Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау
Кіріспе
1. Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау
1.1. Кәсіпорын қаржысының мәні мен атқаратын қызметтері
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстары
1.3. Қаржы тұрақтылығы . кәсіпорынның тұрақты жұмысының негізі
1.4. Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау әдістері
2 «Берік.Қара» ЖШС техника.экномикалық көрсеткіштері
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы
2.3 Кәсіпорынның 2007.2009 жылдардағы техника.экономикалық көрсеткіштері
2.4 Халыққа қызмет көрсету формалары
3. Кәсіпорынның қаржы жағдайын экономика.математикалық талдау
3.1. Өткізілетін өнім мен қызметтің көлемін талдау
3.2. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
3.2.1. Кәсіпорынның қаржы жағдайын жалпы бағалау
3.2.2. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен ликвидтілігін талдау
3.2.3 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын талдау
3.2.4. Кәсіпорынның өзіндік қаржыландыру деңгейін талдау
3.2.5 Кәсіпорынның мүлкін талдау
3.3 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын болжау
4. Жобаланатын шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу
4.1. Шара 1. «Специма .312 физикалық тозған жабдықты ауыстыру»
4.2. Шара 2 . « Экспресс.химиялық тазалау қызметін енгізу»
Қорытынды
Әдебиет
1. Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау
1.1. Кәсіпорын қаржысының мәні мен атқаратын қызметтері
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстары
1.3. Қаржы тұрақтылығы . кәсіпорынның тұрақты жұмысының негізі
1.4. Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау әдістері
2 «Берік.Қара» ЖШС техника.экномикалық көрсеткіштері
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы
2.3 Кәсіпорынның 2007.2009 жылдардағы техника.экономикалық көрсеткіштері
2.4 Халыққа қызмет көрсету формалары
3. Кәсіпорынның қаржы жағдайын экономика.математикалық талдау
3.1. Өткізілетін өнім мен қызметтің көлемін талдау
3.2. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
3.2.1. Кәсіпорынның қаржы жағдайын жалпы бағалау
3.2.2. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен ликвидтілігін талдау
3.2.3 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын талдау
3.2.4. Кәсіпорынның өзіндік қаржыландыру деңгейін талдау
3.2.5 Кәсіпорынның мүлкін талдау
3.3 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын болжау
4. Жобаланатын шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу
4.1. Шара 1. «Специма .312 физикалық тозған жабдықты ауыстыру»
4.2. Шара 2 . « Экспресс.химиялық тазалау қызметін енгізу»
Қорытынды
Әдебиет
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы әлемдік рынок заңы бойынша дамуда. Рынок – бұл тауарды өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өзара экономикалық қарым қатынас. Олардың әрқайсы бір – біріне сәйкес келмейтін өз экономикалық мүддесіне ие. Егер олар сәйкес келсе, тауаларды сатып алу және сату актісі жүзеге асады; сондықтан рынок өніріс мен тұтыну мүдделерін сәйкестендіретін өзіндік құрал және тауар-ақша қатынасының жоғарғы сатысы. Рыноктың қызметі рыноктык экономиканың қалыптасуына әкеледі.
Нарықтық экономика – жоспарлы-директивті экономикаға қарағанда өте нәзік және анағұрлым күрделі. Шаруашылық субъектінің бәсекеқабілеттілік индикаторы рынокта оның қаржысы болып табылады. Сондықтан шаруашылық субъктінің қаржылық жағдайы нарықтық экономика тұсында оның қызметін жалғастырудың кепілі саналады.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының шекарасын анықтау нарыққа өту жағдайында өте маңызды экономикалық мәселелердің қатарына жатады, дегенмен қаржы тұрақтылығының жеткіліксіздігі өндірістің дамуына қажетті қаржының жетіспеушілігіне, оның төлем қабілетсіздігіне жәнеде ақырында банкроттыққ әкелуі мүмкін, ал «артық» тұрақтылық дамуға кедергі келтіріп кәсіпорындағы запастар мен резервтердің қажетті деңгейден шамадан тыс жоғары болуына әкеледі.
Қазақстан экономикасының жүйелі трансформациясы әрбір нақты кәсіпорынға әсер етпей қоймады, әсіресе кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайдалану аймағында. Кәсіпорындарда болған өзгерістер басқару жүйесінде болып жатқан өзгерістермен қамтылды, онда негізгі функциялардың орындалуын бақылау мемлекеттік органдардан кәсіпорын жетекшілеріне өтті. Қазіргі кезде болып жатқан нарықтық экономикаға өту кәсіпорынның шаруашылық субъект ретіндегі статусы едәуір нығайтты, олардың бірқатар өндірістік және қаржылық мәселелерді өз беттерінше шешуіне кең мүмкіндіктер туғызды. Ондай мәселелерге ішке және сыртқы нарықта өз серіктестерін таңдау жатады, өйткені болашақ ынтымақтастықтың тиімділігі осыған байланысты болады. Қазіргі кәсіпорындар контрагенттерді (жеткізушілерді, сатып алушыларды, подрядчиктерді, банктерді) бұрынғыдай жоғарыдан түскен бұйрық бойынша емес өздері таңдайды, кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы нарықтық қатынас әлемінде қаншалықты тез және дұрыс бағыт ұстануына байланысты болады
Басқаша айтқанда жетекшінің азғантай қатесі кәсіпорынға өте қымбат түсуі мүмкін, оның өз қызметін жалғастыруына қауіп қана тғызып қоймай, банкроттыққада ұшыраптуы мүмкін.
Нарықтық экономика – жоспарлы-директивті экономикаға қарағанда өте нәзік және анағұрлым күрделі. Шаруашылық субъектінің бәсекеқабілеттілік индикаторы рынокта оның қаржысы болып табылады. Сондықтан шаруашылық субъктінің қаржылық жағдайы нарықтық экономика тұсында оның қызметін жалғастырудың кепілі саналады.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының шекарасын анықтау нарыққа өту жағдайында өте маңызды экономикалық мәселелердің қатарына жатады, дегенмен қаржы тұрақтылығының жеткіліксіздігі өндірістің дамуына қажетті қаржының жетіспеушілігіне, оның төлем қабілетсіздігіне жәнеде ақырында банкроттыққ әкелуі мүмкін, ал «артық» тұрақтылық дамуға кедергі келтіріп кәсіпорындағы запастар мен резервтердің қажетті деңгейден шамадан тыс жоғары болуына әкеледі.
Қазақстан экономикасының жүйелі трансформациясы әрбір нақты кәсіпорынға әсер етпей қоймады, әсіресе кәсіпорынның қаржы ресурстарының пайдалану аймағында. Кәсіпорындарда болған өзгерістер басқару жүйесінде болып жатқан өзгерістермен қамтылды, онда негізгі функциялардың орындалуын бақылау мемлекеттік органдардан кәсіпорын жетекшілеріне өтті. Қазіргі кезде болып жатқан нарықтық экономикаға өту кәсіпорынның шаруашылық субъект ретіндегі статусы едәуір нығайтты, олардың бірқатар өндірістік және қаржылық мәселелерді өз беттерінше шешуіне кең мүмкіндіктер туғызды. Ондай мәселелерге ішке және сыртқы нарықта өз серіктестерін таңдау жатады, өйткені болашақ ынтымақтастықтың тиімділігі осыған байланысты болады. Қазіргі кәсіпорындар контрагенттерді (жеткізушілерді, сатып алушыларды, подрядчиктерді, банктерді) бұрынғыдай жоғарыдан түскен бұйрық бойынша емес өздері таңдайды, кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы нарықтық қатынас әлемінде қаншалықты тез және дұрыс бағыт ұстануына байланысты болады
Басқаша айтқанда жетекшінің азғантай қатесі кәсіпорынға өте қымбат түсуі мүмкін, оның өз қызметін жалғастыруына қауіп қана тғызып қоймай, банкроттыққада ұшыраптуы мүмкін.
Мазмұны
Кіріспе
1. Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын
бағалау
Кәсіпорын қаржысының мәні мен атқаратын қызметтері
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстары
1.3. Қаржы тұрақтылығы – кәсіпорынның тұрақты жұмысының негізі
1.4. Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау әдістері
2 Берік-Қара ЖШС техника-экномикалық көрсеткіштері
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы
2.3 Кәсіпорынның 2007-2009 жылдардағы техника-экономикалық
көрсеткіштері
2.4 Халыққа қызмет көрсету формалары
3. Кәсіпорынның қаржы жағдайын экономика-математикалық талдау
3.1. Өткізілетін өнім мен қызметтің көлемін талдау
3.2. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
3.2.1. Кәсіпорынның қаржы жағдайын жалпы бағалау
3.2.2. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен ликвидтілігін талдау
3.2.3 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын талдау
3.2.4. Кәсіпорынның өзіндік қаржыландыру деңгейін талдау
3.2.5 Кәсіпорынның мүлкін талдау
3.3 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын болжау
4. Жобаланатын шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу
4.1. Шара 1- Специма –312 физикалық тозған жабдықты ауыстыру
4.2. Шара 2 - Экспресс-химиялық тазалау қызметін енгізу
Қорытынды
Әдебиет
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы әлемдік рынок заңы бойынша
дамуда. Рынок – бұл тауарды өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өзара
экономикалық қарым қатынас. Олардың әрқайсы бір – біріне сәйкес келмейтін
өз экономикалық мүддесіне ие. Егер олар сәйкес келсе, тауаларды сатып алу
және сату актісі жүзеге асады; сондықтан рынок өніріс мен тұтыну мүдделерін
сәйкестендіретін өзіндік құрал және тауар-ақша қатынасының жоғарғы сатысы.
Рыноктың қызметі рыноктык экономиканың қалыптасуына әкеледі.
Нарықтық экономика – жоспарлы-директивті экономикаға қарағанда өте
нәзік және анағұрлым күрделі. Шаруашылық субъектінің бәсекеқабілеттілік
индикаторы рынокта оның қаржысы болып табылады. Сондықтан шаруашылық
субъктінің қаржылық жағдайы нарықтық экономика тұсында оның қызметін
жалғастырудың кепілі саналады.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының шекарасын анықтау нарыққа өту
жағдайында өте маңызды экономикалық мәселелердің қатарына жатады, дегенмен
қаржы тұрақтылығының жеткіліксіздігі өндірістің дамуына қажетті қаржының
жетіспеушілігіне, оның төлем қабілетсіздігіне жәнеде ақырында банкроттыққ
әкелуі мүмкін, ал артық тұрақтылық дамуға кедергі келтіріп кәсіпорындағы
запастар мен резервтердің қажетті деңгейден шамадан тыс жоғары болуына
әкеледі.
Қазақстан экономикасының жүйелі трансформациясы әрбір нақты
кәсіпорынға әсер етпей қоймады, әсіресе кәсіпорынның қаржы ресурстарының
пайдалану аймағында. Кәсіпорындарда болған өзгерістер басқару жүйесінде
болып жатқан өзгерістермен қамтылды, онда негізгі функциялардың орындалуын
бақылау мемлекеттік органдардан кәсіпорын жетекшілеріне өтті. Қазіргі
кезде болып жатқан нарықтық экономикаға өту кәсіпорынның шаруашылық субъект
ретіндегі статусы едәуір нығайтты, олардың бірқатар өндірістік және
қаржылық мәселелерді өз беттерінше шешуіне кең мүмкіндіктер туғызды. Ондай
мәселелерге ішке және сыртқы нарықта өз серіктестерін таңдау жатады,
өйткені болашақ ынтымақтастықтың тиімділігі осыған байланысты болады.
Қазіргі кәсіпорындар контрагенттерді (жеткізушілерді, сатып алушыларды,
подрядчиктерді, банктерді) бұрынғыдай жоғарыдан түскен бұйрық бойынша емес
өздері таңдайды, кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы нарықтық қатынас әлемінде
қаншалықты тез және дұрыс бағыт ұстануына байланысты болады
Басқаша айтқанда жетекшінің азғантай қатесі кәсіпорынға өте қымбат
түсуі мүмкін, оның өз қызметін жалғастыруына қауіп қана тғызып қоймай,
банкроттыққада ұшыраптуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде дипломдық жұмыстың тақырыбы өте
өзекті және оны орындау өте қажет деп айтуға болады. Берік-Қара ЖШС зерттеу
нысаны болып табылады және оның 2007 – 2009 жылдардағы қызметі
қарастырылады.
Дипломдық жұмыс төрт бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде қаржы
ресурстарының мәнін және кәсіпорынның қаржы ресурстарын бағалау әдістемесін
сипаттайтын сұрақтар қарастырылған. Екінші бөлімде Берік-Қара ЖШС жалпы
сипаттамасы, оның даму тарихы, өндірістік құрылымы және әсіпорынның басқару
құрылымы келтірілген. Жұмыстың үшінші бөлімінде Берік-Қара ЖШС қаржы
тұрақтылығына экономика-математикалық талдау келтірілген. Соңғы бөлімінде
ұсынылған шаралардың экономикалық тиімділігінің есептеулері келтірілген.
Жұмыста статстикалық өңдеудің әртүрлі әдістері қолданылды: топтастыру
әдісі, тізбектеп қою, абсолютті айрма және экономика-математикалық әдіс.
1. Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын
бағалау және болжау
1.1. Кәсіпорын қаржысының мәні және атқаратын қызметі
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай – күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз
немесе қаржылық жай - күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Профессор
А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншік капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп жазған [1].
Профессор Н.А. Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай – ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым –
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық
жағдайының жақсылығын көрсетеді [2].
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану - деп жазады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі
үшін қаржы ресустарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығы ұғымын А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде
анықтайды. Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем
қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
[3]
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру
және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да
қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс – шаруашылық қызметі процесінде
қалыптасады және тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады [4]. Ал
кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың
шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық
жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін
жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы
үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін,
осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық – техникалық базасын
жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік
беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
А.Д. Шеремет пен В.С. Сайфуллин дәлірек және анығырақ түсіндіреді.
Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу
көздерінен қамтамасыз етілуі[5].
Э.А. Маркаръян мен Г.П. Герасименко да дәл осындай көзқараста.
Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі немесе Сауда,
несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда
болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақытылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады [6].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына, оның тұрақтылығына көптеген факторлар
әсер етеді, оларды экономист ғалымдар В.М. Радионова,
М.А. Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтиженің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі
факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің құрылымы және оның жалпы төлем қабілеттілігі бар
сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
өзгерістері;
- қорларды, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен
қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорынды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға мыналар жатады:
- шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері;
- қоғамда үстемдік етуші техника мен технология;
- төлеу қабілеті бар сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі;
- кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері;
- сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес. Негізгі ішкі
факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші өндіріс
шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтің
құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай – ақ, тұрақты және айнымалы шығындар
арасындағы қатынас маңызды болып табылады[7].
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай – ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады. Қаржылық тұрақтылықтың ішкі,
маңызды факторларының бірі – бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы,
оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп
болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. Сонымен бірге тек таза
табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе
өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншылықты көп тартатын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те
өседі.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім – шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым – қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның
өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар
тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншылықты дәрежеде
кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті
дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму
бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге
мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен
кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы
қызметін атқарады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестігі,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудагы тиімділікті
зерттеу;
- айналым капмталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы - есептік және есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу,
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қордар есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржы – бұл ақша қатынасының жүйесі, ақша қорларының айналым процесте
құрылуы мен қолданылуын сипаттайды [8]. Қазақстан Республикасының қаржылық
жүйесінің құрамына:
- мемлекеттік қаржы (республикалық бюджет, мемлекттік әлеуметтік
сақтандыру қоры, зенетақы қоры және басқа да қорлар);
- жергілікті қаржы (әртүрлі әкімшілік – территориялық құрылымдардың
қорлары);
- кәсіпорындардың қаржысы жатады.
Мемлекеттік қаржы деңгейінде Республикалық бірегей қаржылық
саясатты өңдеу және іске асыру жүреді және бұған кәсіпорын қызметінің
тиімділігі тәуелді.
Кәсіпорынның қаржысы Республиканың қаржылық жүйесінің құрылымында
белгілі орынды алады, өйткені кәсіпорын деңгейінде мемлекеттің қаржылық
ресурстардың көп бөлігі құрылады. Кәсіпорынның қаржысы келесі қызметтерді
атқарады:
1) бөлістіруші (ынталандырушы);
2) бақылаушы.
Қаржының бөлістіруші қызметінің көмегімен кәсіпорындағы барлық ақша
табыстары мен қорлары құрылып, қолданылады. Бөлістіруші қызметті орындай
отырып, қаржы бүкіл ұдайы өндірісті іске асырады, оны үздіксіз қамтамасыз
етіп отырады және оның барлық сатысына тікелей әсер етеді. Сонымен қатар
ақша құралдарын дұрыс бөлістіру кәсіпорын жұмысын жақсартуда әсер етеді.
Бөлу коэффициенті – қаржының жағдайының абсолюттік көрсеткіш өзі
кіретін абсолюттік көрсеткіш тобының сол немесе басқа бөлігін құрайтынын
анықтау қажет болған жағдайда қолданылады. Бөлу коэффициенті мен есепті
кезеңде өзгеруі төменде көрсетілгендей қаржының жағдайын салыстырмалы
талдау – нетто бойынша алдын ала таныстыру барысында маңызды рөл атқарады.
Үйлестіру коэффициенті – қаржының жағдайының немесе оның
құрамдастарымының мәні бойынша әр алуан экономикалық маңызы түрлі
көрсеткіштерінің қатынасын көрсету үшін пайдаланылады.
Қаржы коэффициентін талдағанда оның мағынасы базистік мөлшермен
салыстырылады, сондай – ақ оның есепті кезеңдегі және бірқатар жылдағы
серпіні зерттеледі. Базистік мөлшер ретінде осы кәсіпорынның уақыт қатары
бойынша қаржысының жағдайы бойынша қолайлы өткен кезеңдегі орташаланған
көрсеткішінің мағынасы; орташа салалық көрсеткіштің мағынасы; ең табысты
бәсекелестің есеп – қисап дерегі бойынша есептелген көрсеткіштің мағынасы
пайдаланылады. Сонымен бірге салыстыру базасы ретінде теориялық жағынан
негізделген немесе сараптық сұрату нәтижесінде алынған, сондай – ақ
қаржының тұрақты жағдайы жағынан алып қарағанда салыстырмалы көрсеткіштің
оңтайлы немесе сыни мағынасын сипаттайтын мөлшер алынуы мүмкін [9]. Мұндай
мөлшер іс жүзінде қаржы коэффициентінің нормативінің рөлін атқарады.
Кәсіпорын қаржысының жай – күйін және оның өзгеру үрдісін талдау үшін қаржы
коэффициентінің біршама шағын саны жеткілікті болады. Тек осы көрсеткіштің
әрқайсысы қаржының жағдайының ең елеулі жағын көрсетуі маңызды.
Қаржылардың өндірістік процесті сандық сипаттау қабілеті оны бақылауға
мүмкіндік береді. Бақылаушы қызметтің негізін қор және қорлық емес
фирмалардың қаржылық ресурстарының қозғалысы құрайды. Бақылаушы қызмет екі
түрде жүзеге асады:
- бухгалтерлік, статистикалық және жедел есеп берудегі қаржылық
көрсеткіштер;
- қаржылық әсер ету.
Кәсіпорынның қаржысын ұйымдастыру негізінде келесі принциптер бар:
1) қаржылық – шаруашылық қызмет облысындағы дербестік;
2) өзін - өзі қаржыландыру;
3) жұмыс нәтижесіне деген қызығушылық;
4) нәтижеге жауапты болу;
5) қаржы қорларының құрылуы;
6) құралдардың жеке және қарыз болып бөлінуі;
7) бюджеттік және бюджеттік емес қорлардың алдында міндеттердің бірінші
кезекте орындалуы;
8) кәсіпорын қызметіне қаржылық бақылау.
Қаржылық қарым – қатынастың құрамында келесі кәсіпорынның ақша
қатынастары ерекшеленеді:
- контрагенттермен – алғашқы табысты құру, ішкі шаруашылыққа
бағытталған мақсатты қорларды құру және қолдану ( жарғылық капитал,
өндірісті дамыту қоры, қолдау көрсететін қорлар және т.б.) туралы ;
- кәсіпорындармен – қаржыны бөлістіру, бірақ та қаржы ресурстарының
қозғалысы қор фирмасында іске аспайды (келісім міндеттемелерін бұзған
жағдайда айып пүлды өтеу және алу, әр түрлі жарна салымдарын салу, басқа
кәсіпорындардан және мемлекеттен бағалы қағаздарды иемдену, олардан
дивиденд алу және т.б.)
- өнімді тұтынушылармен – кәсіпорынның өзі келісімнің түрін және
пішінін таңдайды, міндеттемелерді орындау шартын және санкцияларды анықтау
тәртібін анықтайды, өз өніміне және қызметіне бағаны өзі қояды және
жабдықтаушылар бағасының негізінде бағалайды;
- сақтандыру ұйымдарымен – сақтандырудың міндетті және ерікті түрлері
бойынша;
- банктік жүйемен – қарыздарды алу және төлеу барысында есептік –
кассалық қызмет көрсету, пайыздарды төлеу туралы белгілі төлем ақша банкпен
бос ақша құралдарын белгілі уақытқа қолдану туралы;
- мемлекетпен – бюджеттік және бюджет емес қорларды құру және
пайдалану туралы. Ақша қатынасының бұл тобы бюджеттік және бюджет емес
қорларға әр түрлі салықтар, алымдар, салымдар және т.б. төлеу аркылы іске
асады. Ал басқа жағынан өндірістік емес ортаны, мақсатты бағдарламаларды
бюджетпен қаржыландырады;
- жоғарғы басқару құрылымымен – қаржылық ресурстардың ішкі салаларға
бөлінуін тікелей және көлденең арақатынасы туралы бұл ақша
табыстарының құрылуы мен үлестіруімен, шаруашылық субъектілер жинақтарымен
және қаржылық банктік жүйелердің алдыңда міндеттемелерді орындауда
қолданумен, ағымдағы шығындарды және өндірісті кеңейту шығындарын, жұмыс
істеушілердің материалдық ыңталандыруын қаржыландырумен байланысты [10].
2. Кәсіпорынның қаржы ресурстары
Қаржылық ресурс – бұл кәсіпорын басқаруындағы және ағымдағы шығындарды
және өндірісті кеңейту шығындарын іске асыру үшін, қаржылық
міндеттемелерді және жұмысшылардың экономикалық ынталандыру үшін
арналған ақша кұралдары [11].
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары:
1) өндіріске және өнімді өткізуге ағымдағы шығындар(жұмыс, қызмет
көрсету);
2) өндірісті кеңейтумен байланысты және техникалық қайта жарақтануымен
байланысты капиталды салымдарға инвестиция құю;
3) бағалы қағаздарға қаржылық ресурстарды инвестициялау;
4) төлемдер, қаржылық, банктік жүйелер, бюджеттік емес қорларға
салымдар;
5) әр түрлі ақша қорларының құрылуы (дамытуға, сонымен қатар қолдау
көрсетудегі және әлеуметтік сипаттағы);
6) қайырымдылық мақсаттар, демеушілік көмек.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытндылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынасының
рационалдылығына, сондай – ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік – сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның
қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде
өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеттілігі төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша
қаражаттарының болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне,
демек өндіріс процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін. [12]
Шығындар көлемі өндіріс прцесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік
қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында
елеулі көрініс табады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның
төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының
болмауына, ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және
резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін [13].
Сурет 1. Кәсіпорынның қаржылық ресурстары
Өткен ғасырдың 20 – шы жылдары баланс жүргізудің негізін қалаушылардың
бірі Н.А. Блатов кәсіпорын қаржысы жағдайының құрылымы мен серпінін
салыстырмалы талдау балансының көмегімен зерттеуді ұсынды. Салыстырмалы
талдау балансы бастапқы балансты кәсіпорынның есепті кезең ішінде салымы
мен қаражат көзінің құрылымының, серпінінің және құрылымдық серпінінің
көрсеткіштерімен толықтыру арқылы алынады. Салыстырмалы талдау балансының
міндетті көрсеткішіне бастапқы есептік баланстың кезеңнің басы мен
соңындағы абсолюттік көрсеткіші; баланс баптарының кезеңнің басы мен
соңындағы баланс валютасындағы өзіндік салмақтары; абсолюттік көрсеткіштегі
өзгеріс; өзіндік салмақтағы өзгеріс; кезең басындағы мөлшерге пайыздағы
өзгеріс (баланс баптарының өсу қарқыны); баланс валютасының өзгеруіне
пайыздағы өзгеріс; (құрылымдық өзгерістің өсу қарқыны – құрылымдық өзгеріс
серпінінің көрсеткіші); баланс валютасының және әрбір баптың 1 % - ға өсу
бағасы – абсолюттік өзгеріс мөлшерінің кезең басындағы абсолюттік өзгеріс
пайызына қатынасы жатады [14].
Қаржының жағдайының өзгеруінің жалпы көрінісінің мәнін түсіну үшін
баланстың құрылымдық серпінінің көрсеткіші өте маңызды. Актив пен
пассивтегі өзгерістің құрылымын салыстыра отырып жаңа қаражат негізінен қай
көз арқылы түскенін және осы жаңа қаражат негізінен қай активке салынғаны
жөнінде қорытынды шығаруға болады. Қаржы жағдайының өзгеруінің жалпы
көрінісін толық көрсету үшін баланстың актив пен пассивінің әрбір тарауы
үшін кесте құрылуы мүмкін. Мысалы, запастың жағдайының серпіні мен
құрылымын зерртеу үшін баланс активі деген тараудың дерегіне негізделген
кесте пайдаланылады.
Талдау балансының өзінен кәсіпорын қаржысының жағдайының бірқатар
маңызды сипаттамасын алуға болады. Осы сипаттамаға:
- кәсіпорын мүлкінің жалпы құны;
- айналым (мобильді) құрал – жабдықтың құны;
- дебиторлық берешектің кең мағынадағы мөлшері (жеткізуші мен
мердігерге берілген авансты қоса алғанда);
- бос ақшалай қаражаттың кең мағынадағы сомасы (құнды қағазды және
қысқа мерзімді қаржы салымын қоса алғанда);
- қарыз капиталының мөлшері;
- меншікті айналым капиталының мөлшері;
- әдетте айналым активін қалыптастыруға арналған қысқа мерзімді
кредит пен қарыздың мөлшері;
- баланстың пассиві;
- кредиторлық берешектің мөлшері жатады.
Осы көрсеткішті деңгейлес немесе серпінді талдау кәсіпорын қаржысының
жағдайын сипаттауда маңызды рөл атқаратын абсолюттік үстемесі мен өсу
қарқынын анықтауға мүмкіндік береді. Қаржы жағдайын бағалау үшін баланстың
активі мен пассивін сатылас, құрылымдық талдаудың маңызы да айтарлықтай.
Мәселен, меншікті және қарыз капиталының арақатынасы кәсіпорынның
нарық байланысы жағдайындағы дербестігін, сондай – ақ оның қаржысының
тұрақтылығын дәлелдейді. Кәсіпорынның қаржы стратегиясын нақтылау, сонымен
бірге қаржысының жағдайының келешегін анықтау үшін арнайы экономикалық –
математикалық әдісті пайдалана отырып баланстың ұзақ уақыттағы жекелеген
баптарын трендтік талдаудың маңызы ерекше болып табылады.
Тиімділік арттырылған жақсы баланстың көрсеткіші төмендегідей
болады.
• ағымдағы өтімділік коэффициенті 2,0;
• кәсіпорынның меншікті айналым капиталмен қамтамасыз етілуі 0,1;
• дебиторлық берешек кредиторлық берешектің мөлшерімен сәйкес
(үйлесімді);
• баланста ауыртпалық түсіретін баптың болмауы;
• кәсіпорынның запасы оның қалыптасу көзінің (меншікті айналым
қаражатынан, ұзақ мерзімді кредит пен қарыздан, қысқа мерзімді
кредит пен қарыздан ең аз шамасынан аспайды).
1.3 Қаржы тұрақтылығы - кәсіпорынның тұрақты жұмысының негізі
Кәсіпорынның қаржы жағдайы тұрақты, тұрақты емес және дағдарысты болуы
мүмкін. Кәсіпорынның қаржы жағдайы деп кәсіпорынның өз қызметін
қаржыландыра алу қабілетін айтады. Ол кәсіпорынның бір қалыпты жұмыс істеуі
үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен, олардың мақсатқа сай
орналастырылуы және тиімді қолданылуымен, басқада заңды сондай-ақ жеке
тұлғалармен өзара қаржылық қарым қатынасымен, төлем қабілеттілігімен,
кәсіпорынның тұрақты жұмысымен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы шекарасын анықтау үшін оның қаржы
жағдайына талдау жүргізу қажет. Оған қоса нарықтық экономикада қаржылық
талдаудың ролі тек қана нығайып қойған жоқ, сонымен қатар сапалы түрде
өзгерді. Бұл ең алдымен қаржылық талдаудың экономикалық талдаулар қатарынан
кез-келген саланың, аймақтың, шаруашылық субъектінің, жеке кәсіпкердің
барлық шаруашылық қызметін кешенді талдауға айналды.
Шаруашылық қызметтің кез-келген түрі коммерциялық және коммерциялық
емес ақша салудан басталады, ақша қозғалысы арқылы жүреді және ақшалық
бағалауға ие нәтижелермен тамамдалады.
Сондықтан тек кешенді талдау ақшалай қаржы қозғалысының барлық
аспектілері мен нәтижелерін, ақша ағымымен байланысты қатынас деңгейін,
сондай-ақ берілген нысанның қаржы жағдайын кешенді зерттеуге және бағалауға
қабілетті.
Жалпы айтқанда бұл тек бір нәрсені білдіреді, ол нарықтық эконосмикада
қаржылық талдау экономикаға әсер ететін басты құпрал болып табылады.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы маңызының өсуі ең
алдымен нарықтың басты қағидасы қатаңдықпен байланысты. Нарық мықты қалады
деген заң негізінде өмір сүреді. Ал нарықта мықты болу үшін тек қана қаржы
жағдайы тұрақты шаруашылық субъект болу жеткіліксіз, (тек ақшасы көп емес,
ең бастысы қарызы жоқ) сондай-ақ бәсекеге қабілетті өндіруші болу қажет
[14]. Тұрақты қаржы жағдайына және бәсеке қабілеттілікке жету үшін басқада
факторлар ішінде барлық шаруашылық қызметке жүйелі талдау жүргізу қажет.
1.4 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау әдістемесі
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі оның
төлем қабілеттілігі. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп
көңіл бөлінеді.
Арнайы есептік-талдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау
жөнінде әр түрлі көзқарастар кездеседі. Қаржылық талдау бойынша кейбір
авторлар төлем қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді
міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсінеді. Мысалы,
О.С.Ефимова төлем қабілеттілігі: кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді
міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсіну қабылданған, -
деп жазады. Фирманың қызметін қаржылық талдау кітабының авторлары да осы
көзқарасты ұстайды [15].
Төлем қабілеттілігін, - деп жазады олар, - компанияның ұзақ
мерзімді қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін
бағалайды.
Төлем қабілеттілігі - бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша
қарыздарды өтеу және өнім өндіру процесін үзіліссіз іске асыру үшін
жеткілікті қаржының болуы.
Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы
керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.
Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-
материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша
қаражатын алады.
Басқаша айтқанда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның
барлық ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық
түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді
міндеттемелерінің сомасынан артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп
есептеуге болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін
қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі
тоқтатылады, себебі онда өндіріс құралдарын тек негізгі құралдары құрайды,
ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды
төлеуге кетті.
Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы
ағымдағы мінедттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады.
Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз
өндіріс үшін қаржылары болуы керек.
Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықталады.
Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар
бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.
Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның
төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші кезектегі)
міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.
Төлем қабілеттілігі белгілі бір мерзімде қолдағы ақша сомасының
жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігі
коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігі коэффициенті 1-ге
тең немесе үлкен болса, онда бұл ол кәсіпорынның төлем қабілетті екенін
білдіреді. Егер коэффициент 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлеу
құралдарының жетіспеуі себептерін анықтау керек [16].
Төлем қаражаттарының сомасын анықтау мәселелсі бойынша әр түрлі
көзқарастар бар. Төлемге қабілетті құралдарға ақша қаражаттарын, қысқа
мерзімді бағалы қағаздарды жатқызу әлдеқайда тиімді, себебі олар тез
өткізіледі және ақшаға тез айналады. Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы
пассивтер, яғни, өтелуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар: банктің
қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар
және басқа пассивтер кіреді.
Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның
төлемге қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда
ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы
органдарына қарыз болу, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы
төлемге қабілетсіздікті көрсетеді.
Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта, жарты ай) талдау
кезінде анығырақ көрінеді.
Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе
көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел төлем
қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржылық
және басқа да органдармен өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыз ететін
шаралар жасалады. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк
көшірмесі, төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұндай
есептер күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында
жүзеге асырылуы мүмкін. Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем
қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер
тұрақсыз болса жиі жүргізуге болады .
Ағымдағы төлем қабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден
басқа, сапалық сипаттамаларын білу керек.
Қаржылық икемділік кәсіпорынның алдын ала болжамаған жағдайларға
байланысты ақша қаражаттарының түсуі кезінде кездейсоқ үзілістерге қарсы
тұру қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін
әр түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді
сату, қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипатын өзгерту
дегенді білдіреді.
Ақша қаражатын қарызға алу қабілеттілігі, әр түрлі себептерге
байланысты және тез өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен,
тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдаймен, капиталдың
құрамы және құрылымымен анықталады.
Көбіне ол несие нарығының өзгеру бағыттары мен жағдайы сияқты сыртқы
факторларға тәуелді. Несие алу қабілеттілігі ақша қаражаты керек жағдайда
жэне кәсіпорынға қысқа мерзімді несиелерді ұзарту үшін қажет кезде маңызды.
Алдын ала келісіммен қаржыландыру немесе ашық несие линиялары (кәсіпорын
белгілі бір мерзім ішінде және белгілі бір жағдайларда ала алатын несие) —
потенциалды қаржыландыруға қарағанда, керек кезде алудың сенімді көздері.
Кәсіпорынның қаржылық икемділігін бағалау кезінде оның вексельдері,
облигацияның және артықшылықты акцияның рейтингі, активті сатудың
щектілігі, шығынның кездейсоқтық дәрежесі, ереуіл, сұраныстың төмендеуі
және жабдықтау көздерінің жойылуы сияқты, өзгермелі жағдайларға тез
бейімдеушілік қабілеттілігі есепке алынады.
Ағымдағы (кысқа мерзімді) төлем қабілеті өте тар түсінік, себебі оны
болашақта қолдану мүмкін емес.
Кәсіпорынның перспективті (ұзақ мерзімді - бір жылдан аса) төлем
қабілетін бағалау үшін өтімділіктің динамикалық, статистикалық
көрсеткіштері пайдаланылады. Динамикалық көрсеткіштерінің бірі өнімді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттемелерге
қатынасы болып табылады. Есептеу үшін алымында есепті кезеңдегі есеп шоты
бойынша дебет айналымын, ал бөлімінде - осы кезеңдегі ағымдағы
міндеттемелерінің орташа қалдықтарын алуға болады. Бұл есепте алымы баланс
жасау мерзіміндегі емес белгілі бір кезең үшін ақша қаражаттарының ағымын
көрсетеді[17].
Нарықтық эконмика теориясы мен практикасында перспективті төлем
қабілеттілігін талдауды нақтыландыру және тереңдету үшін қоладнылатын басқа
да көрсеткіштер белгілі. Олардың ішіндегі маңыздысы табыс пен табыс табу
қабілеттілдігі, себебі осы факторлар кәсіпорынның қаржылық саулығы үшін
анықтаушылар болып табылады. Табыс табу қабілеттілігі деп болашақта
кәсіпорынның негізгі қызметінен тұрақты табыс алу қабілеттілігі
түсіндіріледі. Осы қабілеттілікті бағалау үшін ақша қаражаттарының
жеткіліктігі мен оның капиталға айналдыру коэффициенттері талданады. Ақша
қаражаттарының жеткіліктілік коэффициенті (Кжа) кәсіпорынның күрделі
шығындары, айналым қаражатының өсуі немесе дивидендтерді төлеуді жабу үшін
табыс табу қабілеттілігін көрсетеді.
Циклділіктің және басқа кездейсоқтың әсерін жою үшін, бөлшектің
алымы мен бөлімінде жыл ішіндегі мәліметтер алынады.
Есептеу келесі формула бойынша жүргізіледі:
Кжа = Өнім өткізуден түскен табыс______
Күрделі шығындар + дивиденд төлеу + Айналым
қаражатының өсуі
1-ге тең ақша қаражатының жеткіліктілік коэффициенті кәсіпорынның
сыртқы қаржыландыруға жүгінбей қызмет істей алатынын көрсетеді. Егер бұл
коэффициент 1-ден төмен болса, онда кәсіпорын өз қызметінің нәтижесі
есебінен дивиденд төлеуге және өндірістің қазіргі деңгейін қолдауға
қабілетті емес.
Кжа кәсіпорынның қаржылық қажеттілігіне инфляцияның әсерін, сонымен
қатар талдауды тереңдету бағыттарын көрсететінін ескеру керек.
Ақша қаражатын капиталға айналдыру коэффициенті (Кжа) кәсіпорын
активіндегі инвестиция деңгейін анықтауда қолданылады және келесі формула
бойынша есептеледі:
Кск = өткізуден түскен табыс-төленген дивидендтер
алғашқы қүны бойынша негізгі қүралдар + инвестициялар
басқа активтер + меншікті айналым капиталы
Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын
активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты
сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен пайдаланылады.
Үш көрсеткіш жиі қолданылады:
1) абсалютті өтімділік коэффициенті;
2) аралық өтеу (жабу) коэффициенті;
3) жалпы өтеу (жабу) коэффициенті.
Абсалютті өтімділік коэффициенті (жеделдік коэффициенті) ақша
қаражаттары мен тез өткізілетін бағалы қағаздардың мерзімді және қысқа
мерзімді міндеттемелерге қатынасы ретінде есептеледі.
Ол баланс жасалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы
қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.
Осы көрсеткіштің дұрыс шектеуі келесі түрде болады:
Ка,.0,2-0,5.
Бұл - ағымдағы міндеттемелердің қандай белігі жедел өтелуді керек
екендігін көрсететін төлем қабілеттілігінің қатаң белгісі.
Аралық өтеу коэффициентін есептеу үшін (немесе оның басқа аталуы: қауіпті
өтім коэффициенті, өтімділіктің дәл коэффициенті) ақша қаражатының құрамына
алдыңғы көрсеткіштің алымына дебиторлық борыш және басқа да активтер
қосылады. Ол кәсіпорынның дебиторларымен өз уақытында есеп жүргізу
жағдайында болжамданған төлемдік мүмкіндігін көрсетеді, яғни ағымдағы
міндеттемелердің қандай бөлігі тек ақша қаражаты есебінен емес, сонымен
қатар өткізілген өнімдер, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер
үшін түсімдер есебінен өтелетінін сипаттайды.
Айналым қаражатының өтімді бөлігінің (яғни тауарлы-материалдық
қорларды есептемегенде) ағымдағы міндеттемелерге қатынасын ашып көрсететін
бір керсеткіштің есебі айналым құралдарының жеке категорияларының
өтімділігі бірдей еместігінен шығып отыр.
Аралық өтеу коэффициентінің қалыпты төменгі шегін бағалау былайша
өрнектеледі:
Кар.е1.
Қауіпті өтімділік коэффициенті кәсіпорынның күтілетін төлем қабілеттілігін
дебиторлық борыштың бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңге
сипаттайды.
Басқа да көзқарас бар. Шамамен бұл коэффициент 0,5-тен кем болмауы
тиіс, себебі жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің әр теңгесіне ақша
қаражатының және дебиторлық борыштың 50 тиыннан кем келмеуі тиіс [18].
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (жалпы өтеу коэффиценті) барлық
ағымдағы активтердің жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің көлеміне
қатынасын керсетеді. Ол ағымдағы активтер мен міндеттемелердің қандай
есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және дебиторлармен өз
уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу жағдайларында ғана
емес, сонымен бірге материалды айналым құралдарының басқа элементтері қажет
болған кезде сату жағдайында бағаланатын кәсіпорынның төлемдік
мүмкіндіктерін көрсетеді.
Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жедел және қысқа мерзімді
міндеттемелерінің сомасын өтейтінін белгілеуге мүмкндік береді және сонымен
баланс құрылымының тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпорынның өзінің
қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесе алу қабілеттілігін
дәлелдейді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бүл көрсеткішке кәсіпорынның ағымдағы
өтімділігін бағалау кезінде ерекше мән береді. Оның кеңінен қолданылуының
негізгі себептері:
1) біріншіден, ағымдағы активтермен ағымдағы пассивтердің өтелу дәрежесін
көрсетеді. Бүл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса, соншалықты қысқа мерзімді
міндеттемелерді төлеу сенімділігі жоғары болады;
2) екіншіден, ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден асып кетуі
ағымдағы активтерді (ақша қаражаттарынан басқасы) сату немесе жою (тарату)
кезінде зияндардың пайда болуына бөгет болады. Бұл қарсы әрекеттің
қаншалықты күштірек болуы, кредитор үшін соншалыкты тиімді.
Бұл арттыруды шетел компанияларында жұмыс істеуші капитал немесе
қаржы-эксплуатациялық, қажеттілік деп атайды.
Жалпы өтеу коэффициенті өндіріс сипатына байланысты күрт ауытқуы
мүмкін. Оның деңгейіне тиелген тауарлар мен көрсетілген қызметтермен есеп
айырысу нысандары, өндіріс циклінің ұзақтығы, тауарлы-материалдық
құндылықтар қорларының құрылымы және басқалар әсер етеді. Берілген
көрсеткіш үшін мына шектеу қалыпты мән болып табылады:
Каг.в. 2.
Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға (немесе қаражаттарға)
тиімді қажеттілік деңгейі ағымдағы міндеттемелерден 2 есе асуы қажет
екендігін көрсетеді. Ағымдағы өтімділік коэффициенті барлық айналым
қаражаттарының бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңдегі кәсіпорынның
күтілетін төлеу қабілеттілігін сипаттайды.
Осы көрсеткіштің нормативті маңызына байланысты басқа пікірлер де
кездеседі. Ол 1 мен 3 арасындағы шектерде болуы тиіс. Төменгі шегі ағымдағы
міндеттемелерді өтеуге жеткілікті болуы тиіс, жетпесе кәсіпорын төлеуге
қабілетсіз болуы мүмкін.
Ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден екі есе артық болуы
орынсыз болып саналады, себебі бұл компанияның өз қаражаттарын рационалды
салмауы мен олардың тиімсіз пайдалануын көрсетеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің 2-ге тең нормативтік мәні біздің
елімізде есеп беру кәсіпорындардағы нақты жағдайды ескермей, кәсіпорынның
банкроттығы туралы шешім қабылдау үшін қажет белгілердің бірі ретінде
алынған. Ағымдағы өтімділік коэффициентінің нормативтік мәні барлық
кәсіпорындар үшін бірдей, яғни шаруашылық субъектісінің өндіріс түрі мен
салалық ерекшеліктері есепке алынбайды.
Көптеген отандық кәсіпорындарды банкроттық анықтамаға жаткызуға
болады. Яғни, бұндай белгілермен анықтау дұрыс емес, себебі көп
кәсіпорындар ішінен нақты банкроттық шаралар қаупі төнген кәсіпорындарды
бөліп көрсетпейді, Біздің елде де статистикалық материалдарды жинақтау
мөлшеріне қарай бұл көрсеткіштің мәні салалар мен салааралық бойынша
бөлшектеп, активтің өтімділігін талдауда қолдану керек [19].
Кәсіпорын өтімді қаржының болуын оларға ұтымдылық қажеттілік шегінде
реттеуі қажет. Ол - әрбір нақты кәсіпорын үшін келесі факторларға
байланысты:
• кәсіпорын жэне оның қызметінің көлемі, мөлшері (өндіру және өткізу
көлемі қаншалықты көбірек болса, соншалықты тауарлы-материалдық
қүндылықтар қоры мол болады);
• өнеркәсіп және өндіріс салалары (өнімге деген сұраныс және оларды
өткізуден түсімнің түсу жылдамдығы);
• өндірістік цикл ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
• материал қорын қалпына келтіруге қажет уақыт (олардың айналу ұзақтығы);
• кәсіпорын жұмысының маусымдылығы;
• жалпы экономикалық конъюнктура.
Егер ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді міндет-темелдің ара
қатынасы 1:1 — төмен болса, онда кәсіпорын өз шоттарын төлей алмайды деуге
болады. 1:1 арақатынасы ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді
міндеттемелердің теңдігін білдіреді. Активтер өтімділігінің әр түрлі
дәрежесін ескере отырып, активтердің барлығы тез арада өтімді деуге
болмайды, яғни бұл жағдайда да кәсіпорынның каржылық тұрақтылығына қауіп
төнеді. Егер де Каго мәні 1:1 арақатынасынан көп болса, онда кәсіпорынның
өзіндік көздері есебінен құралатын бос ресурстарының едәуір көлемі бар
екені туралы қорытынды жасауға болады.
Кәсіпорын кредиторлары тұрғысынан, айналым құралдарын құрудың осы
варианты аса жоғары бағаланады. Сонымен бірге, менеджердің көзқарасы
бойынша кәсіпорында қорлардың өте көп жиналуы, қаржыларды дебиторлық
борышқа аудару кәсіпорынның активтерін шебер пайдалануымен байланысты.
Өтімділіктің әр түрлі көрсеткіштері тек өтімді қаржыларды есепке
алудың әр түрлі дәрежесінде кәсіпорынның қаржы жағдайының тұрақтылығын жан-
жақты сипаттап қана қоймай, сонымен бірге талдау хабарламаларының әр түрлі
сыртқы пайдаланушыларының мүдделеріне жауап береді. Мысалы, шикізат пен
материал жеткізушілері үшін абсолютті өтімділік коэффициенті қажет. Осы
кәсіпорынды несиелейтін банк өтімділіктің аралық коэффициенттеріне (Карө)
көп көңіл бөледі. Кәсіпорынның сатып алушылары немесе акциялар мен
облигацияларды ұстаушылар кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын ағымдағы
өтімділік коэффициенті (Кағ ө,) бойынша бағалайды.
Көптеген кәсіпорындар үшін аралық өтімділіктің төмен коэффициентінің
жалпы өтімділіктің жоғары коэффициентіне сай келуі тән екенін атап өту
керек. Бұл кәсіпорында шикізат, материал, жинақ бөлшектер, дайын өнімнің
шектен тыс қорлары барлығына байланысты болады. Бұл шығындардың
негізделмеуі ақырында ақша қаражатының жетіспеуіне әкеледі. Осыдан, жалпы
өтеу коэффициентінің жоғары болуына қарамастан, оны құраушының, әсіресе
баланстың үшінші тобына кіретін баптары бойынша, жағдайын және динамикасын
айқындау керек.
Осы мақсатта өндірістік қорлардың, дайын өнімнің, аяқталмаған
өндірістің айналымын есептеу керек.
Кәсіпорында аралық өтімділік коэффициентінің төмен және жалпы өтеу
коэффициентінің жоғары болуы кезінде, айналымдылықтан аталған
көрсеткіштерінің нашарлауы осы кәсіпорынның төлем кабілетінін нашарлағанын
дәлелдейді. Өтімді қаржылардың айналым көрсеткіштерінің нашарлауы болған
кезде, кәсіпорынның төлем қабілетін объективті бағалау үшін осындай
төмендеу себептерін айқындау керек.
2. Берік-Қара ЖШС негізгі қорларының қолданылуын экономика-математикалық
талдау
1. Кәсіпорынның даму тарихы
Берілген кәсіпорын 1975-1992 жылдары Жамбыл мемлекеттік кәсіпорыны
Снежинка химчисткасы болып қалыптасты. Ол химиялық тазалау, кір жуу және
киімді бояумен айналысты. Кәсіпорын Ниеткалиева көшесі 4 үйде орналасқан.
Кәсіпорынның жалпы ауданы 230 м2. Снежинка ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын
бағалау
Кәсіпорын қаржысының мәні мен атқаратын қызметтері
1.2. Кәсіпорынның қаржы ресурстары
1.3. Қаржы тұрақтылығы – кәсіпорынның тұрақты жұмысының негізі
1.4. Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау әдістері
2 Берік-Қара ЖШС техника-экномикалық көрсеткіштері
2.1 Кәсіпорынның даму тарихы
2.2 Кәсіпорынның өндірістік және басқару құрылымы
2.3 Кәсіпорынның 2007-2009 жылдардағы техника-экономикалық
көрсеткіштері
2.4 Халыққа қызмет көрсету формалары
3. Кәсіпорынның қаржы жағдайын экономика-математикалық талдау
3.1. Өткізілетін өнім мен қызметтің көлемін талдау
3.2. Кәсіпорынның қаржы жағдайын талдау
3.2.1. Кәсіпорынның қаржы жағдайын жалпы бағалау
3.2.2. Кәсіпорынның төлем қабілеттілігі мен ликвидтілігін талдау
3.2.3 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын талдау
3.2.4. Кәсіпорынның өзіндік қаржыландыру деңгейін талдау
3.2.5 Кәсіпорынның мүлкін талдау
3.3 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын болжау
4. Жобаланатын шаралардың экономикалық тиімділігін есептеу
4.1. Шара 1- Специма –312 физикалық тозған жабдықты ауыстыру
4.2. Шара 2 - Экспресс-химиялық тазалау қызметін енгізу
Қорытынды
Әдебиет
Кіріспе
Қазіргі кезде Қазақстан экономикасы әлемдік рынок заңы бойынша
дамуда. Рынок – бұл тауарды өндірушілер мен тұтынушылар арасындағы өзара
экономикалық қарым қатынас. Олардың әрқайсы бір – біріне сәйкес келмейтін
өз экономикалық мүддесіне ие. Егер олар сәйкес келсе, тауаларды сатып алу
және сату актісі жүзеге асады; сондықтан рынок өніріс мен тұтыну мүдделерін
сәйкестендіретін өзіндік құрал және тауар-ақша қатынасының жоғарғы сатысы.
Рыноктың қызметі рыноктык экономиканың қалыптасуына әкеледі.
Нарықтық экономика – жоспарлы-директивті экономикаға қарағанда өте
нәзік және анағұрлым күрделі. Шаруашылық субъектінің бәсекеқабілеттілік
индикаторы рынокта оның қаржысы болып табылады. Сондықтан шаруашылық
субъктінің қаржылық жағдайы нарықтық экономика тұсында оның қызметін
жалғастырудың кепілі саналады.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығының шекарасын анықтау нарыққа өту
жағдайында өте маңызды экономикалық мәселелердің қатарына жатады, дегенмен
қаржы тұрақтылығының жеткіліксіздігі өндірістің дамуына қажетті қаржының
жетіспеушілігіне, оның төлем қабілетсіздігіне жәнеде ақырында банкроттыққ
әкелуі мүмкін, ал артық тұрақтылық дамуға кедергі келтіріп кәсіпорындағы
запастар мен резервтердің қажетті деңгейден шамадан тыс жоғары болуына
әкеледі.
Қазақстан экономикасының жүйелі трансформациясы әрбір нақты
кәсіпорынға әсер етпей қоймады, әсіресе кәсіпорынның қаржы ресурстарының
пайдалану аймағында. Кәсіпорындарда болған өзгерістер басқару жүйесінде
болып жатқан өзгерістермен қамтылды, онда негізгі функциялардың орындалуын
бақылау мемлекеттік органдардан кәсіпорын жетекшілеріне өтті. Қазіргі
кезде болып жатқан нарықтық экономикаға өту кәсіпорынның шаруашылық субъект
ретіндегі статусы едәуір нығайтты, олардың бірқатар өндірістік және
қаржылық мәселелерді өз беттерінше шешуіне кең мүмкіндіктер туғызды. Ондай
мәселелерге ішке және сыртқы нарықта өз серіктестерін таңдау жатады,
өйткені болашақ ынтымақтастықтың тиімділігі осыған байланысты болады.
Қазіргі кәсіпорындар контрагенттерді (жеткізушілерді, сатып алушыларды,
подрядчиктерді, банктерді) бұрынғыдай жоғарыдан түскен бұйрық бойынша емес
өздері таңдайды, кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы нарықтық қатынас әлемінде
қаншалықты тез және дұрыс бағыт ұстануына байланысты болады
Басқаша айтқанда жетекшінің азғантай қатесі кәсіпорынға өте қымбат
түсуі мүмкін, оның өз қызметін жалғастыруына қауіп қана тғызып қоймай,
банкроттыққада ұшыраптуы мүмкін.
Жоғарыда айтылғандардың негізінде дипломдық жұмыстың тақырыбы өте
өзекті және оны орындау өте қажет деп айтуға болады. Берік-Қара ЖШС зерттеу
нысаны болып табылады және оның 2007 – 2009 жылдардағы қызметі
қарастырылады.
Дипломдық жұмыс төрт бөлімнен тұрады. Бірінші бөлімде қаржы
ресурстарының мәнін және кәсіпорынның қаржы ресурстарын бағалау әдістемесін
сипаттайтын сұрақтар қарастырылған. Екінші бөлімде Берік-Қара ЖШС жалпы
сипаттамасы, оның даму тарихы, өндірістік құрылымы және әсіпорынның басқару
құрылымы келтірілген. Жұмыстың үшінші бөлімінде Берік-Қара ЖШС қаржы
тұрақтылығына экономика-математикалық талдау келтірілген. Соңғы бөлімінде
ұсынылған шаралардың экономикалық тиімділігінің есептеулері келтірілген.
Жұмыста статстикалық өңдеудің әртүрлі әдістері қолданылды: топтастыру
әдісі, тізбектеп қою, абсолютті айрма және экономика-математикалық әдіс.
1. Нарықтық қатынас жағдайында кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын
бағалау және болжау
1.1. Кәсіпорын қаржысының мәні және атқаратын қызметі
Нарық жағдайында кәсіпорынның өміршеңдігінің кепілі мен жай – күйінің
орнықтылығының негізі оның қаржы тұрақтылығы болып табылады. Ол ақша
қаражатын еркін орын алмастыра отырып қолданып, тиімді пайдалану жолымен
өнімді өндіру мен сатудың үздіксіз процесін қамтамасыз ете алатын өзінің
қаржы ресурстары жағдайын көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық жағдайын
талдау жөніндегі сұрақтарды қарастырмас бұрын, қаржылық жағдай дегеніміз
немесе қаржылық жай - күй дегеніміз не, соны анықтап алған жөн. Профессор
А.Д. Шеремет Кәсіпорынның қаржы (активтер) жағдайы қаржыны тарату,
пайдалану және оны қалыптастыру көздерімен (меншік капитал және
міндеттемелер, яғни пассивтер) сипатталады деп жазған [1].
Профессор Н.А. Русак бұл ұғымды былайша анықтайды: Кәсіпорынның
қаржылық жағдайы қаржы ресурстарын жасау, тарату және пайдаланумен
сипатталады. Кәсіпорынның қаржылық жағдайы кәсіпорынның қалыпты өндірістік,
коммерциялық және басқа да қызмет түрлері үшін қажетті қаржы ресурстармен
қамтамасыз етілуімен және оларды мақсатқа сай, тиімді тарату және
пайдаланумен, сондай – ақ басқа шаруашылық субъектілерімен қаржылық қарым –
қатынаста болу, төлеу қабілеттілігі және қаржылық тұрақтылықпен
сипатталады. Кәсіпорынның уақытылы төлеу мүмкіндігі оның қаржылық
жағдайының жақсылығын көрсетеді [2].
Профессор И.Т. Балабанов Шаруашылық субъектісінің қаржылық жағдайы –
бұл оның қаржы бәсекелестік қабілеттілігінің сипаттамасын (яғни төлем
қабілеттілігі, несие қабілеттілігі) қаржы ресурстары мен капиталды
пайдалану, мемлекет алдында және басқа да шаруашылық субъектілерінің
алдында өз міндеттемелерін орындау. Шаруашылық субъектісінің қаржылық
жағдайын талдаудың келесі түрлерін жүргізеді: табыстылық пен
рентабельділік; қаржылық тұрақтылық; несие қабілеттілігі; капиталды
пайдалану - деп жазады. Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның
белгілі бір кезеңдегі қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық
қызметін үздіксіз жүргізуі мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі
үшін қаржы ресустарымен қамтамасыз етілуін көрсетеді. Кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығы ұғымын А.Д. Шеремет пен Р.С. Сайфуллин өте ықшам түрде
анықтайды. Олардың ойынша Қаржылық тұрақтылық – бұл әрдайым төлем
қабілеттілігін кепілдендіретін кәсіпорынның белгілі бір шоттар жағдайы.
[3]
В.Г. Артеменко мен М.В. Беллендир бұл ұғымды былай түсіндіреді:
Қаржылық тұрақтылық – бұл табыстың шығыннан тұрақты дәрежеде артуы. Ол
ақша қаражаттарын еркін пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді
пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру
және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да
қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс – шаруашылық қызметі процесінде
қалыптасады және тұрақтылығының негізгі бөлігі болып табылады [4]. Ал
кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым табыстың
шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын көрсетеді. Нарық
жағдайында ол ең бірінші өнімді (жұмыс, қызмет) өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін
жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы
үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін,
осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық – техникалық базасын
жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік
беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет.
А.Д. Шеремет пен В.С. Сайфуллин дәлірек және анығырақ түсіндіреді.
Олар қаржылық тұрақтылықтың мәні – бұл қорлар мен шығындардың қалыптасу
көздерінен қамтамасыз етілуі[5].
Э.А. Маркаръян мен Г.П. Герасименко да дәл осындай көзқараста.
Кәсіпорынның өз міндеттемелері бойынша есептесу мүмкіндігі немесе Сауда,
несие және басқа да төлем сипатындағы операциялардың нәтижесінде пайда
болатын кәсіпорынның төлем міндеттемелерін уақытылы және толық орындау
мүмкіндігін көрсететін төлем қабілеттілігі, қаржылық тұрақтылықтың сыртқы
көрінісі болып табылады [6].
Кәсіпорынның қаржылық жағдайына, оның тұрақтылығына көптеген факторлар
әсер етеді, оларды экономист ғалымдар В.М. Радионова,
М.А. Федотова келесідей түрлерге жіктейді:
1) пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
2) нәтиженің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
3) құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
4) әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі
факторларды атап көрсетуге болады:
- кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
- шығарылатын өнімнің құрылымы және оның жалпы төлем қабілеттілігі бар
сұраныстағы үлесі;
- төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
- шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
өзгерістері;
- қорларды, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы мүлік пен
қаржы ресурстарының жағдайы;
- кәсіпорынды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға мыналар жатады:
- шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері;
- қоғамда үстемдік етуші техника мен технология;
- төлеу қабілеті бар сұраныс және тұтынушылар табысының деңгейі;
- кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері;
- сыртқы экономикалық байланыс және тағы басқалар.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес. Негізгі ішкі
факторларды қарастырайық. Кәсіпорынның тұрақтылығы ең бірінші өндіріс
шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген өнім мен көрсетілген қызметтің
құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай – ақ, тұрақты және айнымалы шығындар
арасындағы қатынас маңызды болып табылады[7].
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай – ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады. Қаржылық тұрақтылықтың ішкі,
маңызды факторларының бірі – бұл қаржы ресурстарының құрамы мен құрылымы,
оларды басқару стратегиясы мен тактикасының дұрыс таңдалып алынуы.
Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның ішінде таза табысы қаншалықты көп
болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне алады. Сонымен бірге тек таза
табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны тарату құрылымы, әсіресе
өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығына қарыздық капиталдар нарығындағы
қосымша жұмылдырушы қаражаттар үлкен әсерін тигізеді. Кәсіпорын ақша
қаражаттарын қаншылықты көп тартатын болса, оның қаржылық мүмкіндіктері де
соншалықты жоғары болады, алайда, сонымен бірге қаржылық тәуекелділік те
өседі.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім – шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және
оның іскерлік қарым – қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның
өзінің және оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар
тұрғысындағы экономикалық қызығушылықтары қаншылықты дәрежеде
кепілдендірілгенін бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті
дұрыс бағасын алудың ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму
бағытын бақылауға, оның шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге
мүмкіндік береді және осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен
кәсіпорынның өзінің өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы
қызметін атқарады.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау, объективті, ғылыми
негізделген және үйлесімді басқару, өндірістік, әсіресе қаржылық шешімдер
қабылдау үшін оның қаржылық жағдайын талдау қажет. Тек терең және ұқыпты
талдау негізінде ғана оның қызметін объективті бағалап, кәсіпорынның
қаржылық тұрақтылығын нығайту немесе жақсарту және оның іскерлік
белсенділігін арттыруға бағытталған басқару шешімдерін қабылдау үшін,
басшылыққа нақты ұсыныстар беруге болады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты мақсаты (міндеті) келесілер болып табылады:
- қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі
өзгерісі;
- активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестігі,
оларды таратудағы рационалды және пайдаланудагы тиімділікті
зерттеу;
- айналым капмталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
- қаржы - есептік және есептік және несие ережесін сақтау;
- кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу,
- ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық
борыш және қордар есебі;
- баланстың өтімділігін, кәсіпорынның абсолюттік және салыстырмалы
көрсеткіштерін анықтау;
- кәсіпорын табыстылығын бағалау;
- кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
- кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
- кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа
мерзімді болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржы – бұл ақша қатынасының жүйесі, ақша қорларының айналым процесте
құрылуы мен қолданылуын сипаттайды [8]. Қазақстан Республикасының қаржылық
жүйесінің құрамына:
- мемлекеттік қаржы (республикалық бюджет, мемлекттік әлеуметтік
сақтандыру қоры, зенетақы қоры және басқа да қорлар);
- жергілікті қаржы (әртүрлі әкімшілік – территориялық құрылымдардың
қорлары);
- кәсіпорындардың қаржысы жатады.
Мемлекеттік қаржы деңгейінде Республикалық бірегей қаржылық
саясатты өңдеу және іске асыру жүреді және бұған кәсіпорын қызметінің
тиімділігі тәуелді.
Кәсіпорынның қаржысы Республиканың қаржылық жүйесінің құрылымында
белгілі орынды алады, өйткені кәсіпорын деңгейінде мемлекеттің қаржылық
ресурстардың көп бөлігі құрылады. Кәсіпорынның қаржысы келесі қызметтерді
атқарады:
1) бөлістіруші (ынталандырушы);
2) бақылаушы.
Қаржының бөлістіруші қызметінің көмегімен кәсіпорындағы барлық ақша
табыстары мен қорлары құрылып, қолданылады. Бөлістіруші қызметті орындай
отырып, қаржы бүкіл ұдайы өндірісті іске асырады, оны үздіксіз қамтамасыз
етіп отырады және оның барлық сатысына тікелей әсер етеді. Сонымен қатар
ақша құралдарын дұрыс бөлістіру кәсіпорын жұмысын жақсартуда әсер етеді.
Бөлу коэффициенті – қаржының жағдайының абсолюттік көрсеткіш өзі
кіретін абсолюттік көрсеткіш тобының сол немесе басқа бөлігін құрайтынын
анықтау қажет болған жағдайда қолданылады. Бөлу коэффициенті мен есепті
кезеңде өзгеруі төменде көрсетілгендей қаржының жағдайын салыстырмалы
талдау – нетто бойынша алдын ала таныстыру барысында маңызды рөл атқарады.
Үйлестіру коэффициенті – қаржының жағдайының немесе оның
құрамдастарымының мәні бойынша әр алуан экономикалық маңызы түрлі
көрсеткіштерінің қатынасын көрсету үшін пайдаланылады.
Қаржы коэффициентін талдағанда оның мағынасы базистік мөлшермен
салыстырылады, сондай – ақ оның есепті кезеңдегі және бірқатар жылдағы
серпіні зерттеледі. Базистік мөлшер ретінде осы кәсіпорынның уақыт қатары
бойынша қаржысының жағдайы бойынша қолайлы өткен кезеңдегі орташаланған
көрсеткішінің мағынасы; орташа салалық көрсеткіштің мағынасы; ең табысты
бәсекелестің есеп – қисап дерегі бойынша есептелген көрсеткіштің мағынасы
пайдаланылады. Сонымен бірге салыстыру базасы ретінде теориялық жағынан
негізделген немесе сараптық сұрату нәтижесінде алынған, сондай – ақ
қаржының тұрақты жағдайы жағынан алып қарағанда салыстырмалы көрсеткіштің
оңтайлы немесе сыни мағынасын сипаттайтын мөлшер алынуы мүмкін [9]. Мұндай
мөлшер іс жүзінде қаржы коэффициентінің нормативінің рөлін атқарады.
Кәсіпорын қаржысының жай – күйін және оның өзгеру үрдісін талдау үшін қаржы
коэффициентінің біршама шағын саны жеткілікті болады. Тек осы көрсеткіштің
әрқайсысы қаржының жағдайының ең елеулі жағын көрсетуі маңызды.
Қаржылардың өндірістік процесті сандық сипаттау қабілеті оны бақылауға
мүмкіндік береді. Бақылаушы қызметтің негізін қор және қорлық емес
фирмалардың қаржылық ресурстарының қозғалысы құрайды. Бақылаушы қызмет екі
түрде жүзеге асады:
- бухгалтерлік, статистикалық және жедел есеп берудегі қаржылық
көрсеткіштер;
- қаржылық әсер ету.
Кәсіпорынның қаржысын ұйымдастыру негізінде келесі принциптер бар:
1) қаржылық – шаруашылық қызмет облысындағы дербестік;
2) өзін - өзі қаржыландыру;
3) жұмыс нәтижесіне деген қызығушылық;
4) нәтижеге жауапты болу;
5) қаржы қорларының құрылуы;
6) құралдардың жеке және қарыз болып бөлінуі;
7) бюджеттік және бюджеттік емес қорлардың алдында міндеттердің бірінші
кезекте орындалуы;
8) кәсіпорын қызметіне қаржылық бақылау.
Қаржылық қарым – қатынастың құрамында келесі кәсіпорынның ақша
қатынастары ерекшеленеді:
- контрагенттермен – алғашқы табысты құру, ішкі шаруашылыққа
бағытталған мақсатты қорларды құру және қолдану ( жарғылық капитал,
өндірісті дамыту қоры, қолдау көрсететін қорлар және т.б.) туралы ;
- кәсіпорындармен – қаржыны бөлістіру, бірақ та қаржы ресурстарының
қозғалысы қор фирмасында іске аспайды (келісім міндеттемелерін бұзған
жағдайда айып пүлды өтеу және алу, әр түрлі жарна салымдарын салу, басқа
кәсіпорындардан және мемлекеттен бағалы қағаздарды иемдену, олардан
дивиденд алу және т.б.)
- өнімді тұтынушылармен – кәсіпорынның өзі келісімнің түрін және
пішінін таңдайды, міндеттемелерді орындау шартын және санкцияларды анықтау
тәртібін анықтайды, өз өніміне және қызметіне бағаны өзі қояды және
жабдықтаушылар бағасының негізінде бағалайды;
- сақтандыру ұйымдарымен – сақтандырудың міндетті және ерікті түрлері
бойынша;
- банктік жүйемен – қарыздарды алу және төлеу барысында есептік –
кассалық қызмет көрсету, пайыздарды төлеу туралы белгілі төлем ақша банкпен
бос ақша құралдарын белгілі уақытқа қолдану туралы;
- мемлекетпен – бюджеттік және бюджет емес қорларды құру және
пайдалану туралы. Ақша қатынасының бұл тобы бюджеттік және бюджет емес
қорларға әр түрлі салықтар, алымдар, салымдар және т.б. төлеу аркылы іске
асады. Ал басқа жағынан өндірістік емес ортаны, мақсатты бағдарламаларды
бюджетпен қаржыландырады;
- жоғарғы басқару құрылымымен – қаржылық ресурстардың ішкі салаларға
бөлінуін тікелей және көлденең арақатынасы туралы бұл ақша
табыстарының құрылуы мен үлестіруімен, шаруашылық субъектілер жинақтарымен
және қаржылық банктік жүйелердің алдыңда міндеттемелерді орындауда
қолданумен, ағымдағы шығындарды және өндірісті кеңейту шығындарын, жұмыс
істеушілердің материалдық ыңталандыруын қаржыландырумен байланысты [10].
2. Кәсіпорынның қаржы ресурстары
Қаржылық ресурс – бұл кәсіпорын басқаруындағы және ағымдағы шығындарды
және өндірісті кеңейту шығындарын іске асыру үшін, қаржылық
міндеттемелерді және жұмысшылардың экономикалық ынталандыру үшін
арналған ақша кұралдары [11].
Кәсіпорынның қаржылық ресурстары:
1) өндіріске және өнімді өткізуге ағымдағы шығындар(жұмыс, қызмет
көрсету);
2) өндірісті кеңейтумен байланысты және техникалық қайта жарақтануымен
байланысты капиталды салымдарға инвестиция құю;
3) бағалы қағаздарға қаржылық ресурстарды инвестициялау;
4) төлемдер, қаржылық, банктік жүйелер, бюджеттік емес қорларға
салымдар;
5) әр түрлі ақша қорларының құрылуы (дамытуға, сонымен қатар қолдау
көрсетудегі және әлеуметтік сипаттағы);
6) қайырымдылық мақсаттар, демеушілік көмек.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытндылаушы кезеңі болып табылады. Және ол 3 сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, өндірістік және
қаржылық қызметті құрайды. Кәсіпорынның қаржылық қызметі – бұл оның осы
қызмет нәтижесінде меншікті және тартылған капиталдың көлемі мен құрамына
өзгеріс әкелетін қызметі болып табылады. Ол қаржы ресурстарының жүйелі
түрде түсуі мен тиімді пайдаланылуына, есеп және несие тәртібін сақтауға,
меншікті және қарыз қаражаттарының арасындағы арақатынасының
рационалдылығына, сондай – ақ кәсіпорынның тиімді қызмет етуі мақсатында
қаржылық тұрақтылыққа қол жеткізуге бағытталуы тиіс. Кәсіпорын қызметінің
қаржылық, өндірістік және коммерциялық жақтары арасында тығыз байланыс пен
өзара тәуелділік бар. Осылайша қаржылық қызметінің жетістігі, көбінесе оның
өндірістік – сату көрсеткіштерімен анықталады. Кәсіпорынның өзі алатын
төлемдерді және ақша қаражаттарын алуы оның өнімді сатуына, алдын ала
қарастырылған сұрыпталымды ұстап тұруына, өнім сапасының қажетті деңгейге
сәйкестігіне және оны бір қалыпты өндіруге және төлеуге байланысты болады.
Жоғары сапалы өнімді үздіксіз өндіру және өткізу кәсіпорынның
қаржылық ресурстарының қалыптасуына оң әсерін тигізеді. Өндіріс процесінде
өнім сапасының төмендеуі және оны сатудың қиындықтары кәсіпорын шотына ақша
қаражаттарының келіп түсуіне кедергі жасайды, нәтижесінде кәсіпорынның
төлеу қабілеттілігі төмендейді. Кері байланыс та бар, ол ақша
қаражаттарының болмауы материалдық ресурстардың келіп түсуінің іркілісіне,
демек өндіріс процесінің тоқтауына әкеліп соқтыруы мүмкін. [12]
Шығындар көлемі өндіріс прцесінің тиімділік деңгейімен анықталады.
Олардың тиімділігі қаншалықты көп болса, кәсіпорын өнімді өткізу көлемін
сақтай отырып ресурстарды, соның ішінде қаржылық ресурстарды соншалықты аз
жұмсайды. Және керісінше, шикізат пен материалдар шығындарының нормасының
өсуі, еңбек өнімділігі деңгейінің төмендеуі, басқа да ресурстардың
мөлшерден тыс жұмсалуы және өндірістік емес шығындар қосымша қаржы
қаражаттарының қажеттілігіне себепші болады. Еңбек және материалдық
ресурстар шығыны ең алдымен өнімнің өзіндік құнында, содан соң табыста
талдап қорытылады. Соңғы айтылған көрсеткіштің көлемі кәсіпорынның өзіндік
қаражаттарының көлемін өзгерте отырып, оның жалпы қаржылық жағдайында
елеулі көрініс табады.
Қаржы ресурстары жағдайының нарық талаптарына сай болуы және де
кәсіпорынның дамуына байланысты қажеттіліктерге жауап бере алуы өте маңызды
болып табылады, себебі қаржылық тұрақтылықтың жетіспеушілігі кәсіпорынның
төлеу қабілетінің жоқтығына және оның дамуына қажетті қаражатының
болмауына, ал көп болуы – дамуға кедергі жасап, басы артық қорлармен және
резервтермен кәсіпорын шығындарын көбейтуіне әкеліп соқтыруы мүмкін [13].
Сурет 1. Кәсіпорынның қаржылық ресурстары
Өткен ғасырдың 20 – шы жылдары баланс жүргізудің негізін қалаушылардың
бірі Н.А. Блатов кәсіпорын қаржысы жағдайының құрылымы мен серпінін
салыстырмалы талдау балансының көмегімен зерттеуді ұсынды. Салыстырмалы
талдау балансы бастапқы балансты кәсіпорынның есепті кезең ішінде салымы
мен қаражат көзінің құрылымының, серпінінің және құрылымдық серпінінің
көрсеткіштерімен толықтыру арқылы алынады. Салыстырмалы талдау балансының
міндетті көрсеткішіне бастапқы есептік баланстың кезеңнің басы мен
соңындағы абсолюттік көрсеткіші; баланс баптарының кезеңнің басы мен
соңындағы баланс валютасындағы өзіндік салмақтары; абсолюттік көрсеткіштегі
өзгеріс; өзіндік салмақтағы өзгеріс; кезең басындағы мөлшерге пайыздағы
өзгеріс (баланс баптарының өсу қарқыны); баланс валютасының өзгеруіне
пайыздағы өзгеріс; (құрылымдық өзгерістің өсу қарқыны – құрылымдық өзгеріс
серпінінің көрсеткіші); баланс валютасының және әрбір баптың 1 % - ға өсу
бағасы – абсолюттік өзгеріс мөлшерінің кезең басындағы абсолюттік өзгеріс
пайызына қатынасы жатады [14].
Қаржының жағдайының өзгеруінің жалпы көрінісінің мәнін түсіну үшін
баланстың құрылымдық серпінінің көрсеткіші өте маңызды. Актив пен
пассивтегі өзгерістің құрылымын салыстыра отырып жаңа қаражат негізінен қай
көз арқылы түскенін және осы жаңа қаражат негізінен қай активке салынғаны
жөнінде қорытынды шығаруға болады. Қаржы жағдайының өзгеруінің жалпы
көрінісін толық көрсету үшін баланстың актив пен пассивінің әрбір тарауы
үшін кесте құрылуы мүмкін. Мысалы, запастың жағдайының серпіні мен
құрылымын зерртеу үшін баланс активі деген тараудың дерегіне негізделген
кесте пайдаланылады.
Талдау балансының өзінен кәсіпорын қаржысының жағдайының бірқатар
маңызды сипаттамасын алуға болады. Осы сипаттамаға:
- кәсіпорын мүлкінің жалпы құны;
- айналым (мобильді) құрал – жабдықтың құны;
- дебиторлық берешектің кең мағынадағы мөлшері (жеткізуші мен
мердігерге берілген авансты қоса алғанда);
- бос ақшалай қаражаттың кең мағынадағы сомасы (құнды қағазды және
қысқа мерзімді қаржы салымын қоса алғанда);
- қарыз капиталының мөлшері;
- меншікті айналым капиталының мөлшері;
- әдетте айналым активін қалыптастыруға арналған қысқа мерзімді
кредит пен қарыздың мөлшері;
- баланстың пассиві;
- кредиторлық берешектің мөлшері жатады.
Осы көрсеткішті деңгейлес немесе серпінді талдау кәсіпорын қаржысының
жағдайын сипаттауда маңызды рөл атқаратын абсолюттік үстемесі мен өсу
қарқынын анықтауға мүмкіндік береді. Қаржы жағдайын бағалау үшін баланстың
активі мен пассивін сатылас, құрылымдық талдаудың маңызы да айтарлықтай.
Мәселен, меншікті және қарыз капиталының арақатынасы кәсіпорынның
нарық байланысы жағдайындағы дербестігін, сондай – ақ оның қаржысының
тұрақтылығын дәлелдейді. Кәсіпорынның қаржы стратегиясын нақтылау, сонымен
бірге қаржысының жағдайының келешегін анықтау үшін арнайы экономикалық –
математикалық әдісті пайдалана отырып баланстың ұзақ уақыттағы жекелеген
баптарын трендтік талдаудың маңызы ерекше болып табылады.
Тиімділік арттырылған жақсы баланстың көрсеткіші төмендегідей
болады.
• ағымдағы өтімділік коэффициенті 2,0;
• кәсіпорынның меншікті айналым капиталмен қамтамасыз етілуі 0,1;
• дебиторлық берешек кредиторлық берешектің мөлшерімен сәйкес
(үйлесімді);
• баланста ауыртпалық түсіретін баптың болмауы;
• кәсіпорынның запасы оның қалыптасу көзінің (меншікті айналым
қаражатынан, ұзақ мерзімді кредит пен қарыздан, қысқа мерзімді
кредит пен қарыздан ең аз шамасынан аспайды).
1.3 Қаржы тұрақтылығы - кәсіпорынның тұрақты жұмысының негізі
Кәсіпорынның қаржы жағдайы тұрақты, тұрақты емес және дағдарысты болуы
мүмкін. Кәсіпорынның қаржы жағдайы деп кәсіпорынның өз қызметін
қаржыландыра алу қабілетін айтады. Ол кәсіпорынның бір қалыпты жұмыс істеуі
үшін қажетті қаржы ресурстарымен қамтамасыз етілуімен, олардың мақсатқа сай
орналастырылуы және тиімді қолданылуымен, басқада заңды сондай-ақ жеке
тұлғалармен өзара қаржылық қарым қатынасымен, төлем қабілеттілігімен,
кәсіпорынның тұрақты жұмысымен сипатталады.
Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығы шекарасын анықтау үшін оның қаржы
жағдайына талдау жүргізу қажет. Оған қоса нарықтық экономикада қаржылық
талдаудың ролі тек қана нығайып қойған жоқ, сонымен қатар сапалы түрде
өзгерді. Бұл ең алдымен қаржылық талдаудың экономикалық талдаулар қатарынан
кез-келген саланың, аймақтың, шаруашылық субъектінің, жеке кәсіпкердің
барлық шаруашылық қызметін кешенді талдауға айналды.
Шаруашылық қызметтің кез-келген түрі коммерциялық және коммерциялық
емес ақша салудан басталады, ақша қозғалысы арқылы жүреді және ақшалық
бағалауға ие нәтижелермен тамамдалады.
Сондықтан тек кешенді талдау ақшалай қаржы қозғалысының барлық
аспектілері мен нәтижелерін, ақша ағымымен байланысты қатынас деңгейін,
сондай-ақ берілген нысанның қаржы жағдайын кешенді зерттеуге және бағалауға
қабілетті.
Жалпы айтқанда бұл тек бір нәрсені білдіреді, ол нарықтық эконосмикада
қаржылық талдау экономикаға әсер ететін басты құпрал болып табылады.
Қаржылық талдаудың нарықтық экономика жағдайындағы маңызының өсуі ең
алдымен нарықтың басты қағидасы қатаңдықпен байланысты. Нарық мықты қалады
деген заң негізінде өмір сүреді. Ал нарықта мықты болу үшін тек қана қаржы
жағдайы тұрақты шаруашылық субъект болу жеткіліксіз, (тек ақшасы көп емес,
ең бастысы қарызы жоқ) сондай-ақ бәсекеге қабілетті өндіруші болу қажет
[14]. Тұрақты қаржы жағдайына және бәсеке қабілеттілікке жету үшін басқада
факторлар ішінде барлық шаруашылық қызметке жүйелі талдау жүргізу қажет.
1.4 Кәсіпорынның қаржы тұрақтылығын бағалау әдістемесі
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының маңызды белгілерінің бірі оның
төлем қабілеттілігі. Сол себепті нарық экономикасы жағдайында оған көп
көңіл бөлінеді.
Арнайы есептік-талдау әдебиеттерінде төлем қабілеттілігін анықтау
жөнінде әр түрлі көзқарастар кездеседі. Қаржылық талдау бойынша кейбір
авторлар төлем қабілеттілігі ретінде кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді
міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсінеді. Мысалы,
О.С.Ефимова төлем қабілеттілігі: кәсіпорынның өзінің ұзақ мерзімді
міндеттемелері бойынша есептесе алу қабілеттілігін түсіну қабылданған, -
деп жазады. Фирманың қызметін қаржылық талдау кітабының авторлары да осы
көзқарасты ұстайды [15].
Төлем қабілеттілігін, - деп жазады олар, - компанияның ұзақ
мерзімді қарыздарын уақыты келген кезде өтеу қабілеттілігін анықтау үшін
бағалайды.
Төлем қабілеттілігі - бұл барлық қысқа мерзімді міндеттемелер бойынша
қарыздарды өтеу және өнім өндіру процесін үзіліссіз іске асыру үшін
жеткілікті қаржының болуы.
Қарыздарды өтеу үшін құралдардың айналымы кезінде ақшаға айналуы
керек дебиторлық борыштар потенциалды құрал болып табылады.
Қарыздарды өтеу үшін құралдар сонымен бірге кәсіпорында бар тауарлы-
материалдық құндылықтардың қоры бола алады. Оны сатып кәсіпорын ақша
қаражатын алады.
Басқаша айтқанда, теориялық түрде қарыздарды өтеу кәсіпорынның
барлық ағымдағы активтерімен қамтамасыз етіледі. Нақ осылай теориялық
түрде, егер кәсіпорынның ағымдағы активтері қысқа мерзімді
міндеттемелерінің сомасынан артса, онда ол қарыздарды өтеуге дайын деп
есептеуге болады. Бірақ, егер кәсіпорын барлық ағымдағы активтерін
қарыздарды өтеуге бағыттаса, онда дәл сол кезде оның өндірістік қызметі
тоқтатылады, себебі онда өндіріс құралдарын тек негізгі құралдары құрайды,
ал материалды айналым құралдарын алуға ақша жоқ, олар толығымен қарыздарды
төлеуге кетті.
Сондықтан төлем қабілеттілігі бар деп, ағымдағы активтің сомасы
ағымдағы мінедттемелерінен көп жоғары кәсіпорынды есептеуге болады.
Кәсіпорынның тек қарыздарды өтеуге ғана емес, сонымен бірге үздіксіз
өндіріс үшін қаржылары болуы керек.
Ағымдағы төлем қабілеттілігі баланс жасау мерзімімен анықталады.
Кәсіпорын жабдықтаушыларына, банктік қарыздар және басқа да есеп айырысулар
бойынша қарыздары жоқ болса төлем қабілетті деп саналады.
Келешекке арналған төлем қабілеттілігі нақты бір мерзімдегі оның
төлем құралдарының сомасын осы мерзімдегі жедел (бірінші кезектегі)
міндеттемелерімен салыстыру жолымен анықталады.
Төлем қабілеттілігі белгілі бір мерзімде қолдағы ақша сомасының
жедел төлемдер сомасына қатынасын көрсететін төлем қабілеттілігі
коэффициенті арқылы көрінеді. Егер төлем қабілеттілігі коэффициенті 1-ге
тең немесе үлкен болса, онда бұл ол кәсіпорынның төлем қабілетті екенін
білдіреді. Егер коэффициент 1-ден аз болса, онда талдау процесінде төлеу
құралдарының жетіспеуі себептерін анықтау керек [16].
Төлем қаражаттарының сомасын анықтау мәселелсі бойынша әр түрлі
көзқарастар бар. Төлемге қабілетті құралдарға ақша қаражаттарын, қысқа
мерзімді бағалы қағаздарды жатқызу әлдеқайда тиімді, себебі олар тез
өткізіледі және ақшаға тез айналады. Ағымдағы міндеттемелерге ағымдағы
пассивтер, яғни, өтелуге жатқызылған міндеттемелер мен қарыздар: банктің
қысқа мерзімді несиелері, қысқа мерзімді қарыздар, кредиторлық борыштар
және басқа пассивтер кіреді.
Төлем құралдарының ағымдағы міндеттемелерден асуы кәсіпорынның
төлемге қабілетті екенін білдіреді. Банкте есептің және басқа шоттарда
ақшаның болмауы, банкке қайтарылатын несиенің мерзімі өтіп кетуі, қаржы
органдарына қарыз болу, еңбекке төленетін қаржылар мерзімінің сақталмауы
төлемге қабілетсіздікті көрсетеді.
Төлем қабілеттілігі оны қысқа мерзім ішінде (апта, жарты ай) талдау
кезінде анығырақ көрінеді.
Есепті кезең ішіндегі ағымдағы төлем қабілеттілігі төлемдік күнтізбе
көмегімен есептелуі мүмкін, оның негізінде ағымдағы жедел төлем
қабілеттілігінің коэффициенті анықталады, кредиторлармен, банкпен, қаржылық
және басқа да органдармен өз уақытында есеп айырысуды қамтамасыз ететін
шаралар жасалады. Төлемдік күнтізбе аналитикалық есептің мәліметтері, банк
көшірмесі, төлемнің мерзімдік картотекасы негізінде жасалады. Мұндай
есептер күнделікті немесе 3-5 күнде бір рет және басқа уақыт аралықтарында
жүзеге асырылуы мүмкін. Есептеудің мерзімділігі кәсіпорын төлем
қабілеттілігіне байланысты. Егер тұрақты болса, есептесу сирек, ал егер
тұрақсыз болса жиі жүргізуге болады .
Ағымдағы төлем қабілеттілігін талдау кезінде сандық көрсеткіштерден
басқа, сапалық сипаттамаларын білу керек.
Қаржылық икемділік кәсіпорынның алдын ала болжамаған жағдайларға
байланысты ақша қаражаттарының түсуі кезінде кездейсоқ үзілістерге қарсы
тұру қабілеттілігімен сипатталады. Бұл өзгермелі жағдайға төтеп беру үшін
әр түрлі көздерден қарыз алу, акционерлік капиталды көбейту, активтерді
сату, қайта орналастыру, кәсіпорын қызметінің деңгейі мен сипатын өзгерту
дегенді білдіреді.
Ақша қаражатын қарызға алу қабілеттілігі, әр түрлі себептерге
байланысты және тез өзгеруге бейім. Ол кәсіпорын табыстылығымен,
тұрақтылығымен, салыстырмалы өлшемімен, салалардағы жағдаймен, капиталдың
құрамы және құрылымымен анықталады.
Көбіне ол несие нарығының өзгеру бағыттары мен жағдайы сияқты сыртқы
факторларға тәуелді. Несие алу қабілеттілігі ақша қаражаты керек жағдайда
жэне кәсіпорынға қысқа мерзімді несиелерді ұзарту үшін қажет кезде маңызды.
Алдын ала келісіммен қаржыландыру немесе ашық несие линиялары (кәсіпорын
белгілі бір мерзім ішінде және белгілі бір жағдайларда ала алатын несие) —
потенциалды қаржыландыруға қарағанда, керек кезде алудың сенімді көздері.
Кәсіпорынның қаржылық икемділігін бағалау кезінде оның вексельдері,
облигацияның және артықшылықты акцияның рейтингі, активті сатудың
щектілігі, шығынның кездейсоқтық дәрежесі, ереуіл, сұраныстың төмендеуі
және жабдықтау көздерінің жойылуы сияқты, өзгермелі жағдайларға тез
бейімдеушілік қабілеттілігі есепке алынады.
Ағымдағы (кысқа мерзімді) төлем қабілеті өте тар түсінік, себебі оны
болашақта қолдану мүмкін емес.
Кәсіпорынның перспективті (ұзақ мерзімді - бір жылдан аса) төлем
қабілетін бағалау үшін өтімділіктің динамикалық, статистикалық
көрсеткіштері пайдаланылады. Динамикалық көрсеткіштерінің бірі өнімді
(жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыстың орташа ағымдағы міндеттемелерге
қатынасы болып табылады. Есептеу үшін алымында есепті кезеңдегі есеп шоты
бойынша дебет айналымын, ал бөлімінде - осы кезеңдегі ағымдағы
міндеттемелерінің орташа қалдықтарын алуға болады. Бұл есепте алымы баланс
жасау мерзіміндегі емес белгілі бір кезең үшін ақша қаражаттарының ағымын
көрсетеді[17].
Нарықтық эконмика теориясы мен практикасында перспективті төлем
қабілеттілігін талдауды нақтыландыру және тереңдету үшін қоладнылатын басқа
да көрсеткіштер белгілі. Олардың ішіндегі маңыздысы табыс пен табыс табу
қабілеттілдігі, себебі осы факторлар кәсіпорынның қаржылық саулығы үшін
анықтаушылар болып табылады. Табыс табу қабілеттілігі деп болашақта
кәсіпорынның негізгі қызметінен тұрақты табыс алу қабілеттілігі
түсіндіріледі. Осы қабілеттілікті бағалау үшін ақша қаражаттарының
жеткіліктігі мен оның капиталға айналдыру коэффициенттері талданады. Ақша
қаражаттарының жеткіліктілік коэффициенті (Кжа) кәсіпорынның күрделі
шығындары, айналым қаражатының өсуі немесе дивидендтерді төлеуді жабу үшін
табыс табу қабілеттілігін көрсетеді.
Циклділіктің және басқа кездейсоқтың әсерін жою үшін, бөлшектің
алымы мен бөлімінде жыл ішіндегі мәліметтер алынады.
Есептеу келесі формула бойынша жүргізіледі:
Кжа = Өнім өткізуден түскен табыс______
Күрделі шығындар + дивиденд төлеу + Айналым
қаражатының өсуі
1-ге тең ақша қаражатының жеткіліктілік коэффициенті кәсіпорынның
сыртқы қаржыландыруға жүгінбей қызмет істей алатынын көрсетеді. Егер бұл
коэффициент 1-ден төмен болса, онда кәсіпорын өз қызметінің нәтижесі
есебінен дивиденд төлеуге және өндірістің қазіргі деңгейін қолдауға
қабілетті емес.
Кжа кәсіпорынның қаржылық қажеттілігіне инфляцияның әсерін, сонымен
қатар талдауды тереңдету бағыттарын көрсететінін ескеру керек.
Ақша қаражатын капиталға айналдыру коэффициенті (Кжа) кәсіпорын
активіндегі инвестиция деңгейін анықтауда қолданылады және келесі формула
бойынша есептеледі:
Кск = өткізуден түскен табыс-төленген дивидендтер
алғашқы қүны бойынша негізгі қүралдар + инвестициялар
басқа активтер + меншікті айналым капиталы
Кәсіпорынның перспективті төлем қабілеттілігін анықтау үшін кәсіпорын
активіндегі ақша қаражатына айналдыра алатын жылдамдық және дайындықты
сипаттайтын өтімділіктің статистикалық көрсеткіштері кеңінен пайдаланылады.
Үш көрсеткіш жиі қолданылады:
1) абсалютті өтімділік коэффициенті;
2) аралық өтеу (жабу) коэффициенті;
3) жалпы өтеу (жабу) коэффициенті.
Абсалютті өтімділік коэффициенті (жеделдік коэффициенті) ақша
қаражаттары мен тез өткізілетін бағалы қағаздардың мерзімді және қысқа
мерзімді міндеттемелерге қатынасы ретінде есептеледі.
Ол баланс жасалған мерзімінде немесе жақын мезгілде ағымдағы
қарыздардың қандай бөлігі өтелетінін көрсетеді.
Осы көрсеткіштің дұрыс шектеуі келесі түрде болады:
Ка,.0,2-0,5.
Бұл - ағымдағы міндеттемелердің қандай белігі жедел өтелуді керек
екендігін көрсететін төлем қабілеттілігінің қатаң белгісі.
Аралық өтеу коэффициентін есептеу үшін (немесе оның басқа аталуы: қауіпті
өтім коэффициенті, өтімділіктің дәл коэффициенті) ақша қаражатының құрамына
алдыңғы көрсеткіштің алымына дебиторлық борыш және басқа да активтер
қосылады. Ол кәсіпорынның дебиторларымен өз уақытында есеп жүргізу
жағдайында болжамданған төлемдік мүмкіндігін көрсетеді, яғни ағымдағы
міндеттемелердің қандай бөлігі тек ақша қаражаты есебінен емес, сонымен
қатар өткізілген өнімдер, орындалған жұмыстар немесе көрсетілген қызметтер
үшін түсімдер есебінен өтелетінін сипаттайды.
Айналым қаражатының өтімді бөлігінің (яғни тауарлы-материалдық
қорларды есептемегенде) ағымдағы міндеттемелерге қатынасын ашып көрсететін
бір керсеткіштің есебі айналым құралдарының жеке категорияларының
өтімділігі бірдей еместігінен шығып отыр.
Аралық өтеу коэффициентінің қалыпты төменгі шегін бағалау былайша
өрнектеледі:
Кар.е1.
Қауіпті өтімділік коэффициенті кәсіпорынның күтілетін төлем қабілеттілігін
дебиторлық борыштың бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңге
сипаттайды.
Басқа да көзқарас бар. Шамамен бұл коэффициент 0,5-тен кем болмауы
тиіс, себебі жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің әр теңгесіне ақша
қаражатының және дебиторлық борыштың 50 тиыннан кем келмеуі тиіс [18].
Ағымдағы өтімділік коэффициенті (жалпы өтеу коэффиценті) барлық
ағымдағы активтердің жедел және қысқа мерзімді міндеттемелердің көлеміне
қатынасын керсетеді. Ол ағымдағы активтер мен міндеттемелердің қандай
есесін өтейтінін белгілеуге мүмкіндік береді және дебиторлармен өз
уақытында есеп айырысу және дайын өнімді тиімді өткізу жағдайларында ғана
емес, сонымен бірге материалды айналым құралдарының басқа элементтері қажет
болған кезде сату жағдайында бағаланатын кәсіпорынның төлемдік
мүмкіндіктерін көрсетеді.
Жалпы өтеу коэффициенті өтімді құралдар жедел және қысқа мерзімді
міндеттемелерінің сомасын өтейтінін белгілеуге мүмкндік береді және сонымен
баланс құрылымының тұрақтылық дәрежесін ғана емес, кәсіпорынның өзінің
қысқа мерзімді қарыздары бойынша тез есептесе алу қабілеттілігін
дәлелдейді.
Нарықтық экономикасы дамыған елдерде бүл көрсеткішке кәсіпорынның ағымдағы
өтімділігін бағалау кезінде ерекше мән береді. Оның кеңінен қолданылуының
негізгі себептері:
1) біріншіден, ағымдағы активтермен ағымдағы пассивтердің өтелу дәрежесін
көрсетеді. Бүл көрсеткіш қаншалықты жоғары болса, соншалықты қысқа мерзімді
міндеттемелерді төлеу сенімділігі жоғары болады;
2) екіншіден, ағымдағы активтердің ағымдағы пассивтерден асып кетуі
ағымдағы активтерді (ақша қаражаттарынан басқасы) сату немесе жою (тарату)
кезінде зияндардың пайда болуына бөгет болады. Бұл қарсы әрекеттің
қаншалықты күштірек болуы, кредитор үшін соншалыкты тиімді.
Бұл арттыруды шетел компанияларында жұмыс істеуші капитал немесе
қаржы-эксплуатациялық, қажеттілік деп атайды.
Жалпы өтеу коэффициенті өндіріс сипатына байланысты күрт ауытқуы
мүмкін. Оның деңгейіне тиелген тауарлар мен көрсетілген қызметтермен есеп
айырысу нысандары, өндіріс циклінің ұзақтығы, тауарлы-материалдық
құндылықтар қорларының құрылымы және басқалар әсер етеді. Берілген
көрсеткіш үшін мына шектеу қалыпты мән болып табылады:
Каг.в. 2.
Берілген шектеу кәсіпорынның өтімді құралдарға (немесе қаражаттарға)
тиімді қажеттілік деңгейі ағымдағы міндеттемелерден 2 есе асуы қажет
екендігін көрсетеді. Ағымдағы өтімділік коэффициенті барлық айналым
қаражаттарының бір айналымының орташа ұзақтығына тең кезеңдегі кәсіпорынның
күтілетін төлеу қабілеттілігін сипаттайды.
Осы көрсеткіштің нормативті маңызына байланысты басқа пікірлер де
кездеседі. Ол 1 мен 3 арасындағы шектерде болуы тиіс. Төменгі шегі ағымдағы
міндеттемелерді өтеуге жеткілікті болуы тиіс, жетпесе кәсіпорын төлеуге
қабілетсіз болуы мүмкін.
Ағымдағы активтердің ағымдағы міндеттемелерден екі есе артық болуы
орынсыз болып саналады, себебі бұл компанияның өз қаражаттарын рационалды
салмауы мен олардың тиімсіз пайдалануын көрсетеді.
Ағымдағы өтімділік коэффициентінің 2-ге тең нормативтік мәні біздің
елімізде есеп беру кәсіпорындардағы нақты жағдайды ескермей, кәсіпорынның
банкроттығы туралы шешім қабылдау үшін қажет белгілердің бірі ретінде
алынған. Ағымдағы өтімділік коэффициентінің нормативтік мәні барлық
кәсіпорындар үшін бірдей, яғни шаруашылық субъектісінің өндіріс түрі мен
салалық ерекшеліктері есепке алынбайды.
Көптеген отандық кәсіпорындарды банкроттық анықтамаға жаткызуға
болады. Яғни, бұндай белгілермен анықтау дұрыс емес, себебі көп
кәсіпорындар ішінен нақты банкроттық шаралар қаупі төнген кәсіпорындарды
бөліп көрсетпейді, Біздің елде де статистикалық материалдарды жинақтау
мөлшеріне қарай бұл көрсеткіштің мәні салалар мен салааралық бойынша
бөлшектеп, активтің өтімділігін талдауда қолдану керек [19].
Кәсіпорын өтімді қаржының болуын оларға ұтымдылық қажеттілік шегінде
реттеуі қажет. Ол - әрбір нақты кәсіпорын үшін келесі факторларға
байланысты:
• кәсіпорын жэне оның қызметінің көлемі, мөлшері (өндіру және өткізу
көлемі қаншалықты көбірек болса, соншалықты тауарлы-материалдық
қүндылықтар қоры мол болады);
• өнеркәсіп және өндіріс салалары (өнімге деген сұраныс және оларды
өткізуден түсімнің түсу жылдамдығы);
• өндірістік цикл ұзақтығы (аяқталмаған өндіріс көлемі);
• материал қорын қалпына келтіруге қажет уақыт (олардың айналу ұзақтығы);
• кәсіпорын жұмысының маусымдылығы;
• жалпы экономикалық конъюнктура.
Егер ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді міндет-темелдің ара
қатынасы 1:1 — төмен болса, онда кәсіпорын өз шоттарын төлей алмайды деуге
болады. 1:1 арақатынасы ағымдағы активтер мен қысқа мерзімді
міндеттемелердің теңдігін білдіреді. Активтер өтімділігінің әр түрлі
дәрежесін ескере отырып, активтердің барлығы тез арада өтімді деуге
болмайды, яғни бұл жағдайда да кәсіпорынның каржылық тұрақтылығына қауіп
төнеді. Егер де Каго мәні 1:1 арақатынасынан көп болса, онда кәсіпорынның
өзіндік көздері есебінен құралатын бос ресурстарының едәуір көлемі бар
екені туралы қорытынды жасауға болады.
Кәсіпорын кредиторлары тұрғысынан, айналым құралдарын құрудың осы
варианты аса жоғары бағаланады. Сонымен бірге, менеджердің көзқарасы
бойынша кәсіпорында қорлардың өте көп жиналуы, қаржыларды дебиторлық
борышқа аудару кәсіпорынның активтерін шебер пайдалануымен байланысты.
Өтімділіктің әр түрлі көрсеткіштері тек өтімді қаржыларды есепке
алудың әр түрлі дәрежесінде кәсіпорынның қаржы жағдайының тұрақтылығын жан-
жақты сипаттап қана қоймай, сонымен бірге талдау хабарламаларының әр түрлі
сыртқы пайдаланушыларының мүдделеріне жауап береді. Мысалы, шикізат пен
материал жеткізушілері үшін абсолютті өтімділік коэффициенті қажет. Осы
кәсіпорынды несиелейтін банк өтімділіктің аралық коэффициенттеріне (Карө)
көп көңіл бөледі. Кәсіпорынның сатып алушылары немесе акциялар мен
облигацияларды ұстаушылар кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын ағымдағы
өтімділік коэффициенті (Кағ ө,) бойынша бағалайды.
Көптеген кәсіпорындар үшін аралық өтімділіктің төмен коэффициентінің
жалпы өтімділіктің жоғары коэффициентіне сай келуі тән екенін атап өту
керек. Бұл кәсіпорында шикізат, материал, жинақ бөлшектер, дайын өнімнің
шектен тыс қорлары барлығына байланысты болады. Бұл шығындардың
негізделмеуі ақырында ақша қаражатының жетіспеуіне әкеледі. Осыдан, жалпы
өтеу коэффициентінің жоғары болуына қарамастан, оны құраушының, әсіресе
баланстың үшінші тобына кіретін баптары бойынша, жағдайын және динамикасын
айқындау керек.
Осы мақсатта өндірістік қорлардың, дайын өнімнің, аяқталмаған
өндірістің айналымын есептеу керек.
Кәсіпорында аралық өтімділік коэффициентінің төмен және жалпы өтеу
коэффициентінің жоғары болуы кезінде, айналымдылықтан аталған
көрсеткіштерінің нашарлауы осы кәсіпорынның төлем кабілетінін нашарлағанын
дәлелдейді. Өтімді қаржылардың айналым көрсеткіштерінің нашарлауы болған
кезде, кәсіпорынның төлем қабілетін объективті бағалау үшін осындай
төмендеу себептерін айқындау керек.
2. Берік-Қара ЖШС негізгі қорларының қолданылуын экономика-математикалық
талдау
1. Кәсіпорынның даму тарихы
Берілген кәсіпорын 1975-1992 жылдары Жамбыл мемлекеттік кәсіпорыны
Снежинка химчисткасы болып қалыптасты. Ол химиялық тазалау, кір жуу және
киімді бояумен айналысты. Кәсіпорын Ниеткалиева көшесі 4 үйде орналасқан.
Кәсіпорынның жалпы ауданы 230 м2. Снежинка ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz