыруға өндіріс
саласында шағын бизнестің дамуына қолайлы жағдай жасауға, ғылыми зерттеу
және тәжірбиелік құрастыру жұмыстарын қаржыландыруға, жаңа өнімді біркелкі
түрде сертификаттауға және т.с.с. мүмкіндік береді. Демек, Қазақстанда
қаржы өндіріс техникаларды құрып, даму мәселесі өткір қойылуы тиіс. Нақты
іс-әрекет етуші отандық қаржылық өнеркәсіптік топтар да оң нәтижелерге қол
жеткізді. Сонымен бірге, егер кәсіпкерлік 3-5 жыл ьойы тұрақты іс-әрекет
етсе, жергілікті дәрежеде сенімді деп саналатындығын ескеру қажет. Ал,
қаржылық мекеме, соның ішінде банк, 20 жыл қызмет атқарғаннан кейін ғана
сенімді деп танылады. Қазақстанда олар жоқтың қасы. Сондықтан банктер мен
басқа да қаржылық компаниялар өздері үшін тұрлаулы ортаны құрып, ақша
лектері қозғалысын ұйымдастыру мәселеллерін ұтымды шешуге мүмкіндік беретін
кәсіпкерлік бизнесті дамытуға мүдделі. Бұл жерде Қазақстанның ілгері
кәсіпкерлік салаларының ірі кәсіпкерліктерін шетел инвесторларының
пайдасына жекешелендіргеніне назар аударған жөн. Оның себептері де белгілі:
біріншіден отандық өндірушілердің жеткілікті қаржылық ресурстарды
шоғырландыру тәжірбиесі де болған жоқ; екіншіден, банктер мүдделеріне
қатысы жоқ кәсіпкерлікті несие бере отырып, олардың басқару жүйесін
жетілдіруге ықпал ету мүмкіндіктері болмады, несие қаржының сапасын
жеткілікті дәрежеде ұстай алмады. Соның салдарынан, банктер несиелік
тәуекелділіктің жоғары деңгейін, потенциалды қарыз алушы кәсіпкерлік ұзақ
мерзімді инвестициялық жобаларды қаржыландыруға тиімсіз жоғары ставкаларды
еншіледі, сөйтіп екі тарапта ұтымнан айырылды. Осының барлығы еліміздің де
қаржылық-өнеркәсіптік топтарды құрудың объективті қажеттілігіне дәлел
болады. Кәсіпкерлік іс-әрекетті қажет ететін, алдымыздағы мақсат-
міндеттеріміздегі іске асырудағы маңызды шараларды қолға алуымыз қажет.
Атап айтсақ;
- тауардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру, менеджментті жетілдіру;
- бизнестің бәсекеге қабілеттілігін көтеру, инвестияциялық
тартымдылықты арттыру;
- жарықтық мүмкіндіктерді кеңейту, ұқсас өндірістермен бәсекені
артыру;
- ішкі нарықта басымдылыққа жету, кәсіпкерлік бәсеке қабілеттілігін
арттыру, сыртқы нарықтарға шығу;
- Қазақстандық және шетелдік өндірушілер тарапынан күшті бәсекенің
болуы, сату мен қаржыландыру әлсіздігі;
- Кәсіпкерлердің өз сату нарығының дамуы, отандық және шетелдік
әріптестердің пайда болуы;
- Салалық нарық сигменттері, қанағаттандырылмаған сұранысты қамтамасыз
ету;
Қазақстан үшін кәсіпкерлік құруға бірқатар жағдайлар қосымша
түрткі болады.
Біріншіден, дербес іс-әрекет ету тактикасы кейбір жағдайларды
өндірістік ғылыми кешендердің жасанды күйреуіне әкеліп соқтырады.
Екіншіден, технологиялық деңгейі жоғары күрделі өзгерістер үшін
технологиялық тізбектің барлық буындарының қызметі үйлесімде болуы қажет.
Үшіншіден, өндірілетін өнім мен қаржылық өнеркәсіптің кәсіпкерліктік
қарым-қатынасы ерекшеліктері олардың мүдделерін Қазақстан Республикасы
Парламенті мен Үкіметінде ұдайы қорғап отыруды талап етеді.
Төртіншіден дербес іс-әрекет ететін кәсіпкерлік құрылымдар мен
салыстырған тәуекелдіктері жоғары. Қалай болған да кәсіпкерлік
ынтымақтастықтағы бәсекелестік күреспен салыстырғанда анағұрлым
стратегиялық жетістіктерге ие.
Қорыта айтқанда кәсіпкерлерге белсенді түрдегі іс-әрекет қажет болады.
Әрекеттенген кәсіпкерлер өздерінің өнімдерін өндіру арқылы, өз
бәсекелестерін жеңе отырып, қолдау көрсету жағын да қолға алады. Нақтылы
әрекеттенген кәсіпкерлер әр уақытта бәсекелестікке дайын да және де өз
бизнестерін сақтай да, қорғай алады. Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-
қимыл жасайтын салада ұнамды нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық
жарыс, шаруашылық жүргізудің қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы мол
алу үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі. Екінші жақтан, ол нарық
объективінің өнімді өндіру мен оны өткізудегі және капиталды қолдану
сферасындағы ара қатынастары. Форма жағынан бәсеке ұйымдастырудың нормалары
мен ережелерінің, мемлекеттік және жеке құрылымдардың директивалары мен іс-
қимыл әдістерінің жүйесі.
Бәсекені экономикалық процесс ретінде шаруашылық жүргізуші объективінің
белгілі әрекеттердің жиынтығының түрі деп тануға болады. Осы әрекеттер
экономикалық цикл түрінде жинақталады. Осыған бірте-бірте жүріп отыратын
төменде аталған ұдайы өндірістік процестер жатады:
- өндіріс және еңбек ұжымдарының материалдық-заттық элементтерін
қалыптастыру;
- өндірісті ұйымдастыру, оны шикізатпен, материалдармен, жартылай
фабрикаттармен жабдықтау және өндірістік, несие-қаржылық және жобалау
мекемелерінің бір-біріне әсер етуі;
- бәсекеге төзімді өнім өндіру;
- өнімді сату, бұл үшін оның саны анықталады, өткізілетін орны мен
уақыты белгіленеді;
- пайда есебінен инвистициялық қор жасау және оны өндірісті кеңейту
үшін пайдалану.
Өнімнің өмір сүру циклі бәсекелік күрес дәрежесіне елеулі әсер
етеді. Өнімнің өмір сүру цикліне оның шығарыла бастауынан өндірілуі
тоқтағанша жүріп отыратын мерзімі, өмірі жатады. Бұл цикл төрт фазадан
тұрады:
- жаңа өнімді игеріп, өндіріске енгізіп орналастыру. Бұл арада сату
көлемі көп емес, шығарылған өнімнің бағасы жоғары болады;
- өндірістің өсуі-өндірістің масштабы өседі, сұраныс өседі, жоғары баға
сақталады;
- кемелдену-өндіріс көлемі ең жоғары дәрежеге жетеді, сұраныс толық
қанағаттанады, қарқыны бәсеңдейді, бәсеке шиеленіседі, баға төмендей
бастайды;
- ескіру – бұл фазада сұраныс төменгі шегіне жетеді, өндіру азаяды.
Бәсеке сайысы сөне бастайды. Өнімнің басым көбінің өндіріліуі тоқталады,
жаңа өнім өндіру басталады. Бәсекелік сайыста шаруашылық жүргізуші
субъектілер өз бәсекелесіне мардымсыз әрекеттер қолданады. Мұндай
әрекеттерді бейнетті бәсеке деп атауға болады;
- бәсекелес туралы өтірік немесе қате мәліметтер тарату;
- тауардың сапасы туралы және оның сипаттамасы, жасау әдісі мен
жасалған орны туралы жалған ақпарат тарату;
- бәсекелестің тауарлық белгісін, оның фирмасының атын,
маркировкасын заңсыз пайдалану;
- тауардың сапасы туралы дұрыс түсінік бермейтін жарнама жасау;
- бәсекелестің тауарын жамандап көрсететін салыстырмалар қолдану;
- келісім бойынша өздері ғана білуіне тиісті салаға жататын
конфиденциялық ғылыми-техникалық өндірістің және басқадай ақпаратты таратып
жіберу.
Аталған шарт бұзушылықпен күресу Қазақстанда мемлекеттік
антимонополиялық агенттікке жүктелген.
Еркін бәсеке жеке меншікке және шаруашылықтың оңашалануына негізделеді.
Өндірушілер бір-бірімен тек нарық арқылы байланысады. Мақсаты, әрбір
кәсіпкерліктің алдына қойған мақсаттары болады. Сол мақсаттарға жету үшін
көптеген әрекеттер жасайды. Өздерінің шығарған тауарларын отандық тауарлар
дәрежесіне жеткізе білуі содан кейін бәсекелестікке түсе білу. Өз
мақсаттарына жетсе ғана халықаралық бәсекеге жеткізуді көздейді.[14-57б]
Жеке кәсіпкер өз өнімін өткізуде іс жүзінде нарықтағы айырбас
жағдайларына ешқандай әсер ете алмаса, онда осындай болмыс – бәсекелік
қабілеттің ең жоғарғы дәрежесі болып табылатын жетілген бәсеке деп аталады.
Кәсіпкерлік бәсеке нарығы төменде аталған шарттардың орындауын тілейді:
- жеке кәсіпкер өндірісінің мөлшері елеулі болмайды және ол сол
фирма сататын тауардың бағасына әсер етпейді;
- өнеркәсіп өндірушілерінің тауарлары біртекті тауарлар болады;
- сатып алушылардың баға туралы ақпараттары толық болады. Егер біреу
өз өнімінің бағасын көтерсе, онда ол сатып алушыларынан айрылады;
- сатушылар өзара баға туралы келісім жасаспайды және әрекеттерін
бір-бірімен келіспей жеке жүргізеді;
- өндіруші кәсіпкерлік салаға кіру мен шығуына жол ашық болады.
Осындай сату-сатып алу шарттарының орындалуы өндірушілер мен
тұтынушылардың өзара қатынастарына сипат береді. Жетілген бәсекелік баға
белгілену механизмінің және тепе-теңдік болмысы арқылы экономикалық жүйенің
өзін-өзі реттеуінің қалыптасу шарты болып табылады. Осының нәтижесінде жеке
индивидтердің экономикалық жетістікке жетуді көздейтін өзіндік жеке-дара
қимылдар бүкіл қоғамдық жетістіктерге жол ашады.
Нарықтық бәсекенің артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
- қоғамға қажетті тауарларды өндіруде ресурстарды тиімді пайдалауға
мүмкіндіктің болуы;
- тез өзгеріп отыратын өндіріс жағдайларына икемді болып, оларға
тез үйлесуге көмектесе алатындығы;
- тауарлардың жаңа түрлерін жасау саласына жаңа техника мен
технология енгізуге, өндірісті ұйымдастырып басқарудың жетілген
әдістерін қолдануға, ғылыми-техникалық жетістіктерді ұнамды
пайдалануға жағдайлар тудыратындығы;
- өндірушілерді көптүрлі қажеттіліктерді қанағаттандыруға, тауарлар
мен қызметтердің сапасын жоғарылатуға мақсаттардыруы.
Кемшіліктері:
- ұдайы өндірілмейтін ресурстарды (ормандар, табиғи жануарлар, жер,
теңіз, мұхит қоймалары) сақтауға көмектеспейді;
- қоршаған ортаны қорғауда негативтік бағытта болады;
- ұжымдық пайдалануға бағытталған тауарлар мен қызметтер (дамбалар,
жолдар, қоғамдық көлік) өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді;
- фундаменталдық ғылымның, жалпы білім беру жүйесінің, қалалық
шаруашылықтың көп элементтерінің дамуына жағдай жасамайды;
- еңбек, демалу, табыс құқықтарына кепілдік бермейді;
- әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның байлар мен кедейлерге
бөлінуіне бөгет жасайтын механизмдері жоқ.
Нарық қатынастары қашанда жұп қатынастар болады сатушы-сатып алушы
т.б. Осы қатынастар өндіріс пен тұтынудың байланысын сипаттайтын ұсыныс пен
сұраныс түрін алады.
Тұтынушы (сатып алушы) мен өндірушінің (сатушы) әрекеттерін екі заң
болжайды:
- сұраныс заңы: сатып алушы баға кемігенде, басқа шарттар тұрақты
болса, тауарларды көбірек алады, баға жоғарыласа азырақ алады;
- ұсыныс заңы: басқа шарттар тұрақты болса, баға жоғарылағанда
сатушы сату үшін тауарларды көп өндіреді де оны сатуға ұсынады,
баға кемігенде аз ұсынады.
Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылатын өнімнің сапасына,
бағаларына басқадай талап қойылады. Бұл қазіргі дүниеде кез-келген
кәсіпкерлердің өміршеңдігі, оның тауарлар нарығындағы және қызмет
көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетуі.
Өз кезеңінде бәсекеге жарамдылық екі көрсеткішке байланысты – баға
деңгейіне және өнім сапасына.
Өндірілген тауардың – бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен
себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтығынан жиынтық ерекшелігі.
Өндірілген тауар тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең
маңызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол
тұтыну құнымен тығыз байланысты.[15-43б]
Кәсіпкерлерге баға стратегиясын таңдау үшін оған қандай факторлар:
шығындар, тұтынушылар, тауар қозғалысына қатысушылар, бәсекелестер және
мемлекеттер әсер етеді. Бағаны рынок бақылайтын орта. Онда бәсеке деңгейі,
жоғары тауар төмен бағамен ұсынылса, ол тауарға сұраныс көбеюі мүмкін. Сол
басқа бәсекелестер жауап қайтару ретінде ұқсас тауарлардың бағасы төмендеуі
мүмкін.
Оған шектелген бәсеке тән және ұсынған тауарлардың ерекшеліктері
болады. Бұл ортада кәсіпкерлердің жұмыс істеуі және іс-әрекеті оңайлау
болады. Тауардың бағасы жоғары немесе төмен болса да оны алушы тұтынушылары
әрдайым болады.
Бағаны мемлекет бақылайтын орта қоғамдық транспорт, эенргия, коммуналды
қызмет және басқа да салаларда кездеседі. Мемлекет орындағы тұтынушылардан
және өндірушілерден жан-жақты ақпарат жинаған соң нақты баға деңгейін
біледі. Нақты жағдайда тұтынушының қанағаттандырушы тауарға деген өзінің
ерекшелігінің жиынтығын сатып алу актісінде көрінеді.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүкіндік
беретін тұтыну кеменің (сапалық және сандық) сипаттамасын анықтайды. Бәсеке
жарамдылығы өнім рынокта жеңіл және тез-тез сатылады. Сонымен, тауарға
бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы
деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды
қамтамасыз етеді және сатып алушы үшін тиімділігі ұқсас тауар бәсеклестері
ерекшеленеді.
Қорыта айтқанда, біздің республикамызда өткізіліп жатқан нарыққа көшу
сапа және өнімнің бәсекеге жарамдылығы жөніндегі мәселеге жаңадан қарауға
мәжбүр етеді. Егер бүгін емес, ол ертең бәсекелестік нарығының дамуы
өнімнің сапалық даму серпінін және деңгейін арттыруға еріксіз көндіретін
болды.
Әрбір кәсіпкер максималды бағаны сұраныс, минималды бағаны шығындарды
анықтаса орта баға мөлшеріне бәсекелестер және олардың рыноктағы
стратегиялары әсер етеді. Сондықтан бәсекелестердің тауарларының өнімін,
олардың сапасын және бағасын біліп отыру қажет.
Ол үшін кәсіпкерлердің өкілдері бәсекелестердің тауарларымен танысу
үшін оларды сатып алып талдайды.[16-166б]
Кәсіпкерлік бәсекелестің тауарлары және бағалары туралы тұтынушылардың
пікірлерін сұрап білуге болады.
Бәскелестердің прейскуранттарымен танысуға мүмкін.
Кәсіпкерлік бәсекелестері қолданатын өндіріс құрал-жабдықтарын сатып
алуы, оларды жалдап деңгейін білу мүмкін.
1.3 Кәсіпкерлік қызмет - экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың
негізі
Кәсіпкерлік қызметті өндірістік циклі бойынша топтап бөлуге болады.
Экономикалық теория оқулықтарында ұдайы өндіріс циклінің төрт фазасы
ретінде қарастырылатыны белгілі. Оларға мыналар жатады-өндіріс, бөлу,
айырбас және тұтыну. Ұдайы өндіріс циклындағы кәсіпкерліктің маңыздылығы
зор, ерекше мәнге ие. Кәсіпкердің іс жүргізу, ұйымдастыру қабілетіне
байланысты соңғы нәтижесіне өріседі. Алдымен оның кәсіпті таңдау проблемасы
туындап шығындары мен табыстарын есепке ала отырып ең үйлесімді, ұтымды
түрін таңдап әрекет етеді.
Сонымен жоғарыда аталған фазаларға байланысты кәсіпкерлік қызметтің
түрлеріне сипаттама жасаған жөн болар. Олар өндірістік, коммерциялық,
қаржылық негізінде ерекшеленеді. Соңғы кездері кәсіпкерлік қызметтің тағы
бір түрі – кеңес беру (консульациялық) кеңінен етек жайып келеді.[17-76б]
Осы аталған кәсіпкерлік түрлерінің әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.
Өйткені олар қызмет түрлерінің өз алдына жеке түрі болып табылады. Демек,
олар бір-бірімен тығыз байланыста, өзара тәуелді жағдайда өмір сүреді.
Сонымен, кәсіпкерліктің барлық түрлерін анықтаушы және біріктіруші – тауар
өндіруші. Ол өндірістік кәсіпкерлік болып табылады. Ол ең ұзақ және еңбекті
көп қажет ететін процесс. Сондықтан, мысалы, кәсіпкер таза пайда алуға
ұмтылғанда, оның қызметі көп жағдайларда коммерциялық сипат алады.
Кәсіпкерлік қызметтің түрлерінің өзі бірнеше тармақшаларға бөлінеді.
Осылайша, өндірістік кәсіпкерлік, иноовациялық, ғылыми-техникалық қызмет,
тауарлардың тікелей өндірісі, қызмет көрсету, оларды өндірістік тұтыну және
де осы салалардағы ақпараттық қызмет түрінде болады.
Өндірістік кәсіпкерліктің объектісі – тауарлар, қызмет көрсету және
капитал. Соңғы жағдайдан қаржылық кәсіпкерлік келіп туындайды.
Кәсіпкерліктің осы түрінің қызметі өндірістік кәсіпорындар мен
ұйымдарда іске асырылады. Қызмет жүргізу субъектісі – кәсіпкер – тауар
өндіруші.
Өндірістік кәсіпкерлікті жүргізу төменде келтірілген сызба негізінде
іске асырылады. (1- сызба)
Өндіруге қажет тауар немесе қызмет түрін анықтау
Маркетингтік қызметті жүргізу
Материалды, қаржылық және басқалай шығындар қажеттілігіне есеп жүргізу
Өндірістік кәсіпкерлік факторларын таңдап алу
Тауар немесе қызмет көрсету өндірісін ұйымдастыру
Өндірілген тауар немесе қызметті сатып өткізу
Салықтар мен басқа төлемдерді төлеу
1- сызба Өндірістік кәсіпкерлікті жүргізу кезеңдері
Өндірістік кәсіпкерлікті іске асыру ең алдымен, өндіруге қажет, сондай-
ақ көрсетуге тиіс қызмет түрін фирманың анықтауынан басталады.
Кәсіпкер жаңа өндіріс немесе тауар мен қызмет көрсетудің жаңа түрін
өндіргісі келген жағдайда, біріншіден, өзінің мүмкін болатын тұтынушыларын
анықтап алуы қажет. Демек, ұсынылатын қызметке сұранысын анықтауы қажет.
Сондықтан, кәсіпкер өзінің қызметінің келесі кезеңінде –
рынокқамаркетингтік талдау жасау керек.
Өндірістік кәсіпкерліктің факторларын талдап алу үшін қажетті қаржылық
шығындарды есептейді.
Шығынды нақтылы жан-жақты есептегеннен кейін өндіріске қажетті
кәсіпкерлік формалары алынады. Олар – өндіріс қорлары, жұмысшы күші және
ақпарат.
Өндіріс қорлары негізгі және айналмалы болып екіге бөлінеді. Негізгі
қорға ғимараттар, машиналар, құралдар, жабдықтар, техника, көлік, ал
айналым қорларына – шикізат, негізгі және көмекші материалдар, жанармай,
қосымша бөлшектер, жартылай фабрикаттар жатады.
Сонымен қатар, өндірісті тиімді жүргізуге қажетті мамандырылған білікті
кадрлар жайлы ойластырылады.[18-54б]
Өндірістің келесі факторы – ақпарат. Қазіргі ҒТП жағдайында мұның
маңызы ерекше. Ақпарат рынок жағдайын дер кезінде дәлме-дәл көрсетіп
ақиқатты ашып тиімді, нәтижелі жұмыс істеудің алғы шарты және құралы,
орасан қозғаушы күші.
Кәсіпкер өндіріс факторларының барлығы дайындалғаннан кейін өнімді
өндіруге кіріседі. Тауарды өндіру үшін екі негізгі мәселе өте маңызды.
Біріншісі – өндіру технологиясы. Екіншісі –өндірісті тиімді ұйымдастыру.
Өндіріс технологиясы – тауарды өндіруге қажетті операциялар, қызметтер,
жүйелі іс-әрекеттер жиынтығы.
Өндіріс технологиясының сапалы қажетті деңгейде болуы. Өндірілетін
тауардың жеке қасиетіне және сапасына тікелей тәуелді.
Тауар өндіру кезінде, өндірісті ұйымдастыру кезеңінде өнімнің жеке
қасиеттері, дайындау технологиясы және тауарға деген сұраныс сипаттамаларын
ескеру өте маңызды.
Өндірістік кәсіпкерліктің келесі кезеңі дайын өнімді сатып өткізу
арқылы пайда табу. Пайда жалпылама және баланстық болып бөлінеді. Дәл осы
кезеңде өндірістік кәсіпкерліктің коммерциялық қызметі туындайды.
Өндіруші кәсіпкердің соңғы қызметі – салықтар, әр түрлі есеп
айырысулар, айып-пұл төлеу және таза пайда табу.
Кәсіпкерлік қызметінің екінші түрі – коммерциялық кәсіпкерлік.
Отандық экономикада бұл кәсіпкерліктің кең тараған түрі болып саналады.
Бұл көптеген себептермен түсіндіруге болады.
Негізгілері:
- коммерциялық кәсіпорынның пайдасының жоғары болуы;
- жылдам қайтарымдылығы;
- жүзеге асыру процесінің оңайлығы;
- басқару жүйесінің жеңілдігі;
- тиімділігі және тағы басқалар.
Кәсіпкерлік ұғымы пайда алып келетін белсенді қызмет бабы. Коммерция
латын сөзінен қазақ тіліне аударғанда сауда мағынасын береді. Олай болса
коммерциялық кәсіпкерлік – пайда және табыс алуға бағытталған сауда-
делдалдық, сауда -дайындық жұмыстарының жиынтығы.
Коммерциялық кәсіпкерлік ең алдымен, ақша-тауар, сауда-айырбас
операцияларында анықтаушы рөл атқаратындығымен сипатталады. Сондықтан,
коммерциялық кәсіпкерліктің мәні – сату, сатып алу бойынша, яғни,
тауарларды қайта сату операциялары болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерліктің неізгі зерттеу объектісі – тауар, капитал.
Капитал кезінде қаржылық кәсіпкерлік пайда болады. Коммерциялық
кәсіпкерліктің жалпы сипаттарына байланысты қызмет түрлері (өндіріс пен
өткізудің үздіксіздігі және т.б.) кәсіпкерлік қызметтің объектісі бола
алмайды.
Коммерциялық кәсіпкерлік – айырбас, тұтыну және бөлу сфеларын
қамтығандықтан, оған төмендегілерді жатқызуға болады:
Тауар-ақша операциялары:
а) сауда;
ә) сауда сатып алу қызметі;
Коммерциялық операциялар:
а) коммерция;
ә) коммерциялық қызмет;
б) коммерциялық-делдалдық қызмет;
в) сыртқы сауда қызметі;
г) кедендік операциялар;
д) лизингтік операциялар және т.б.
Коммерциялық операцияларға коммерциялық шарттар жасау мақсатындағы
мәмілелер жатады.
Сату процесінде негізгі тұлға – коммерсант. Демек, коммерциялық
кәсіпкерліктің субъектісі – кәсіпкер – коммерсант.
Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі қызмет ету сферасы – тауар
биржалары мен сауда-коммерциялық құрылымдар. Қызметтің негізі – бизнес
жоспар құру және жұмысын белгілі бір көрсеткіштер арқылы бағалауға болатын
сауда-коммерциялық құрылымның түрін, формасын таңдау. Бұл өте маңызды болып
табылады. Коммерциялық кәсіпкерліктің дамуы, оның экономикалық, құқықтық,
әлеуметтік, технологиялық, географиялық және басқа да қызмет ету
орталарымен тығыз байланысты.
Коммерциялық кәсіпкерлікті жүзеге асыру процесі өндірістік кәсіпкерлік
түріне ұқсас болғанымен, өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, тауар түрін
таңдау өндіріс емес, коммерция үшін жүзеге асырылады, сондықтан да, белгілі
бір талаптарға сай болуы қажет.
Атап айтқанда:
- берілген өнімге жеткілікті сұраныс болуы. Олай болмаған жағдайда
сату кезінде өте күрделі мәселелер туындауы мүмкін;
- белгіленген нысандағы пайданы алу үшін, өткізу бағасы өнімді
сатып алу бағасынан жеткілікті түрде жоғары болуы.
Тауарды таңдаудың негізі – сұранысты нақтылы білу, өнімді мүмкін
болатын сатып алушыларынан анықтау, рыноктың маркетингтік талдауына сүйену
және т.б. егер берілген маркетингтік зерттеу тиімді болса, онда кәсіпкерлік
қызметтің келесі кезеңінен бастауға болады. Мысал ретінде қаржылық
ресурстар қажеттілігін есептеу мен тиімді пайдалану және т.б.
- коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі операциялары (сауда және
коммерция) адам дамуының барлық кезеңдерінде және әр түрлі
әлеуметтік-экономикалық жүйеге тән, өзіндік ерекшеліктері бар.
- Коммерциялық кәсіпкерлік – динамикалық процесс. Демек,
статистикалық қызметін атқармайды, әрдайым сату және сатып алу,
тауарлардың, капиталдың үнемі ырғағын біліп отыруы қажет.
Кәсіпкер тек бір сағатқа ғана жұмыс істемейді. Оның қызметі
тұрақты негізді белгілі уақыт мерзімін қамтиды.
- Коммерциялық операциялар негізінде келісім мәмілелері жатады.
Оларға рынок агенттерінің ұйымдастырушылық қыры мәміленің
контрагентін іздеуде, техникалық жағы – техника мен айырбас
технологиясында, әлеуметтік – белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыруда, ал экономикалық қыры – пайда алу болып
табылады.
- Коммерциялық кәсіпкерліктің негізі – тұтыну заттарына деген жеке
меншікті құрайды.
- Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл жүйелік құбылыс. Оның дамуының
ішкі даму күштері болады.
- Олар:
- ұдайы өндіріс және қамтамасыздандыру жүйесі;
- Іскерлік қатынас субъектілерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Кәсіпкерлік қызметінің теориялық
аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3 Кәсіпкерлік қызмет - экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың негізі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК
ЖАУАПКЕРШІЛІГІ
2.1Қазақстандағы кәсіпкерлік және кәсіпкерлік қызметтің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 26
2.2 Қазақстандағы кәсіпкерлік бәсекелестіктің іс-
әрекеті ... ... ... ... ... ... ... ... 35
2.3 Кәсіпкерлік қызмет туралы нормативті құқықтық
жүйе ... ... ... ... ... ... ... 41
2.4 Кәсіпкерлік қызмет аймақтық құрылымының қалыптасу ерекшеліктері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 55
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..57
КІРІСПЕ
Қазіргі кезде әлемдік және отандық экономикада терең әлеуметтік ––
экономикалық өзгерістер орын алуда. Кәсіпкерлік теориясы мен қазіргі
тәжірбиесіне ғылыми тұрғыдан талдау жасау, қолдану, міндетті түрде
Қазақстан экономикасын одан әрі дамытып жетілдіретіні сөзсіз. Кәсіпкерлік –
бұл коммерцияның табысқа жетуді көздейтін іс-әрекет, кәсіпкер кәсіпорынды
иемденетін адам, немесе иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын
басқаратын өкілетті менеджер ретінде қарастырылады.
Кәсіпкерлік қызметті зерттеу проблемаларының маңыздылығы мен
өзектілігі - теориялық негіздеріне кәсіпкерліктің алғашқы атауынан бастап,
қазіргі кездегі ғылыми сараптамалардан өткізіп басты қызметтерімен,
ерекшеліктеріне сипаттамалар жасалды. ХVІІІ ғасырдан бастап көрнекті
ғалымдардың еңбектеріне сүйеніп, негізгі концепцияларына көңіл бөлінді.
Атап айтасқ, Р.Контиллион, Н.Баум, Ж.Б.Сэй, А.Смит, Дж.Кларк, А.Маршал,
және Д.Шумпетердің жетістіктеріне тоқталдық. Кәсіпкерлік қызмет қазіргі
кезде басты өзекті мәселелердің бірі, себебі кез-келген ұлттық экономиканың
дамуын қамтамасыз ететін негізгі өндіруші күш деп атауға болады.
Кәсіпкерлік қызметі капитал мен еңбекті айналысқа келтіру негізінде
жоспарды жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжей-тегдейлі
көрсетілді. Кәсіпкерлік қызметтің мәні - өндіргіш күштерді жаңадан, қайта
ұйымдастырып, құрамдастыруы жайында қарастырылады. Сонымен қатар теориялық
мәселеде кәсіпкерліктің негізгі формаларын анықтап, олар қызметтері мен
операциялары жайында жан-жақта көрсетіледі, талданады. Мысалы, коммерциялық
кәсіпкерлік қызметі, өндірістік кәсіпкерлік қызметі, қызмет көрсету,
инновациялық, өндірістік тұтыну және ақпараттық қызмет түрлерінің
тармақтарына бөлінді.
Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты – Кәсіпкерлік қызметінің мақсаты-
теоретикалық өңдеулерге талдау жасау арқылы қазіргі кездегі кәсіпкерлік
қызметінің ерекшеліктерін, артықшылықтары мен кемшіліетерін баға беру болып
табылады. Кәсіпкерлік қызметі,іс-әрекеті,дамуы, бәсекелік аясына байланысты
маңыздылықтарына сипаттама жасалады. Қазақстандағы кәсіпкерлік қызмет
жағдайы жайында ерте заманан бастап, әйгілі Жібек жолындағы халықаралық
сауданың роліне, орта ғасырдың кәсіпкерлік ерекшеліктерін қамтып, қазіргі
уақыттағы шағын, орта және ірі бизнестің даму сипатын анықтап талдау
жасалды. Он жыл бойы белсенді мемлекеттік қолдау отандық кәсіпкерліктің
сандық іргетасын қалауға мүмкіндік берді, дегенмен бизнестің толыққанды
саналы дамуына әлі де болса ойдағыдай жетістіктерге шет қойған жоқ.
Ағымдағы жағдайда мемлекеттің стратегиясының мақсаттары тұрғысынан
кәсіпкерлікті дамытудың жаңа кезеңіне өтудің мүмкіндігі туып отыр.т Сондай-
ақ, әлемдік тәжірбиеге көңіл бөліп кәсіпкерлікті дамытудың оң салдарын
іздеп, жан-жақты тиімді жолдарын іздестірудеміз. Қазіргі кездегі
экономикалық жетістіктеріне кәсіпкерліктің үлесі де баршылық.
Кәсіпкерлік қызметінің зерттеу нысаны және пәні - капитализм
жүйесінің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс, шексіз пайданы
алуға ынта тудырды. Кәсіпкерлердің іс-әрекеті мәдени шеңберге ие бола
отырып, мамандандырылыған сипатқа ие болды.ХІV ғасырдың ортасынан бастап
акционерлік капитал пайда болып, акцинерлік қоғамдар құрыла бастады. Сауда
қатынастары әлемде кеңінен таралып дамыды. Шағын жәнет орта бизнес
арасындағы айырмашылық ұлғайды. Жалпы осы кезеңнен бастап, максмалды пайда
болу мотиві күшейді. Жаңа мамандар-жетекші менеджер және ірі өндірісті
ұйымдастырушы мамандықтар қалыптасты. Экономистер, қаржыгерлер,
бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар мамандықтары пайда
болды.
Қазіргі уақытта шағын, орта және ірі бизнес даму үстінде, жылдан-жылға
кәсіпкерлер қызметінің саны артып келеді. Кәсіпкерлік қызметтің дамуындағы
теориялық консепциялар отандық ғалымдардың еңбектерінде жиі кездеседі, атап
айтсақ академик Шеденов Ө.Қ., профессор Искалиев М.Е., профессор Жатқанбаев
Е.Б., профессор Елемесов және тағы басқалар. Кәсіпкерлік қызмет көрсетуде
мемлекетімізде өте қолайлы жағдайлар және жеңілдіктер жасалған, тек әрине
әлі де болса әкімшілдік-әміршілдік жүйенің осы саланың қарқынды дамуына
кедергілердің бар екені белгілі. Қазақстан қысқа мерзім ішінде нарықтық
қатынасқа бейімделіп, өз беделін көтере бастады. Қазір тек Қазақстан аумағы
ғана емес, ТМД елдерінің аумақтарында қаржыларын салып, кәсіпкерлік
қызметті ұйымдастыра бастады. Ал, сонымен бірге ҚР аумағында шетел капиталы
қатысқан кәсіпорындарының қызметі Еуропа, Азия, Америка елдерінің
капиталымен де жүзеге асырылып отыр.
1 КӘСІПКЕРЛІК ЖӘНЕ КӘСІПКЕРЛІК ҚЫЗМЕТТІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ
1.1 Кәсіпкерлік ілімінің қалыптасуы мен даму ерекшеліктері
Кәсіпкерліктің мәнін түсіну үшін, ең алдымен бұл сөздің этимологиясын
және даму эволюциясын зерттеуден бас тарту керек. Кәсіпкерлік түрлі елдерде
және түрлі халықтарды соңғы 800 жыл бойы әр түрлі түсінікті иемленеді.
Француз сөзі Enterprendre ХІІ және ХV ғасырларда бар нәрсені жасау
дегенді білдірсе, Англияда ХV ғасырдан бастап кәсіпкерлікке жақын келесі
көрсетілгендей түсініктер қоланылды: merchant - саудагер, adventure -
тәуекелге барушы адам, undertaker - міндеттерді өзіне алушы тұлға.[13-
136б]
Кәсіпкерліктің тарихы орта ғасырлардан басталады. Осы кезеңнен бастап
саудагерлер, қолөнершілер, көпестер, миссионерлер өздерін кәсіпкер ретінде
көрсете білді. Капитализмнің пайда болуынан бастап байлыққа деген ұмтылыс
шексіз пайданы алуға ынта тудырды. Кәсіпкерліктің іс-әрекеті мәдени
шеңберге ие бола отырып, мамандандырылған сипатқа ие болды. Көп жағдайларда
кәсіпкерлер өндіріс құралдарының иесі бола отырып, өз фабрикаларында,
зауыттарында өздері қызмет жасады.
ХІV ғасырдың ортасынан бастап акционерлік капитал пайда болып,
акционерлік қғамдар пайда құрыла бастады. Бірінші акционерлік компаниялар
халықаралық сауда саласында қалыптасты. Ең бірінші 1554 жылы Ресеймен сауда
қатынастарын жүргізу үшін ағылшын сауда компаниясы қалыптасты. Кейінірек,
Гудзон шығанағымен сауда жасаған ағылшын және голландия компанияларының
құрылуына алып келді. Осыдан кейін шарушылықтың акционерлік формасы
экономиканың басқа салаларына ене бастады.
ХVІІ ғасырдың аяғында бірінші акционерлік банктер қалыптасты. Осылай
1694 жылы акционерлік бастамалар негізінде Ағылшын банкі, 1695 жылы
Шотландия банкі құрылды. ХVІІІ ғасырдың аяғы, ХІХ ғасырдың басында банктік
істің акционерлік формасын жүргізу көптеген мемлекеттерде кеңінен дами
бастады. Бұндай жағдайларда ұсақ фирмаларға өмір сүру қиынға соғып, орта
және ірі фирмалар пайда болды. Соның негізінде максималды пайда табу мотиві
күшейді. Осы кезеңде жаңа мамандықтар – жетекші менеджер және ірі өндіріс
ұйымдастырушы мамандықтары қалыптасты. Алғашқы кезде бір жаққа жинақталған
кәсіпкерлік функциялар мамандандырылған бағытқа бөлінеді. Экономистер,
қаржыгерлер, бухгалтерлер, заңгерлер, конструкторлар, технологтар,
мамандықтары пайда бола бастады. Олардың бәрінен менеджерлергежоғарылау
болып, олар көптеген қызмететрден босатылып, өндірісті басқаруға және
ұйымдастыруға тоқталған.
Кәсіпкерлік концепциясының теориясын 1-ші болып Ричард Кантиллион
1725-1730 жылдары өз еңбектерінде сипаттады. Соңғы 250 жыл арасында
кәсіпкерлік теориясы түрлі ғалымдар мен экономистер еңбегінде бейнеленіп,
ақырында олар кәсіпкерлікті –– адамның тәуелділікпен инновацияға сай
бейімділігі емес, бұл одан да көп мағынаға ие жаңа бір кәсіпорынды құру деп
ақырғы бір тұжырымға тоқталды.
Бастапқы кәсіпкерлік термині тәуекел сөзімен, ал кәсіпкер тауарды
өндіру және сатумен байланысты тәуекелділік пен жауапкершілікті өзіне
алатын адаммен байланыстырылды. Мысалы, 1725 жылы Р.Кантиллион кәсіпкерлік
тұрғысндағы тәуелділікті өзіне міндеттеумен байланыстырып, сонымен ол
капиталды салушы, өзінің жеке еңбегін және ресурстарын пайдаланушы кәсіпкер
деп айыра білді. Ол кәсіпкерді өзіне жұмыс орнын жасай алатын адаммен
байланыстырды. Қашан адамды өзінің жұмысындағы нақты еңбек ақысы
қанағаттандырмаған жағдайда, ол өзінің идеяларын жүзеге асыратын жолдарды
іздей бастайды, ақыр соңында ол кәсіпкер бола бастайды. Кантиллионның ойы б
ойынша кәсіпкер мен жұмысшы арасындағы басты айырмашылық, бұл – кәсіпкерлер
белгісіз жағдайда жұмыс істеуінде дейді.[12-64б]
ХVІІі ғасырдың ІІ жартысындағы физиократтар және олардың танымал
өкілі Квисней – кәсіпкерлік концепциясын кеңейте білді. Олар Кантиллион
сияқты кәсіпкерлікті белгісіздікті тасушылар және бұл анықтамаға өндіріс
ресурстарды иемдену керек екенін, оларды біріктіріп ары қарай дамытты.
Олардың түсінігінше кәсіпкер жаңа әдістерді енгізу және жаңа өткізу
рыноктарын іздеу арқылы өнімнің өндірісін ұйымдастырушы тұлға.
Екінші физиократ Николас Бауле (1767) өндірістік топтың және
фермерлердің инновациялық менеджментке, яғни жаңалықтарды ойлап табуға
жақын болуы деді. Бауле әрқашан еңбек өнімділігінің арттыруына технология
мен ғылымның маңыздылығына көңіл аударды. Ол кәсіпкер мен меншік арасында
айырмашылық бар екенін түсінді. Меншік иелері кәсіпкерлерді капиталмен
қамтамасыз ете отырып, ал соңғылары бұл қаржыларды ресурстар мен
жұмысшылардың еңбек ақысын төлеуге жәберу арқылы тәуелділікті өз басына
алатындар деп тұжырымдады. Ол өзінің еңбектерінде, басқаруда жаңашылдықты
қолдануды дәлелдеп, сонымен қатар білім ғана тәуелділікті төмендете алады
деді.
Кейінірек, ХVІІІ ғасырдың аяғы – ХІХ ғасырдың басында танымал француз
экономисті Жан Батист Сэй (1767-1832ж.ж) өзінің Саяси экономиканың
трактаты (1803 ж) атты еңбегінде кәсіпкерлік қызметтің анықтамасын үш
классикалық өндіріс факторларымен – жердің, капиталдың, еңбектің бірігуімен
байланыстырды. Сонымен қатар, ол ағылшын кәсіпкерлерінің дарындылығы -
Англия өнеркәсібінің дамуының бірден-бір факторы деп атайды. Сэйдің пікір
бойынша кәсіпкер немесе өндіріс шеберлері келесідей қасиеттерді және сапаны
иемденуі тиіс:
- олар төлем қабілетті, тұрақты, парасатты, мұқиятты боуы тіис;
- олар капиталды қарыз түрінде тартып, уақытында несиеніқайтаруы
тиіс;
- олар бизнесте әділетті, бизнес ақпаратынан хабардар, өжеттілік
сияқты моральдік қасиеттерді өзіне біріктіруі тиіс;
- олар қандай да тауар ерекшелігін, маңыздылығын және болжанатын
сұраныс пен өндіріс әдістерін нақты бағалуы тиіс;
- бір уақытта олар жұмыс күшін, керек құрал-жабдықтарды, тауарларды
сатып алатын тұтынушыларды тауып, оларды бір жүйеге біріктіріп,
сонымен қатар экономикалық көрсеткіштерді бақылау мен қойылған
мақсаттарға жетуге тырысу керек . Басқаша сөзбен айтқанда олар
басқару мен әкімшіліктендіру өнерін иемдену керек;
- олар өнімді рынокта сатудың бұрын оның бағасы мен құнын дұрыс
есептеуді білу керек.
Сэйдің негізгі тезисі өнімді шығарудағы кәсіпкерлердің басымды рөлін
мойындауда. Сэйдің ойынша, кәсіпкердің табысы мен еңбегі үшін марапат,
өндірісті ұйымдастыра білу және тауар өткізу, тәртіптің рухын қамтамасыз
ету болып табылады.
Оның айтуынша, кәсіпкер – бұл өзіне және белгілі бір тауар өндіруде
тәуекелділікті қолына алатын адам.
Өкінішке орай, экономикалық ғылымның негізін қалаушылар – классиктер
– кәсіпкердің тұлғасына онша көңіл бөлмегенін айта кеткен жөн. Кәсіпкерлік
қызмет олардың ғылыми анализінің пәні болған жоқ. Ағылшынның экономист –
ғалымдары Адам Смит (1723-1790ж.ж.) және Давид Рикардо (1772-1823ж.ж.)
экономиканы өзін-өзі реттейтін механизм ретінде көрді. Бұндай механизмде
шығармашылық кәсіпкерлікке орын табылмады. Бірақ, А.Смит өзінің Халық
байлықтарының табиғаты мен себептерін зерттеу атты негізгі еңбегінде
кәсіпкердің сипатына көңіл бөлген. А.Смиттің ойынша, кәсіпкер капиталдың
иесі бола тұрып, белгілі-бір коммерциялық ойды жүзеге асыру үшін және пайда
табу мақсатында тәуекелділікке барады, өйткені қандай да бір қызметке
капиталды салудың өзі белгілі бір тәуекел элементінен тұрады. Кәсіпкерлік
пайда, А.Смиттің ойынша, бұл тәуекелге барғаны үшін компенсация болып
табылады. Кәсіпкер өзі жоспарлайды, өндірісті өзі ұйымдастырады, еңбекті
бөлумен байланысты пайданы жүзеге асырады, сонымен қатар өндірістік
қызметтің нәтижесінде билік етеді.[16-105б]
Давид Рикардо капитализмде – абсолюттік табиғи,жойылмайтын өндіріс
әдісін көрді, ал кәсіпкерлік қызметті тиімді шаруашылықтың міндетті
элементі ретінде қарастырады.
К.Маркстің экономикалық теориясының негізінде кәсіпкер капиталист-
эксплуататор ретінде көрсетілген.
Американдық экономист Дж.Б. Кларк (1847-1938ж.ж.) Сэйдің үш біріккен
формуласын біршама өзгертті. Оның ойынша, өндірістік процесте әрдайым 4
фактор қатысып отырады:
1) капитал;
2) капиталдың игіліктік пен өндірістік құралдары және жер;
3) кәсіпкердің қызметі;
4) жұмысшының еңбегі;
Осылай бола тұра әр факторға өндіріс табысының арнайы бөлігі керек:
Капитал – капиталистке пайыз әкеледі, капиталдық игілік – рентаны,
капиталистің кәсіпкерлік қызметі – пайда әкеледі, ал жұмысшы еңбегі – оған
жалақыны қамтамасыз етеді. Басқа сөзбен айтқанда:
Еркін бәсеке еңбекке – еңбекпен жасалатынды, капиталистке –
капиталистпен жасалатындаы беруге ұмтылады деп жазған. Осы кезеңде
кәсіпкерлер қызметін американдық экономист Дж.Б.Кларк осылай түсінген.
Кәсіпкердің шешім қабылдау концепциясына өз еңбегін сіңірген Карл
Менеджер (1871) болды. Ол субъективті австриялық экономикалық мектептің
негізін салушылардың бірі. Ол кәсіпкер қызметінлегі нақты тәуекелділікті
кәсіпкердің өзі қабылдауы өте үлкен мәнге ие емес. Тәуекелділік – бұл
сирек кездесетін құбылыстар болып табылады, -деп тұжырымдайды. Менеджер
өндіретін өнім түрін таңдаумен, керек ресурстарды табуға кәсіпкердің шешім
қабылдау процесін 4 кезеңмен бөліп көрсетті:
а) экономикалық жағдайлар туралы мәліметтер жинау;
б) экономикалық есеп (түрлі варианттар ішінен тиімді өндіріс әдісін
таңдау);
б) кәсіпорынның мақсатына сай келетін тауар өндіру;
в) негізгі экономикалық нәтижелерге жету үшін өндірістік жоспардың
орындалуын қадағалау.
Француз экономисті А.Маршалл (1907-1968ж.ж.) Бірінші болып жоғарыда
айтылған үш классикалық саяси экономияның өндіріс факторларына жер,
капитал, еңбек) төртінші фактор – ұйымдастыруды қосты. Ол бірінші болып
менеджер мен кәсіпкер арасындағы айырмашылықты дәлелдеді. Осы кезден бастап
кәсіпкерлік түсінігі, сонымен қатар оның функциялары кеңейе түсті. Менеджер
– кәсіпорындағы ең басты функцияны атқарса, кәсіпкер бизнестің сәтті
болуына байланысты барлық жауапкершілік пен тәуекелділікті өз мойнына алушы
тұлға болып табылады. Сондықтан ол менеджерге және кәсіпкер тән қасиеттерді
иемденуі керек.
Сонымен қатар А.Маршалл мінсіз кәсіпкерді сипаттайтын қасиеттердің
көп болуын ескеріп. Тек кәсіпкерлердің кейбіреулері ғана бұл қасиеттерді
иемдене алады деп тұжырымға келеді.
Негізінде кәсіпкерлер кейбір кезде өте күшті, кейбір кезде керісінше,
бірақ кәсіпкерлердің басты міндеті капитал мен еңбекті айналысқа келтіру
негізінде жоспар жасап, оны келешекте орындау іс-шараларын егжейлі-тегжейлі
көрсету болып табылады. Кәсіпорын өскен сайын, кәсіпкерлік қабілет те арта
түсу керек, сонымен қатар ол өзінің қайсарлығын, бірегейлігін, сан
қырлылығын, бастамашыл іс-әрекеттерге дайындығын өн бойына жинақтап, сақтап
қалған жағдайда ғана, ол әмбебап та, сәттілікті кәсіпкер болып қала
алады.[18-33б]
Орта ғасырдың менеджмент тарихын зерттеген маман Джозеф Шумпетерді
(1910 ж.) қазіргі кәсіпкерліктің атасы деп те атайды. Шумпетер өз
оқуларында қызмет етіп жатқан бизнесті тек қана басқара алатын менеджер
ретіндегі кәсіпкер бейнесіне ауытқып кеткен. Кәсіпкердің мәні өндіргіш
күштерді жаңадан (қайта) ұйымдастырып, құрамдастырады. Ал осы өндірігіш
күштердің қозғалысы, өз кезегінде, жалпы экономикалық қозғалысқа немесе
кәсіпкерлік циклдарының жылдамдауына әкеліп соғады. Шумпетер кәсіпкерлік іс-
әрекетте қолданатын келесі бағыттарды. (немесе олардың жиынтығын)
анықтайды:
- жаңа тауар мен қызметкөрсетулер;
- Кәсіпкерлердің жаңа әдістері;
- өткізудің жаңа рыноктары;
- жабдықтаудың жаңа көздері;
- ұйымдастырудың жаңа формалары (нысандары).
Д.Шумпетер кәсіпкерлерді жай алып сатарлар мен инвесторлардан
ерекшеленетін - әлеметтік-экономикалық жаңашылы деп атайды. Олар
(кәсіпкерлер) әр түрлі бағыттар мен құрамдастарды біріктіріп жаңа бизнесті
құрады.
Шумпетер әр түрлі материалдар, өндіріс құрал-жабдықтарының жай
жинақтарымен тұжырымдалмайтын кәсіпкерлік еңбегінің ерекшелігін көрсетеді.
Ал бұл ерекшелік мынадай:
- жаңа тауарлар мен қызмет көрсетулерді;
- өндірістің жаңа әдістерін;
- жаңа өткізу рыноктарын;
- жабдықтаудың жаңа көздерін;
- ұйымдастырудың жаңа формаларын табу;
және енгізу арқылы әр түрлі материалдар мен өндіріс құрал-жабдықтарын
тиімді қолдану. Соның негізінде олар өзінің еңбегімен пайданы жасап
шығарады және бұл пайда қазіргі кезде кәсіпкердің пайдасыдеп те аталады.
Франк Найт (1921ж.) кәсіпкерлік қызметтің ең басты ерекше белгісі
болып, бұның болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеуі. Ф.Найттың пікірі
бойынша кәсіпкер - әрқашан өз позициясын берік ұстап, осы арқылы түрлі
жолында кездескен тосқауылдарды батыл түрде жеңіп өтуді мақсат етіп қойған
адам. Найт кәсіпкердің қызметін жалпы сипатта бейнелеп ұйымдастыруына және
бақылау қызметтеріне орындайтын менеджерден тұратын, меншігінде кәсіпорын
мен капиталды иемденетін меншігі болуы тиіс. Ф.Найттың пікірі бойынша
кәсіпкерліктің мәні нақты қызметтерді орындауда және кәсіпорынды құруда
емес, керісінше болашағы белгісіз жағдайларда жұмыс істеумен сыртқы ортаның
өзгеруіне тез арада жауап қайтару болып табылады. Кәсіпкер өз кәсіпорнының
пайдасын арттыру мақсатында өзінің капиталымен ақталған тәуекелдікке баруға
дайын болу керек.[4-23б]
Енді осы заманға авторлар позициясынан кәсіпкерлік теориясын
қарастырсақ, ең бірінші Давид Маккеланд (1961ж.) қарап өткеніміз жөн. Ол
кәсіпкерге келесідей сипаттамалар береді:
- ақталған тәуекелге бару шеберлігі;
- жігерлілігі мен жасампаздық белсенділігі;
- өзіндік және дербес жауапкершілігі;
- қабылдаған шешімдерінің салдарын білу;
- келешектегі сыртқы орта өзгерістерін болжап білу;
- ұйымдастырушылық шеберлігі.
Питер Друкер (1964ж.) кәсіпорынды ұйымдастыру мүмкіндігі түсінігін
экономика ғылымына бірінші болып енгізді. Жаңа кәсіпорынға ресурстарды
іздеу мен оларды орналастырудан бұрын бизнестің дамуына қолайлы
мүмкіндіктерді иелену керек. Экономистер кәсіпорынның пайдасын арттыруды
айтады. Керісінше пайданы алу үшін мүмкіндіктерді арттыру туралды сөз болып
отыр. Бизнеске қолайлы мүмкіндіктерді іздеу кәсіпкер қызметініің негізі
болып табылады, нәтижесінде кәсіпкер нәтижелілігі төмен сферадан жоғары
нәтиже беретін сфераларға өз ресурсатырн ауыстырады. Кәсіпкерлік қызметінің
ерекшелігі бұл – жоғарға нәтижені кәсіпорындарды құру қабілеттілігінің
байланыстырады.
Харви Либенстейн (1978 ж.) кәсіпкерлік белсенділігінің екі түрін
қарастырады:
- қызметтің бірінші түрі – менеджментке сай күнделкті атқаратын
қызметтерді орындаумен байланысты болса, екіншісі – инновациялық қызмет
түрі.
- Бірінші қызмет түрі қалыптасқан және толық зерттелген рыноктық ортада
қызмет ететін кәсіпорындарды басқаруды білдіреді.
- Инновациялық қызмет жаңа рыноктардың шарттарында жұмыс істеу мен
тауарлардың және қызметкөрсетулердің жаңа түрлерін шығарумен байланысты
кәсіпкерлік әр түрлі рыноктық жағдайларда тиімді қызмет ете білуі тиіс.
- кәсіпкерлік қызметтің негізгі субъектісі болып – кәсіпкер саналады.
Сонымен қатар тұтынушылар, мемлекет, жалдамалы жұмысшы және бизнестегі
серіктестері болып табылады.
- кәсіпкерлік қызметте маңызды орынды объект иемденеді. Өйткені объект
пен кәсіпкерлік идеясы болып табылады.
Қорыта айтқанда, кәсіпкерлік қызметінің объектісі бұл – тауар,
өнім, қызмет және тағы басқалар болып табылады, яғни кімнің де болса
қажеттілігін қанағаттандыратын және рынокқа тұтыну, қолдану, сатып алу үшін
ұсынылады.
1.2 Кәсіпкерлік қызметтің теориялық аспектілері
Экономикалық және заңдық категория ретінде ғылыми тұрғыдан талдау
жасау кәсіпкерлікті рыноктық шаруашылықтың ажырамас элементі екендігін
дәлелдеп отыр. Жалпы кәсіпкерліктің тарихы жоғарыда атап өткендей талай
ғасырларды қамтиды, дегенмен қазіргі түсініктің орын алуы капитализмнің
қалыптасу кезеңіне сай келеді.
Әлемдік тәжірбиеде көрсеткендей, кәсіпкерлік қызметте жан-жақты
дамуына құқылық түрдегі базасы жеткіліксіз, оған сай әлеуметтік-
экономикалық шарт қолдану қажет. Олай дейтініміз, рынок пен кәсіпкерлік
қызмет кенеттен пайда болып, тез дамымайтыны кімге болса да түсінікті. Олар
бұйрықпен, үкімет шешімдерімен, міндеттеу жолымен іске қосылады. Өйткені,
ақшасыз, тауарсыз, капиталсыз ең бастысы реттеуші құн заңынсыз қозғаушы
күшінің бәсекесінсіз олар дами алмайды.
Австриялық экономист И.Шумпетер айтқандай кәсіпкерлік-жұмыстың бір
түрі емес, тұла бойы тұнып тұрған ақыл-ой, қасиетке толы. Ерекше бір
көріпкелдік қасиет болуы, рутина қысымына әрдайым қарсылық жасай білуі
керек. Нар тәуекелге бел байлап, қорқуды, үрейді жеңе білу, болып жатқан
құбылыстарға ешқашан мойымай өз шешемін анықтау.
Кәсіпкерлік қызмет – бұл коммерциялық табысқа қол жеткізуді көздейтін
іс-әрекет, ал кәсіпкер кәсіпорынды (фирманы) иемденетін адам немесе
иемденушінің атынан кәсіпорынның жұмыстарын атқатарын өкілетті менеджер.[13-
105б]
Кәсіпкер шаруашылығы – іс-әрекеттің белгілі типінен тұрады.
Жаңшылдық, ресурстарды пайдалану, тәуекелге бел байлаушылық, технологиялық
процестерді қолдап пайдаланудағы икемділік пен тапқырлық осы және тағы
басқалар. Кәсіпкерлікті өндірістік, коммерциялық-делдалдық, сауда-саттық
инновациялық консультативтік іс-әркеттерді және құнды қағаздар мен
жүргізілетін операцияларды қамтиды.
Кәсіпкерлік қабілеті – адам капиталының ерекше түрі. Бұл игіліктер
мен қызметтерді жасауға қоданатын, өндірістің барлық факторларының бір-
бірімен келісімді, сәйкес түрде қызмет етуін көздейтін іс-әрекет. Адам
ресурстарының осы түрінің ерекшелігі мынада: Олар қауіп-қатерлілікті,
шығынға ұшырау мүмкіндіктерінің болуына тәуекелдік етіп, өндіріс процесіне,
коммерциялық негізге сүйене отырып, өндірілетін өнімнің жаңа түрін, алдыңғы
қатарлы технологияларды, бизнесті ұйымдастырудың тиімді формаларын кіргізу
болып табылады. Кәсіпкерік қызмет – шама жағынан және нәтижелік жағынан
квалификациясы өте жоғары сипаттағы еңбек күшін жұмсаумен пара-пар келеді.
Премьер-министр К.Масимов біздің экономиканың бәсекеге қабілеттілігін
арттырудағы аса маңызды бөлігі аграрлық тиімділігін көтеру болып табылады
деп мәлімдеді. Бәсекелестіктің артықшылығы серпілісінің көрінісі ретінде
кластар дүниеге келеді, қалыптасады, кеңейеді, тереңдейді, бірақ, олардың
сондай-ақ тарылу да, жіңішкеруі де, байланыстырылуы да, ыдырауы да мүмкін.
Кластерлер бәсекелестік қабілеттілікті арттырудың құралы екенін ескере
отырып, біздер өз еліміздегі бәсеке жағдайларын анықтаудың әдістемелік
амалы ретінде пайдалану керек екенін ұмытпауға , осы тұрғыдан келіп, қайда
және қандай кластерлер құруымыз, қалыптастыруымыз керек екеін анықтауға
тиіспіз.
Кәсіпкерік қызмет – бұл өндірістің ерекше факторы. Осы факторт
өндірісті ұйымдастырып жүргізуде белсенділікті, іскерлікті, саналылықты,
жауапкершілікті, тәуекелшілікті кең пайдалануды талап етеді. [17-43б]
Қазіргі теория мен прктикада Кәсіпкерлерді реформалау жалпы
шаруашылықты іс-әрекеттегі қызметтің, сан алуан бағыттары, құрамдас
бөліктері, варианттары мен түрлі өзгерістерін, атап айтқанда: құрылымдық
өзгертуді, қайта ұйымдастыруды, ажырату, бөлу, біріктіру, өндіріс
технолоиясы мен меншік факторын өзгертуді және т.с.с қамтитын ұғым ретінде
қарастырылады. Құрылымдық өзгерту кәсіпкерлікті реформалаудың қызметінің
тиімділігін көтеретін басты реформалау механизмдерінің бірі ретінде
қарастыруға болады.
Қазіргі жағдайда кәсіпкерлік қызмет өзара әрекеттестігінің анағұрлым
өзекті түрлері – шаруашылық қызметпен оны басқару құрылымдары
интеграцияланған әр түрлі корпоративті бірлестік формалары. Сонымен қатар
дамушы кәсіпкерлікті көпшілігі өз бетінше қолайсыз оқиғалардың алдын-алуын
жөн көреді.
Қазақстанның көптеген кәсіпкерлері шаруашылық жүргізу үлгісі
орталықтан басқару кезеңінің өндірістік-технологиялық негіздері мен
шетелдік тәжірбиеден алынған нарықтық-құқықтық ұйымдастыру мен
институционалдық элементтерден құрылған. Жалпы алғанда, бүгінгі күні шын
мәсінісінде тиімді іс-әрекет, дайын кәсіптік қаржылық құрылымдар жоқтың
қасы деуге болады.
Ол инвестициялық және басқа да жобалар мен бағдарламаларды жүзеген
асыру үшін технологиялық немесе экономикалық ынтымақтасу мақсатында
материалдық емес активтерін толық немесе ішінара біріктірген негізгі және
еншілес қоғамдар ретінде іс-әрекет ететін заңды тұлғалардың ұйымдары
жиынтығы. Шаруашылық жүргізу субъектілердің өзара әректтестігі сипатына,
олардың қаржылық қарым-қатынастары сипатына және т.б. нышандар бойынша
ажыратылатын (жіктелетін) іс-әрекет ету формалар мен құрылудың жолдарының
алуан түрлілігімен сипатталады.
Дүниежүзілік тәжірибеде көптеген монополист-банктер, өнеркәсіптік
компаниялар басқарады.[3-112б]
Қазақстанда қаржылық өнеркәсіптік техникалардың құрылуы
өнеркәсіпшілер мен қаржыгерлер арасында өзара сенімсіздікті жойып, заман
талдабына сай бәсекеге қабілетті өнеркәсіп өндірісін ұйымдастыруға өндіріс
саласында шағын бизнестің дамуына қолайлы жағдай жасауға, ғылыми зерттеу
және тәжірбиелік құрастыру жұмыстарын қаржыландыруға, жаңа өнімді біркелкі
түрде сертификаттауға және т.с.с. мүмкіндік береді. Демек, Қазақстанда
қаржы өндіріс техникаларды құрып, даму мәселесі өткір қойылуы тиіс. Нақты
іс-әрекет етуші отандық қаржылық өнеркәсіптік топтар да оң нәтижелерге қол
жеткізді. Сонымен бірге, егер кәсіпкерлік 3-5 жыл ьойы тұрақты іс-әрекет
етсе, жергілікті дәрежеде сенімді деп саналатындығын ескеру қажет. Ал,
қаржылық мекеме, соның ішінде банк, 20 жыл қызмет атқарғаннан кейін ғана
сенімді деп танылады. Қазақстанда олар жоқтың қасы. Сондықтан банктер мен
басқа да қаржылық компаниялар өздері үшін тұрлаулы ортаны құрып, ақша
лектері қозғалысын ұйымдастыру мәселеллерін ұтымды шешуге мүмкіндік беретін
кәсіпкерлік бизнесті дамытуға мүдделі. Бұл жерде Қазақстанның ілгері
кәсіпкерлік салаларының ірі кәсіпкерліктерін шетел инвесторларының
пайдасына жекешелендіргеніне назар аударған жөн. Оның себептері де белгілі:
біріншіден отандық өндірушілердің жеткілікті қаржылық ресурстарды
шоғырландыру тәжірбиесі де болған жоқ; екіншіден, банктер мүдделеріне
қатысы жоқ кәсіпкерлікті несие бере отырып, олардың басқару жүйесін
жетілдіруге ықпал ету мүмкіндіктері болмады, несие қаржының сапасын
жеткілікті дәрежеде ұстай алмады. Соның салдарынан, банктер несиелік
тәуекелділіктің жоғары деңгейін, потенциалды қарыз алушы кәсіпкерлік ұзақ
мерзімді инвестициялық жобаларды қаржыландыруға тиімсіз жоғары ставкаларды
еншіледі, сөйтіп екі тарапта ұтымнан айырылды. Осының барлығы еліміздің де
қаржылық-өнеркәсіптік топтарды құрудың объективті қажеттілігіне дәлел
болады. Кәсіпкерлік іс-әрекетті қажет ететін, алдымыздағы мақсат-
міндеттеріміздегі іске асырудағы маңызды шараларды қолға алуымыз қажет.
Атап айтсақ;
- тауардың бәсекеге қабілеттілігін көтеру, менеджментті жетілдіру;
- бизнестің бәсекеге қабілеттілігін көтеру, инвестияциялық
тартымдылықты арттыру;
- жарықтық мүмкіндіктерді кеңейту, ұқсас өндірістермен бәсекені
артыру;
- ішкі нарықта басымдылыққа жету, кәсіпкерлік бәсеке қабілеттілігін
арттыру, сыртқы нарықтарға шығу;
- Қазақстандық және шетелдік өндірушілер тарапынан күшті бәсекенің
болуы, сату мен қаржыландыру әлсіздігі;
- Кәсіпкерлердің өз сату нарығының дамуы, отандық және шетелдік
әріптестердің пайда болуы;
- Салалық нарық сигменттері, қанағаттандырылмаған сұранысты қамтамасыз
ету;
Қазақстан үшін кәсіпкерлік құруға бірқатар жағдайлар қосымша
түрткі болады.
Біріншіден, дербес іс-әрекет ету тактикасы кейбір жағдайларды
өндірістік ғылыми кешендердің жасанды күйреуіне әкеліп соқтырады.
Екіншіден, технологиялық деңгейі жоғары күрделі өзгерістер үшін
технологиялық тізбектің барлық буындарының қызметі үйлесімде болуы қажет.
Үшіншіден, өндірілетін өнім мен қаржылық өнеркәсіптің кәсіпкерліктік
қарым-қатынасы ерекшеліктері олардың мүдделерін Қазақстан Республикасы
Парламенті мен Үкіметінде ұдайы қорғап отыруды талап етеді.
Төртіншіден дербес іс-әрекет ететін кәсіпкерлік құрылымдар мен
салыстырған тәуекелдіктері жоғары. Қалай болған да кәсіпкерлік
ынтымақтастықтағы бәсекелестік күреспен салыстырғанда анағұрлым
стратегиялық жетістіктерге ие.
Қорыта айтқанда кәсіпкерлерге белсенді түрдегі іс-әрекет қажет болады.
Әрекеттенген кәсіпкерлер өздерінің өнімдерін өндіру арқылы, өз
бәсекелестерін жеңе отырып, қолдау көрсету жағын да қолға алады. Нақтылы
әрекеттенген кәсіпкерлер әр уақытта бәсекелестікке дайын да және де өз
бизнестерін сақтай да, қорғай алады. Бәсеке дегеніміз, бір жағынан, іс-
қимыл жасайтын салада ұнамды нәтижеге жету үшін жүріп отыратын экономикалық
жарыс, шаруашылық жүргізудің қолайлы жағдайына ие болу үшін, пайданы мол
алу үшін тауар өндірушілердің бір-бірімен күресі. Екінші жақтан, ол нарық
объективінің өнімді өндіру мен оны өткізудегі және капиталды қолдану
сферасындағы ара қатынастары. Форма жағынан бәсеке ұйымдастырудың нормалары
мен ережелерінің, мемлекеттік және жеке құрылымдардың директивалары мен іс-
қимыл әдістерінің жүйесі.
Бәсекені экономикалық процесс ретінде шаруашылық жүргізуші объективінің
белгілі әрекеттердің жиынтығының түрі деп тануға болады. Осы әрекеттер
экономикалық цикл түрінде жинақталады. Осыған бірте-бірте жүріп отыратын
төменде аталған ұдайы өндірістік процестер жатады:
- өндіріс және еңбек ұжымдарының материалдық-заттық элементтерін
қалыптастыру;
- өндірісті ұйымдастыру, оны шикізатпен, материалдармен, жартылай
фабрикаттармен жабдықтау және өндірістік, несие-қаржылық және жобалау
мекемелерінің бір-біріне әсер етуі;
- бәсекеге төзімді өнім өндіру;
- өнімді сату, бұл үшін оның саны анықталады, өткізілетін орны мен
уақыты белгіленеді;
- пайда есебінен инвистициялық қор жасау және оны өндірісті кеңейту
үшін пайдалану.
Өнімнің өмір сүру циклі бәсекелік күрес дәрежесіне елеулі әсер
етеді. Өнімнің өмір сүру цикліне оның шығарыла бастауынан өндірілуі
тоқтағанша жүріп отыратын мерзімі, өмірі жатады. Бұл цикл төрт фазадан
тұрады:
- жаңа өнімді игеріп, өндіріске енгізіп орналастыру. Бұл арада сату
көлемі көп емес, шығарылған өнімнің бағасы жоғары болады;
- өндірістің өсуі-өндірістің масштабы өседі, сұраныс өседі, жоғары баға
сақталады;
- кемелдену-өндіріс көлемі ең жоғары дәрежеге жетеді, сұраныс толық
қанағаттанады, қарқыны бәсеңдейді, бәсеке шиеленіседі, баға төмендей
бастайды;
- ескіру – бұл фазада сұраныс төменгі шегіне жетеді, өндіру азаяды.
Бәсеке сайысы сөне бастайды. Өнімнің басым көбінің өндіріліуі тоқталады,
жаңа өнім өндіру басталады. Бәсекелік сайыста шаруашылық жүргізуші
субъектілер өз бәсекелесіне мардымсыз әрекеттер қолданады. Мұндай
әрекеттерді бейнетті бәсеке деп атауға болады;
- бәсекелес туралы өтірік немесе қате мәліметтер тарату;
- тауардың сапасы туралы және оның сипаттамасы, жасау әдісі мен
жасалған орны туралы жалған ақпарат тарату;
- бәсекелестің тауарлық белгісін, оның фирмасының атын,
маркировкасын заңсыз пайдалану;
- тауардың сапасы туралы дұрыс түсінік бермейтін жарнама жасау;
- бәсекелестің тауарын жамандап көрсететін салыстырмалар қолдану;
- келісім бойынша өздері ғана білуіне тиісті салаға жататын
конфиденциялық ғылыми-техникалық өндірістің және басқадай ақпаратты таратып
жіберу.
Аталған шарт бұзушылықпен күресу Қазақстанда мемлекеттік
антимонополиялық агенттікке жүктелген.
Еркін бәсеке жеке меншікке және шаруашылықтың оңашалануына негізделеді.
Өндірушілер бір-бірімен тек нарық арқылы байланысады. Мақсаты, әрбір
кәсіпкерліктің алдына қойған мақсаттары болады. Сол мақсаттарға жету үшін
көптеген әрекеттер жасайды. Өздерінің шығарған тауарларын отандық тауарлар
дәрежесіне жеткізе білуі содан кейін бәсекелестікке түсе білу. Өз
мақсаттарына жетсе ғана халықаралық бәсекеге жеткізуді көздейді.[14-57б]
Жеке кәсіпкер өз өнімін өткізуде іс жүзінде нарықтағы айырбас
жағдайларына ешқандай әсер ете алмаса, онда осындай болмыс – бәсекелік
қабілеттің ең жоғарғы дәрежесі болып табылатын жетілген бәсеке деп аталады.
Кәсіпкерлік бәсеке нарығы төменде аталған шарттардың орындауын тілейді:
- жеке кәсіпкер өндірісінің мөлшері елеулі болмайды және ол сол
фирма сататын тауардың бағасына әсер етпейді;
- өнеркәсіп өндірушілерінің тауарлары біртекті тауарлар болады;
- сатып алушылардың баға туралы ақпараттары толық болады. Егер біреу
өз өнімінің бағасын көтерсе, онда ол сатып алушыларынан айрылады;
- сатушылар өзара баға туралы келісім жасаспайды және әрекеттерін
бір-бірімен келіспей жеке жүргізеді;
- өндіруші кәсіпкерлік салаға кіру мен шығуына жол ашық болады.
Осындай сату-сатып алу шарттарының орындалуы өндірушілер мен
тұтынушылардың өзара қатынастарына сипат береді. Жетілген бәсекелік баға
белгілену механизмінің және тепе-теңдік болмысы арқылы экономикалық жүйенің
өзін-өзі реттеуінің қалыптасу шарты болып табылады. Осының нәтижесінде жеке
индивидтердің экономикалық жетістікке жетуді көздейтін өзіндік жеке-дара
қимылдар бүкіл қоғамдық жетістіктерге жол ашады.
Нарықтық бәсекенің артықшылықтары мен кемшіліктері бар.
- қоғамға қажетті тауарларды өндіруде ресурстарды тиімді пайдалауға
мүмкіндіктің болуы;
- тез өзгеріп отыратын өндіріс жағдайларына икемді болып, оларға
тез үйлесуге көмектесе алатындығы;
- тауарлардың жаңа түрлерін жасау саласына жаңа техника мен
технология енгізуге, өндірісті ұйымдастырып басқарудың жетілген
әдістерін қолдануға, ғылыми-техникалық жетістіктерді ұнамды
пайдалануға жағдайлар тудыратындығы;
- өндірушілерді көптүрлі қажеттіліктерді қанағаттандыруға, тауарлар
мен қызметтердің сапасын жоғарылатуға мақсаттардыруы.
Кемшіліктері:
- ұдайы өндірілмейтін ресурстарды (ормандар, табиғи жануарлар, жер,
теңіз, мұхит қоймалары) сақтауға көмектеспейді;
- қоршаған ортаны қорғауда негативтік бағытта болады;
- ұжымдық пайдалануға бағытталған тауарлар мен қызметтер (дамбалар,
жолдар, қоғамдық көлік) өндірісінің дамуын қамтамасыз етпейді;
- фундаменталдық ғылымның, жалпы білім беру жүйесінің, қалалық
шаруашылықтың көп элементтерінің дамуына жағдай жасамайды;
- еңбек, демалу, табыс құқықтарына кепілдік бермейді;
- әлеуметтік әділетсіздік пен қоғамның байлар мен кедейлерге
бөлінуіне бөгет жасайтын механизмдері жоқ.
Нарық қатынастары қашанда жұп қатынастар болады сатушы-сатып алушы
т.б. Осы қатынастар өндіріс пен тұтынудың байланысын сипаттайтын ұсыныс пен
сұраныс түрін алады.
Тұтынушы (сатып алушы) мен өндірушінің (сатушы) әрекеттерін екі заң
болжайды:
- сұраныс заңы: сатып алушы баға кемігенде, басқа шарттар тұрақты
болса, тауарларды көбірек алады, баға жоғарыласа азырақ алады;
- ұсыныс заңы: басқа шарттар тұрақты болса, баға жоғарылағанда
сатушы сату үшін тауарларды көп өндіреді де оны сатуға ұсынады,
баға кемігенде аз ұсынады.
Қазіргі нарықтық экономика негізінде шығарылатын өнімнің сапасына,
бағаларына басқадай талап қойылады. Бұл қазіргі дүниеде кез-келген
кәсіпкерлердің өміршеңдігі, оның тауарлар нарығындағы және қызмет
көрсетудегі орнықты жағдайы бәсекеге жарамдылық деңгейін көрсетуі.
Өз кезеңінде бәсекеге жарамдылық екі көрсеткішке байланысты – баға
деңгейіне және өнім сапасына.
Өндірілген тауардың – бұл белгілі мұқтаждықты қанағаттандыруға үлкен
себепші болатын өнімнің пайдалылығының жиынтығынан жиынтық ерекшелігі.
Өндірілген тауар тек техникалық, тауар тану ғана емес, сонымен қатар ең
маңызды экономикалық санаты болып табылады. Экономикалық санаты ретінде ол
тұтыну құнымен тығыз байланысты.[15-43б]
Кәсіпкерлерге баға стратегиясын таңдау үшін оған қандай факторлар:
шығындар, тұтынушылар, тауар қозғалысына қатысушылар, бәсекелестер және
мемлекеттер әсер етеді. Бағаны рынок бақылайтын орта. Онда бәсеке деңгейі,
жоғары тауар төмен бағамен ұсынылса, ол тауарға сұраныс көбеюі мүмкін. Сол
басқа бәсекелестер жауап қайтару ретінде ұқсас тауарлардың бағасы төмендеуі
мүмкін.
Оған шектелген бәсеке тән және ұсынған тауарлардың ерекшеліктері
болады. Бұл ортада кәсіпкерлердің жұмыс істеуі және іс-әрекеті оңайлау
болады. Тауардың бағасы жоғары немесе төмен болса да оны алушы тұтынушылары
әрдайым болады.
Бағаны мемлекет бақылайтын орта қоғамдық транспорт, эенргия, коммуналды
қызмет және басқа да салаларда кездеседі. Мемлекет орындағы тұтынушылардан
және өндірушілерден жан-жақты ақпарат жинаған соң нақты баға деңгейін
біледі. Нақты жағдайда тұтынушының қанағаттандырушы тауарға деген өзінің
ерекшелігінің жиынтығын сатып алу актісінде көрінеді.
Өнімнің бәсекеге жарамдылығы ерекше жағдайын қанағаттандыруына мүкіндік
беретін тұтыну кеменің (сапалық және сандық) сипаттамасын анықтайды. Бәсеке
жарамдылығы өнім рынокта жеңіл және тез-тез сатылады. Сонымен, тауарға
бәсекенің жарамдылығын, оның сапалық және құндық сипаттамасының жиынтығы
деп түсінуге болады. Ол сатып алушының нақтылы мұқтажын қанағаттандыруды
қамтамасыз етеді және сатып алушы үшін тиімділігі ұқсас тауар бәсеклестері
ерекшеленеді.
Қорыта айтқанда, біздің республикамызда өткізіліп жатқан нарыққа көшу
сапа және өнімнің бәсекеге жарамдылығы жөніндегі мәселеге жаңадан қарауға
мәжбүр етеді. Егер бүгін емес, ол ертең бәсекелестік нарығының дамуы
өнімнің сапалық даму серпінін және деңгейін арттыруға еріксіз көндіретін
болды.
Әрбір кәсіпкер максималды бағаны сұраныс, минималды бағаны шығындарды
анықтаса орта баға мөлшеріне бәсекелестер және олардың рыноктағы
стратегиялары әсер етеді. Сондықтан бәсекелестердің тауарларының өнімін,
олардың сапасын және бағасын біліп отыру қажет.
Ол үшін кәсіпкерлердің өкілдері бәсекелестердің тауарларымен танысу
үшін оларды сатып алып талдайды.[16-166б]
Кәсіпкерлік бәсекелестің тауарлары және бағалары туралы тұтынушылардың
пікірлерін сұрап білуге болады.
Бәскелестердің прейскуранттарымен танысуға мүмкін.
Кәсіпкерлік бәсекелестері қолданатын өндіріс құрал-жабдықтарын сатып
алуы, оларды жалдап деңгейін білу мүмкін.
1.3 Кәсіпкерлік қызмет - экономикалық қатынастарды ұйымдастырудың
негізі
Кәсіпкерлік қызметті өндірістік циклі бойынша топтап бөлуге болады.
Экономикалық теория оқулықтарында ұдайы өндіріс циклінің төрт фазасы
ретінде қарастырылатыны белгілі. Оларға мыналар жатады-өндіріс, бөлу,
айырбас және тұтыну. Ұдайы өндіріс циклындағы кәсіпкерліктің маңыздылығы
зор, ерекше мәнге ие. Кәсіпкердің іс жүргізу, ұйымдастыру қабілетіне
байланысты соңғы нәтижесіне өріседі. Алдымен оның кәсіпті таңдау проблемасы
туындап шығындары мен табыстарын есепке ала отырып ең үйлесімді, ұтымды
түрін таңдап әрекет етеді.
Сонымен жоғарыда аталған фазаларға байланысты кәсіпкерлік қызметтің
түрлеріне сипаттама жасаған жөн болар. Олар өндірістік, коммерциялық,
қаржылық негізінде ерекшеленеді. Соңғы кездері кәсіпкерлік қызметтің тағы
бір түрі – кеңес беру (консульациялық) кеңінен етек жайып келеді.[17-76б]
Осы аталған кәсіпкерлік түрлерінің әрқайсысына жеке-жеке тоқталайық.
Өйткені олар қызмет түрлерінің өз алдына жеке түрі болып табылады. Демек,
олар бір-бірімен тығыз байланыста, өзара тәуелді жағдайда өмір сүреді.
Сонымен, кәсіпкерліктің барлық түрлерін анықтаушы және біріктіруші – тауар
өндіруші. Ол өндірістік кәсіпкерлік болып табылады. Ол ең ұзақ және еңбекті
көп қажет ететін процесс. Сондықтан, мысалы, кәсіпкер таза пайда алуға
ұмтылғанда, оның қызметі көп жағдайларда коммерциялық сипат алады.
Кәсіпкерлік қызметтің түрлерінің өзі бірнеше тармақшаларға бөлінеді.
Осылайша, өндірістік кәсіпкерлік, иноовациялық, ғылыми-техникалық қызмет,
тауарлардың тікелей өндірісі, қызмет көрсету, оларды өндірістік тұтыну және
де осы салалардағы ақпараттық қызмет түрінде болады.
Өндірістік кәсіпкерліктің объектісі – тауарлар, қызмет көрсету және
капитал. Соңғы жағдайдан қаржылық кәсіпкерлік келіп туындайды.
Кәсіпкерліктің осы түрінің қызметі өндірістік кәсіпорындар мен
ұйымдарда іске асырылады. Қызмет жүргізу субъектісі – кәсіпкер – тауар
өндіруші.
Өндірістік кәсіпкерлікті жүргізу төменде келтірілген сызба негізінде
іске асырылады. (1- сызба)
Өндіруге қажет тауар немесе қызмет түрін анықтау
Маркетингтік қызметті жүргізу
Материалды, қаржылық және басқалай шығындар қажеттілігіне есеп жүргізу
Өндірістік кәсіпкерлік факторларын таңдап алу
Тауар немесе қызмет көрсету өндірісін ұйымдастыру
Өндірілген тауар немесе қызметті сатып өткізу
Салықтар мен басқа төлемдерді төлеу
1- сызба Өндірістік кәсіпкерлікті жүргізу кезеңдері
Өндірістік кәсіпкерлікті іске асыру ең алдымен, өндіруге қажет, сондай-
ақ көрсетуге тиіс қызмет түрін фирманың анықтауынан басталады.
Кәсіпкер жаңа өндіріс немесе тауар мен қызмет көрсетудің жаңа түрін
өндіргісі келген жағдайда, біріншіден, өзінің мүмкін болатын тұтынушыларын
анықтап алуы қажет. Демек, ұсынылатын қызметке сұранысын анықтауы қажет.
Сондықтан, кәсіпкер өзінің қызметінің келесі кезеңінде –
рынокқамаркетингтік талдау жасау керек.
Өндірістік кәсіпкерліктің факторларын талдап алу үшін қажетті қаржылық
шығындарды есептейді.
Шығынды нақтылы жан-жақты есептегеннен кейін өндіріске қажетті
кәсіпкерлік формалары алынады. Олар – өндіріс қорлары, жұмысшы күші және
ақпарат.
Өндіріс қорлары негізгі және айналмалы болып екіге бөлінеді. Негізгі
қорға ғимараттар, машиналар, құралдар, жабдықтар, техника, көлік, ал
айналым қорларына – шикізат, негізгі және көмекші материалдар, жанармай,
қосымша бөлшектер, жартылай фабрикаттар жатады.
Сонымен қатар, өндірісті тиімді жүргізуге қажетті мамандырылған білікті
кадрлар жайлы ойластырылады.[18-54б]
Өндірістің келесі факторы – ақпарат. Қазіргі ҒТП жағдайында мұның
маңызы ерекше. Ақпарат рынок жағдайын дер кезінде дәлме-дәл көрсетіп
ақиқатты ашып тиімді, нәтижелі жұмыс істеудің алғы шарты және құралы,
орасан қозғаушы күші.
Кәсіпкер өндіріс факторларының барлығы дайындалғаннан кейін өнімді
өндіруге кіріседі. Тауарды өндіру үшін екі негізгі мәселе өте маңызды.
Біріншісі – өндіру технологиясы. Екіншісі –өндірісті тиімді ұйымдастыру.
Өндіріс технологиясы – тауарды өндіруге қажетті операциялар, қызметтер,
жүйелі іс-әрекеттер жиынтығы.
Өндіріс технологиясының сапалы қажетті деңгейде болуы. Өндірілетін
тауардың жеке қасиетіне және сапасына тікелей тәуелді.
Тауар өндіру кезінде, өндірісті ұйымдастыру кезеңінде өнімнің жеке
қасиеттері, дайындау технологиясы және тауарға деген сұраныс сипаттамаларын
ескеру өте маңызды.
Өндірістік кәсіпкерліктің келесі кезеңі дайын өнімді сатып өткізу
арқылы пайда табу. Пайда жалпылама және баланстық болып бөлінеді. Дәл осы
кезеңде өндірістік кәсіпкерліктің коммерциялық қызметі туындайды.
Өндіруші кәсіпкердің соңғы қызметі – салықтар, әр түрлі есеп
айырысулар, айып-пұл төлеу және таза пайда табу.
Кәсіпкерлік қызметінің екінші түрі – коммерциялық кәсіпкерлік.
Отандық экономикада бұл кәсіпкерліктің кең тараған түрі болып саналады.
Бұл көптеген себептермен түсіндіруге болады.
Негізгілері:
- коммерциялық кәсіпорынның пайдасының жоғары болуы;
- жылдам қайтарымдылығы;
- жүзеге асыру процесінің оңайлығы;
- басқару жүйесінің жеңілдігі;
- тиімділігі және тағы басқалар.
Кәсіпкерлік ұғымы пайда алып келетін белсенді қызмет бабы. Коммерция
латын сөзінен қазақ тіліне аударғанда сауда мағынасын береді. Олай болса
коммерциялық кәсіпкерлік – пайда және табыс алуға бағытталған сауда-
делдалдық, сауда -дайындық жұмыстарының жиынтығы.
Коммерциялық кәсіпкерлік ең алдымен, ақша-тауар, сауда-айырбас
операцияларында анықтаушы рөл атқаратындығымен сипатталады. Сондықтан,
коммерциялық кәсіпкерліктің мәні – сату, сатып алу бойынша, яғни,
тауарларды қайта сату операциялары болып табылады.
Коммерциялық кәсіпкерліктің неізгі зерттеу объектісі – тауар, капитал.
Капитал кезінде қаржылық кәсіпкерлік пайда болады. Коммерциялық
кәсіпкерліктің жалпы сипаттарына байланысты қызмет түрлері (өндіріс пен
өткізудің үздіксіздігі және т.б.) кәсіпкерлік қызметтің объектісі бола
алмайды.
Коммерциялық кәсіпкерлік – айырбас, тұтыну және бөлу сфеларын
қамтығандықтан, оған төмендегілерді жатқызуға болады:
Тауар-ақша операциялары:
а) сауда;
ә) сауда сатып алу қызметі;
Коммерциялық операциялар:
а) коммерция;
ә) коммерциялық қызмет;
б) коммерциялық-делдалдық қызмет;
в) сыртқы сауда қызметі;
г) кедендік операциялар;
д) лизингтік операциялар және т.б.
Коммерциялық операцияларға коммерциялық шарттар жасау мақсатындағы
мәмілелер жатады.
Сату процесінде негізгі тұлға – коммерсант. Демек, коммерциялық
кәсіпкерліктің субъектісі – кәсіпкер – коммерсант.
Коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі қызмет ету сферасы – тауар
биржалары мен сауда-коммерциялық құрылымдар. Қызметтің негізі – бизнес
жоспар құру және жұмысын белгілі бір көрсеткіштер арқылы бағалауға болатын
сауда-коммерциялық құрылымның түрін, формасын таңдау. Бұл өте маңызды болып
табылады. Коммерциялық кәсіпкерліктің дамуы, оның экономикалық, құқықтық,
әлеуметтік, технологиялық, географиялық және басқа да қызмет ету
орталарымен тығыз байланысты.
Коммерциялық кәсіпкерлікті жүзеге асыру процесі өндірістік кәсіпкерлік
түріне ұқсас болғанымен, өзіне тән ерекшеліктері бар. Мысалы, тауар түрін
таңдау өндіріс емес, коммерция үшін жүзеге асырылады, сондықтан да, белгілі
бір талаптарға сай болуы қажет.
Атап айтқанда:
- берілген өнімге жеткілікті сұраныс болуы. Олай болмаған жағдайда
сату кезінде өте күрделі мәселелер туындауы мүмкін;
- белгіленген нысандағы пайданы алу үшін, өткізу бағасы өнімді
сатып алу бағасынан жеткілікті түрде жоғары болуы.
Тауарды таңдаудың негізі – сұранысты нақтылы білу, өнімді мүмкін
болатын сатып алушыларынан анықтау, рыноктың маркетингтік талдауына сүйену
және т.б. егер берілген маркетингтік зерттеу тиімді болса, онда кәсіпкерлік
қызметтің келесі кезеңінен бастауға болады. Мысал ретінде қаржылық
ресурстар қажеттілігін есептеу мен тиімді пайдалану және т.б.
- коммерциялық кәсіпкерліктің негізгі операциялары (сауда және
коммерция) адам дамуының барлық кезеңдерінде және әр түрлі
әлеуметтік-экономикалық жүйеге тән, өзіндік ерекшеліктері бар.
- Коммерциялық кәсіпкерлік – динамикалық процесс. Демек,
статистикалық қызметін атқармайды, әрдайым сату және сатып алу,
тауарлардың, капиталдың үнемі ырғағын біліп отыруы қажет.
Кәсіпкер тек бір сағатқа ғана жұмыс істемейді. Оның қызметі
тұрақты негізді белгілі уақыт мерзімін қамтиды.
- Коммерциялық операциялар негізінде келісім мәмілелері жатады.
Оларға рынок агенттерінің ұйымдастырушылық қыры мәміленің
контрагентін іздеуде, техникалық жағы – техника мен айырбас
технологиясында, әлеуметтік – белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыруда, ал экономикалық қыры – пайда алу болып
табылады.
- Коммерциялық кәсіпкерліктің негізі – тұтыну заттарына деген жеке
меншікті құрайды.
- Коммерциялық кәсіпкерлік – бұл жүйелік құбылыс. Оның дамуының
ішкі даму күштері болады.
- Олар:
- ұдайы өндіріс және қамтамасыздандыру жүйесі;
- Іскерлік қатынас субъектілерінің ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz