«Педагогика» пәнінен дәрістік тезистері
1 Пән туралы қысқаша сипаттама
2. Сынып жетекшісінің қызметі мен бағыттары.
3. Тәрбие жұмысының формаларын таңдап алу әдістемесі.
4. Тәрбие жүйелері және олардың дамуы.
5. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылармен тәрбие жұмысын жоспарлаудың әдістемесі.
6. Бастауыш мектеп оқушыларының ұжымын ұйымдастыру әдістемесі.
7. Бастауыш мектептегі тәрбиелік істі ұйымдастыру әдістемесі.
8. Жалпы орта білім беретін мектептің І.сатысында негізгі тәрбие бағыттарын жүзеге асыру әдістемесі.
2. Сынып жетекшісінің қызметі мен бағыттары.
3. Тәрбие жұмысының формаларын таңдап алу әдістемесі.
4. Тәрбие жүйелері және олардың дамуы.
5. Бастауыш мектеп жасындағы оқушылармен тәрбие жұмысын жоспарлаудың әдістемесі.
6. Бастауыш мектеп оқушыларының ұжымын ұйымдастыру әдістемесі.
7. Бастауыш мектептегі тәрбиелік істі ұйымдастыру әдістемесі.
8. Жалпы орта білім беретін мектептің І.сатысында негізгі тәрбие бағыттарын жүзеге асыру әдістемесі.
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға арналған Мемлекеттік бағдарламасына байланысты 12 жылдық білім беруге көшу жағдайында балаларды тәрбиелеудің жаңа құралдары мен жолдарын іздестіру маңыздылығы арта түсуде. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер мен талаптарға сәйкес жалпы білім беретін орта мектептің І-сатысында тәрбиелеудің тәсілдері мен әдістері сарапталып, тәрбиелеу үдерісін ұйымдастырудың технологиясы жаңаша қарастырылып, толықтырылып отыр.
050102 – «Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі» мамандығы бойынша білім алушылар үшін «Төменгі сынып оқушыларының тәрбие жұмысының технологиясы» курсы «Жалпы педагогика негіздері» және «Тәрбие теориясы» бөлімдерін байланыстыратын «Педагогика» пәнінің логикалық жалғасы болып табылады.
Сондықтан студенттердің кәсіби даярлығында педагогикалық мәселенің теориялық негіздерін қарастыратын алдыңғы қатарлы педагогтардың тәжірибесімен таныстырып, өзіндік педагогикалық әдістемені іздеуге ұмтылдыратын, педагогикалық біліктер мен шығармашылықты қалыптастыратын «Педагогика» пәнін жетекшілікке ала отырып, «Төменгі сынып оқушыларының тәрбие жұмысының технологиясы» курсы болашақ бастауыш сынып маманының мектепте оқушылармен тәрбие жұмысын тиімді жүзеге асырудың технологиялық даярлығын қамтамасыз етеді.
Курстың мазмұны біріншіден, студенттердің психологиялық және педагогикалық пәндердің курстарын оқуға негізделеді, екіншіден, студенттердің бастауыш мектепте тәрбие жұмысын жүргізуге технологиялық даярлығын қамтамасыз етеді.
Пәннің мақсаты: бастауыш мектептегі сынып жетекшісінің кәсіби тәрбиелік іс-әрекетінде оқушылардың тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесінің негізгі мәселелерін оқып-үйренуге және шығармашылықпен болашақ қызметін атқаруға бағыт-бағдар беруге көмектесу.
Пәннің міндеттері:
- студенттерді қазіргі бастауыш мектептерде тәрбие үдерісінің жетекші мәселелерін ғылыми түсінуді қалыптастыру;
- студенттердің кіші мектеп жасындағы оқушылармен тәрбиелік жұмыстарын ұйымдастыруда қолданатын педагогикалық білім және дағдыларын жүйеге келтіру;
- болашақ маманның кәсіби іс-әрекетіндегі үздіксіз өз бетімен білімін жетілдірудің қажеттігін қалыптастыру.
Студенттер курсты оқудың нәтижесінде:
- бастауыш мектептің тәрбие жұмыстарының жүйесін зерттей және бақылай білуді үйренеді;
- бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелік іс-әрекетінің мазмұны мен жүйесін, формаларын және әдістемесін меңгереді;
- алған білімдерін практикалық іс-әрекетте пайдалана алады;
- І-саты оқушыларымен ұжымдық шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру және талдау технологиясын үйренеді;
- негізгі тәрбие бағыттарын жүзеге асыруда жүргізілетін тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мен жоспарлау технологиясын меңгереді.
Пререквизиттер: «Төменгі сынып оқушыларымен жүргізілетін тәрбие жұмысының технологиясы» пәнімен танысудан бұрын «Педагогика» пәнінің «Педагогиканың жалпы негіздері» және «Тәрбие теориясы» бөлімдерін толық меңгерулері қажет.
Постреквизиттер: Сонымен қатар аталған курс «Философия», «Әлеуметтану», «Психология», «Мәдениеттану», «Валеология», «Педагогикалық шеберлік» пәндерімен тығыз байланысты.
050102 – «Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі» мамандығы бойынша білім алушылар үшін «Төменгі сынып оқушыларының тәрбие жұмысының технологиясы» курсы «Жалпы педагогика негіздері» және «Тәрбие теориясы» бөлімдерін байланыстыратын «Педагогика» пәнінің логикалық жалғасы болып табылады.
Сондықтан студенттердің кәсіби даярлығында педагогикалық мәселенің теориялық негіздерін қарастыратын алдыңғы қатарлы педагогтардың тәжірибесімен таныстырып, өзіндік педагогикалық әдістемені іздеуге ұмтылдыратын, педагогикалық біліктер мен шығармашылықты қалыптастыратын «Педагогика» пәнін жетекшілікке ала отырып, «Төменгі сынып оқушыларының тәрбие жұмысының технологиясы» курсы болашақ бастауыш сынып маманының мектепте оқушылармен тәрбие жұмысын тиімді жүзеге асырудың технологиялық даярлығын қамтамасыз етеді.
Курстың мазмұны біріншіден, студенттердің психологиялық және педагогикалық пәндердің курстарын оқуға негізделеді, екіншіден, студенттердің бастауыш мектепте тәрбие жұмысын жүргізуге технологиялық даярлығын қамтамасыз етеді.
Пәннің мақсаты: бастауыш мектептегі сынып жетекшісінің кәсіби тәрбиелік іс-әрекетінде оқушылардың тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесінің негізгі мәселелерін оқып-үйренуге және шығармашылықпен болашақ қызметін атқаруға бағыт-бағдар беруге көмектесу.
Пәннің міндеттері:
- студенттерді қазіргі бастауыш мектептерде тәрбие үдерісінің жетекші мәселелерін ғылыми түсінуді қалыптастыру;
- студенттердің кіші мектеп жасындағы оқушылармен тәрбиелік жұмыстарын ұйымдастыруда қолданатын педагогикалық білім және дағдыларын жүйеге келтіру;
- болашақ маманның кәсіби іс-әрекетіндегі үздіксіз өз бетімен білімін жетілдірудің қажеттігін қалыптастыру.
Студенттер курсты оқудың нәтижесінде:
- бастауыш мектептің тәрбие жұмыстарының жүйесін зерттей және бақылай білуді үйренеді;
- бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелік іс-әрекетінің мазмұны мен жүйесін, формаларын және әдістемесін меңгереді;
- алған білімдерін практикалық іс-әрекетте пайдалана алады;
- І-саты оқушыларымен ұжымдық шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру және талдау технологиясын үйренеді;
- негізгі тәрбие бағыттарын жүзеге асыруда жүргізілетін тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мен жоспарлау технологиясын меңгереді.
Пререквизиттер: «Төменгі сынып оқушыларымен жүргізілетін тәрбие жұмысының технологиясы» пәнімен танысудан бұрын «Педагогика» пәнінің «Педагогиканың жалпы негіздері» және «Тәрбие теориясы» бөлімдерін толық меңгерулері қажет.
Постреквизиттер: Сонымен қатар аталған курс «Философия», «Әлеуметтану», «Психология», «Мәдениеттану», «Валеология», «Педагогикалық шеберлік» пәндерімен тығыз байланысты.
1. Макаренко А.С. Ұстаздық дастан. –А., 1985.
2. Сухомлинский В.А. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. 3 томдық.-М., 1979.
3. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы.-А.: Мектеп, 1987.
4. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. /Құрастырушылар: Қырқалов В.П. пен Шпитальник П.Э.-А.: Мектеп, 1975.
5. Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны.-А.: Мектеп, 1978.
6. Нұрмағанбетов С., Овчинникова Р. Мектептегі кластан тыс жұмыстар.-А.: Мектеп, 1969.
7. Саңғысбаев Н. Мектептен тыс мекемелердің іс тәжірибесінен.-А.: Мектеп, 1972.
8. Абилова З. Оқушыларға кластан тыс жұмыстарда эстетикалық тәрбие беру.-А., 976.
9. Абенбаев С.Ш. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру.-А., 1992.
10. Бозжанова К.Б. Оқушылармен жүргізілетін кластан және мектептен тыс жұмыстар жүйесі. /16-лекция/. – А., 1991.
2. Сухомлинский В.А. Таңдамалы педагогикалық шығармалары. 3 томдық.-М., 1979.
3. Болдырев Н.И. Мектептегі тәрбие жұмысының методикасы.-А.: Мектеп, 1987.
4. Оқушыларды сабақтан тыс уақытта тәрбиелеу. /Құрастырушылар: Қырқалов В.П. пен Шпитальник П.Э.-А.: Мектеп, 1975.
5. Оқушыларды тәрбиелеудің үлгі мазмұны.-А.: Мектеп, 1978.
6. Нұрмағанбетов С., Овчинникова Р. Мектептегі кластан тыс жұмыстар.-А.: Мектеп, 1969.
7. Саңғысбаев Н. Мектептен тыс мекемелердің іс тәжірибесінен.-А.: Мектеп, 1972.
8. Абилова З. Оқушыларға кластан тыс жұмыстарда эстетикалық тәрбие беру.-А., 976.
9. Абенбаев С.Ш. Оқушы жастарға эстетикалық тәрбие беруді жетілдіру.-А., 1992.
10. Бозжанова К.Б. Оқушылармен жүргізілетін кластан және мектептен тыс жұмыстар жүйесі. /16-лекция/. – А., 1991.
Лекция тезистері
1. Кіріспе
Пән туралы қысқаша сипаттама
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасына байланысты 12 жылдық білім беруге көшу
жағдайында балаларды тәрбиелеудің жаңа құралдары мен жолдарын іздестіру
маңыздылығы арта түсуде. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер мен талаптарға
сәйкес жалпы білім беретін орта мектептің І-сатысында тәрбиелеудің
тәсілдері мен әдістері сарапталып, тәрбиелеу үдерісін ұйымдастырудың
технологиясы жаңаша қарастырылып, толықтырылып отыр.
050102 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
білім алушылар үшін Төменгі сынып оқушыларының тәрбие жұмысының
технологиясы курсы Жалпы педагогика негіздері және Тәрбие теориясы
бөлімдерін байланыстыратын Педагогика пәнінің логикалық жалғасы болып
табылады.
Сондықтан студенттердің кәсіби даярлығында педагогикалық мәселенің
теориялық негіздерін қарастыратын алдыңғы қатарлы педагогтардың
тәжірибесімен таныстырып, өзіндік педагогикалық әдістемені іздеуге
ұмтылдыратын, педагогикалық біліктер мен шығармашылықты қалыптастыратын
Педагогика пәнін жетекшілікке ала отырып, Төменгі сынып оқушыларының
тәрбие жұмысының технологиясы курсы болашақ бастауыш сынып маманының
мектепте оқушылармен тәрбие жұмысын тиімді жүзеге асырудың технологиялық
даярлығын қамтамасыз етеді.
Курстың мазмұны біріншіден, студенттердің психологиялық және
педагогикалық пәндердің курстарын оқуға негізделеді, екіншіден,
студенттердің бастауыш мектепте тәрбие жұмысын жүргізуге технологиялық
даярлығын қамтамасыз етеді.
Пәннің мақсаты: бастауыш мектептегі сынып жетекшісінің кәсіби тәрбиелік
іс-әрекетінде оқушылардың тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесінің негізгі
мәселелерін оқып-үйренуге және шығармашылықпен болашақ қызметін атқаруға
бағыт-бағдар беруге көмектесу.
Пәннің міндеттері:
- студенттерді қазіргі бастауыш мектептерде тәрбие үдерісінің жетекші
мәселелерін ғылыми түсінуді қалыптастыру;
- студенттердің кіші мектеп жасындағы оқушылармен тәрбиелік жұмыстарын
ұйымдастыруда қолданатын педагогикалық білім және дағдыларын жүйеге
келтіру;
- болашақ маманның кәсіби іс-әрекетіндегі үздіксіз өз бетімен білімін
жетілдірудің қажеттігін қалыптастыру.
Студенттер курсты оқудың нәтижесінде:
- бастауыш мектептің тәрбие жұмыстарының жүйесін зерттей және бақылай
білуді үйренеді;
- бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелік іс-әрекетінің мазмұны мен
жүйесін, формаларын және әдістемесін меңгереді;
- алған білімдерін практикалық іс-әрекетте пайдалана алады;
- І-саты оқушыларымен ұжымдық шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру және
талдау технологиясын үйренеді;
- негізгі тәрбие бағыттарын жүзеге асыруда жүргізілетін тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру мен жоспарлау технологиясын меңгереді.
Пререквизиттер: Төменгі сынып оқушыларымен жүргізілетін тәрбие
жұмысының технологиясы пәнімен танысудан бұрын Педагогика пәнінің
Педагогиканың жалпы негіздері және Тәрбие теориясы бөлімдерін толық
меңгерулері қажет.
Постреквизиттер: Сонымен қатар аталған курс Философия, Әлеуметтану,
Психология, Мәдениеттану, Валеология, Педагогикалық шеберлік
пәндерімен тығыз байланысты.
1. Тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні және мақсаты .
1. Тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні және мақсаты .
2. Арнайы ұйымдастырылған тәрбиенің мән-мағынасы
3. Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері
Тәрбие - арнайы ұйымдастырылған және сапалы, мақсатты жүргізілетін
педагогикалық қызмет. Тәрбие деп қалыптасушы жеке адамның қоғамдық
тәжірибенің бүтін жиынтығын: білім, ептілік, дағды, шығармашылық іс-
тәсілдерін, әлеуметтік, адамгершілік және эстетикалық қатынастарды игеру
үшін бағытталған белсенді іс-әрекетті қолдап, қуаттаушы әрі ұйымдастырушы,
бағдарлы, әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс болып табылады.
Қазіргі педагогикалық теорияда Тәрбие әдісі үғымы әлі де жете
зерттелмеген мәселелердің бірі, өйткені бұл жөнінде әртүрлі көзкарастардың
бар екені байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие әдісіне берген
анықтамаларының өзі-ак дәлел бола алады.
Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша бұл педагогикалық жұмыстың
тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету.
И.С.Макаренконың анықтамасы бойынша тәрбие әдісі - бұл жеке адамға
тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А.Сластенин тәрбие әдісін тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің іс-
әрекеттерінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды. Сонымен әртүрлі
авторлардың анықтамаларына сүйеніп, мынадай қорытынды жасауға болады.
Тәрбие әдісі - тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байланыс іс-
әрекетінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері. Мұндай анықтама ынтымақтастық педагогика
талабына сәйкес келеді. Ынтымақтастық педагогика мұғалім мен балалардың
бірлесу еңбегіне сүйеніп, оларды қуаныш сезіміне бөлейді, табысқа
жеткізеді.
Адамзат дамуының кай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру
ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір қоғамдагы
мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің орындалуы
оның экономикалық күш-қуаты мен саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай
болса тәрбие тиімділігінің ең басты шарты мемлекет мүмкіндігінен туындайтын
қажеттілңкке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау болып табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан карағанда тәрбие мақсаты - әрбір тұлғаны
әржақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам-жер бетіндегі тірі организмнің
жоғарғы сатысы, қоғамдық тарихи іс-әрекетімен мәдениет субъектісі, басқаша
айтқанда іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі. Адам іс-әрекеті, сезімі мен
ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған қоғамдық тарихи жағдайларына
тәуелді болады.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық философиялық ой-
пікірлер пайда болып қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең
басты мәселеге айналды. Осыған орай балаларға білім мен тәрбие берудің
негзгі жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекеттердің мазмұны анықталады.
Білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері
қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек тәрбие
мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға болады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін
емес. Сондықтан да В.И.Ленин тәрбиені жалпы және мәңгілік категория деп
дәлелдеген. Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам
жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды деді ол. Философия,
социология, этика ілімдерімен қаруланған педагогика ғылыми адамды барлық
жағынан дамытып, жарасымды етіп тәрбиелеуді өз алдына айқын мақсат етіп
қойды. Халықка білім беру кәсіптік даярлық жүйесін үздіксіз жетілдіріп
отыруды көздейді. Бұл әсіресе қазргі қайта құру кезеңінде ерекше маңызды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырды. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастарды практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің және ақыл-ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек. Адам баласының жарқын болашағы
толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты
міндеттері теориялық білімді еңбекпен, өмірмен байланыстыра жүргізу
оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу, оларды политехникалық, экономикалық,
экологиялық біліммен қаруландыру кәсіптік бағдар беруге тәрбиелеу. Олай
болса әрбір азамат тәрбиеге тікелей қатысы бар адамдар, ұйымдар мен
мекемелер тәрбиенің мәніне міндеттері мен мақсатын жете түсіну керек.
осыған орай тәрбиенің негізгі мақсаттары:
а) жастардың дүниеге ғылыми материалистік көзқарасын қалыптастыру;
ә) тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты дамытып,
эстетикалық талғамдары меи сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу.
Әрбір адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыру-негізгі шарттардың бірі.
Дүниетаным дегеніміз адамның табиғатпен әлеуметтік ортаны түсінуі және
онымен қарым-қатынасының, оның барлық іс-әрекетінің бағытын бейнелейтін
көзқарастарының жүйесі. Ал дүниеге көзқарас дегеніміз дүниенің даму
заңдылықтарын ғылым негізінде ашатын көзқарас.
Дүниеге ғылыми көзқарастағы адамдардың басты қасиеттері өзінің Отанына
шексіз берілгендігінде, жанқиярлықпен күресуге әзірлігінде. Мұндай көзқарас
болмайынша, адам өз өмірінің мақсаттарын, халқымыздың жалпы күресіндегі өз
орнын дұрыс түсіне алмайды.
Сонымен, еліміздің болашағына сай адам - ол теориялық іліммен
қаруланған, оны шығармашылықпен іс жүзіне асыратын белсенді қоғам
қайраткері, жаңа қоғамдық өмір үшін күресуге қабілеті мол, жоғары
мәдениетті, білімді, өз ісіне асқан шебер адам.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсенді қатысуына әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектеп білім мен тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл- ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді, эстетикалық талғамы, сезімі артады. Өмір жастарды осы
заманға ғылым мен халық шаруашылығының кеңінен өркендеу дәрежесіне қарай
жан-жақты тәрбиелеу міндеттері талап етеді. Қоғамдық және мемлекеттік
өмірдің түрлі салаларында белсенді қызмет етуге қабілетті, сана сезімді
және жоғары білімді адамдарды тәрбиелеп, даярлап шығаруды көздейді.
Мектеп реформасын жүзеге асырудың барысында оқу мен тәрбие жұмысының
көптеген мәселелерінде түбегейлі өзгерістер енгізіп қайта құру қажеттігі
туды. Солардың бастыларының бірі, мұғалім мен оқушы, мектеп басшыларымен
педагог арасындағы қарым-қатынас сипатының өзін бүтіндей өзгерту қажет.
Осындай идеямен қаруланған халық ағарту қызметкерлерінің, жалпы орта
білім беретін мектеп мұғалімдерінің міндеттері-оқушылардың ғылыми-
техникалық қазіргі талаптарына сай баянды ғылым негіздерімен қаруландыру,
политехникалық білім беру, еңбекке тәрбиелеу, сыныптан тыс тәрбие
жұмыстарын, оқушылардың қоғамдық пайдалы еңбегін ұйымдастыру барысында
жүзеге асыра білу болып табылады. Осы мәселелерді өскелең өмір талабына сай
ұйымдастыру және іске асыру жас ұрпақты үйлесімді етіп тәрбиелеудің, дамыту
мен қалыптастырудың негізі болады. Ал тұлғаны жан- жақты дамыту бұл
тәрбиенің мақсаты.
Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие бөліктерін
байланыстырып шешуді талап етеді. Тәрбиенің кұрамды бөліктері: ақыл-ой
тәрбиесі, құлық тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, экономикалық және экологиялық
тәрбие, эстетикалық және дене тәрбиесі т.б. Тәрбиенің құрамды бөліктерінің
бірлігі мен өзара байланысының нәтижелі болуы ең алдымен мұғалімнің
шеберлігіне, жалпы дайындығына байланысты. Сондықтан ол өзін-өзі дамытып,
барлық іскерлігімен білімін баланың бойына қоғамда өмір сүру үшін және оның
істерін басқару үшін қажетті адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеуге және
қалыптастыруға әрқашан дайын болуы қажет. Міне, сонда ғана мектептегі
тәрбие жұмысының жемісті болуы мүмкін.
Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Ең алдымен оның тәрбие
мақсатына бағытталған ықпалы көптеген жағдайларға байланысты қиындай
түсетін өте күрделі диалектикалық сипатының болуы.
Тәрбиенің мақсатқа бағытталған ықпалын қиындататын жағдайлар мыналар:
түрлі әсердің бала табиғатына үйлеспеуі, әр баланың өзіне тән белгілі бір
жинақталған көзқарасымен ынта-ықыласы, әдетімен талғамдарының болуы.
Сондықтан оқушының ішкі рухани жан дүниесін ашудың қиындығы өздері тап
болған жағдайдың себептерін, әрине біле білмейді.
Тәрбие диалектикасы дегеніміздің өзі сыртқының ішкі жағдайдың игілігіне
айналатын адам санасының шеңберіне өткізілуі. Келешекте іс- әрекет
нәтижесінде көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық мәні дамудың қай жағдайда
жүруіне байланысты қалыптасады. Дегенмен, адамның қоғамдық мәнінің
қалыптасуына оның осы жағдайлардағы нақты орны, қатынасы және сол
жағдайлардағы іс-әрекетінің сипаты маңызды рөл ойнайды. Бұл дамудың
әлеуметтік жағдайы деп аталып кеткен. Тәрбие процесінде адамның қоғамдық
мәнін қалыптастырудың қозғаушы күші деп саналатын бірқатар қарама-
қайшылықтар тән, олар сыртқы және ішкі қарама-қайшылықтар болуы мүмкін.
Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік маңызды сапаларын
қалыптастыруға, оның коғамға, адамдарға өз-өзі қатынастар жасауға және
олардық шеңберін кеқейтуге бағытталады. Адамның қоғамдық мәнінің өмірдің
түрлі жақтарына қатынасының жүйесі неғұрлым аумақты, кең болған сайын оның
рухани жан дүниесі соғұрлым жазиралы, бай болады. Тәрбиенің мәні-адамның
қоғамдық мазмұнының әлеуметтендіріп, оның ұжыммен және қоғаммен практикалық
қатынастар жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық
міндеттердің төмендегідей бір қатар мәселелерін шешуді қамтиды:
Педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің иәтижесіи талдау,
жоспарлау жұмысын реттеу.
Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны
жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға
бөлудің, оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар
ұжымдары мен шағын топтардың, жеке оқушымен дұрыс қарым-қатынастарды
бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік- психологиялық шарттары мен
себептерін аңғара білудің, оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасау бірлігінің
болуын талап етеді.
Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны
жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге
асыруды, сыртқы ықпалдардың қалыпты жағдайға өтуін немесе қабылданбауын
қамтамасыз етеді, қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалды
таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуді,
бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар
арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды, педагогикалық
жағдайға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайлар да
тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дүрыс анықтауды және тәсілдерді қайта
құруды т.б. талап етеді.
Қорытынды есепке алу және бақылау. Мұның мазмұны әдепті берілгендермен
салыстырып; қол жеткен нәтижені талдау, қолданылған тәрбие әдістерінің
тиімділік шеңберін анықтау, балалардың дамуындағы және тәртібіндегі
ойластырылмаған, қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды
қүралдарды, әдістерді, тәсілдерді жинақтау, өз тәжірибесіне енгізу
мақсатында басқа, мұғалімдердің іс-әрекетін зерттеу, педагогикалық теория
мен тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз.
Тәрбие - бұл педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық қүбылыстар
мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір
заңдылықтарды атауға болады.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы,
жогарыда тәрбиені өсіп келе жаткан әулетті тұрмысқа дайындау деп
анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты арнайы ұйымдастырылған тәрбие қызметініқ
барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті
үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс-әрекетке үйренумен де орындалуы
мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға
ие болатыны сөзсіз. Қоршаған орта тәрбиеледі, Отбасының тәрбие жемісі
деп нақтылап айтатын болсақ, онда бұл бір мақсатты сияқты әрекеттердің
өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. Қоршаган орта тәрбиеледі немесе Отбасы
тұрмысы тәрбиеледі деумен жеке адам дамуы мен қалыптасуына әлеуметтік-
экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың күнделікті жоспарсыз, мақсатты
бағдары болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді мектеп тәрбиесі десек, әңгіме
басқаша, бүл ретте арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын
тәрбиелік қызметті білеміз.
К.Д.Ушинский: Педагогикадағы тәрбие - алдын-ала ниеттелген және арнайы
ұйымдастырылған педагогикалық процесс - деп тұжырымдаған.
2. Арнайы ұйымдастырылған тәрбиенің мән-мағынасы
Тәрбие мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және
педагогы Эдвард Ли Торндайк былай деген еді: Тәрбие сөзіне әркім әртүрлі
мағына береді, бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді
өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз. Ал енді осы
өзгерістер жеке адам дамуында қалай көрінеді? Бұл сұраққа жауап берсе,
К.Маркс Адамның қоғамдық тұлға ретінде дамуы мен қалыптасуы азаматтық
болмысты игеру жолымен іске асады - деген еді. Бұл тұрғыдан тәрбиені өсіп
келе жатқан әулеттік адамзаттық болмысты игеруге пайдаланатын құрал-
жабдығы, - деп білу қажет.
Ал енді осы болмыстың өзіне және оны игеру қалай өтеді? Адамзаттық
болмыс дегеніміз - адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және жасампаздық
ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бұл тәжірибе өз ішінде келесі
құрылым бірліктерін қамтиды: 1) адамдардың табиғат және қоғам жөнінде
жасаған білімдерінің жиынтығы;
2) еңбектің әрқилы саласында қажет ептіліктер мен дағдылар және
шығармашылық іс-әрекет әдістері;
3) әлеуметтік, рухани қатынастар.
Аталған тәжірибе көп ұрпақтың еңбегі және шығармашылық күшімен
жасалатындықтан білімдер де, тұрмыстық ептіліктер мен дағдылар да, сондай-
ақ ғылыми және көркемдік туындылар мен рухани-әлеуметтік қатынастар да
адамдардың әртүрлі танымдық, көркем шығармашылық, әлеуметтік және рухани
қызметінің нәтижелерінен қалыптасады. Енді осы тәжірибені өз игілігіне
айналдырып, меншіктеп алу үшін жаңа әулет қайтадан бұл затты ақыл-
саналық сипатқа келтіруі тиіс, яғни қай формада болмасын оны жасауға
бағышталған іс-әрекетті (еңбектік, танымдық, әлеуметтік, көркемдік-
эстетикалық) шығармашылықпен көркейте, байыта отырып қайта жаңғыртып,
бұрынғыдан да дамыңқыраған түрде өзінен кейінгі ұрпаққа жеткізуге борышты.
3. Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері
Мақсат категориясына қарама-қарсы категория - арман. Екеуінің бір-
біріне ортақ ұқсастығы олардың санада туындап, әрі жасайтын идеялық бейне
болуында. Ал айырмашылығы - осы бейнеге субъект қатынасының әртүрлілігі.
Арман-елестің немесе қиялдың субъектіге берер біршама қанағаттану
сезімі. Арман адамды шындық болмыстан алшақтатады.
Мақсат - бұл да бейне, бірақ онан келетін қанағаттану тек ішкі
қабылдаудан емес, сол бейнені іс-әрекетке қосып шындыққа айналдырудан. Бұл
бейне не субъектіні белсенді әрекетке бағыттайды, ықпал жасайды. Туындай
отырып, мақсат ойға алған, көздеген нәтижеге жетпей, өз қанағатын таппайды.
Бұл арада бейне-нәтиже тек іштей қызығу үшін емес, нақты жетістік үшін
қажет.
Арман субъекттің енжарлығынан келіп шығады, әрекетсіздікке байланысты,
ал мақсат - іс-әрекет, белсенді қызметтің бастау көзі.
Бірақ өзіміз жасап отырған, қарама-қайшылығы қабысқан барша
дүниеміздегідей -бұл екі шекті құбылыс-арман мен мақсат өзара тығыз
байланысқан. Арман-мақсат түзу үшін негіз, арман-мақсаттарды қайта
қарастырып, үйлестіріп отыруға ықпал. Мақсат та өз кезегінде жаңа мақсатқа
жетелейтін жаңа арманға жол ашады. Мақсатқа жетудің жолы тұр-тура болмақ
емес, ол үшін талай міндеттерді іске асыру қажеттіліктері туындайды.
Міндет - бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет
нәтиженің бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы
нәтиже де жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерге бөлінуінен пайда
болады. Кейін сол элементтердің бәрі бірігіп, іс-әрекеттің жалпы нәтижесін
алуға жұмсалады. Іс-әрекеттің барысында субъект, әдетте, мақсат жөнінде
ойламайды, оның есінде тек міндеттері, өз іс-әрекетін сол міндеттердің
кезегімен шешілуі деп біледі.
Мақсаттың ұмыт болуы - жалпы стратегиялық бағыттың жойылуына әкеледі,
ендеше, міндеттер де тактикалық бағдар ретінде өз маңызын жояды. Мысалы,
бағбан адамдарға ләззат берер бақ бергісі келді (жалпы мақсат). Бірақ нақты
істерді (міндеттерді) орындау күйбеңімен жүріп, тиісті орынға гүл егуді
ұмытты, соның салдарынан бақ ләззат беру сипатынан айрылды, яғни негізгі
мақсат іске аспады, сонымен атқарылған міндеттер (атызды дайындау, суғару,
күтім жасау-бәрі де) босқа кетті.
Мақсат болжау-мақсат пен міндеттердің өзара байланысын тану нәтижесі.
Міндет-мақсаттың бір бөлігі, құрылым бірлігі. міндет көрер көзге
дербес, өз алдына жасағанымен, мақсат бағытында орындалып барады. Мысалы,
педагог баланы күнделікті адамгершілікке баули отырып, қоғам азаматын
тәрбиелеу бағдарындағы мақсатты мүлде естен шығармауы тиіс, өмірде адамның
тұлғалық мазмұнын оның әр секунд, минут, сағаттағы белсенді тіршілігі
қалайды, - дегендей философиялық тұжырымды бетке ұстау ләзім.
Кәсіптік еңбектің ажырамас бөлігі ретінде мақсат болжау мұғалімнің,
жоғары оқу орны оқытушысының қызметінің құрамды бөлігі. Осыдан, ертең
ұстаздық іске араласамын деген студент мақсат болжау проблемасының ғылыми
мағынасын, педагогикалық қызмет кұрамындағы мақсат болжаудың мәні мен
мақсаттың орны мен маңызын, мақсаттарды әртүрлі негізде сараптауды жете
түсініп, игеруі міндетті.
Әрбір міндет өзінің орындалу сәтінде субъект үшін нақты бір мақсатқа
айналады да, ол максат өз кезегінде төменірек деңгейдегі жақа міндеттерді
жүзеге әкеледі. Педагог жалпы мақсат бағдарын жаздырмай отырып, тақғажайып
үздіксіз міндетке, міндеттің мақсатқа өзгерісі мен ауысу аймағына тап
болды. Осыдан да, педагогикалық тәжірибеде түсініспестік орын алып келе
жатыр: нені мақсат, нені міндет деп танимыз?
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса, онда педагогтің қадам сайын
алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттерінің бәрі- міндеттер.
Жалпы мақсаттық бағдар назардан ғайып болып, педагог міндет бағытында жүмыс
істеп, ойлай бастағаннан, дәл осы міндет мақсат мазмүнына ие болып, өзіне
қажетті міндеттерге ие болады.
4. Тәрбиелік үдеріс мәні мен ерекшелігі
Педагогикалық үдерістің аса маңызды элементтерінің бірі тұлғалық тәрбие
ісі. Тәрбиенің жалпы әлеуметтік қызметі - өткен әулеттер тәжірибесін,
білімін, ептіліктері мен дағдыларын, әрекет-қылық үлгілерін, т.с.с. өскелең
ұрпаққа меңгерту. Ал әрқилы қауымдастықтағы тәрбиенің нақты қызметі қоғам
өмірінің шарттарына, қоғамдық қатынастар сипатына, мәдениетіне,
құндылықтылық бағыт-бағдарына орай тарих желісінде өзгеріске түсіп,
нақтыланып барады.
Тәрбие тек тұлға қалыптастырумен шектелместен, адам даралығын дамыту
шарттарын да түзеді. Адам тәрбиесіндегі басты міндеттердің бірі- оның өз
басының әлеуметтік даму шарттарын айқындап алуы. Бұл екі жағдайдың іске
асуына тәуелді. Олардың біріншісі- жеткіншектерді нақты әлеуметтік
қатынастарға араластыру, яғни тәрбиеленушілер бойында обьектив және
субьектив бірліктерден құралатын іс-әрекетке деген тұлғалық сезім, қалыптар
пайда ету. Объектив бірлік - бұл тұлғаның өз қызмет-әрекеті, ал субъектив
бірлік - тұлғаның сол әрекетке болған қатынас күйі. Екінші шарт -
әлеуметтік әрекеттестікке келу үдерісіндегі балалардың өз мүмкіндіктерін
іске асыра білуі. Бұл шарттың орындалуынан бала өзінің тұлғалық дамуына
қажет іс-әрекеттің мақсаты мен маңызын байқап, өз “менін” танып, өзі
араласқан іс-әрекеттің жақын да алыс міндеттерін дәл әрі айқын сезінуге
мүмкіндік алады. Осыдан бала қоршаған болмыс, нақты адамдар ортасында
өзінің кім екенін толықтай аңдап, олармен қалай қатынас жасау қажеттігін
түсінетін болады.
Тәрбие - бұл белгілі педагогикалық мұраттарға сай арнайы
ұйымдастырылған ықпалдар көмегімен тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсат
бағдарлы үдеріс.
Педагогикалық үдерістің негізгі элементі болған тәрбие өз ішіне төрт
мәнді белгіні қамтиды:
- ықпалдардың мақсат бағдарлылығы;
- сол ықпалдардың үлгі, өнеге, әлеуметтік-мәдени бағдар, мұраттарға сай
бағдарлануы, сондай-ақ тәрбие үдерісінің адамзат дамуының тарих барысындағы
жетістіктеріне сай келетін құндылықтарына орай жүргізілуі;
- ұйымдастырылатын тәрбие ықпалдары мен әсерлерінің белгілі жүйеде
болуы мен және орындалуы;
- адамның әлеуметтік тәжірибені меңгеріп, тұлғалықты және даралықты
дамуға түсуі.
Тұлға қалыптасуына бағытталған тәрбиелік үдеріс өзінің негізгі
ерекшеліктеріне, арнайы сапалық танымал көріністеріне ие.
Бұл тұрғыдан ең алдымен ескерілетін жәйт-тәрбие үдерісінің көп
жағдаяттылығы. Тәрбие тек мектепте емес, ол отбасында, мектептен тыс
мекемелерде іске асып барады. Педагогтардың тәрбиелік ықпалы көптеген сан
қилы ұжымдардың іс-әрекетімен толығып барады. Тәрбие үдерісінің көп
жағдаяттылығы, тәрбиелік ықпалдар кеңдігі тұлға қалыптастыруда көптүрлі
мүмкіндіктерді пайдалануға жол ашады. Сонымен бірге, бұл жағдайлар
себебінен тәрбие үдерісі қиыншылыққа да кезігеді. Саналуан ықпалдарға
түскен тәрбиеленушілер ұнамды тәжірибелік қор жинақтаумен бірге теріс
өнегеге де тап болуы мүмкін.
Тәрбие үдерісінің екінші ерекшелілігі оның ұзақ мерзімділігі. Осыдан
тәрбие мектепке дейінгі жас шақтарында басталып, мектептен соң да жалғасын
табады. Гельвеций пікірінше, адамның барша өмірі тұтастай ұзақты бір
тәрбиелік желі. Адам есейген шағында да тәрбиеленеді не қайта тәрбиеге
түседі. Ол өзінің еңбек, моральдық тәжірибесін топтап, жетілдіруде, өз
білімін кеңейту мен тереңдетуде, эстетикалық құндылықтар меңгеруде ешбір
үзіліс не тыным таппайды. Әлбетте, мектептік жылдар тұлғанын жедел дамып,
мінезі мен әрекет-қылықтық қалыптасуының басты себебшісі.
Тәрбие үдерісінің ұзақ мерзімділігінің айғағы оның нәтижелерінің бір
сәтте көрінбеуі. Шәкірт арифметика ережелерін, тарихи деректері мен
оқиғаларды қысқа уақытта игеріп алуы мүмкін, ал демнің арасында оны
ұжымшыл, жақсы серік, адал да кішіпейіл адам етіп қалыптастыру мүмкін емес.
Бұл үшін едәуір уақыт қажет болады. Қай жағдайда да тәрбиелеу мен қайта
тәрбиелеуде жедел әрі үлкен табысқа жетуді мақсат ету орынсыз.
Тәрбие үдерісінің үшінші ерекшелігі оның сатылық сипатында, бұл
сатылық бірнеше кезеңдерден тұрады:
1-саты: балалар отбасы мен мектепте тәртіп, әрекет-қылықтың алғашқы
ережелерін игереді;
2-саты: әрекет-қылық туралы алғашқы ұғымдар негізінде шәкірттер
әдептілік түсінігі мен қоғамда қабылданған тәртіп ережелерін меңгереді;
3-саты: наным-сенімдер қалыптасады, мінез-құлық дағдылары тұрақталады,
сезімдері кеңейіп, бой түзейді. Бұл сатыда балалар қандайда іс-әрекеттің
себеп-салдарлылығын белгілі идеялық, адамгершілік принциптері негізінде
түсіне бастайды.
Аталған сатылардың бәріде өзара тығыз байланысқан, өз алдына айқара
шектелмеген.
Тәрбие үдерісінің келесі, төртінші ерекшелігі- тәрбие жұмыстары
мазмұнындағы шоғырлылық. Бұның мәні - тәрбие барысында тұлғаның қандай да
бір сапасына бірнеше рет қайталай назар салуға тура келеді. Бірақ бұл
қарадүрсін қайталау емес, бала жасының ерекшелігі мен тәрбиелік деңгейіне
сәйкес кеңейтіліп, тереңдей түскен қайталаулар. Адам қасиет-сапалары
кезегімен емес, бәрі бірдей өзара байланыста қалыптасады. Қайсы бір
тұлғалық қасиетті тәрбиелей отырып, педагог тәрбиеленушінің басқа
сапаларының дамуына ықпал жасайды.
Тәрбиенің бесінші ерекше белгісі - оның екі тараптылығы мен белсенді
үдерісті болуында. Тәрбиеленуші тек нысан (объект) қана емес, ол тәрбие
субъекті де. Осыдан педагогтың тәрбиеленушілерге тұрақты өзіндік талдау,
өзіндік бағалау, өзіндік тәрбие қажеттілігін белгілеу міндетін үйрету
маңызды роль атқарады. Шәкірттерді үздіксіз өзіндік күш салуға талпындырып,
олардың жан белсенділігін оятып, барынша дербес іс-әрекетке ұмтылысын
дамыту қажет. Егер педагог өзінің тәрбиелеп отырған шәкіртінің орнына өзін
қоя біліп, мәселеге оның көзімен назар салса, бұл мәселенің шешілуі қиын
болмайды.
Тәрбиенің алтыншы ерекшелігі- бұл үдеріс нәтижесінің сырттай көзбен
онша елене бермеуінде. Тәрбиеші жұмысын тексеру және бағалау аса
қиыншылықты іс. Ол әрқандай ұнамды сипаты қашықтаған, уақыт озған сайын
көрінгіш келеді. Осыдан педагог өзінің тынымсыз әрекетінің жемісін тез
арада көре алмайтынына, осы жолда басқалардың айыбымен тіпті сынға
ұшырайтынына да дайын болғаны жөн. Сондықтан педагог өз шәкірттеріне үлгі-
өнеге көрсету үшін ғана емес, талай рет болып қалар өзіне деген
әділетсіздіктер жағдайында байсалдылық пен ұстамдылықты болу үшін өте
кішіпейіл адам болғаны абзал.
Тәрбие үдерісінің ақырғы жетінші ерекшелігі - оның болашаққа
бағытталған іс-әрекетте болуында. Әр педагог өз тәрбиеленушілерінің өмірге
алдағы өзгеріске түсетін, басқаша қоғамдық қатынастар жағдайында
араласатынын ұмытпағаны қажет. Сондықтан тәрбие жұмыстарының барысында
бүгінгі күн талаптарын ғана ескеріп қоймастан, техникалық ілгерілеу мен
қоғамдық дамудың болашағына мән бергені жөн. Болжастыруда көрегендік
танытып, бүгінгі тіршілік астарында болашақ мәселелерін байқай біліп, және
олардың болашақ адамдарына қоятын талаптарын күні ілгері сезу және оған
балаларды үйрету - ұлағатты педагогқа қажетті және бір ұтымды сала.
Бақылау сұрақтары
Тәрбиенің мәнін түсіндіріңіз
Педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелері
қандай?
Тәрбиенің мақсаты.
Тәрбиенің құрамды бөліктерін атаңыз
Қазіргі мектеп жағдайында тәрбие процесінің бағыттары.
Қолданылған әдебиеттер
Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика.
Савин Н.В. Педагогика.
Қосымша журналдар. Бастауыш мектеп, Қазақстан мұғалімдері.
Болдырев Н.И. Мектеп тәрбие жұмысының методикасы
2. Сынып жетекшісінің қызметі мен бағыттары.
1. Мектептің тәрбие жүйесіндегі сынып жетекшісі.
2. Сынып жетекшісінің қызметтері (функциялары).
3. Сынып жетекшісінің құқы мен міндеттері.
4. Сынып жетекшісінің оқушылар-мен жұмысының формалары, критерийлері.
5. Сынып жетекшісі және педагогикалық ұжым.
1. Мектептің тәрбие жүйесіндегі сынып жетекшісі, оның міндеттері және
жұмысының мазмұны.
Мектеп өмірінде мұғалім – басты тұлға. Мектеп мұғалімі балаларды оқытып
қана қоймайды, сонымен бірге оларды тәрбиелейді. Ол белгілі бір сыныпта
оқушылардың оқу тәрбие жұмысын ұйымдастырушысы, әрі ұстазы,
ақылшы–кеңесшісі болып саналады. Сондықтан да ол қиын, әрі жауапты міндетті
іс. Соған қарамастан мұғалімдердің кейбіреуі бұл міндетті өздерінің білім
беру қызметіне қосымша іс ретінде қараса, ал басқалары оны негізгі
педагогикалық әрекеті ретінде қарастырды. Дегенмен, сынып жетекшісінің
тәрбиелік қызметі қаншалықты қиын болғанымен де, әрине ол балаларға өте
қажет. Себебі, мектеп құрылымындағы негізгі буын ол – сынып. Мұнда
оқушылардың таным әрекеті ұйымдастырылып, олардың өзара әлеуметтік
қатынастары қалыптасады. Балалардың болашақ әлеуметтік жағдайға бейімделуі,
олардың демалысына қатыста мәселелері, алғашқы ұжым болып қалыптасу
дәрежесі, соған сәйкес сыныптың жағымды көңіл-күй жағдайы жүзеге асырылады.
Олай болса, сыныпта оқушылардың оқу тәрбие әрекетін ұйымдастыру,
тәрбиелік шаралардың ықпалын үйлестіру тек сынып жетекшілеріне жүктеледі.
Ол оқушыларға қатысты мектеп өміріндегі мәселелерді шешуде нақтылы
көмектесуге және оларды тартымды әрі қызық ұйымдастыруға тырысады.
Ол өзіне қатысты сыныпта оқушылар ұжымын ұйымдастыра отырып, осыған сол
сыныпта дәріс беретін пән мұғалімдерін, оқушылардың ата-аналарын және
жұртшылықтың бала тәрбиесіндегі ықпалын біріктіріп балаға деген талаптарын
ортақтастырып отырады.
Сынып жетекшісі жұмысының негізгі мақсаты – мектеп оқушыларын қоғамның
белсенді және саналы азаматы етіп тәрбиелеуге барынша ықпал жасау.
Сыныптағы әрбір жеке тұлғаның ғылыми дүние танымының қалыптасуының,
адамгершілік қасиеттерін, еңбекке деген сүйіспеншілігін қамтамасыз етіп,
жан-жақты жарасымды дамуына жағдай туғызу. Сондықтан оның жұмысының мазмұны
мен тәрбиелік шараларының бәрі осы мақсатқа бағытталуы тиіс. Атап айтқанда
тәрбиенің негізгі салалары: ақыл-ой, адамгершілік,эстетикалық, еңбек және
дене тәрбиесіне, елжандылық т.б. тәрбие міндеттерін мектеп пен сныптың
нақты өмір жағдайларына байланысты қарастыру.
Сынып жетекшісінің міндеті – сан алуан. Сол себепті ол жүргізетін
тәрбие жұмысы өзінің психологиялық мазмұны жағынан өте күрделі әрі көп
ізденісті талап етеді.
2. Сынып жетекшісінің қызметтері
Мұғалім, белгілі бір сыныпқа балалар ұжымының жетекшісі ретінде
тағайындалып, жұмысқа кіріскен жағдайда, өзінің қызметін сынып ұжымына әрі
жекелеген оқушыға қатысты жүзеге асырады. Соған сәйкес оныңқызметін 3
бағытта қарастыруға болады.
1. Педагогикалық және әлеуметтік гуманитарлық. Оның бұл қызметі балаға
барлық бағытта көмектесу: оның әлеуметтік қалыптасуы мен дамуына жағдай
тудыруға, баланың тұлғалық өзекті мәселесін шешуге, оны әлеуметтік өмірге
араластыру және өз бетінше өмір сүре білуіне көмектесуге бағытталған.
Баланың отбасымен, тәрбиенің басқа да мекемелерімен тығыз байланыс орнату.
Рухани-адамгершілік және рухани эстетикалық мәдениетін қалыптастыру.
2. Ұйымдастырушылық қызметі. Тәрбие процесін ұйымдастыру. Балалардың
орынды талап-тілектерін қолдай отыра, ынтымағы жарасқан, саналы да белсенді
әрі іскер сынып ұжымын қалыптастыру. Олардың танымдық, еңбек, эстетикалық
әрекеттерін және демалысы мен еркін қарым-қатынасын ұйымдастыру. Сыныптағы
өзін-өзі басқаруды дамыту.
3. Оқушылардың жалпы әрекетін басқару. Оған: нақтамалық, мақсат
қоюшылық ( целеполагания), жоспарлау, болжам жасау немесе жобалау (
проектировать), бақылау және түзету (коррекция) енгізіп отыру қызметін
жатқызуға болады.
Нақтамалық қызметті сыныпта оқу-тәрбие процесін нәтижелі ұйымдастыру
үшін, оның жетекшісі оқушылар тәрбиесінің деңгейі мен өзгеру барысын
анықтап отыруды, соған сәйкес оқушылардың тұлғалық және жеке дара
ерекшеліктерін зерттеу және оған талдау жүргізуді; сыныптағы келеңсіз
жағдайдың себебін іздестіріп, анықтап, оны болдырмаудың тәсілдері мен
жолдарын қарастыруды көздейді.
Сынып жетекшісі осындай жұмыстарды атқару барысында, біріншіден, өзінің
педагогикалық әрекетінің нәтижесін көре алады. Екіншіден, нақтама, яғни
зерттеу жұмысының нәтижесін пайдалануда, оны баланың жеке тұлғасын
қалыптастыру және дамыту құралына айналдыру мүмкіндігі туындайды. Бұл
процесс оқушылардың жас ерекшелігі және сынып ұжымының қалыптасу дәрежесіне
байланысты жүзеге асады.
Тәрбие жұмысының мақсаты баланың жеке тұлғасының даму процесін басқару
міндеттерін анықтайды. Сондықтан, сынып жетекшісінің мақсат қоюшылық
қызметі тәрбие жұмысын жоспарлауда көрініс табады.
Жоспарлау – бұл сынып жетекшісінің педагогикалық және сынып ұжымының
оқу-тәрбие процесіндегі әрекеттерін нәтижелі ұйымдастырудағы маңызды буын.
Жоспардың қызметі – педагогикалық ықпалды жүйеге келтіру, педагогикалық
талаптарды орындауды қамтамасыз ету, ондағы белгіленген тәрбие шараларының
бірізділігі мен басқару тиімділігін қамтамасыз етуді көздейді. Жоспарлау –
мақсатқа жетудің бірден-бір негізгі жолы.
Тұлғаны тәрбиелеуде оның ертеңгі қуаныш күнін, болашағын болжау, оны
жобалаудың да маңызы ерекше. А.С.Макаренко адамдағы жақсы қасиет әр кезде
оны жобалау арқылы келетіндігіне үнемі назар аударған. Сол секілді
В.А.Сухомлинский де
тәрбиені ғылыми тұрғыда алдын ала болжамдау, онда ол қарапайым
көрініске: тәрбиеші – сауатсыз күтушіге, педагогика – балгерлікке айналар
еді - дейді. Сондықтан, тәрбие процесінің нәтижесін алдын ала жобалау,
болжау сынып жетекшісі қызметінің маңызды буыны болады. Онсыз тәрбиедегі,
біріншіден мақсаттылықтың, екіншіден, тәрбие процесінің өзі де болмаған
болар еді.
Сынып жетекшісінің оқушылардың оқу және тәрбие процесіне бақылау
жүргізіп және оны түзетіп отыруы – бұл оның нәтижесін, сапасын қадағалауға
мүмкіндік беріп, оны үнемі жетілдіріп отыруды қамтамасыз етеді. Бақылаудың
нәтижесіне талдау жасау барысында сынып жетекшісі қажет болған жағдайда
балалар ұжымы немесе жекелеген оқушылардың әрекеттеріне түзету енгізуді
жүзеге асырады. Дегенмен де, сынып жетекшісінің оқу-тәрбие процесін
бақылауы және түзетіп отыру қызметі тек оқушылармен және пән мұғалімдерімен
бірлескен жұмыстары барысында ғана іске асады.
Сынып жетекшісінің жоғарыда көрсетілген қызметі оның педагогикалық
әрекетінің мазмұнын анықтайды.
Бүгінде сынып жетекшілері өздерінің педагогикалық қызметінің
көлемінің тым ұлғайып бара жатқанын айтады. Ол, бір жағдайда, барлық жерде
балалар ұйымы октябрят, пионер, комсомол жұмына тоқталумен байланысты
болса, ал екінші жағдайда, көптеген мектептен тыс балалар мекемелері
қызметінің ақылы жүйеге ауысуы да кері әсерін тигізуде. Соған орай
мүмкіншілігі жоқ кейбір балалар тобы, оның қызметін көре алмауда. Ол сынып
жетекшілері үшін де қосымша жұмыс болып табылады. Оның орнын толтыру,
ендігі жерде сынып жетекшілерінің басты мәселесі болып отыр.
3. Сынып жетекшісінің құқы мен міндеттері.
Сынып жетекшісі жұмысының негізгі міндеттері қандай?
1. Сыныптағы оқушылардың талап-тілектері мен мүдделерін және олардың
жеке басының ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп білу.
2. Сыныптағы оқушылардың не нәрсеге бейімділігін анықтап, оларды
ынтымағы жарасқан, белсенді, сналы ұжымға ұйымдастыру.
3. Сыныптағы пән мұғалімдері мен мектеп әкімшілігінің және оқушылардың
ата-аналарының тәрбиелік ықпалын үйлестіру, оқушыларға қойылатын
педагогикалық талаптардың бірлігін қамтамасыз ету.
4. Тәрбие үрдісінде мектептің, отбасы мен жұртшылықтың тығыз қарым-
қатынасын қамтамасыз ету.
5. Оқушылардың ата-аналармен үнемі байланыс жасап, отбасындағы бала
тәрбиесіне байланысты педагогикалық оқу, насихат жұмыстарын жүргізу.
6. Оқушыларды тәрбиелеуде сыныптан және мектептен тыс түрлі бағытта
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
7. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігін қамтамасыз ету.
8. Тәрбие қызметінің тұтастығын, жүйелілігін, тәрбиелік шаралардың
бірлігін қамтамасыз ету.
9. Тәрбиенің негізгі бастауы – ұлттық тәлім-тәрбиені сынып жетекшісі
қызметінің маңызды бір саласы ретінде қарастыру т.б.
Сынып жетекшісінің негізгі міндеттерімен толығырақ таныс болу үшін
класс жетекшісінің жұмысы туралы методикалық хатпен, жалпы білім беретін
орта мектептердің жарғысымен т.б. көптеген құжаттармен таныс болу қажет.
Олардың тізімі әдебиеттер бөлімінде көрсетілді.
Дұрыс тәрбие – балаға өмір бойы азық. Сол дұрыс тәрбиені ұйымдастыратын
басты тұлға – мектептегі сынып жетекшісі.
Кеңес үкіметі орнағанға дейін патшалық Ресейдегі оқу мекемелерінде
арнайы тәрбие жұмысын ұйымдастырушылар болмады. Ол тек XIX ғасырдың 70
жылдары ғана пайда болды.
Дегенмен, тәрбие мәселесімен кәсібей айналушысы адамдар ертерек пайда
болды. Олар ақсүйек және ауқатты отбасыларында бастапқы кезде күтушілер,
кейіннен гувернанткалар ретінде қызмет етті. Ал оқу мекемелерінде, 1804
жылғы Университеттік мекеме Жарғысына сәйкес оқушыларды тәрбиелеу ісі
үйретуші – ұстаздарға (ерлер гимназияларында), ханымдарға (әйелдер
гимназияларында) өз оқушыларын бақылап олардың тәртібіне жауап беру міндеті
жүктелген.
1828 жылғы гимназия және училище туралы Жарғыда, оқушыларды таңдау
мақсатында олардың жеке басын танып білу қажеттігі де баса көрсетілген.
Дегенмен, орта оқу мекемелерінде балалардың тәрбиелеу ісін ұйымдастыру
мәселесі оқушылармен қатар оқушыларды қадағалаушыларға да (надзиратели)
жүктелген. Олардың негізгі міндеттері тәрбиеленушілердің тәртібін қатаң
бақылау; оқушылардың жетістіктерін, теріс қылықтарын не нәрсеге
бейімділігін мінез құлықтарын белгілеу үшін күнделікті жүргізу тапсырылады.
Сонымен бірге, олар тәрбиеленушілердің қолы бос уақытында кітап оқуын
қадағалауға да міндетті болды.
Сынып тәрбиешісі қызметі 1871 жылы гимназиядағы сынып тәрбиешісі
Жарғысында ресми түрде бекітілді. Соған сәйкес сынып тәрбиешілері
мұғалімдер есебінен тағайындалып, олар білім берумен де айналысты.
Сынып тәрбиешілерінің міндеттерінің ауқымы кең болды: сабақта тәртіпті
сақтауға ықпал ету, сабаққа қатысуды қадағалау, мектеп іс-қағаздарын
жүргізу, оқушылардың дамуын, таным қабілеттерін бақылап зерттеу, сол
сыныпта сабақ жүргізетін оқытушылармен ай сайын мәжіліс өткізу. Сонымен
қатар сынып тәрбиешілері тәрбиеленушілердің мемлекеттік заңдар және олардың
орындаушыларды сыйлауға, Отанға және мемлекетке берілгендік сезімдерін
тәрбиелеу міндетті болды. Мұнда діни сезімге көптеп көңіл аударылды.
Бірақта, іс-жүзінде сынып жетекшілерінің әрекеті тек тәрбиеленушілерді
бақылау және тәртіпті сақтаумен ғана шектеледі. Себебі, оқу мекемелеріндегі
мұндай қызметтің мәртебесі онша жоғары болмады. Сондықтан, сынып
тәрбиешілерінің тәрбие жұмысымен айналысуға уақыттары да аз болды.
XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бастапқы кезеңінде қоғамды кейбір
өзгерістерге сай баланың жеке тұлғасына деген көзқарас өзгеріп, оның
қажеттіліктері мен қызығушылығына көңіл бөле бастады. Дегенмен де сынып
тәрбиешілерінің қызметі 1871 жылғы Жарғыға сәйкес өзгеріссіз қалды. Олардың
маңызды міндеті – оқу процесін ұйымдастыру болып есептелді: сабақта
тәртіп орнату; сабаққа қатысуы; қосымша сабақ ұйымдастыру; үй тапсырмасын
орындату т.с.с.
XX ғасырдың басындаоқушылардың сабақтан тыс жұмыстарын, демалысын, әр
түрлі пәндер бойынша қосымша сабақтарын және әдеби кештер мен дене қимылы
(гимнастика) үйірмесін ұйымдастыруға мақсатты түрде көңіл бөліне басталды.
1913-1914 жылдары сабақтан тыс жұмыстардың жаңа формалары пайда болды:
тілдік, сурет салу, музыка, балшықпен жабыстыру ісімен шұғылданатын
үйірмелер; қойылым (спектакль) қою, әдеби-музыкалық, би кештерін, көрме
жұмыстарын ұйымдастыр; саяхатқа бару. Осындай жұмыстарды атқару барысында
сынып тәрбиешілері тағыда негізгі ұйымдастырушы және оларға қатысушы бола
алмады. Олардың міндеті бақылаудан аспады.
Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңдерінде де сынып жетекшісі деген қызмет
болмады. Оқушылармен тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мұғалімдердің бәріне
бірдей жүктелді. Оларды топ жетекшілері деп атады. Негізгі міндет
коммунистік идеология аясында оқушылардың саяси тәрбиесіне көптеп көңіл
бөлу. Оқушылардың бастауыш ұжымдарында жалпы мектептік өзін-өзі басқаруды
ұйымдастыруды мақсат етіп қойды. Іс жүзінде тәрбие жұмысына онша көңіл
бөлінбеді. Мұғалімдердің қызметі оқушылар және олардың ата-аналары жайында
мәліметтер жинастыру, сабаққа қатысуын қадағалау т.с.с. болды.
1928 жылы сынып тәрбиешісі қызметі ресми түрде жойылып, оқушылардың
өзін-өзі басқару ұйымына басымдылық берілді. Дегенмен де бұл бағытта да оң
нәтижеге қол жеткізу мүмкін болмады.
1930 жылдары отандық мектепте өте маңызды өзгеріс болды: оқу
процесінде сыныптық сабақ жүйесін енгізу, оқушылардың жеке-дара білімдерін
жүйелі түрде есепке алу, тұрақты оқу бағдарламалары мен оқулықтарды жасау
т.б. Осыған байланысты топ жетекшілерінің де жағдайы өзгерді.
1934 жылы “Жалпы еңбек мектебінің” Жарғысы мен Ережесінің қабылдануы,
мектептердегі оқу-тәрбие процесін топтан оқыту тәртібіне көшіруі,
сыныптық-сабақ жүйесіне өтуге байланысты, топ жетекшісі, сынып жетекшісі
деп өзгертіліп, олардың тәрбиешілік қызметтерінің міндеттері мен мазмұны,
формалары мен әдістері жаңа сипатқа ие болды. Соған сәйкес сынып
жетекшісі туралы Ережені 1934 жылы 28 маусым күні РСФСР Халық ағарту
Коммисариаты бекітті. Осы Ережемен бірге сынып жетекшісінің қызметі де
бекітілді.
1947 жылы сынып жетекшісі туралы жаңа Ереже қабылданды. Онда сынып
жетекшілерін тағайындаудың жаңа тәртібі белгіленіп, олардың қызметі
нақтыланды. Сонымен бірге тәрбие жұмысын жоспарлау және есеп беру
формалары туралы нұсқау берілді. Бастауыш сынып ұжымын ұйымдастыру және оны
қалыптастыруға, ондағы тәрбие жұмысының негізі оқушылардың идеялық-саяси
тәрбиесіне аса мән берілді. Пионер және комсомол ұйымдарымен жұмыс істеу,
оқушылардың “Оқушылар ережесін” үйренуі міндеттелді.
Осыдан 1971 жылғы жаңа “Сынып жетекшісінің ережесіне” дейінгі мерзімде
сынып жетекшілерінің міндеттерінде айрықша өзгеріс болмады.
Соңғы жылдары кейбір мектептерде “сынып жетекшісінің” орнына тек
тәрбие мәселелерімен айналысатын дербес “Сынып тәрбиешісі” деген қызмет
пайда болуда. Оның себебі, біріншіден, бүгінгі таңдағы әлеуметтік өмірдің
барлық саласындағы маңызды өзгерістердің ықпалы. Олар қоғамдық және
тұлғалық қатынастарға кең көлемде ықпал етуде. Бір жағдайда, бұл қатынастар
субъект ретінде бәсекеге төтеп бере алатын барлық оған қатысушыларға тым
қатаң талап қойса, екінші жағдайда, адамның қоғамдағы өз тағдырын өзі
еркін шешуге, әлеуметтік мәселелердің тәсілдерін таңдауда оған мүмкіндік
береді. Мұндай көзқарас мектептегі педагогикалық процеске қатысушылардан
жаңа ізденімпаздықты талап етеді. Соған орай тек білім беру саласында ғана
емес, сонымен бірге ұстаздар мен оқушылар, мектеп әкімшілігі мен
педагогикалық ұжым арасында қызықты жобаларды қарастыру, оларды
педагогикалық процеске ендіру қажеттігі басымдылық танытуда. Олардың
негізіне ынтымақтастық және тең құқықтық серіктестікті жатқызу көзделіп
отыр.
Екіншіден, білім беру жүйесінде жаңа сипаттағы оқу орындарының пайда
болуы: гимназия, лицей т.с.с. Соның барысында кейбір классикалық
тұрғыдағы білім беретін жалпы орта мектептерінің педагогикалық әрекеті
өзгеріске ұшырауда. Соған сәйкес сынып жетекшісі қызметінің мазмұны мен
сипаты да өзгеруде:
- пән мұғалімі, бір мезгілде сынып жетекшісінің қызметін атқарушы;
- сынып жетекшісі, аз мөлшерде оқу жүктемесі бар пән мұғалімі;
- сынып жетекшісі, тек тәрбие жұмысымен айналысатын мұғалім;
- сынып тәрбиешісі (кейбір оқу мекемелерінде пайда болған жаңа қызмет).
Осындай жіктеуге қарамастан, сынып жетекшілерінің, тәрбиешісінің
қызметі, құқығы мен міндеттері өзгеріссіз қалуда. Себебі, мектептің
педагогикалық қызметі оның Жарғысы бойынша әрекет етеді, яғни сынып
жетекшісінің тәрбие қызметі де осы құжатқа негізделген.
Дегенмен, баланы тәрбиелеу ісі оның әлеуметтік ортамен өзара тікелей
белсенді әрекеті жағдайында жүзеге асады. Мұндай жағдайда сынып
жетекшісінің қызметі оқушылардың әлеуметтік өмірде өздерін-өздері тани
білуіне, сынып және мектеп ұжымында өз орындарын таба білуіне көмектесе
отыра, олардың дамуына қолайлы жағдай туғызу.
Бүгінде қоғамды реформалау жағдайында мектепке, оқушылар мен
мұғалімдерге қойылатын талаптар да жаңа сипатқа ие болуда. Дегенмен, сынып
жетекшісі қызметінің маңыздылығы жойылған жоқ. Ол жаңа жағдайға сай өзара
байланысты 3 қызметті орындайды: әр бағытта сыныптағы оқушылардың әрекетін
ұйымдастыру, ондағы әрбір тұлғаның дамуына қамқорлық жасау, сыныпта
туындаған мәселелерді шешуде балаларға көмектеседі.
70-80 жылдардағы мектептен өзгешелігі, тәрбиенің ықпал ету күші
негізінен баладан тысқары байланыста болғаны. Бүгінде көптеген сынып
жетекшілерінің ол жөнінде көзқарастары басқаша. Яғни, тәрбиені баланың ішкі
жан дүниесін дамытуға жағдай жасау деп түсінеді. Осыдан барып тәрбие
жұмысының бағыты мен жүйесі өзгереді. Мұндай көзқараста баламен жеке жұмыс
жасау мүмкіншілігі күшейеді. Ол әр бір баланың дене және психикалық дамуын
қамтамасыз етумен байланысты болады. Мұндай жағдайда, бірінші кезекте,
негізінен сыныптың ішкі көңіл-күйін көтеруге, онда жағымды психологиялық
жағдай туғызуға, балалардың өзін-өзі басқаруын қалыптастырып, дамытуға,
әрбір жеке баланың өзін-өзі танып, қоршаған ортаға қатысты ашылуына жағдай
туғызуға, оқушыларды шынайы әлеуметтік өмірмен қарым-қатынас жасауға аса
көңіл бөлінеді.
2. Тұлға қалыптасуына орай тәрбиелік жұмыс салалары
Кешенді тәрбие үдерісінде келесі бағдарларды атауға болады: тән-дене,
ақыл-ес, ізгілік, эстетикалық, еңбектік және кәсіптік тәрбие. Тәрбие
жұмыстарының негізгі түрлеріне қысқаша мазмұндық сипаттама берелік:
Тән-дене тәрбиесінің мазмұны:
- адам ағзасын жетілдіру (белгілі болғандай, адамның оқу-үйренім,
кәсіптік қызметі, барша өмір бағыты оның тән-дене қалпына тәуелді); ағзаны
жетілдірудің мәні - қозғалыс және бұлшық ет, сүйек жүйесін, жүйке жүйесін
дамыта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1. Кіріспе
Пән туралы қысқаша сипаттама
Қазақстан Республикасының білім беруді дамытудың 2005-2010 жылдарға
арналған Мемлекеттік бағдарламасына байланысты 12 жылдық білім беруге көшу
жағдайында балаларды тәрбиелеудің жаңа құралдары мен жолдарын іздестіру
маңыздылығы арта түсуде. Қоғамдағы болып жатқан өзгерістер мен талаптарға
сәйкес жалпы білім беретін орта мектептің І-сатысында тәрбиелеудің
тәсілдері мен әдістері сарапталып, тәрбиелеу үдерісін ұйымдастырудың
технологиясы жаңаша қарастырылып, толықтырылып отыр.
050102 – Бастауыш оқыту педагогикасы мен әдістемесі мамандығы бойынша
білім алушылар үшін Төменгі сынып оқушыларының тәрбие жұмысының
технологиясы курсы Жалпы педагогика негіздері және Тәрбие теориясы
бөлімдерін байланыстыратын Педагогика пәнінің логикалық жалғасы болып
табылады.
Сондықтан студенттердің кәсіби даярлығында педагогикалық мәселенің
теориялық негіздерін қарастыратын алдыңғы қатарлы педагогтардың
тәжірибесімен таныстырып, өзіндік педагогикалық әдістемені іздеуге
ұмтылдыратын, педагогикалық біліктер мен шығармашылықты қалыптастыратын
Педагогика пәнін жетекшілікке ала отырып, Төменгі сынып оқушыларының
тәрбие жұмысының технологиясы курсы болашақ бастауыш сынып маманының
мектепте оқушылармен тәрбие жұмысын тиімді жүзеге асырудың технологиялық
даярлығын қамтамасыз етеді.
Курстың мазмұны біріншіден, студенттердің психологиялық және
педагогикалық пәндердің курстарын оқуға негізделеді, екіншіден,
студенттердің бастауыш мектепте тәрбие жұмысын жүргізуге технологиялық
даярлығын қамтамасыз етеді.
Пәннің мақсаты: бастауыш мектептегі сынып жетекшісінің кәсіби тәрбиелік
іс-әрекетінде оқушылардың тәрбие жұмысын ұйымдастыру әдістемесінің негізгі
мәселелерін оқып-үйренуге және шығармашылықпен болашақ қызметін атқаруға
бағыт-бағдар беруге көмектесу.
Пәннің міндеттері:
- студенттерді қазіргі бастауыш мектептерде тәрбие үдерісінің жетекші
мәселелерін ғылыми түсінуді қалыптастыру;
- студенттердің кіші мектеп жасындағы оқушылармен тәрбиелік жұмыстарын
ұйымдастыруда қолданатын педагогикалық білім және дағдыларын жүйеге
келтіру;
- болашақ маманның кәсіби іс-әрекетіндегі үздіксіз өз бетімен білімін
жетілдірудің қажеттігін қалыптастыру.
Студенттер курсты оқудың нәтижесінде:
- бастауыш мектептің тәрбие жұмыстарының жүйесін зерттей және бақылай
білуді үйренеді;
- бастауыш сынып мұғалімінің тәрбиелік іс-әрекетінің мазмұны мен
жүйесін, формаларын және әдістемесін меңгереді;
- алған білімдерін практикалық іс-әрекетте пайдалана алады;
- І-саты оқушыларымен ұжымдық шығармашылық іс-әрекетін ұйымдастыру және
талдау технологиясын үйренеді;
- негізгі тәрбие бағыттарын жүзеге асыруда жүргізілетін тәрбие
жұмыстарын ұйымдастыру мен жоспарлау технологиясын меңгереді.
Пререквизиттер: Төменгі сынып оқушыларымен жүргізілетін тәрбие
жұмысының технологиясы пәнімен танысудан бұрын Педагогика пәнінің
Педагогиканың жалпы негіздері және Тәрбие теориясы бөлімдерін толық
меңгерулері қажет.
Постреквизиттер: Сонымен қатар аталған курс Философия, Әлеуметтану,
Психология, Мәдениеттану, Валеология, Педагогикалық шеберлік
пәндерімен тығыз байланысты.
1. Тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні және мақсаты .
1. Тәрбие процесінің ерекшеліктері, мәні және мақсаты .
2. Арнайы ұйымдастырылған тәрбиенің мән-мағынасы
3. Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері
Тәрбие - арнайы ұйымдастырылған және сапалы, мақсатты жүргізілетін
педагогикалық қызмет. Тәрбие деп қалыптасушы жеке адамның қоғамдық
тәжірибенің бүтін жиынтығын: білім, ептілік, дағды, шығармашылық іс-
тәсілдерін, әлеуметтік, адамгершілік және эстетикалық қатынастарды игеру
үшін бағытталған белсенді іс-әрекетті қолдап, қуаттаушы әрі ұйымдастырушы,
бағдарлы, әрі сапалы орындалатын педагогикалық процесс болып табылады.
Қазіргі педагогикалық теорияда Тәрбие әдісі үғымы әлі де жете
зерттелмеген мәселелердің бірі, өйткені бұл жөнінде әртүрлі көзкарастардың
бар екені байқалуда. Бұған көптеген авторлардың тәрбие әдісіне берген
анықтамаларының өзі-ак дәлел бола алады.
Т.Е.Конникованың анықтамасы бойынша бұл педагогикалық жұмыстың
тәсілдері мен жолдары арқылы тәрбие мақсатына жету.
И.С.Макаренконың анықтамасы бойынша тәрбие әдісі - бұл жеке адамға
тікелей және жанама түрде ықпал жасау.
В.А.Сластенин тәрбие әдісін тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің іс-
әрекеттерінің өзара байланыс тәсілдері деп тұжырымдайды. Сонымен әртүрлі
авторлардың анықтамаларына сүйеніп, мынадай қорытынды жасауға болады.
Тәрбие әдісі - тәрбиешілер мен тәрбиеленушілердің өзара байланыс іс-
әрекетінде оқушылардың тұлғалық қасиеттерінің қалыптасуына бағытталған
педагогикалық жұмыс тәсілдері. Мұндай анықтама ынтымақтастық педагогика
талабына сәйкес келеді. Ынтымақтастық педагогика мұғалім мен балалардың
бірлесу еңбегіне сүйеніп, оларды қуаныш сезіміне бөлейді, табысқа
жеткізеді.
Адамзат дамуының кай кезеңінде болмасын тәрбиенің тиімділігін жетілдіру
ісі жүзеге асырылып келді. Бұл істі жүзеге асыру процесі әрбір қоғамдагы
мемлекет қажеттігіне бағындырады. Өйткені мемлекет қажеттігінің орындалуы
оның экономикалық күш-қуаты мен саясатына тәуелді екендігі белгілі. Олай
болса тәрбие тиімділігінің ең басты шарты мемлекет мүмкіндігінен туындайтын
қажеттілңкке сай тәрбиенің мақсатын нақты анықтау болып табылады.
Жалпы адамзаттық тұрғыдан карағанда тәрбие мақсаты - әрбір тұлғаны
әржақты және жарасымды етіп тәрбиелеу. Адам-жер бетіндегі тірі организмнің
жоғарғы сатысы, қоғамдық тарихи іс-әрекетімен мәдениет субъектісі, басқаша
айтқанда іс-әрекеті мен қарым-қатынас иесі. Адам іс-әрекеті, сезімі мен
ойлау ерекшеліктері оның өмір сүріп отырған қоғамдық тарихи жағдайларына
тәуелді болады.
Қоғам дамуының белгілі сатысында педагогикалық философиялық ой-
пікірлер пайда болып қалыптаса бастады. Тәрбие беру мақсатын анықтау ең
басты мәселеге айналды. Осыған орай балаларға білім мен тәрбие берудің
негзгі жолдары белгіленеді, тәрбиелік іс-әрекеттердің мазмұны анықталады.
Білім беру мен тәрбиені ұйымдастырудың нақтылы мәселелері мен әдістері
қарастырылады.
Егер тәрбие мақсатының қалай өзгеріп отырғанына көз жіберсек тәрбие
мақсатын белгілеудің қаншалықты маңызды екенін айқын байқауға болады.
Тәрбие қоғамдық құбылыс, онсыз ешбір қоғамның өмірі ілгері дамуы мүмкін
емес. Сондықтан да В.И.Ленин тәрбиені жалпы және мәңгілік категория деп
дәлелдеген. Тәрбие қоғамның пайда болуымен бірге пайда болады, онсыз қоғам
жоқ, ол өмір сүруін тоқтатады, ілгері дамымайды деді ол. Философия,
социология, этика ілімдерімен қаруланған педагогика ғылыми адамды барлық
жағынан дамытып, жарасымды етіп тәрбиелеуді өз алдына айқын мақсат етіп
қойды. Халықка білім беру кәсіптік даярлық жүйесін үздіксіз жетілдіріп
отыруды көздейді. Бұл әсіресе қазргі қайта құру кезеңінде ерекше маңызды.
Педагогика ғылымы тәрбиенің мақсатын жеке адамды жан-жақты дамыту,
әділетті қоғамды өз қолымен құратын және оны қорғай алатын етіп тәрбиелеу
деп қарастырды. Тұлғаны жан-жақты жетілдіріп, дамыту деген ұғымды оқу мен
жастарды практикалық еңбегінің тікелей байланысы, дененің және ақыл-ой
дамуының біртұтастығы деп түсіну керек. Адам баласының жарқын болашағы
толығымен жас ұрпақты тәрбиелеу ісіне тәуелді. Мектепте тәрбиенің басты
міндеттері теориялық білімді еңбекпен, өмірмен байланыстыра жүргізу
оқушыларды еңбек тәрбиесіне баулу, оларды политехникалық, экономикалық,
экологиялық біліммен қаруландыру кәсіптік бағдар беруге тәрбиелеу. Олай
болса әрбір азамат тәрбиеге тікелей қатысы бар адамдар, ұйымдар мен
мекемелер тәрбиенің мәніне міндеттері мен мақсатын жете түсіну керек.
осыған орай тәрбиенің негізгі мақсаттары:
а) жастардың дүниеге ғылыми материалистік көзқарасын қалыптастыру;
ә) тұлғаның рухани және дене қабілеттерін жан-жақты дамытып,
эстетикалық талғамдары меи сезімдерін қоғамның талаптарына сай тәрбиелеу.
Әрбір адамның дүниеге көзқарасын қалыптастыру-негізгі шарттардың бірі.
Дүниетаным дегеніміз адамның табиғатпен әлеуметтік ортаны түсінуі және
онымен қарым-қатынасының, оның барлық іс-әрекетінің бағытын бейнелейтін
көзқарастарының жүйесі. Ал дүниеге көзқарас дегеніміз дүниенің даму
заңдылықтарын ғылым негізінде ашатын көзқарас.
Дүниеге ғылыми көзқарастағы адамдардың басты қасиеттері өзінің Отанына
шексіз берілгендігінде, жанқиярлықпен күресуге әзірлігінде. Мұндай көзқарас
болмайынша, адам өз өмірінің мақсаттарын, халқымыздың жалпы күресіндегі өз
орнын дұрыс түсіне алмайды.
Сонымен, еліміздің болашағына сай адам - ол теориялық іліммен
қаруланған, оны шығармашылықпен іс жүзіне асыратын белсенді қоғам
қайраткері, жаңа қоғамдық өмір үшін күресуге қабілеті мол, жоғары
мәдениетті, білімді, өз ісіне асқан шебер адам.
Тұлғаны барлық жағынан дамытып тәрбиелеу, жас ұрпақты қоғам құрылысына
белсенді қатысуына әзірлеу міндеттері мектеп арқылы жүзеге асырылады.
Мектеп білім мен тәрбие алу барысында жас түлектердің ақыл- ойы дамиды,
адамгершілік қасиеттері қалыптасады, ой еңбегіне төселеді, рухани өмір
байлығын меңгереді, эстетикалық талғамы, сезімі артады. Өмір жастарды осы
заманға ғылым мен халық шаруашылығының кеңінен өркендеу дәрежесіне қарай
жан-жақты тәрбиелеу міндеттері талап етеді. Қоғамдық және мемлекеттік
өмірдің түрлі салаларында белсенді қызмет етуге қабілетті, сана сезімді
және жоғары білімді адамдарды тәрбиелеп, даярлап шығаруды көздейді.
Мектеп реформасын жүзеге асырудың барысында оқу мен тәрбие жұмысының
көптеген мәселелерінде түбегейлі өзгерістер енгізіп қайта құру қажеттігі
туды. Солардың бастыларының бірі, мұғалім мен оқушы, мектеп басшыларымен
педагог арасындағы қарым-қатынас сипатының өзін бүтіндей өзгерту қажет.
Осындай идеямен қаруланған халық ағарту қызметкерлерінің, жалпы орта
білім беретін мектеп мұғалімдерінің міндеттері-оқушылардың ғылыми-
техникалық қазіргі талаптарына сай баянды ғылым негіздерімен қаруландыру,
политехникалық білім беру, еңбекке тәрбиелеу, сыныптан тыс тәрбие
жұмыстарын, оқушылардың қоғамдық пайдалы еңбегін ұйымдастыру барысында
жүзеге асыра білу болып табылады. Осы мәселелерді өскелең өмір талабына сай
ұйымдастыру және іске асыру жас ұрпақты үйлесімді етіп тәрбиелеудің, дамыту
мен қалыптастырудың негізі болады. Ал тұлғаны жан- жақты дамыту бұл
тәрбиенің мақсаты.
Тәрбиенің жалпы мақсатын жүзеге асыру ең алдымен тәрбие бөліктерін
байланыстырып шешуді талап етеді. Тәрбиенің кұрамды бөліктері: ақыл-ой
тәрбиесі, құлық тәрбиесі, еңбек тәрбиесі, экономикалық және экологиялық
тәрбие, эстетикалық және дене тәрбиесі т.б. Тәрбиенің құрамды бөліктерінің
бірлігі мен өзара байланысының нәтижелі болуы ең алдымен мұғалімнің
шеберлігіне, жалпы дайындығына байланысты. Сондықтан ол өзін-өзі дамытып,
барлық іскерлігімен білімін баланың бойына қоғамда өмір сүру үшін және оның
істерін басқару үшін қажетті адамгершілік қасиеттерді тәрбиелеуге және
қалыптастыруға әрқашан дайын болуы қажет. Міне, сонда ғана мектептегі
тәрбие жұмысының жемісті болуы мүмкін.
Тәрбиенің мәнін анықтайтын белгілері болады. Ең алдымен оның тәрбие
мақсатына бағытталған ықпалы көптеген жағдайларға байланысты қиындай
түсетін өте күрделі диалектикалық сипатының болуы.
Тәрбиенің мақсатқа бағытталған ықпалын қиындататын жағдайлар мыналар:
түрлі әсердің бала табиғатына үйлеспеуі, әр баланың өзіне тән белгілі бір
жинақталған көзқарасымен ынта-ықыласы, әдетімен талғамдарының болуы.
Сондықтан оқушының ішкі рухани жан дүниесін ашудың қиындығы өздері тап
болған жағдайдың себептерін, әрине біле білмейді.
Тәрбие диалектикасы дегеніміздің өзі сыртқының ішкі жағдайдың игілігіне
айналатын адам санасының шеңберіне өткізілуі. Келешекте іс- әрекет
нәтижесінде көрінетін құбылыс. Адамның қоғамдық мәні дамудың қай жағдайда
жүруіне байланысты қалыптасады. Дегенмен, адамның қоғамдық мәнінің
қалыптасуына оның осы жағдайлардағы нақты орны, қатынасы және сол
жағдайлардағы іс-әрекетінің сипаты маңызды рөл ойнайды. Бұл дамудың
әлеуметтік жағдайы деп аталып кеткен. Тәрбие процесінде адамның қоғамдық
мәнін қалыптастырудың қозғаушы күші деп саналатын бірқатар қарама-
қайшылықтар тән, олар сыртқы және ішкі қарама-қайшылықтар болуы мүмкін.
Тәрбие процесі адамның қоғамдық мәнінің әлеуметтік маңызды сапаларын
қалыптастыруға, оның коғамға, адамдарға өз-өзі қатынастар жасауға және
олардық шеңберін кеқейтуге бағытталады. Адамның қоғамдық мәнінің өмірдің
түрлі жақтарына қатынасының жүйесі неғұрлым аумақты, кең болған сайын оның
рухани жан дүниесі соғұрлым жазиралы, бай болады. Тәрбиенің мәні-адамның
қоғамдық мазмұнының әлеуметтендіріп, оның ұжыммен және қоғаммен практикалық
қатынастар жүйесін құру. Өзінің табиғаты жағынан тәрбие ісі педагогикалық
міндеттердің төмендегідей бір қатар мәселелерін шешуді қамтиды:
Педагогикалық жағдайлардың, тәрбиелік әсерлердің иәтижесіи талдау,
жоспарлау жұмысын реттеу.
Тәрбие процесінің жобасын құру және жүзеге асыру. Бұл өзінің мазмұны
жағынан педагогикалық іс-әрекетті пайдалы бөліктерге және ықпалдарға
бөлудің, оқушылардың іс-әрекетіне педагогикалық басшылық етудің, оқушылар
ұжымдары мен шағын топтардың, жеке оқушымен дұрыс қарым-қатынастарды
бекітудің, оқушылар тәртібінің әлеуметтік- психологиялық шарттары мен
себептерін аңғара білудің, оқушыларға жеке тұрғыда қатынас жасау бірлігінің
болуын талап етеді.
Тәрбиелік ықпалдарды реттеу және оларға түзетулер енгізу. Бұл мазмұны
жағынан педагогикалық міндеттерге енгізілген түзетулерді орынды жүзеге
асыруды, сыртқы ықпалдардың қалыпты жағдайға өтуін немесе қабылданбауын
қамтамасыз етеді, қоршаған ортаға сай баланы дамыту үшін қажетті материалды
таңдап алуды, ұжым мен адамдар арасындағы қарым-қатынасты реттеуді,
бағыттауды, дамытуды, пайда болатын жеке шиеленістерді жоюды, оқушылар
арасындағы достық пен жолдастық қатынастарды нығайтуды, педагогикалық
жағдайға байланысты талап логикасын түрлендіруді, өзгерген жағдайлар да
тәрбиелік ықпал жасаудың бағытын дүрыс анықтауды және тәсілдерді қайта
құруды т.б. талап етеді.
Қорытынды есепке алу және бақылау. Мұның мазмұны әдепті берілгендермен
салыстырып; қол жеткен нәтижені талдау, қолданылған тәрбие әдістерінің
тиімділік шеңберін анықтау, балалардың дамуындағы және тәртібіндегі
ойластырылмаған, қажетсіз құбылыстардың туу себептерін белгілеу, орынды
қүралдарды, әдістерді, тәсілдерді жинақтау, өз тәжірибесіне енгізу
мақсатында басқа, мұғалімдердің іс-әрекетін зерттеу, педагогикалық теория
мен тәжірибені сәйкестендіре білу деген сөз.
Тәрбие - бұл педагогикалық құбылыс. Олай болса педагогикалық қүбылыстар
мен процестер арасындағы байланыс мәселелерін қарайық. Бұл жерде кейбір
заңдылықтарды атауға болады.
Тәрбие түсінігі мағыналық жағынан кең ауқымды категория. Мысалы,
жогарыда тәрбиені өсіп келе жаткан әулетті тұрмысқа дайындау деп
анықтағанбыз. Ал, бұл дайындықты арнайы ұйымдастырылған тәрбие қызметініқ
барысында іске асыруға болады, сонымен бірге ол балалардың күнделікті
үлкендермен араласа жүріп, тұрмыстық іс-әрекетке үйренумен де орындалуы
мүмкін. Бірақ аталған екі жағдайдағы тәрбиелік әрекеттер әртүрлі мағынаға
ие болатыны сөзсіз. Қоршаған орта тәрбиеледі, Отбасының тәрбие жемісі
деп нақтылап айтатын болсақ, онда бұл бір мақсатты сияқты әрекеттердің
өзара теңгерілмейтінін байқаймыз. Қоршаган орта тәрбиеледі немесе Отбасы
тұрмысы тәрбиеледі деумен жеке адам дамуы мен қалыптасуына әлеуметтік-
экономикалық және тұрмыстық жағдайлардың күнделікті жоспарсыз, мақсатты
бағдары болмаған ықпалын түсінеміз. Ал енді мектеп тәрбиесі десек, әңгіме
басқаша, бүл ретте арнайы ұйымдастырылған және саналы іске асырылатын
тәрбиелік қызметті білеміз.
К.Д.Ушинский: Педагогикадағы тәрбие - алдын-ала ниеттелген және арнайы
ұйымдастырылған педагогикалық процесс - деп тұжырымдаған.
2. Арнайы ұйымдастырылған тәрбиенің мән-мағынасы
Тәрбие мәнін дәлірек топшылау мақсатымен американ психологы және
педагогы Эдвард Ли Торндайк былай деген еді: Тәрбие сөзіне әркім әртүрлі
мағына береді, бірақ ол қашанда өзгеріс дегенді аңдатады. Егер біреуді
өзгеріске келтіре алмасақ, біз оны тәрбиелемегеніміз. Ал енді осы
өзгерістер жеке адам дамуында қалай көрінеді? Бұл сұраққа жауап берсе,
К.Маркс Адамның қоғамдық тұлға ретінде дамуы мен қалыптасуы азаматтық
болмысты игеру жолымен іске асады - деген еді. Бұл тұрғыдан тәрбиені өсіп
келе жатқан әулеттік адамзаттық болмысты игеруге пайдаланатын құрал-
жабдығы, - деп білу қажет.
Ал енді осы болмыстың өзіне және оны игеру қалай өтеді? Адамзаттық
болмыс дегеніміз - адамдардың көптеген ұрпағының еңбегі және жасампаздық
ұмтылысынан туындаған қоғамдық тәжірибе. Бұл тәжірибе өз ішінде келесі
құрылым бірліктерін қамтиды: 1) адамдардың табиғат және қоғам жөнінде
жасаған білімдерінің жиынтығы;
2) еңбектің әрқилы саласында қажет ептіліктер мен дағдылар және
шығармашылық іс-әрекет әдістері;
3) әлеуметтік, рухани қатынастар.
Аталған тәжірибе көп ұрпақтың еңбегі және шығармашылық күшімен
жасалатындықтан білімдер де, тұрмыстық ептіліктер мен дағдылар да, сондай-
ақ ғылыми және көркемдік туындылар мен рухани-әлеуметтік қатынастар да
адамдардың әртүрлі танымдық, көркем шығармашылық, әлеуметтік және рухани
қызметінің нәтижелерінен қалыптасады. Енді осы тәжірибені өз игілігіне
айналдырып, меншіктеп алу үшін жаңа әулет қайтадан бұл затты ақыл-
саналық сипатқа келтіруі тиіс, яғни қай формада болмасын оны жасауға
бағышталған іс-әрекетті (еңбектік, танымдық, әлеуметтік, көркемдік-
эстетикалық) шығармашылықпен көркейте, байыта отырып қайта жаңғыртып,
бұрынғыдан да дамыңқыраған түрде өзінен кейінгі ұрпаққа жеткізуге борышты.
3. Тәрбие мақсаты мен тәрбие міндеттері
Мақсат категориясына қарама-қарсы категория - арман. Екеуінің бір-
біріне ортақ ұқсастығы олардың санада туындап, әрі жасайтын идеялық бейне
болуында. Ал айырмашылығы - осы бейнеге субъект қатынасының әртүрлілігі.
Арман-елестің немесе қиялдың субъектіге берер біршама қанағаттану
сезімі. Арман адамды шындық болмыстан алшақтатады.
Мақсат - бұл да бейне, бірақ онан келетін қанағаттану тек ішкі
қабылдаудан емес, сол бейнені іс-әрекетке қосып шындыққа айналдырудан. Бұл
бейне не субъектіні белсенді әрекетке бағыттайды, ықпал жасайды. Туындай
отырып, мақсат ойға алған, көздеген нәтижеге жетпей, өз қанағатын таппайды.
Бұл арада бейне-нәтиже тек іштей қызығу үшін емес, нақты жетістік үшін
қажет.
Арман субъекттің енжарлығынан келіп шығады, әрекетсіздікке байланысты,
ал мақсат - іс-әрекет, белсенді қызметтің бастау көзі.
Бірақ өзіміз жасап отырған, қарама-қайшылығы қабысқан барша
дүниеміздегідей -бұл екі шекті құбылыс-арман мен мақсат өзара тығыз
байланысқан. Арман-мақсат түзу үшін негіз, арман-мақсаттарды қайта
қарастырып, үйлестіріп отыруға ықпал. Мақсат та өз кезегінде жаңа мақсатқа
жетелейтін жаңа арманға жол ашады. Мақсатқа жетудің жолы тұр-тура болмақ
емес, ол үшін талай міндеттерді іске асыру қажеттіліктері туындайды.
Міндет - бұл мақсатқа жету жолдарындағы бір саты, орындалуы қажет
нәтиженің бір бөлігі, осы бөлік өзінің іс-әрекеттік бітімін таппаса, жалпы
нәтиже де жоқ. Міндет мақсаттың өзін құрайтын элементтерге бөлінуінен пайда
болады. Кейін сол элементтердің бәрі бірігіп, іс-әрекеттің жалпы нәтижесін
алуға жұмсалады. Іс-әрекеттің барысында субъект, әдетте, мақсат жөнінде
ойламайды, оның есінде тек міндеттері, өз іс-әрекетін сол міндеттердің
кезегімен шешілуі деп біледі.
Мақсаттың ұмыт болуы - жалпы стратегиялық бағыттың жойылуына әкеледі,
ендеше, міндеттер де тактикалық бағдар ретінде өз маңызын жояды. Мысалы,
бағбан адамдарға ләззат берер бақ бергісі келді (жалпы мақсат). Бірақ нақты
істерді (міндеттерді) орындау күйбеңімен жүріп, тиісті орынға гүл егуді
ұмытты, соның салдарынан бақ ләззат беру сипатынан айрылды, яғни негізгі
мақсат іске аспады, сонымен атқарылған міндеттер (атызды дайындау, суғару,
күтім жасау-бәрі де) босқа кетті.
Мақсат болжау-мақсат пен міндеттердің өзара байланысын тану нәтижесі.
Міндет-мақсаттың бір бөлігі, құрылым бірлігі. міндет көрер көзге
дербес, өз алдына жасағанымен, мақсат бағытында орындалып барады. Мысалы,
педагог баланы күнделікті адамгершілікке баули отырып, қоғам азаматын
тәрбиелеу бағдарындағы мақсатты мүлде естен шығармауы тиіс, өмірде адамның
тұлғалық мазмұнын оның әр секунд, минут, сағаттағы белсенді тіршілігі
қалайды, - дегендей философиялық тұжырымды бетке ұстау ләзім.
Кәсіптік еңбектің ажырамас бөлігі ретінде мақсат болжау мұғалімнің,
жоғары оқу орны оқытушысының қызметінің құрамды бөлігі. Осыдан, ертең
ұстаздық іске араласамын деген студент мақсат болжау проблемасының ғылыми
мағынасын, педагогикалық қызмет кұрамындағы мақсат болжаудың мәні мен
мақсаттың орны мен маңызын, мақсаттарды әртүрлі негізде сараптауды жете
түсініп, игеруі міндетті.
Әрбір міндет өзінің орындалу сәтінде субъект үшін нақты бір мақсатқа
айналады да, ол максат өз кезегінде төменірек деңгейдегі жақа міндеттерді
жүзеге әкеледі. Педагог жалпы мақсат бағдарын жаздырмай отырып, тақғажайып
үздіксіз міндетке, міндеттің мақсатқа өзгерісі мен ауысу аймағына тап
болды. Осыдан да, педагогикалық тәжірибеде түсініспестік орын алып келе
жатыр: нені мақсат, нені міндет деп танимыз?
Егер тәрбие мақсатының жалпылығы сақталса, онда педагогтің қадам сайын
алға қойып, әр сәт сайын шешіп отыратын әрекеттерінің бәрі- міндеттер.
Жалпы мақсаттық бағдар назардан ғайып болып, педагог міндет бағытында жүмыс
істеп, ойлай бастағаннан, дәл осы міндет мақсат мазмүнына ие болып, өзіне
қажетті міндеттерге ие болады.
4. Тәрбиелік үдеріс мәні мен ерекшелігі
Педагогикалық үдерістің аса маңызды элементтерінің бірі тұлғалық тәрбие
ісі. Тәрбиенің жалпы әлеуметтік қызметі - өткен әулеттер тәжірибесін,
білімін, ептіліктері мен дағдыларын, әрекет-қылық үлгілерін, т.с.с. өскелең
ұрпаққа меңгерту. Ал әрқилы қауымдастықтағы тәрбиенің нақты қызметі қоғам
өмірінің шарттарына, қоғамдық қатынастар сипатына, мәдениетіне,
құндылықтылық бағыт-бағдарына орай тарих желісінде өзгеріске түсіп,
нақтыланып барады.
Тәрбие тек тұлға қалыптастырумен шектелместен, адам даралығын дамыту
шарттарын да түзеді. Адам тәрбиесіндегі басты міндеттердің бірі- оның өз
басының әлеуметтік даму шарттарын айқындап алуы. Бұл екі жағдайдың іске
асуына тәуелді. Олардың біріншісі- жеткіншектерді нақты әлеуметтік
қатынастарға араластыру, яғни тәрбиеленушілер бойында обьектив және
субьектив бірліктерден құралатын іс-әрекетке деген тұлғалық сезім, қалыптар
пайда ету. Объектив бірлік - бұл тұлғаның өз қызмет-әрекеті, ал субъектив
бірлік - тұлғаның сол әрекетке болған қатынас күйі. Екінші шарт -
әлеуметтік әрекеттестікке келу үдерісіндегі балалардың өз мүмкіндіктерін
іске асыра білуі. Бұл шарттың орындалуынан бала өзінің тұлғалық дамуына
қажет іс-әрекеттің мақсаты мен маңызын байқап, өз “менін” танып, өзі
араласқан іс-әрекеттің жақын да алыс міндеттерін дәл әрі айқын сезінуге
мүмкіндік алады. Осыдан бала қоршаған болмыс, нақты адамдар ортасында
өзінің кім екенін толықтай аңдап, олармен қалай қатынас жасау қажеттігін
түсінетін болады.
Тәрбие - бұл белгілі педагогикалық мұраттарға сай арнайы
ұйымдастырылған ықпалдар көмегімен тұлға қалыптастыруға бағытталған мақсат
бағдарлы үдеріс.
Педагогикалық үдерістің негізгі элементі болған тәрбие өз ішіне төрт
мәнді белгіні қамтиды:
- ықпалдардың мақсат бағдарлылығы;
- сол ықпалдардың үлгі, өнеге, әлеуметтік-мәдени бағдар, мұраттарға сай
бағдарлануы, сондай-ақ тәрбие үдерісінің адамзат дамуының тарих барысындағы
жетістіктеріне сай келетін құндылықтарына орай жүргізілуі;
- ұйымдастырылатын тәрбие ықпалдары мен әсерлерінің белгілі жүйеде
болуы мен және орындалуы;
- адамның әлеуметтік тәжірибені меңгеріп, тұлғалықты және даралықты
дамуға түсуі.
Тұлға қалыптасуына бағытталған тәрбиелік үдеріс өзінің негізгі
ерекшеліктеріне, арнайы сапалық танымал көріністеріне ие.
Бұл тұрғыдан ең алдымен ескерілетін жәйт-тәрбие үдерісінің көп
жағдаяттылығы. Тәрбие тек мектепте емес, ол отбасында, мектептен тыс
мекемелерде іске асып барады. Педагогтардың тәрбиелік ықпалы көптеген сан
қилы ұжымдардың іс-әрекетімен толығып барады. Тәрбие үдерісінің көп
жағдаяттылығы, тәрбиелік ықпалдар кеңдігі тұлға қалыптастыруда көптүрлі
мүмкіндіктерді пайдалануға жол ашады. Сонымен бірге, бұл жағдайлар
себебінен тәрбие үдерісі қиыншылыққа да кезігеді. Саналуан ықпалдарға
түскен тәрбиеленушілер ұнамды тәжірибелік қор жинақтаумен бірге теріс
өнегеге де тап болуы мүмкін.
Тәрбие үдерісінің екінші ерекшелілігі оның ұзақ мерзімділігі. Осыдан
тәрбие мектепке дейінгі жас шақтарында басталып, мектептен соң да жалғасын
табады. Гельвеций пікірінше, адамның барша өмірі тұтастай ұзақты бір
тәрбиелік желі. Адам есейген шағында да тәрбиеленеді не қайта тәрбиеге
түседі. Ол өзінің еңбек, моральдық тәжірибесін топтап, жетілдіруде, өз
білімін кеңейту мен тереңдетуде, эстетикалық құндылықтар меңгеруде ешбір
үзіліс не тыным таппайды. Әлбетте, мектептік жылдар тұлғанын жедел дамып,
мінезі мен әрекет-қылықтық қалыптасуының басты себебшісі.
Тәрбие үдерісінің ұзақ мерзімділігінің айғағы оның нәтижелерінің бір
сәтте көрінбеуі. Шәкірт арифметика ережелерін, тарихи деректері мен
оқиғаларды қысқа уақытта игеріп алуы мүмкін, ал демнің арасында оны
ұжымшыл, жақсы серік, адал да кішіпейіл адам етіп қалыптастыру мүмкін емес.
Бұл үшін едәуір уақыт қажет болады. Қай жағдайда да тәрбиелеу мен қайта
тәрбиелеуде жедел әрі үлкен табысқа жетуді мақсат ету орынсыз.
Тәрбие үдерісінің үшінші ерекшелігі оның сатылық сипатында, бұл
сатылық бірнеше кезеңдерден тұрады:
1-саты: балалар отбасы мен мектепте тәртіп, әрекет-қылықтың алғашқы
ережелерін игереді;
2-саты: әрекет-қылық туралы алғашқы ұғымдар негізінде шәкірттер
әдептілік түсінігі мен қоғамда қабылданған тәртіп ережелерін меңгереді;
3-саты: наным-сенімдер қалыптасады, мінез-құлық дағдылары тұрақталады,
сезімдері кеңейіп, бой түзейді. Бұл сатыда балалар қандайда іс-әрекеттің
себеп-салдарлылығын белгілі идеялық, адамгершілік принциптері негізінде
түсіне бастайды.
Аталған сатылардың бәріде өзара тығыз байланысқан, өз алдына айқара
шектелмеген.
Тәрбие үдерісінің келесі, төртінші ерекшелігі- тәрбие жұмыстары
мазмұнындағы шоғырлылық. Бұның мәні - тәрбие барысында тұлғаның қандай да
бір сапасына бірнеше рет қайталай назар салуға тура келеді. Бірақ бұл
қарадүрсін қайталау емес, бала жасының ерекшелігі мен тәрбиелік деңгейіне
сәйкес кеңейтіліп, тереңдей түскен қайталаулар. Адам қасиет-сапалары
кезегімен емес, бәрі бірдей өзара байланыста қалыптасады. Қайсы бір
тұлғалық қасиетті тәрбиелей отырып, педагог тәрбиеленушінің басқа
сапаларының дамуына ықпал жасайды.
Тәрбиенің бесінші ерекше белгісі - оның екі тараптылығы мен белсенді
үдерісті болуында. Тәрбиеленуші тек нысан (объект) қана емес, ол тәрбие
субъекті де. Осыдан педагогтың тәрбиеленушілерге тұрақты өзіндік талдау,
өзіндік бағалау, өзіндік тәрбие қажеттілігін белгілеу міндетін үйрету
маңызды роль атқарады. Шәкірттерді үздіксіз өзіндік күш салуға талпындырып,
олардың жан белсенділігін оятып, барынша дербес іс-әрекетке ұмтылысын
дамыту қажет. Егер педагог өзінің тәрбиелеп отырған шәкіртінің орнына өзін
қоя біліп, мәселеге оның көзімен назар салса, бұл мәселенің шешілуі қиын
болмайды.
Тәрбиенің алтыншы ерекшелігі- бұл үдеріс нәтижесінің сырттай көзбен
онша елене бермеуінде. Тәрбиеші жұмысын тексеру және бағалау аса
қиыншылықты іс. Ол әрқандай ұнамды сипаты қашықтаған, уақыт озған сайын
көрінгіш келеді. Осыдан педагог өзінің тынымсыз әрекетінің жемісін тез
арада көре алмайтынына, осы жолда басқалардың айыбымен тіпті сынға
ұшырайтынына да дайын болғаны жөн. Сондықтан педагог өз шәкірттеріне үлгі-
өнеге көрсету үшін ғана емес, талай рет болып қалар өзіне деген
әділетсіздіктер жағдайында байсалдылық пен ұстамдылықты болу үшін өте
кішіпейіл адам болғаны абзал.
Тәрбие үдерісінің ақырғы жетінші ерекшелігі - оның болашаққа
бағытталған іс-әрекетте болуында. Әр педагог өз тәрбиеленушілерінің өмірге
алдағы өзгеріске түсетін, басқаша қоғамдық қатынастар жағдайында
араласатынын ұмытпағаны қажет. Сондықтан тәрбие жұмыстарының барысында
бүгінгі күн талаптарын ғана ескеріп қоймастан, техникалық ілгерілеу мен
қоғамдық дамудың болашағына мән бергені жөн. Болжастыруда көрегендік
танытып, бүгінгі тіршілік астарында болашақ мәселелерін байқай біліп, және
олардың болашақ адамдарына қоятын талаптарын күні ілгері сезу және оған
балаларды үйрету - ұлағатты педагогқа қажетті және бір ұтымды сала.
Бақылау сұрақтары
Тәрбиенің мәнін түсіндіріңіз
Педагогикалық құбылыстар мен процестер арасындағы байланыс мәселелері
қандай?
Тәрбиенің мақсаты.
Тәрбиенің құрамды бөліктерін атаңыз
Қазіргі мектеп жағдайында тәрбие процесінің бағыттары.
Қолданылған әдебиеттер
Қоянбаев Ж.Б., Қоянбаев Р.М. Педагогика.
Савин Н.В. Педагогика.
Қосымша журналдар. Бастауыш мектеп, Қазақстан мұғалімдері.
Болдырев Н.И. Мектеп тәрбие жұмысының методикасы
2. Сынып жетекшісінің қызметі мен бағыттары.
1. Мектептің тәрбие жүйесіндегі сынып жетекшісі.
2. Сынып жетекшісінің қызметтері (функциялары).
3. Сынып жетекшісінің құқы мен міндеттері.
4. Сынып жетекшісінің оқушылар-мен жұмысының формалары, критерийлері.
5. Сынып жетекшісі және педагогикалық ұжым.
1. Мектептің тәрбие жүйесіндегі сынып жетекшісі, оның міндеттері және
жұмысының мазмұны.
Мектеп өмірінде мұғалім – басты тұлға. Мектеп мұғалімі балаларды оқытып
қана қоймайды, сонымен бірге оларды тәрбиелейді. Ол белгілі бір сыныпта
оқушылардың оқу тәрбие жұмысын ұйымдастырушысы, әрі ұстазы,
ақылшы–кеңесшісі болып саналады. Сондықтан да ол қиын, әрі жауапты міндетті
іс. Соған қарамастан мұғалімдердің кейбіреуі бұл міндетті өздерінің білім
беру қызметіне қосымша іс ретінде қараса, ал басқалары оны негізгі
педагогикалық әрекеті ретінде қарастырды. Дегенмен, сынып жетекшісінің
тәрбиелік қызметі қаншалықты қиын болғанымен де, әрине ол балаларға өте
қажет. Себебі, мектеп құрылымындағы негізгі буын ол – сынып. Мұнда
оқушылардың таным әрекеті ұйымдастырылып, олардың өзара әлеуметтік
қатынастары қалыптасады. Балалардың болашақ әлеуметтік жағдайға бейімделуі,
олардың демалысына қатыста мәселелері, алғашқы ұжым болып қалыптасу
дәрежесі, соған сәйкес сыныптың жағымды көңіл-күй жағдайы жүзеге асырылады.
Олай болса, сыныпта оқушылардың оқу тәрбие әрекетін ұйымдастыру,
тәрбиелік шаралардың ықпалын үйлестіру тек сынып жетекшілеріне жүктеледі.
Ол оқушыларға қатысты мектеп өміріндегі мәселелерді шешуде нақтылы
көмектесуге және оларды тартымды әрі қызық ұйымдастыруға тырысады.
Ол өзіне қатысты сыныпта оқушылар ұжымын ұйымдастыра отырып, осыған сол
сыныпта дәріс беретін пән мұғалімдерін, оқушылардың ата-аналарын және
жұртшылықтың бала тәрбиесіндегі ықпалын біріктіріп балаға деген талаптарын
ортақтастырып отырады.
Сынып жетекшісі жұмысының негізгі мақсаты – мектеп оқушыларын қоғамның
белсенді және саналы азаматы етіп тәрбиелеуге барынша ықпал жасау.
Сыныптағы әрбір жеке тұлғаның ғылыми дүние танымының қалыптасуының,
адамгершілік қасиеттерін, еңбекке деген сүйіспеншілігін қамтамасыз етіп,
жан-жақты жарасымды дамуына жағдай туғызу. Сондықтан оның жұмысының мазмұны
мен тәрбиелік шараларының бәрі осы мақсатқа бағытталуы тиіс. Атап айтқанда
тәрбиенің негізгі салалары: ақыл-ой, адамгершілік,эстетикалық, еңбек және
дене тәрбиесіне, елжандылық т.б. тәрбие міндеттерін мектеп пен сныптың
нақты өмір жағдайларына байланысты қарастыру.
Сынып жетекшісінің міндеті – сан алуан. Сол себепті ол жүргізетін
тәрбие жұмысы өзінің психологиялық мазмұны жағынан өте күрделі әрі көп
ізденісті талап етеді.
2. Сынып жетекшісінің қызметтері
Мұғалім, белгілі бір сыныпқа балалар ұжымының жетекшісі ретінде
тағайындалып, жұмысқа кіріскен жағдайда, өзінің қызметін сынып ұжымына әрі
жекелеген оқушыға қатысты жүзеге асырады. Соған сәйкес оныңқызметін 3
бағытта қарастыруға болады.
1. Педагогикалық және әлеуметтік гуманитарлық. Оның бұл қызметі балаға
барлық бағытта көмектесу: оның әлеуметтік қалыптасуы мен дамуына жағдай
тудыруға, баланың тұлғалық өзекті мәселесін шешуге, оны әлеуметтік өмірге
араластыру және өз бетінше өмір сүре білуіне көмектесуге бағытталған.
Баланың отбасымен, тәрбиенің басқа да мекемелерімен тығыз байланыс орнату.
Рухани-адамгершілік және рухани эстетикалық мәдениетін қалыптастыру.
2. Ұйымдастырушылық қызметі. Тәрбие процесін ұйымдастыру. Балалардың
орынды талап-тілектерін қолдай отыра, ынтымағы жарасқан, саналы да белсенді
әрі іскер сынып ұжымын қалыптастыру. Олардың танымдық, еңбек, эстетикалық
әрекеттерін және демалысы мен еркін қарым-қатынасын ұйымдастыру. Сыныптағы
өзін-өзі басқаруды дамыту.
3. Оқушылардың жалпы әрекетін басқару. Оған: нақтамалық, мақсат
қоюшылық ( целеполагания), жоспарлау, болжам жасау немесе жобалау (
проектировать), бақылау және түзету (коррекция) енгізіп отыру қызметін
жатқызуға болады.
Нақтамалық қызметті сыныпта оқу-тәрбие процесін нәтижелі ұйымдастыру
үшін, оның жетекшісі оқушылар тәрбиесінің деңгейі мен өзгеру барысын
анықтап отыруды, соған сәйкес оқушылардың тұлғалық және жеке дара
ерекшеліктерін зерттеу және оған талдау жүргізуді; сыныптағы келеңсіз
жағдайдың себебін іздестіріп, анықтап, оны болдырмаудың тәсілдері мен
жолдарын қарастыруды көздейді.
Сынып жетекшісі осындай жұмыстарды атқару барысында, біріншіден, өзінің
педагогикалық әрекетінің нәтижесін көре алады. Екіншіден, нақтама, яғни
зерттеу жұмысының нәтижесін пайдалануда, оны баланың жеке тұлғасын
қалыптастыру және дамыту құралына айналдыру мүмкіндігі туындайды. Бұл
процесс оқушылардың жас ерекшелігі және сынып ұжымының қалыптасу дәрежесіне
байланысты жүзеге асады.
Тәрбие жұмысының мақсаты баланың жеке тұлғасының даму процесін басқару
міндеттерін анықтайды. Сондықтан, сынып жетекшісінің мақсат қоюшылық
қызметі тәрбие жұмысын жоспарлауда көрініс табады.
Жоспарлау – бұл сынып жетекшісінің педагогикалық және сынып ұжымының
оқу-тәрбие процесіндегі әрекеттерін нәтижелі ұйымдастырудағы маңызды буын.
Жоспардың қызметі – педагогикалық ықпалды жүйеге келтіру, педагогикалық
талаптарды орындауды қамтамасыз ету, ондағы белгіленген тәрбие шараларының
бірізділігі мен басқару тиімділігін қамтамасыз етуді көздейді. Жоспарлау –
мақсатқа жетудің бірден-бір негізгі жолы.
Тұлғаны тәрбиелеуде оның ертеңгі қуаныш күнін, болашағын болжау, оны
жобалаудың да маңызы ерекше. А.С.Макаренко адамдағы жақсы қасиет әр кезде
оны жобалау арқылы келетіндігіне үнемі назар аударған. Сол секілді
В.А.Сухомлинский де
тәрбиені ғылыми тұрғыда алдын ала болжамдау, онда ол қарапайым
көрініске: тәрбиеші – сауатсыз күтушіге, педагогика – балгерлікке айналар
еді - дейді. Сондықтан, тәрбие процесінің нәтижесін алдын ала жобалау,
болжау сынып жетекшісі қызметінің маңызды буыны болады. Онсыз тәрбиедегі,
біріншіден мақсаттылықтың, екіншіден, тәрбие процесінің өзі де болмаған
болар еді.
Сынып жетекшісінің оқушылардың оқу және тәрбие процесіне бақылау
жүргізіп және оны түзетіп отыруы – бұл оның нәтижесін, сапасын қадағалауға
мүмкіндік беріп, оны үнемі жетілдіріп отыруды қамтамасыз етеді. Бақылаудың
нәтижесіне талдау жасау барысында сынып жетекшісі қажет болған жағдайда
балалар ұжымы немесе жекелеген оқушылардың әрекеттеріне түзету енгізуді
жүзеге асырады. Дегенмен де, сынып жетекшісінің оқу-тәрбие процесін
бақылауы және түзетіп отыру қызметі тек оқушылармен және пән мұғалімдерімен
бірлескен жұмыстары барысында ғана іске асады.
Сынып жетекшісінің жоғарыда көрсетілген қызметі оның педагогикалық
әрекетінің мазмұнын анықтайды.
Бүгінде сынып жетекшілері өздерінің педагогикалық қызметінің
көлемінің тым ұлғайып бара жатқанын айтады. Ол, бір жағдайда, барлық жерде
балалар ұйымы октябрят, пионер, комсомол жұмына тоқталумен байланысты
болса, ал екінші жағдайда, көптеген мектептен тыс балалар мекемелері
қызметінің ақылы жүйеге ауысуы да кері әсерін тигізуде. Соған орай
мүмкіншілігі жоқ кейбір балалар тобы, оның қызметін көре алмауда. Ол сынып
жетекшілері үшін де қосымша жұмыс болып табылады. Оның орнын толтыру,
ендігі жерде сынып жетекшілерінің басты мәселесі болып отыр.
3. Сынып жетекшісінің құқы мен міндеттері.
Сынып жетекшісі жұмысының негізгі міндеттері қандай?
1. Сыныптағы оқушылардың талап-тілектері мен мүдделерін және олардың
жеке басының ерекшеліктерін жан-жақты зерттеп білу.
2. Сыныптағы оқушылардың не нәрсеге бейімділігін анықтап, оларды
ынтымағы жарасқан, белсенді, сналы ұжымға ұйымдастыру.
3. Сыныптағы пән мұғалімдері мен мектеп әкімшілігінің және оқушылардың
ата-аналарының тәрбиелік ықпалын үйлестіру, оқушыларға қойылатын
педагогикалық талаптардың бірлігін қамтамасыз ету.
4. Тәрбие үрдісінде мектептің, отбасы мен жұртшылықтың тығыз қарым-
қатынасын қамтамасыз ету.
5. Оқушылардың ата-аналармен үнемі байланыс жасап, отбасындағы бала
тәрбиесіне байланысты педагогикалық оқу, насихат жұмыстарын жүргізу.
6. Оқушыларды тәрбиелеуде сыныптан және мектептен тыс түрлі бағытта
тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру.
7. Тәрбие мен өзін-өзі тәрбиелеудің бірлігін қамтамасыз ету.
8. Тәрбие қызметінің тұтастығын, жүйелілігін, тәрбиелік шаралардың
бірлігін қамтамасыз ету.
9. Тәрбиенің негізгі бастауы – ұлттық тәлім-тәрбиені сынып жетекшісі
қызметінің маңызды бір саласы ретінде қарастыру т.б.
Сынып жетекшісінің негізгі міндеттерімен толығырақ таныс болу үшін
класс жетекшісінің жұмысы туралы методикалық хатпен, жалпы білім беретін
орта мектептердің жарғысымен т.б. көптеген құжаттармен таныс болу қажет.
Олардың тізімі әдебиеттер бөлімінде көрсетілді.
Дұрыс тәрбие – балаға өмір бойы азық. Сол дұрыс тәрбиені ұйымдастыратын
басты тұлға – мектептегі сынып жетекшісі.
Кеңес үкіметі орнағанға дейін патшалық Ресейдегі оқу мекемелерінде
арнайы тәрбие жұмысын ұйымдастырушылар болмады. Ол тек XIX ғасырдың 70
жылдары ғана пайда болды.
Дегенмен, тәрбие мәселесімен кәсібей айналушысы адамдар ертерек пайда
болды. Олар ақсүйек және ауқатты отбасыларында бастапқы кезде күтушілер,
кейіннен гувернанткалар ретінде қызмет етті. Ал оқу мекемелерінде, 1804
жылғы Университеттік мекеме Жарғысына сәйкес оқушыларды тәрбиелеу ісі
үйретуші – ұстаздарға (ерлер гимназияларында), ханымдарға (әйелдер
гимназияларында) өз оқушыларын бақылап олардың тәртібіне жауап беру міндеті
жүктелген.
1828 жылғы гимназия және училище туралы Жарғыда, оқушыларды таңдау
мақсатында олардың жеке басын танып білу қажеттігі де баса көрсетілген.
Дегенмен, орта оқу мекемелерінде балалардың тәрбиелеу ісін ұйымдастыру
мәселесі оқушылармен қатар оқушыларды қадағалаушыларға да (надзиратели)
жүктелген. Олардың негізгі міндеттері тәрбиеленушілердің тәртібін қатаң
бақылау; оқушылардың жетістіктерін, теріс қылықтарын не нәрсеге
бейімділігін мінез құлықтарын белгілеу үшін күнделікті жүргізу тапсырылады.
Сонымен бірге, олар тәрбиеленушілердің қолы бос уақытында кітап оқуын
қадағалауға да міндетті болды.
Сынып тәрбиешісі қызметі 1871 жылы гимназиядағы сынып тәрбиешісі
Жарғысында ресми түрде бекітілді. Соған сәйкес сынып тәрбиешілері
мұғалімдер есебінен тағайындалып, олар білім берумен де айналысты.
Сынып тәрбиешілерінің міндеттерінің ауқымы кең болды: сабақта тәртіпті
сақтауға ықпал ету, сабаққа қатысуды қадағалау, мектеп іс-қағаздарын
жүргізу, оқушылардың дамуын, таным қабілеттерін бақылап зерттеу, сол
сыныпта сабақ жүргізетін оқытушылармен ай сайын мәжіліс өткізу. Сонымен
қатар сынып тәрбиешілері тәрбиеленушілердің мемлекеттік заңдар және олардың
орындаушыларды сыйлауға, Отанға және мемлекетке берілгендік сезімдерін
тәрбиелеу міндетті болды. Мұнда діни сезімге көптеп көңіл аударылды.
Бірақта, іс-жүзінде сынып жетекшілерінің әрекеті тек тәрбиеленушілерді
бақылау және тәртіпті сақтаумен ғана шектеледі. Себебі, оқу мекемелеріндегі
мұндай қызметтің мәртебесі онша жоғары болмады. Сондықтан, сынып
тәрбиешілерінің тәрбие жұмысымен айналысуға уақыттары да аз болды.
XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың бастапқы кезеңінде қоғамды кейбір
өзгерістерге сай баланың жеке тұлғасына деген көзқарас өзгеріп, оның
қажеттіліктері мен қызығушылығына көңіл бөле бастады. Дегенмен де сынып
тәрбиешілерінің қызметі 1871 жылғы Жарғыға сәйкес өзгеріссіз қалды. Олардың
маңызды міндеті – оқу процесін ұйымдастыру болып есептелді: сабақта
тәртіп орнату; сабаққа қатысуы; қосымша сабақ ұйымдастыру; үй тапсырмасын
орындату т.с.с.
XX ғасырдың басындаоқушылардың сабақтан тыс жұмыстарын, демалысын, әр
түрлі пәндер бойынша қосымша сабақтарын және әдеби кештер мен дене қимылы
(гимнастика) үйірмесін ұйымдастыруға мақсатты түрде көңіл бөліне басталды.
1913-1914 жылдары сабақтан тыс жұмыстардың жаңа формалары пайда болды:
тілдік, сурет салу, музыка, балшықпен жабыстыру ісімен шұғылданатын
үйірмелер; қойылым (спектакль) қою, әдеби-музыкалық, би кештерін, көрме
жұмыстарын ұйымдастыр; саяхатқа бару. Осындай жұмыстарды атқару барысында
сынып тәрбиешілері тағыда негізгі ұйымдастырушы және оларға қатысушы бола
алмады. Олардың міндеті бақылаудан аспады.
Кеңес дәуірінің алғашқы кезеңдерінде де сынып жетекшісі деген қызмет
болмады. Оқушылармен тәрбие жұмыстарын ұйымдастыру мұғалімдердің бәріне
бірдей жүктелді. Оларды топ жетекшілері деп атады. Негізгі міндет
коммунистік идеология аясында оқушылардың саяси тәрбиесіне көптеп көңіл
бөлу. Оқушылардың бастауыш ұжымдарында жалпы мектептік өзін-өзі басқаруды
ұйымдастыруды мақсат етіп қойды. Іс жүзінде тәрбие жұмысына онша көңіл
бөлінбеді. Мұғалімдердің қызметі оқушылар және олардың ата-аналары жайында
мәліметтер жинастыру, сабаққа қатысуын қадағалау т.с.с. болды.
1928 жылы сынып тәрбиешісі қызметі ресми түрде жойылып, оқушылардың
өзін-өзі басқару ұйымына басымдылық берілді. Дегенмен де бұл бағытта да оң
нәтижеге қол жеткізу мүмкін болмады.
1930 жылдары отандық мектепте өте маңызды өзгеріс болды: оқу
процесінде сыныптық сабақ жүйесін енгізу, оқушылардың жеке-дара білімдерін
жүйелі түрде есепке алу, тұрақты оқу бағдарламалары мен оқулықтарды жасау
т.б. Осыған байланысты топ жетекшілерінің де жағдайы өзгерді.
1934 жылы “Жалпы еңбек мектебінің” Жарғысы мен Ережесінің қабылдануы,
мектептердегі оқу-тәрбие процесін топтан оқыту тәртібіне көшіруі,
сыныптық-сабақ жүйесіне өтуге байланысты, топ жетекшісі, сынып жетекшісі
деп өзгертіліп, олардың тәрбиешілік қызметтерінің міндеттері мен мазмұны,
формалары мен әдістері жаңа сипатқа ие болды. Соған сәйкес сынып
жетекшісі туралы Ережені 1934 жылы 28 маусым күні РСФСР Халық ағарту
Коммисариаты бекітті. Осы Ережемен бірге сынып жетекшісінің қызметі де
бекітілді.
1947 жылы сынып жетекшісі туралы жаңа Ереже қабылданды. Онда сынып
жетекшілерін тағайындаудың жаңа тәртібі белгіленіп, олардың қызметі
нақтыланды. Сонымен бірге тәрбие жұмысын жоспарлау және есеп беру
формалары туралы нұсқау берілді. Бастауыш сынып ұжымын ұйымдастыру және оны
қалыптастыруға, ондағы тәрбие жұмысының негізі оқушылардың идеялық-саяси
тәрбиесіне аса мән берілді. Пионер және комсомол ұйымдарымен жұмыс істеу,
оқушылардың “Оқушылар ережесін” үйренуі міндеттелді.
Осыдан 1971 жылғы жаңа “Сынып жетекшісінің ережесіне” дейінгі мерзімде
сынып жетекшілерінің міндеттерінде айрықша өзгеріс болмады.
Соңғы жылдары кейбір мектептерде “сынып жетекшісінің” орнына тек
тәрбие мәселелерімен айналысатын дербес “Сынып тәрбиешісі” деген қызмет
пайда болуда. Оның себебі, біріншіден, бүгінгі таңдағы әлеуметтік өмірдің
барлық саласындағы маңызды өзгерістердің ықпалы. Олар қоғамдық және
тұлғалық қатынастарға кең көлемде ықпал етуде. Бір жағдайда, бұл қатынастар
субъект ретінде бәсекеге төтеп бере алатын барлық оған қатысушыларға тым
қатаң талап қойса, екінші жағдайда, адамның қоғамдағы өз тағдырын өзі
еркін шешуге, әлеуметтік мәселелердің тәсілдерін таңдауда оған мүмкіндік
береді. Мұндай көзқарас мектептегі педагогикалық процеске қатысушылардан
жаңа ізденімпаздықты талап етеді. Соған орай тек білім беру саласында ғана
емес, сонымен бірге ұстаздар мен оқушылар, мектеп әкімшілігі мен
педагогикалық ұжым арасында қызықты жобаларды қарастыру, оларды
педагогикалық процеске ендіру қажеттігі басымдылық танытуда. Олардың
негізіне ынтымақтастық және тең құқықтық серіктестікті жатқызу көзделіп
отыр.
Екіншіден, білім беру жүйесінде жаңа сипаттағы оқу орындарының пайда
болуы: гимназия, лицей т.с.с. Соның барысында кейбір классикалық
тұрғыдағы білім беретін жалпы орта мектептерінің педагогикалық әрекеті
өзгеріске ұшырауда. Соған сәйкес сынып жетекшісі қызметінің мазмұны мен
сипаты да өзгеруде:
- пән мұғалімі, бір мезгілде сынып жетекшісінің қызметін атқарушы;
- сынып жетекшісі, аз мөлшерде оқу жүктемесі бар пән мұғалімі;
- сынып жетекшісі, тек тәрбие жұмысымен айналысатын мұғалім;
- сынып тәрбиешісі (кейбір оқу мекемелерінде пайда болған жаңа қызмет).
Осындай жіктеуге қарамастан, сынып жетекшілерінің, тәрбиешісінің
қызметі, құқығы мен міндеттері өзгеріссіз қалуда. Себебі, мектептің
педагогикалық қызметі оның Жарғысы бойынша әрекет етеді, яғни сынып
жетекшісінің тәрбие қызметі де осы құжатқа негізделген.
Дегенмен, баланы тәрбиелеу ісі оның әлеуметтік ортамен өзара тікелей
белсенді әрекеті жағдайында жүзеге асады. Мұндай жағдайда сынып
жетекшісінің қызметі оқушылардың әлеуметтік өмірде өздерін-өздері тани
білуіне, сынып және мектеп ұжымында өз орындарын таба білуіне көмектесе
отыра, олардың дамуына қолайлы жағдай туғызу.
Бүгінде қоғамды реформалау жағдайында мектепке, оқушылар мен
мұғалімдерге қойылатын талаптар да жаңа сипатқа ие болуда. Дегенмен, сынып
жетекшісі қызметінің маңыздылығы жойылған жоқ. Ол жаңа жағдайға сай өзара
байланысты 3 қызметті орындайды: әр бағытта сыныптағы оқушылардың әрекетін
ұйымдастыру, ондағы әрбір тұлғаның дамуына қамқорлық жасау, сыныпта
туындаған мәселелерді шешуде балаларға көмектеседі.
70-80 жылдардағы мектептен өзгешелігі, тәрбиенің ықпал ету күші
негізінен баладан тысқары байланыста болғаны. Бүгінде көптеген сынып
жетекшілерінің ол жөнінде көзқарастары басқаша. Яғни, тәрбиені баланың ішкі
жан дүниесін дамытуға жағдай жасау деп түсінеді. Осыдан барып тәрбие
жұмысының бағыты мен жүйесі өзгереді. Мұндай көзқараста баламен жеке жұмыс
жасау мүмкіншілігі күшейеді. Ол әр бір баланың дене және психикалық дамуын
қамтамасыз етумен байланысты болады. Мұндай жағдайда, бірінші кезекте,
негізінен сыныптың ішкі көңіл-күйін көтеруге, онда жағымды психологиялық
жағдай туғызуға, балалардың өзін-өзі басқаруын қалыптастырып, дамытуға,
әрбір жеке баланың өзін-өзі танып, қоршаған ортаға қатысты ашылуына жағдай
туғызуға, оқушыларды шынайы әлеуметтік өмірмен қарым-қатынас жасауға аса
көңіл бөлінеді.
2. Тұлға қалыптасуына орай тәрбиелік жұмыс салалары
Кешенді тәрбие үдерісінде келесі бағдарларды атауға болады: тән-дене,
ақыл-ес, ізгілік, эстетикалық, еңбектік және кәсіптік тәрбие. Тәрбие
жұмыстарының негізгі түрлеріне қысқаша мазмұндық сипаттама берелік:
Тән-дене тәрбиесінің мазмұны:
- адам ағзасын жетілдіру (белгілі болғандай, адамның оқу-үйренім,
кәсіптік қызметі, барша өмір бағыты оның тән-дене қалпына тәуелді); ағзаны
жетілдірудің мәні - қозғалыс және бұлшық ет, сүйек жүйесін, жүйке жүйесін
дамыта ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz