Мұстафа Шоқайдың өмірбаяны
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Өмірі мен білім алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Түркістан республикасы және Қоқан автономиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
IV Пайдалынған әдебиеттер
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
1. Өмірі мен білім алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...4
2. Түркістан республикасы және Қоқан автономиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
IV Пайдалынған әдебиеттер
Мұстафа Шоқайдың өмірбаяны негізінен анықталып келеді. Бірақ әлі де белгісіз, дүдәмал тұстары бар. Ол әлі анықтала жатады деп ойлаймын. Мұстафа Шоқай сияқты қазақ тарихына ғана емес, бүкіл әлем тарихына із қалдырған адамның өмірбаяны ұзақ жылдар зерттеле түспек. Дауы да болар әлі, бауы да ( кейіннен анықталған жері деген мағынада) болар. Сондықтан да қазіргі белгілі материал¬дарға негіздеп, өзім зерттеген, қоғамға таныс материалды өрбітіп, осы кезеңге байланысты айтып бергім келеді.
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы болғаны үшін атылды. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат – мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы «халық жауымен» хандық қатысы болғаны үшін атылды. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев «Үлкен Түркістанның күйреуі» атты кітап жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы – атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.
1. Байбот Кошым-Ноғай Серiкбай-ұлы. "Мұстафа Шоқай. Түркістаннын қилы тағдыры". Алматы, "Жалын", 1992.
2. "Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер" (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.
3. "Мұстафа Шоқай. Тандамалы" (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, "Кайнар", 1998-1999.
4. Дархан Кыдырәлі. "Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі", Анкара, 2001 (түрік тілінде).
5. Әбдіуақап Қара. "Мұстафа Шоқай", Алматы, "Арыс", 2004.
6. Әким Тарази. "Мұстафа Шоқай". Алматы, "Жазушы", 2008.
7. Кошым Есмағамбетов. "Әлем таныған тұлға". Алматы, "Дайк-пресс", 2008.
2. "Мұстафа Шоқай. Мария Шоқай. Естеліктер" (құрастырған Ә. Такенов, М. Койгельдиев), Ыстамбұл, 1997.
3. "Мұстафа Шоқай. Тандамалы" (аударып құрастырған Айтан Нүсіпхан), 1-2 том, Алматы, "Кайнар", 1998-1999.
4. Дархан Кыдырәлі. "Мұстафа Шоқай: өмірі, танымы, күресі", Анкара, 2001 (түрік тілінде).
5. Әбдіуақап Қара. "Мұстафа Шоқай", Алматы, "Арыс", 2004.
6. Әким Тарази. "Мұстафа Шоқай". Алматы, "Жазушы", 2008.
7. Кошым Есмағамбетов. "Әлем таныған тұлға". Алматы, "Дайк-пресс", 2008.
ЖОСПАР
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Өмірі мен білім алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Түркістан республикасы және Қоқан автономиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
IV Пайдалынған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
I Кіріспе;
Мұстафа Шоқайдың өмірбаяны негізінен анықталып келеді. Бірақ әлі де белгісіз, дүдәмал тұстары бар. Ол әлі анықтала жатады деп ойлаймын. Мұстафа Шоқай сияқты қазақ тарихына ғана емес, бүкіл әлем тарихына із қалдырған адамның өмірбаяны ұзақ жылдар зерттеле түспек. Дауы да болар әлі, бауы да ( кейіннен анықталған жері деген мағынада) болар. Сондықтан да қазіргі белгілі материал - дарға негіздеп, өзім зерттеген, қоғамға таныс материалды өрбітіп, осы кезеңге байланысты айтып бергім келеді.
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат - мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы халық жауымен хандық қатысы болғаны үшін атылды. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев Үлкен Түркістанның күйреуі атты кітап жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы - атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.
II Негізгі бөлім;
1. а) Өмірі
Мұстафа Шоқай Қызылорда облысының Сұлутөбе ауылында дүниеге келген. Бұл туралы да екі түрлі пікір бар. Кейбіреулер Сұлутөбенің атын басқаша айтады. Бірақ негізі туған жері осы Сұлутөбе, қазір шағын станса.
Сол кезеңдегі қазақ балаларының тағдыры қандай болса, Мұстафаның да тағдыры сондай. Бірақ оның екі ерекшелігі болды. Бірінші, Мұстафа қазақ даласына белгілі үлкен шонжар, Хиуа ханының үлкен датқасы болған Торғай бидің немересі. Екінші, бала күнінде естігені -- Хиуа хандығына бағынбау үшін қазақтардың қаншама соғысқаны, қай жерде қандай шайқастар болғаны, қазақ жігіттерінің ерлігі туралы әңгімелер. Өзінің туған анасы сондай соғыстарда қолына ту ұстап, топтың басында жүреді екен. Анасы ертегі-жырға өте құмар болған және баласына соның бәрін айтып беріп отырған көрінеді. Осы екі жағдай Мұстафа Шоқайды сол кездегі басқа балалардан бөлек, үлкен болашаққа бастаған деп ойлаймын.
Мұстафа өз кітабында Торғай датқаның бір ерлігін келтіреді. Хиуаның ханы Торғайдың сүмбіле сұлу, жүйрік атына қызығып, тартып әкетеді. Батыр Хиуа ханына жалғыз өзі барып, бүкіл жұрттың көзінше хан сарайынан атты мініп алып кеткен екен. Сонда хан қарап тұрып: Тимеңдер оған, тиюге болмайды", -- деп батпаған дейді. Осы ерлігі ел арасында аңыз болып кеткен. Торғайдың ержүрек, ештеңеден қайтпайтын мәрт мінезі Шоқайда да болған, Шоқайдан Мұстафаға сіңген.
Алғашқы кезде ол ауыл мектебінде оқыған, кейін Қызылордада мектепке барған. Бірақ Қызылордадағы мектепке қанағаттана қоймаған әкесі Мұстафаны Ташкенттегі ер балалар гимназиясына береді. Мүмкін Мұстафа жай ғана, оқыған көп қазақтың бірі болып қалар ма еді, кім біледі? Бірақ Мұстафаның тағдырына, өжет болып өсуіне, революциялық жолға түсуіне шағын ғана бір оқиға әсер еткен.
Мұстафа ер балалар гимназиясын алтын медальмен бітіреді. Бұл 1910 жылы болған оқиға. Мектепте және бір бала күміс медаль алады. Осы медальдарды тапсыруға гимназияға Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы Александр Самсонов деген кісі келеді. Былай қарасаң, жай ғана салтанатты оқиға, генерал-губернатор медаль тапсырып қана кетуі керек. Бірақ Самсонов ұлтшылдық дертіне шалдыққан адам еді.
-- Қанеки, мен кімге тапсырамын? -- деп мұғалімдерге сұрақ қояды.
-- Алтын медальды Мұстафа Шоқаев деген балаға, күміс медальды Запреметов деген балаға тапсырасыз, -- дейді гимназия директоры.
Әрине, Мұстафа генерал-губернаторға қарсы шыға алмайды ғой. Егер Самсонов алтын медальды Запреметовқа, күмісті Мұстафаға тапсырса да көнер еді. Бірақ, бір ғажабы, генерал-губернатор жұрттың алдына шығып, алтын медальды Запреметовқа берген кезде әлгі орыс баласы: Мен мынадай медальды алмаймын. Бұл әділдік болмайды. Мұстафа менен жақсы оқиды, мен бас тартамын" -- дейді. Сол кезде шу көтеріледі. Бүкіл гимназияның балалары ұран тастап: Мұстафа, Мұстафа!" -- деп айқайлап тұрып алады. Ақыры оны басқысы келген жандармдардың дөрекі қылығы салдарынан гимназияның балалары төбелеске шығып кетеді. Генерал-губернатор Самсонов сол арадан әскерлерін алып, қашып кетуге мәжбүр болады.
Самсонов тарихта өте дөрекі генерал ретінде белгілі. Оның алдында бірнеше үлкен мешіттердің төріне өзінің портреттерін ілгізіп, бір масқара болған екен. Сол қылығы үшін Әулие-Атада көтеріліс шыға жаздаған. Сондай әпербақан адамның қылығына төзбеген халық (көпшілігі мұсылмандар) Самсоновтың Түркістан өлкесінен кетуін талап еткен.
Осындай оқиғалар арқылы Мұстафаның алғашқы саяси сауаты ашылды деуге болады.
1. б) Білімі
Үлкен қайраткерлердің өмірбаяндарын қарап отырсаң, алғашқы ұстазының зиялы адам болғаны, соның арқасында қайраткерлік жолға түскенін байқайсың. Мұстафаның Қызылордада жүрген кездегі ұстазы Иван Наливкин деген кісі еді. Ташкентке келген кездегі ұстазы Т. Доррер деген кісі болды. Ол арғы тегі неміс болғанымен орыстанып кеткен аса зиялы адам болған. Осы екі кісі Мұстафаға соншама жаны ашып, оның Санкт-Петербургтегі императорлық заң университетіне түсуіне әсер еткен. Санкт- Петербургтегі кезең Мұстафаның жай ғана бунтарь емес, саналы түрде революциялық жолға түсуіне жол ашты.
Сол кездерде Бірінші Дума, Екінші Дума деген думалар болды. Патша халық көтеріле бастаған кезде не істерін білмей, Дума ашуға мәжбүр болған. Думаға бұратана халықтардан да депутаттар кіре бастаған кез. Мұсылман фракциясындағы депутаттарға Мұстафаның көп көмегі тиеді. Ол депутаттардың хатшысы, аудармашысы ретінде көзге түскен.
Бірте-бірте Мұстафа империя дегеннің не екенін, бұратана ел дегеннің не екенін айыра бастады. Бостандық жолын студент кезінің өзінде іздестірген. Көптеген кітаптарды серік етіп, империялардың тарихын оқу, бостандық үшін күрескен халықтардың тарихын оқу арқылы көзі ашық күрескер болып шыққан. Сол кезде қазақ даласында Алаш азаматтары бой көтере бастаған. Солардың көпшілігінің тағдыры Санкт-Петербургпен байланысты еді. Негізгі білімді адамдардың көпшілігі депутат болды. Патша бір рет Думаны таратып жіберіп, екінші рет қайтадан сайлау өткізуге мәжбүр болған. Бірақ бәрібір, мұсылман депутаттары бой бермей, үлкен саяси күшке айналып, өздерінің дегенін істетіп отырған.
Сол уақытта Әлихан Бөкейхановтың Алаш көсемі болғаны белгілі. Оның оң қолы мен сол қолы Міржақып Дулатов пен Ахмет Байтұрсынов еді. Осы үшеуімен де Мұстафаның тағдыры тығыз байланысты.
Мұстафаның саясаткер, қайраткер, күрескер ретінде жетіліп, толығуына үлкен әсер еткен 1916 жылғы көтеріліс. Бірде генерал Анненковқа болған соттың архивте жатқан стенографиясымен танысқаным бар. Сонда ол: Революцияны 1917 жылы біз бастаған жоқпыз, шын революцияны 1916 жылы киргиздар бастаған болатын", дейді. Себебі, Еуропада соғысып, өзімен-өзі болып жатқан Ресей тылында, алыстағы қазақ жерінде революцияның бұрқ ете қалатынын білмеген. Менсіне қоймаған.
Мен 1916 жылғы көтеріліс анық зерттеліп болды деп айта алмаймын. Кеңес өкіметі кезінде бұл көтерілістің мән-мағынасын барынша жоққа шығаруға тырысты. Жалғыз Амангелді батырдың ерлігі ретінде ғана, жалғыз Торғайда ғана көтеріліс болған сияқты көрсетті. Сол кезде көтеріліс бүкіл Қазақстанды алып кеткен еді.
Жалғыз Амангелді емес, көптеген батырлар шыққан болатын. Егер кеңес тарихшылары негіздегендей, көтеріліс бір ғана облыста шыққан болса, патша өкіметі батыста немістермен соғысып жатқан армиясының генерал-лейтенант Лаврентьев бастаған үлкен бір бөлігін шығысқа қарай алып кетіп, Торғай өлкесіне төге салмас еді. Жетісуға бөлек армия алып келген. Сөйтіп, өзі әлсіреп тұрған ар - миясынан біраз күштерді қазақ даласына әкелуге мәжбүр болған. Қазақ даласын - дағы 1916 жылғы көтеріліс, атаман Анненковтың айтқанындай, өте күшті революциялық көтеріліс болды. Бұл жай ғана бас көтеру емес, саналы түрде патшаға қарсы шығу еді. Біріншіден, отарлық саясатқа, екіншіден, соғысқа қарсылық көрсетті. Әскерге бала бермейміз деуге басқа халықтардың шамасы келген жоқ. Армияға, соғысқа бала бермеуге қазақ қана қарсы тұрды.
Осы жағдайда қатты қантөгіс болғаны белгілі. Мен архивте жатқан Ә.Жанкелдиннің материалдарымен де таныстым. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
I Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
II Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4
1. Өмірі мен білім алуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
2. Түркістан республикасы және Қоқан автономиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
IV Пайдалынған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
I Кіріспе;
Мұстафа Шоқайдың өмірбаяны негізінен анықталып келеді. Бірақ әлі де белгісіз, дүдәмал тұстары бар. Ол әлі анықтала жатады деп ойлаймын. Мұстафа Шоқай сияқты қазақ тарихына ғана емес, бүкіл әлем тарихына із қалдырған адамның өмірбаяны ұзақ жылдар зерттеле түспек. Дауы да болар әлі, бауы да ( кейіннен анықталған жері деген мағынада) болар. Сондықтан да қазіргі белгілі материал - дарға негіздеп, өзім зерттеген, қоғамға таныс материалды өрбітіп, осы кезеңге байланысты айтып бергім келеді.
Әлемге аты мәлім қоғам қайраткері, саясаткер, ақиқат жолына бас тіккен, азаттық үшін тағдырдың азабы мен мазағын қатыспай көтерген, әділеттен басқа досы жоқ, адалдықтан басқа жолы жоқ Мұстафа Шоқайдың біртұтас Түркістан мемлекетін құрудағы қызметі, қайғысы, қасіреті, мақсат - мүддесі кешегі кеңес үкіметі кезінде құлып астындағы құпия болды. Күллі түрік миллетінің туыстық бірлігін сақтап, Түркістан автономиясын құру тұрғысындағы М.Шоқайдың жанкешті қызметін кеңес идеологтары жаулық әрекет сипатында көрсетті. Мұстафаның інісі Нұртаза мен туысы Мырзеке Қалымбетұлы халық жауымен хандық қатысы болғаны үшін атылды. Қалғандары қуғын-сүргінге түсті. Ал мемлекеттік тапсырыс бойынша отставкаға ҰҚК қызметкері Ж.Шәкібаев Үлкен Түркістанның күйреуі атты кітап жазып, М.Шоқайдың қоғам алдындағы жұмысын жоққа шығаруға тырысты. Ал Мұстафаның кінәсы - өз ұлтына деген шексіз сүйіспеншілігі еді. Айыбы - атамекенге, ана сүтіне адалдығы. М.Шоқай өле-өлгенше осы бағытынан айныған жоқ. Уақыттан асқан кемеңгер бар ма, қазақ зиялылары жан алып, жан беріскен ел егемендігі тарихи мерзімі жеткен күні өз аяғымен келді. М. Шоқайдың бүкіл өмірінің мәні мен мағынасы, арманы осы егемендік, өлмес рух елімен қайта табысты. Заман озады, өмірден тозбайтын ештене жоқ. Зат та, жер мен көк те, адамның аты да ескіреді. Бірақ, қараңғылық қойнауында жанған шамшырақтай Мұстафа есімі жыл өткен сайын жарқырай түсуде.
II Негізгі бөлім;
1. а) Өмірі
Мұстафа Шоқай Қызылорда облысының Сұлутөбе ауылында дүниеге келген. Бұл туралы да екі түрлі пікір бар. Кейбіреулер Сұлутөбенің атын басқаша айтады. Бірақ негізі туған жері осы Сұлутөбе, қазір шағын станса.
Сол кезеңдегі қазақ балаларының тағдыры қандай болса, Мұстафаның да тағдыры сондай. Бірақ оның екі ерекшелігі болды. Бірінші, Мұстафа қазақ даласына белгілі үлкен шонжар, Хиуа ханының үлкен датқасы болған Торғай бидің немересі. Екінші, бала күнінде естігені -- Хиуа хандығына бағынбау үшін қазақтардың қаншама соғысқаны, қай жерде қандай шайқастар болғаны, қазақ жігіттерінің ерлігі туралы әңгімелер. Өзінің туған анасы сондай соғыстарда қолына ту ұстап, топтың басында жүреді екен. Анасы ертегі-жырға өте құмар болған және баласына соның бәрін айтып беріп отырған көрінеді. Осы екі жағдай Мұстафа Шоқайды сол кездегі басқа балалардан бөлек, үлкен болашаққа бастаған деп ойлаймын.
Мұстафа өз кітабында Торғай датқаның бір ерлігін келтіреді. Хиуаның ханы Торғайдың сүмбіле сұлу, жүйрік атына қызығып, тартып әкетеді. Батыр Хиуа ханына жалғыз өзі барып, бүкіл жұрттың көзінше хан сарайынан атты мініп алып кеткен екен. Сонда хан қарап тұрып: Тимеңдер оған, тиюге болмайды", -- деп батпаған дейді. Осы ерлігі ел арасында аңыз болып кеткен. Торғайдың ержүрек, ештеңеден қайтпайтын мәрт мінезі Шоқайда да болған, Шоқайдан Мұстафаға сіңген.
Алғашқы кезде ол ауыл мектебінде оқыған, кейін Қызылордада мектепке барған. Бірақ Қызылордадағы мектепке қанағаттана қоймаған әкесі Мұстафаны Ташкенттегі ер балалар гимназиясына береді. Мүмкін Мұстафа жай ғана, оқыған көп қазақтың бірі болып қалар ма еді, кім біледі? Бірақ Мұстафаның тағдырына, өжет болып өсуіне, революциялық жолға түсуіне шағын ғана бір оқиға әсер еткен.
Мұстафа ер балалар гимназиясын алтын медальмен бітіреді. Бұл 1910 жылы болған оқиға. Мектепте және бір бала күміс медаль алады. Осы медальдарды тапсыруға гимназияға Түркістан өлкесінің генерал-губернаторы Александр Самсонов деген кісі келеді. Былай қарасаң, жай ғана салтанатты оқиға, генерал-губернатор медаль тапсырып қана кетуі керек. Бірақ Самсонов ұлтшылдық дертіне шалдыққан адам еді.
-- Қанеки, мен кімге тапсырамын? -- деп мұғалімдерге сұрақ қояды.
-- Алтын медальды Мұстафа Шоқаев деген балаға, күміс медальды Запреметов деген балаға тапсырасыз, -- дейді гимназия директоры.
Әрине, Мұстафа генерал-губернаторға қарсы шыға алмайды ғой. Егер Самсонов алтын медальды Запреметовқа, күмісті Мұстафаға тапсырса да көнер еді. Бірақ, бір ғажабы, генерал-губернатор жұрттың алдына шығып, алтын медальды Запреметовқа берген кезде әлгі орыс баласы: Мен мынадай медальды алмаймын. Бұл әділдік болмайды. Мұстафа менен жақсы оқиды, мен бас тартамын" -- дейді. Сол кезде шу көтеріледі. Бүкіл гимназияның балалары ұран тастап: Мұстафа, Мұстафа!" -- деп айқайлап тұрып алады. Ақыры оны басқысы келген жандармдардың дөрекі қылығы салдарынан гимназияның балалары төбелеске шығып кетеді. Генерал-губернатор Самсонов сол арадан әскерлерін алып, қашып кетуге мәжбүр болады.
Самсонов тарихта өте дөрекі генерал ретінде белгілі. Оның алдында бірнеше үлкен мешіттердің төріне өзінің портреттерін ілгізіп, бір масқара болған екен. Сол қылығы үшін Әулие-Атада көтеріліс шыға жаздаған. Сондай әпербақан адамның қылығына төзбеген халық (көпшілігі мұсылмандар) Самсоновтың Түркістан өлкесінен кетуін талап еткен.
Осындай оқиғалар арқылы Мұстафаның алғашқы саяси сауаты ашылды деуге болады.
1. б) Білімі
Үлкен қайраткерлердің өмірбаяндарын қарап отырсаң, алғашқы ұстазының зиялы адам болғаны, соның арқасында қайраткерлік жолға түскенін байқайсың. Мұстафаның Қызылордада жүрген кездегі ұстазы Иван Наливкин деген кісі еді. Ташкентке келген кездегі ұстазы Т. Доррер деген кісі болды. Ол арғы тегі неміс болғанымен орыстанып кеткен аса зиялы адам болған. Осы екі кісі Мұстафаға соншама жаны ашып, оның Санкт-Петербургтегі императорлық заң университетіне түсуіне әсер еткен. Санкт- Петербургтегі кезең Мұстафаның жай ғана бунтарь емес, саналы түрде революциялық жолға түсуіне жол ашты.
Сол кездерде Бірінші Дума, Екінші Дума деген думалар болды. Патша халық көтеріле бастаған кезде не істерін білмей, Дума ашуға мәжбүр болған. Думаға бұратана халықтардан да депутаттар кіре бастаған кез. Мұсылман фракциясындағы депутаттарға Мұстафаның көп көмегі тиеді. Ол депутаттардың хатшысы, аудармашысы ретінде көзге түскен.
Бірте-бірте Мұстафа империя дегеннің не екенін, бұратана ел дегеннің не екенін айыра бастады. Бостандық жолын студент кезінің өзінде іздестірген. Көптеген кітаптарды серік етіп, империялардың тарихын оқу, бостандық үшін күрескен халықтардың тарихын оқу арқылы көзі ашық күрескер болып шыққан. Сол кезде қазақ даласында Алаш азаматтары бой көтере бастаған. Солардың көпшілігінің тағдыры Санкт-Петербургпен байланысты еді. Негізгі білімді адамдардың көпшілігі депутат болды. Патша бір рет Думаны таратып жіберіп, екінші рет қайтадан сайлау өткізуге мәжбүр болған. Бірақ бәрібір, мұсылман депутаттары бой бермей, үлкен саяси күшке айналып, өздерінің дегенін істетіп отырған.
Сол уақытта Әлихан Бөкейхановтың Алаш көсемі болғаны белгілі. Оның оң қолы мен сол қолы Міржақып Дулатов пен Ахмет Байтұрсынов еді. Осы үшеуімен де Мұстафаның тағдыры тығыз байланысты.
Мұстафаның саясаткер, қайраткер, күрескер ретінде жетіліп, толығуына үлкен әсер еткен 1916 жылғы көтеріліс. Бірде генерал Анненковқа болған соттың архивте жатқан стенографиясымен танысқаным бар. Сонда ол: Революцияны 1917 жылы біз бастаған жоқпыз, шын революцияны 1916 жылы киргиздар бастаған болатын", дейді. Себебі, Еуропада соғысып, өзімен-өзі болып жатқан Ресей тылында, алыстағы қазақ жерінде революцияның бұрқ ете қалатынын білмеген. Менсіне қоймаған.
Мен 1916 жылғы көтеріліс анық зерттеліп болды деп айта алмаймын. Кеңес өкіметі кезінде бұл көтерілістің мән-мағынасын барынша жоққа шығаруға тырысты. Жалғыз Амангелді батырдың ерлігі ретінде ғана, жалғыз Торғайда ғана көтеріліс болған сияқты көрсетті. Сол кезде көтеріліс бүкіл Қазақстанды алып кеткен еді.
Жалғыз Амангелді емес, көптеген батырлар шыққан болатын. Егер кеңес тарихшылары негіздегендей, көтеріліс бір ғана облыста шыққан болса, патша өкіметі батыста немістермен соғысып жатқан армиясының генерал-лейтенант Лаврентьев бастаған үлкен бір бөлігін шығысқа қарай алып кетіп, Торғай өлкесіне төге салмас еді. Жетісуға бөлек армия алып келген. Сөйтіп, өзі әлсіреп тұрған ар - миясынан біраз күштерді қазақ даласына әкелуге мәжбүр болған. Қазақ даласын - дағы 1916 жылғы көтеріліс, атаман Анненковтың айтқанындай, өте күшті революциялық көтеріліс болды. Бұл жай ғана бас көтеру емес, саналы түрде патшаға қарсы шығу еді. Біріншіден, отарлық саясатқа, екіншіден, соғысқа қарсылық көрсетті. Әскерге бала бермейміз деуге басқа халықтардың шамасы келген жоқ. Армияға, соғысқа бала бермеуге қазақ қана қарсы тұрды.
Осы жағдайда қатты қантөгіс болғаны белгілі. Мен архивте жатқан Ә.Жанкелдиннің материалдарымен де таныстым. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz