Топырақ қабатындағы жылу режимі

Топырақ қабатындағы жылу режимі. Жылу--өсімдік тіршілігіне қажетті бес фактордың бірі. Топырақ қабатында температура төмендегенде тіршілік әрекеті баяулайды, ал артқанда өсімдіктің жер беткейіндегі бөлігі жақсы дамиды. Өсімдік тамырларының белсенділігі мен тіршілік әрекеті топырақ қабатындағы темпера-тураға байланысты.

Дақылдардың дән түсетін тереңдіктегі топырақтың белгілі бір температураға дейін жылуын тұқым себудегі қолайлы мерзімді көрсететін (уақыт) мерзім ретінде пайдаланады.

Жылу - топырақтың қажетті қасиеттерінің бірі. Жылу әсерінен микробиологиялық және химиялық процестердің қарқыны өзгереді. Өсімдіктердің есуіне, дамуына қолайлы жағдай туады.

Егіншіліктегі дақылдардың тұқымдары көктеуінен бастап, пісіп жетілуіне дейін жылуды кажет етеді. Топырақ қабаты салқын болса тұқымның көктеуі тежеледі де, тамыр жүйесі жақсы дамиды. Температура жоғары болғанда өсімдіктің сабақтары шапшаң өседі, ал тамыр жүйесі бәсеңдейді. Топырақ қабатындағы темпе-ратурасы химиялық реакциялардың жылдамдығына әсер етеді. Топырақтағы температураның, көтерілуі миқрооргаінизмдердің тіршілігін, органикалық қалдықтардың ыдырауын күшейтеді.

Топырақ жылуды негізінен күн сәулесінен алады. Сонымен қатар жылу топырақтағы микробиологиялық процестерден, өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарының шіруінен, топырақ құрамындағы кейбір заттардың өзара косылысқа түсуінен, су буының қоюланып буға айналуынан да пайда болады.

Күн нұрының әсерінен әр түрлі топырақ түрліше жылынады. Ылғалы мол ашық түсті топыраққа қарағанда, қарашірікке бай құрғақ топырақ анағұрлым тез жылынады. Құмдақ топырақ сазды топырақтан оңай жылынады. Температураның әсерінен топы-рақ түйіршіктері әрдайым бұзылып отырады. Ауа райының жағ-дайларына қарай топырақтың жылу режимдері де өзгереді.

Топырақтағы пайдалы микроорганизмдер жоғары және төмен-гі температураға мейлінше төзімді, дегенмен де олардың тіршілі-гі үшін ең қолайлы температура 25-30°С болып саналады. Топырақтың бұл температурасы мәдени өсімдіктер үшін ең қолай лысы. Топырақтың температурасы төмендегенде, олар өзінің тіршілік әрекетін күрт төмендетеді, ал көктемде топырақ қайтадан жылынғанда олар бұрынғы қалпына келеді. Осының салдарынан ерте көктемде қоректік заттардың, әсіресе азоттың жетіспеуінен өсімдіктерде «аштық кезеңі» жиі кездеседі. Бұл әсіресе куздік егістерде жиі байқалады. Олар көктемде ерте оянып, әдетте азот тыңайтқышымен устемелеп қоректендіргенді қажетсінеді. Топы-рақтың түсійе қарай жылуы мен қызуы да әр түрлі болады, мысалы қара топырақтар тез қызады. Егістегі сүдігерленген тангп жазғы жоғары температураға қарай қатты қызып, арамшептер-дің көктегені жойылады. Егер дақылдар, өте-мөте қызылша кеш себілсе ауаның температурасы жоғарылағандықтан өсімдіктер жапырағы танапты толық жаба алмағандықтан қызылшаның тамыр мойынының зақымдануы байқалады.

Танаптың беткейі неғұрлым тегіс болса, топырақ соғұрлым аз қызады.

Топырақ температурасы дақыл вегетациясының өсу кезеңдері аралығының ұзақтығына әсер етеді.

Температура жоғарылағанда судың тұтқырлығы мен беткі деңгейінің жойылуы төмендейді, қозғалысы артады. Температура төмендегенде газдардың ерігіштігі артады, ал ол өскенде газ-дардың араласуы күшейеді.

Топырақтың жылу өткізгіштігі оның механикалық құрамына, ауаның су мен топырақ қуыстылық мелшеріне тәуелді болады. Ылғалды топырақ баяу жылынады, алайда алдын ала жылынып жылу жеткілікті келгенде ол жылудың үлкен қорын жинайды және оны қоршаған ортаға баяулатып таратады. Сондықтан да ол сыртқы температураның ауытқуына аз ұшырайды.

Топырақ температурасының тәулік ішінде және жылдық маусым бойына өзгеруі оның температура өткізгіштігіне байланысты.

Топырақтың жылулық режимін реттеуді белгілі дәрежеде егіншіліктің кейбір тәсілдерімен іске асыруға болады. Мәселен, топырақтың жоғарғы қабатын тығыздау немесе қопсыту. Ылғал топырақ 2-4 см тереңдікте қопсытылса, оның температурасы 1 - 2° төмендейді, тығыздалса керісінше оның температурасы артады. Борпылдақ топырақтың төменгі қабаты жылуды нашар еткізеді, оған жылудың тереңдігі жылу қабатынан келуі төмен.

Топырақ пен есімдіктің жылулық режимін жақсарту үшін дақылдардың биологиялық ерекшеліктері мен жылу қажеттілігіне қарай әр алуан экспозиииялы баурайларға (оңтүстік, солтүстік т. б. ) биік жалды немесе жүйектегі себу тәсілдерімен дақылдарды орналастырады. Жазда танадітарды суландыру топырақтың температурасын төмендетеді және оның беткейі қызып кетпеуінен сақтайды.

Қысы қатты аймақтарда топырақты жылытудың жақсы құралы қар қабатын қалыңдату. Қар тоқтатуды ертерек бастаған тиімді. Қар қабаты бүкіл танап беткейін тұтас жабуы қажет. Жиналған қар қабаты топырақ тоңының қалыңдығын азайтады, оның жібуін тездетеді.

Күзгі суықтан өсімдіктерді қорғауға су шашу тәсілі де тиімді. Кектемдегі суықтан дақылдарды, өте-мөте бақтарды қорғауда тұтіннен бүркеме тәсілін қолдану тиімді, мұның өзі атмосфераның беткей қабатының температурасын кетеруге мүмкіндік туғызады.

2. 9. ТОПЫРАҢ ҢАБАТЫНЫҢ ҢОРЕКТІК РЕЖИМІ

Өсімдіктердің бойындағы құрғақ заттарының құрамына көміртек, оттек, сутек кіретіні анықталды. Барлық құрғақ заттың 94 процентіне жуығы осы элементтердің үлесіне тиеді. Қалған 6 про-центіне азот, фосфор, калий, кальций, күкірт, магний, темір жатады. Әр элементтің міндеті өзінше ерекше, олардың біреуінің жетіспеуі өсімдік тіршілігін бұзады.

Өсімдіктер үшін азоттың көзі топырақтың органикалық бөлі-гі, ал фосфор мен калийге - органикалық және минералдық бөлігі жатады. Топырақты қоректік заттармен толықтыру, ең алдымен минералдық және органикалық тыңайтқыштарды енгізу арқылы және де азотты қосу биологиялық жолмен іске асырылады. Мұнда есімдіктерді қоректік элементтермен қамтамасыз етуде тыңайтқыштардың маңызы унемі өсе түсуде. Тыңайтқышты қажетті мелшерде қолданбайынша егіншілікті тиімді жүргізу мүмкін емес.

Қоректік элементтерді есімдіктерге сіңімді түрге айналдыру ең алдымен топырақты тиімді тәсілдер арқылы өңдеу жолымен жүзеге асырылады. Топырақты өңдеудің нәтижесінде ондағы ор-ганикалық заттардың (қарашірік, өсімдік қалдықтары) өсімдік-ке сіңімді түрге дейін минералдануына қажетті жағдай жасалады.

Қоректік заттарды жақсы пайдалану жағдайын жасауға көптеген агротехникалық тәсілдер (тұқым себу мерзімі, себу нормасы, ылғалдануға жақсы жағдай жасау т. б. ) және ғылымға негіз-делген ауыспалы егістерді қолдану арқылы қол жетеді.

Ауыспалы егісте азотпен және көңмен қоректенуде ерекшелігі бар дақылдардың ауысуын қолдану арқылы қоректік заттарды жақсы пайдалануға болады. Мысалы, бұршақ тұқымдас өсімдіктер азот жинайтын топқа жатады, өйткені олар ауадағы азотты түйнек бактериялар арқылы пайдаланады және олардың дамуы азот тыңайтқышын енгізуге немесе топырақтағы сіңірілген азот мөлшеріне байланысы аз.

Бұршақ тұқымдастарға (жоңышқа, беде, эспарцет және басқалары) қарағанда басқа екпе дақылдар, оның ішінде астық тұқымдастар қарама-қарсы, бұларда ауа азотын пайдаланатын қабілет жоқ _: Олар топырақ азотымен қоректенеді, астық тұқымдастар түсімі қанша жоғары болса, топырақтан сонша азотты әкетеді. Бұршақ тұқымдастар мен астық тұқымдастарды ауысты-рып отырып қосымша азот тыңайтқышын қолданбай-ақ, сонымен бірге топырақтағы оның қорының таусылуына жол бермей-ақ, түрақты түрде азоттың жеткілікті мөлшерімен қамтамасыз етеді.

Тағы бір жол - азоттың, фосфордың және калийдің әр түрлі мөлшерін, түрліше тереңдіктен қоректенетін дақылдарды ауыстыру, мысалы, картоп пен қант қызылшасы астықпен салыстырғанда өніммен бірге калийді үш есе артық әкетеді.

Арамшөптерді уақытында толық жою, кез келген аймақта және кез-келген топырақта қоректік заттардың өнімсіз жоғалуын ескертетін қажетті шарт.

Әсімдіқтердің ауадан қорейтенуі - олардың жапырақта-рын-дағы «устицалар» деп аталатын түтікшілер арқылы жүзеге асады. Өсімдіктер ауадан көмірқышқыл газын, ал топырақтан су және қоректік заттарды алу арқылы күрделі органикалық зат түзеді. Өсімдіктердің ауадан қоректенуі жарық, жылулық, ылғалдық және қоректік заттар қатысуымен өтетін күрделі процесс болып табылады. Өсімдіктердің топырақтан (тамырмен) қоректенуі, олардың ауадан қоректенуімен тығыз байланысты. Өсімдіктер өздеріне органикалық заттарды ауадан көміртегін пайдалану арқылы тамырларына түзеді.

КЛИМАТ ЖӘНЕ ТОПЫРАҢ ЖАҒДАЙЛАРЫ

АГРОМЕТЕОРОЛОГИЯЛЫҢ ЖАҒДАЙЛАР ЖӘНЕ АУА РАЙЫН БОЛЖАУ

-^ Ауыл шаруашылығында істейтін әрбір қызметкер жергілікті жердің климат ерекшеліктерін, ауыл щаруашылық дақылдары өзінің өсіп-жетілуінің Әр кезеңінде жарықты жылылықты және ылгалды қандай дәрежеде қажет ететінін білуге тиіс.

Қазақ ССР территориисыпда 350-ге жуық метеорологиялық станциялар мён жүздеген метепостылар жұ-мыс істейді. Бұлардыц материалдары қорытылып ай сайынғы және жыл сайынгы метеорологиялық жинақ, климат анықтамалыгы, ойлыстық агроклимат анықта-малықтары және жыл сайынғы агрометеорологиялык жинақ түрінде бастырылып шығарылады.

Дақылдар мен сорттарды іріктеп алу, тұқым себу және отырғызу, егін жинау мерзімдерін белгілеу, қолданылатын агротехникалық әдістерді таңдап алу, мал шаруашылығының бағытын белгілеу, мал тұқымдарын аудандастыру, міне, осылардың бәрі жергілікті топырақ-климат жағдайларына сәйкес жүргізілуге тиіс.

Өсіп-жетіду кезіндегі термикалық шарттар көрсеткіштерінің бірі - бұл кезеңдегі (көктемдегі орта тәулік-тік + 10 градус тұрақты температурадан осы шектен күзде ауысу уақытына дсйіпгі) қолайлы температураның жиынтыгы болып саналады.

1-таблицада ауыл шаруашылық дақылдарының өсіп-жетілу кезеңінде, оған қажетті ауаның қолайлы темпе-ратурасыныц жиынтығы келтірілген.

Егістік то рағының температурасы жылылықты

жақсы көретін кепТеген дақылдар үшін тұқым_ көктеп шығатын кездегі бастапқы температура тұқым себілетін кездегіден біраз жогары болура тиіс, Әйтпесе өсімдіктің кектеп шығуы мықтап кешеуілдейді, ал ерте көктеген

Дақылдардың өсіп-жетілу кезінде жылылықты керек етуі (55° ендік үшін)

есімдік көктемгі суыққа шалдығады. Мысалы, темпера-тура 5-8 градусқа жеткенде қара құмық кектеп шыға бастайды. Дегенмен

тұқымды тұқым орналасатын терең-

діктегі топырақтың температурасы 14-15 градусқа жет-кенде сепкен дұрыс, сонда ол үсімейді.

Тұқым себуді кешіктіруге болмайды. Өйткені кешік-тірілсе топырақтың үстіңгі қабаты кеуіп кетеді де өсім-дік біркелкі есіп кектемейді, сирек болады.

2-таблица

Жылылықты жақсы көретін дақылдарды себу үшін

топырақтың тәулік ішіндегі орташа қолайлы температурасы

(градус есебімен, С)

3-таОлица

Ауыл шаруашылық дақылдарыкың өсіп-жетілудің әр түрлі

кезеңінде суыққа төзімділігі (өсімдік үстіпдсгі

температура беріліп отыр)

Жер бетінен 2 м биікте тұрған метеорологиялық буд-каның ең кем мөлшердегі температурасы жер бетінде болатын температурадан 3-4 градусқа дейін жоғары бо лады (З . -таблица) .

<■'""' Суықтың пайда болуы, түсу мерзімі, оның дәрежесі, /кпі-сиректігі рельефке және. сол жердің өсімдіктер дү-пінтіне байланысты. Сондықтан түрлі рельеср участок- і, і) і, ііі. 'і; і болатыи суық қаупін зерттеп отырудың зор лі. ші. і '. і, і бар (4 габлица),

Гвменде Квзакстаннык климат ерекшеліктерін бір-ш. і і. і анықтауға мұмкіндік беретін мәліметтер беріп

фМЫЗ, Бұл мәліметтер климат және агроклимат анық-

гамалығында бұдан гөрі толық келтірілді.

Топырақ температурасын өлшеу. Тұқым себудің қо-лайлы мсрзімдерін анықтау үшін жеке егістіктер бойын- ІХіа тұқым себер алдында топырақтың үстіңгі қабатының тсмпературасы жөнінде деректер болғаны жөн. Әсіресе /кы. /іылық сүйетін дақылдарды сепкенде осындай дерек-гер болғаны дұрыс. Осы мақсатпен әрбір шаруашылық таңертең сағат 9-10-да Шохиннің зерттеу термометрін қолданып топырақты тексереді. Термометрді тұқым сі-

---

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.

• Іс жүргізу
• Автоматтандыру, Техника
• Алғашқы әскери дайындық
• Астрономия
• Ауыл шаруашылығы
• Банк ісі
• Бизнесті бағалау
• Биология
• Бухгалтерлік іс
• Валеология
• Ветеринария
• География
• Геология, Геофизика, Геодезия
• Дін
• Ет, сүт, шарап өнімдері
• Жалпы тарих
• Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
• Журналистика
• Информатика
• Кеден ісі
• Маркетинг
• Математика, Геометрия
• Медицина
• Мемлекеттік басқару
• Менеджмент
• Мұнай, Газ
• Мұрағат ісі
• Мәдениеттану
• ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
• Педагогика
• Полиграфия
• Психология
• Салық
• Саясаттану
• Сақтандыру
• Сертификаттау, стандарттау
• Социология, Демография
• Спорт
• Статистика
• Тілтану, Филология
• Тарихи тұлғалар
• Тау-кен ісі
• Транспорт
• Туризм
• Физика
• Философия
• Халықаралық қатынастар
• Химия
• Экология, Қоршаған ортаны қорғау
• Экономика
• Экономикалық география
• Электротехника
• Қазақстан тарихы
• Қаржы
• Құрылыс
• Құқық, Криминалистика
• Әдебиет
• Өнер, музыка
• Өнеркәсіп, Өндіріс