Қазақстандағы туризмнің даму тарихы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3.4
І. Қазақстан Республикасындағы туризмнің теориялық негіздері
1.1.Қазақстан Республикасының географиялық орны, халқы және климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.8
1.2.Қазақстандағы қорықтар және ұлттық табиғи парктер ... ... ... ... .. .8.14
1.3. Қазақстанды зерттеген саяхатшылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.21
ІІ.Қазақстандағы туризмнің тарихы
2.1.Көне кезден қазіргі заманға дейінгі Қазақстандағы туризмнің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.29
2.2.Қазіргі кездегі Қазақстандағы туризмнің даму жағдайы ... ... ... ... .30.36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .37
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
І. Қазақстан Республикасындағы туризмнің теориялық негіздері
1.1.Қазақстан Республикасының географиялық орны, халқы және климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.8
1.2.Қазақстандағы қорықтар және ұлттық табиғи парктер ... ... ... ... .. .8.14
1.3. Қазақстанды зерттеген саяхатшылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14.21
ІІ.Қазақстандағы туризмнің тарихы
2.1.Көне кезден қазіргі заманға дейінгі Қазақстандағы туризмнің дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 22.29
2.2.Қазіргі кездегі Қазақстандағы туризмнің даму жағдайы ... ... ... ... .30.36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .37
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
Туризм тарихы ертеден басталады. Ол XIX ғасырдың аяғында пайда болып, осы қалпында қалыптасты. Қоғамдық қарым-қатынас пен техника және технологияның қарқынды даму кезеңінде — XX ғасырдың екінші жартысында туризм гүлдене дами түсті. Бүгін де туризм ірі капиталдарды, негізгі қаражаттарды және еңбек ресурсының ауқымды бөлігін іске қосқан, әлемдік валдық өнімнің 11 пайызына дейін орын алып отырған ірі әлемдік сала. Бұл жаһандану деңгейдегі салмақты саясат, үлкен ақша және ірі бизнес болып саналады.
Туризм үш ең ірі экспорттық салалардың құрамына автомобиль жасау және мұнай өндіру өнеркәсібінен кейін енеді. Туризм өз кезеңінде әлемдік шаруашылықтың ең қарқынды және өз шығынын өзі өтей алатын түрі болып саналады. Франция, Испания, Грекия, Түркия, Венгрия және Египет елдерінде туризм мемлекет бюджетіне өте үлкен кіріс кіргізетін негізгі экономиканың саласы болып табылады.
Егеменді Қазақстан да туризмнің дамуына мемлекет экономикасы мен қоғамында дәрежесін көтеруге көңіл бөлуде. Әлемдік нарықта Қазақстанның тур өнімдерінің қозғалысына әсер ететін туризм индустриясының дамуына және бұл мәселелерді қалыптастыру жөніндегі зерттеулер, сонымен қатар 1992 жылдан бері көптеген заңдар енгізілді. Қазақстанның қазіргі экономикасында туризм рөлі үздіксіз өсуде. Тек соңғы 2003 жылы елімізге келген туристер саны 229 014 адамды құрайды. Өкінішке орай, Қазақстанда туризм саласының әлі де тиімсіздеу екенін айта кетуге тиіспіз. Шығу туризмі бойынша қызмет көрсетілген туристердің жалпы саны — 94 692 адамды құрайды. Ішкі туризм - 98 332 адам көлеміңде. Ең төменгі көрсеткішті келу туризмі құрайды, ондағы адам саны — 44990. Бұны пайыз тұрғысынан қарасақ, шығу туризмі — 48% тең, ал келу туризмі тек 19% ғана көтерілген. Шығу және келу туризмінің арасында үлкен айырмашылық бар екенін сандар көрсетіп отыр, бұл Қазақстанда келу туризмін дамытудың қажеттілігін білдіреді.
Мақсаты: Осы танда Қазақстан Республикасында туризм индустриясын өркендету жөніндегі үлкен проблема туып отыр. Туризм саласы және жүйесі әлі қалыптаспаған кезде бүтін индустрия туралы не айтуға болады? Қоғам бұл мәселені айтып, жоғары деңгейге дейін сұрақ көтеруі тиіс.
Осы заманғы туризм индустриалды формасы бар, ұлттық экономиканың дамуының негізгі катализаторы болып табылатын, жаңа жұмыс орнын пайда болдыратын, ұлттық кірістің өсуіне әсер ететін, жергілікті халықтың тұрмысын көтеретін экономикалық құбылыс. Туризм саласында алдыңғы қатардағы шетелдің туризм индустриясын мысалға алсақ, оған салынған инвестициялардың тез өзін-өзі ақтауының ең жоғары тиімділігін көреміз. Бұл дегеніміз туризм өзі жетілген мемлекеттің экономикасына оң ықпалын тигізеді деген сөз.
Бұл жұмыстың өзектілігі Қазақстандағы туризмнің көне, орта және қазіргі жағдайлары қамтылды. Сонымен қатар дәл қазіргі уақытта Қазақстан қалаларындағы туризмнің әр түрлі салалары бойынша дамуы туралы қарастырылды. Қазіргі уақытта елімізде туризмді қарқынды дамыту үшін мамандар, кадрлар қажет. Келешекте ғарышкер туристерді ашық ғарыш кеңістігіне шығаруды және Айды айналдырып ұшыруды ұйымдастыру шаралары жүзеге асуы ықтимал...Қазақстанда туристік индустрияның біртіндеп қалыптасуы өлкетану негізінде іске асырылды. Туристік өлкетану табиғатты, еңбек өмірін, тұрмыс пен мәдениетті бір-бірімен байланыста, әсерде қарастырып, негізгі назарды өлкенің саяхат барысы кезінде байқалған ерекшеліктерді байқауға бағытталады.
Туризм үш ең ірі экспорттық салалардың құрамына автомобиль жасау және мұнай өндіру өнеркәсібінен кейін енеді. Туризм өз кезеңінде әлемдік шаруашылықтың ең қарқынды және өз шығынын өзі өтей алатын түрі болып саналады. Франция, Испания, Грекия, Түркия, Венгрия және Египет елдерінде туризм мемлекет бюджетіне өте үлкен кіріс кіргізетін негізгі экономиканың саласы болып табылады.
Егеменді Қазақстан да туризмнің дамуына мемлекет экономикасы мен қоғамында дәрежесін көтеруге көңіл бөлуде. Әлемдік нарықта Қазақстанның тур өнімдерінің қозғалысына әсер ететін туризм индустриясының дамуына және бұл мәселелерді қалыптастыру жөніндегі зерттеулер, сонымен қатар 1992 жылдан бері көптеген заңдар енгізілді. Қазақстанның қазіргі экономикасында туризм рөлі үздіксіз өсуде. Тек соңғы 2003 жылы елімізге келген туристер саны 229 014 адамды құрайды. Өкінішке орай, Қазақстанда туризм саласының әлі де тиімсіздеу екенін айта кетуге тиіспіз. Шығу туризмі бойынша қызмет көрсетілген туристердің жалпы саны — 94 692 адамды құрайды. Ішкі туризм - 98 332 адам көлеміңде. Ең төменгі көрсеткішті келу туризмі құрайды, ондағы адам саны — 44990. Бұны пайыз тұрғысынан қарасақ, шығу туризмі — 48% тең, ал келу туризмі тек 19% ғана көтерілген. Шығу және келу туризмінің арасында үлкен айырмашылық бар екенін сандар көрсетіп отыр, бұл Қазақстанда келу туризмін дамытудың қажеттілігін білдіреді.
Мақсаты: Осы танда Қазақстан Республикасында туризм индустриясын өркендету жөніндегі үлкен проблема туып отыр. Туризм саласы және жүйесі әлі қалыптаспаған кезде бүтін индустрия туралы не айтуға болады? Қоғам бұл мәселені айтып, жоғары деңгейге дейін сұрақ көтеруі тиіс.
Осы заманғы туризм индустриалды формасы бар, ұлттық экономиканың дамуының негізгі катализаторы болып табылатын, жаңа жұмыс орнын пайда болдыратын, ұлттық кірістің өсуіне әсер ететін, жергілікті халықтың тұрмысын көтеретін экономикалық құбылыс. Туризм саласында алдыңғы қатардағы шетелдің туризм индустриясын мысалға алсақ, оған салынған инвестициялардың тез өзін-өзі ақтауының ең жоғары тиімділігін көреміз. Бұл дегеніміз туризм өзі жетілген мемлекеттің экономикасына оң ықпалын тигізеді деген сөз.
Бұл жұмыстың өзектілігі Қазақстандағы туризмнің көне, орта және қазіргі жағдайлары қамтылды. Сонымен қатар дәл қазіргі уақытта Қазақстан қалаларындағы туризмнің әр түрлі салалары бойынша дамуы туралы қарастырылды. Қазіргі уақытта елімізде туризмді қарқынды дамыту үшін мамандар, кадрлар қажет. Келешекте ғарышкер туристерді ашық ғарыш кеңістігіне шығаруды және Айды айналдырып ұшыруды ұйымдастыру шаралары жүзеге асуы ықтимал...Қазақстанда туристік индустрияның біртіндеп қалыптасуы өлкетану негізінде іске асырылды. Туристік өлкетану табиғатты, еңбек өмірін, тұрмыс пен мәдениетті бір-бірімен байланыста, әсерде қарастырып, негізгі назарды өлкенің саяхат барысы кезінде байқалған ерекшеліктерді байқауға бағытталады.
1.Түркістан энциклапедиасы. Түркістан – 2000 жыл.
2. Дала мен Қала газеті.
3. Қазақ Ұлттық энциклопедиасы. Алматы – 2006 жыл.
4.KazTudyi-ҚазАқпарат-агенттіктері.
5.Жаңалықтар фабрикасы-агенттігі .
6.География. Ғ.С.Гарапова,Н.М.Жақанбаева. Алматы 2007
7.www.emil.ru сайты
8.WWW.Gооgl .kz cайты
2. Дала мен Қала газеті.
3. Қазақ Ұлттық энциклопедиасы. Алматы – 2006 жыл.
4.KazTudyi-ҚазАқпарат-агенттіктері.
5.Жаңалықтар фабрикасы-агенттігі .
6.География. Ғ.С.Гарапова,Н.М.Жақанбаева. Алматы 2007
7.www.emil.ru сайты
8.WWW.Gооgl .kz cайты
Жоспары
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І. Қазақстан Республикасындағы туризмнің теориялық негіздері
1.1.Қазақстан Республикасының географиялық орны, халқы және
климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-8
1.2.Қазақстандағы қорықтар және ұлттық табиғи
парктер ... ... ... ... .. .8-14
1.3. Қазақстанды зерттеген
саяхатшылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-21
ІІ.Қазақстандағы туризмнің тарихы
2.1.Көне кезден қазіргі заманға дейінгі Қазақстандағы туризмнің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22-29
2.2.Қазіргі кездегі Қазақстандағы туризмнің даму
жағдайы ... ... ... ... .30-36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 38
Кіріспе
Туризм тарихы ертеден басталады. Ол XIX ғасырдың аяғында пайда
болып, осы қалпында қалыптасты. Қоғамдық қарым-қатынас пен техника және
технологияның қарқынды даму кезеңінде — XX ғасырдың екінші жартысында
туризм гүлдене дами түсті. Бүгін де туризм ірі капиталдарды, негізгі
қаражаттарды және еңбек ресурсының ауқымды бөлігін іске қосқан, әлемдік
валдық өнімнің 11 пайызына дейін орын алып отырған ірі әлемдік сала. Бұл
жаһандану деңгейдегі салмақты саясат, үлкен ақша және ірі бизнес
болып саналады.
Туризм үш ең ірі экспорттық салалардың құрамына автомобиль
жасау және мұнай өндіру өнеркәсібінен кейін енеді. Туризм өз кезеңінде
әлемдік шаруашылықтың ең қарқынды және өз шығынын өзі өтей алатын түрі
болып саналады. Франция, Испания, Грекия, Түркия, Венгрия және Египет
елдерінде туризм мемлекет бюджетіне өте үлкен кіріс кіргізетін
негізгі экономиканың саласы болып табылады.
Егеменді Қазақстан да туризмнің дамуына мемлекет экономикасы
мен қоғамында дәрежесін көтеруге көңіл бөлуде. Әлемдік нарықта
Қазақстанның тур өнімдерінің қозғалысына әсер ететін туризм
индустриясының дамуына және бұл мәселелерді қалыптастыру жөніндегі
зерттеулер, сонымен қатар 1992 жылдан бері көптеген заңдар енгізілді.
Қазақстанның қазіргі экономикасында туризм рөлі үздіксіз өсуде. Тек
соңғы 2003 жылы елімізге келген туристер саны 229 014 адамды құрайды.
Өкінішке орай, Қазақстанда туризм саласының әлі де тиімсіздеу екенін
айта кетуге тиіспіз. Шығу туризмі бойынша қызмет көрсетілген
туристердің жалпы саны — 94 692 адамды құрайды. Ішкі туризм - 98 332 адам
көлеміңде. Ең төменгі көрсеткішті келу туризмі құрайды, ондағы адам саны —
44990. Бұны пайыз тұрғысынан қарасақ, шығу туризмі — 48% тең, ал келу
туризмі тек 19% ғана көтерілген. Шығу және келу туризмінің арасында үлкен
айырмашылық бар екенін сандар көрсетіп отыр, бұл Қазақстанда келу туризмін
дамытудың қажеттілігін білдіреді.
Мақсаты: Осы танда Қазақстан Республикасында туризм индустриясын
өркендету жөніндегі үлкен проблема туып отыр. Туризм саласы және жүйесі әлі
қалыптаспаған кезде бүтін индустрия туралы не айтуға болады? Қоғам бұл
мәселені айтып, жоғары деңгейге дейін сұрақ көтеруі тиіс.
Осы заманғы туризм индустриалды формасы бар, ұлттық экономиканың
дамуының негізгі катализаторы болып табылатын, жаңа жұмыс орнын пайда
болдыратын, ұлттық кірістің өсуіне әсер ететін, жергілікті халықтың
тұрмысын көтеретін экономикалық құбылыс. Туризм саласында алдыңғы қатардағы
шетелдің туризм индустриясын мысалға алсақ, оған салынған инвестициялардың
тез өзін-өзі ақтауының ең жоғары тиімділігін көреміз. Бұл дегеніміз
туризм өзі жетілген мемлекеттің экономикасына оң ықпалын тигізеді деген
сөз.
Бұл жұмыстың өзектілігі Қазақстандағы туризмнің көне, орта және
қазіргі жағдайлары қамтылды. Сонымен қатар дәл қазіргі уақытта
Қазақстан қалаларындағы туризмнің әр түрлі салалары бойынша дамуы
туралы қарастырылды. Қазіргі уақытта елімізде туризмді қарқынды дамыту
үшін мамандар, кадрлар қажет. Келешекте ғарышкер туристерді ашық ғарыш
кеңістігіне шығаруды және Айды айналдырып ұшыруды ұйымдастыру шаралары
жүзеге асуы ықтимал...Қазақстанда туристік индустрияның біртіндеп
қалыптасуы өлкетану негізінде іске асырылды. Туристік өлкетану табиғатты,
еңбек өмірін, тұрмыс пен мәдениетті бір-бірімен байланыста, әсерде
қарастырып, негізгі назарды өлкенің саяхат барысы кезінде байқалған
ерекшеліктерді байқауға бағытталады.
І.Қазақстан Республикасындағы туризмнің теориялық негіздері
1.1.Қазақстан Республикасының географиялық орны, халқы және
климаты
Қазақстан Республикасы – ұлан-байтақ, қуатты ел. Жер қойнауында да, жер
бетінде де тұнып жатқан байлық мол. Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние
жүзіндегі ең ірі он мемлекеттің қатарына жатады.
Қазақстан 1920 жылы 26 тамызда құрылды және алғашқы кезде Қырғыз АКСР-і
деп аталған. КСРО құрамына 1936 жылы он бес одақтас республиканың бірі
болып кірді.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі мемлекеттік егемендік
туралы Декларациясын қабылдады. Содан бері 25 қазан Республика күні болып
жарияланды. Ал 16 желтоқсан – Тәуелсіздік күні.
Қазақстан Республикасы – егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болғандықтан,
1991 жылдың 21 желтоқсанында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД), ал
1992 жылдың 2 наурызында Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып кірді.
Өзіміздің егемендік құқымызды негізге ала отырып, 1995 жылы 30 тамызда
Конституция (Ата заң) қабылданды. Ата заңды құрметтеу, жақсы білу және
мүлтіксіз орындау – әрбір азаматтың қасиетті борышы. Оның қағидалары заңды
түрде қорғалады.
Конституция бойынша мемлекет басшысы және ең жоғары лауазым иесі –
Президент.
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент
екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата – Сенат, төменгі палата – Мәжіліс деп
аталады. Атқару қызметін Үкімет орындайды. Әкімшілік-аумақтық жағынан
Қазақстан 14 облысқа, 160 ауданға бөлінеді. Мұнда 85 қала, 200-ден аса қала
типтес кент бар.
Мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Республикада 131 ұлт пен ұлыстың өкілдері
тұрады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Жарлығына сәйкес
1997 жылы Қазақстанның астанасы Алматыдан Ақмолаға көшірілді. 1998 жылы 6
мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан жерінде де басқа
республикалардағыдай, көптеген саяси-әлеуметтік өзгерістер болды. Қазақ
халқының ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке қолы жетті.
Бүгінде Қазақстан Республикасы жас болса да дүниенің 145 мемлекетімен
сыртқы сауда байланыстарын орнатқан. Әлемнің 122 мемлекетімен экспорттық,
115 мемлекетімен импорттық тауар алмасуын жасайды.
Қазақстанның географиялық орны. Қазақстан аумағы 2724,9 мың км2-ге тең.
Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің
қатарына жатады. Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Аустралия, Үндістан
және Аргентинадан кейін 9-орын алады. Біздің еліміз Франциядан 5 есе,
Италиядан 9 есе, Англиядан 11 есе үлкен. Мысалы, республика жеріне
Ұлыбритания, Франция, Испания, Германия, Аустрия,
Нидерланды және Жапония мемлекеттері сыйып кетер еді.
Республиканың халқы 15 млн адам. Қала халқының үлесі 56%-ды құрайды.
Қазақстан халқының орналасу тығыздығы 1 шаршы километр жерге 5,4 адамнан
келеді.
Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан, екі дүние бөлігін
қамтиды. Кіші батыс аймағы Еуропада, ал көлемді шығыс аймағы Азияда
жатыр. Жайық өзенінің екі жағында орналасқан Атырау қаласы
тұрғындарының Еуропа мен Азияға күнде саяхат жасауға мүмкіндіктері
бар. Мұндай мүмкіндік, сонымен қатар Ресейде де бар. Республика жерінің
шеткі нүктелері 55°26' – 40°56' с. е. және 45°27' – 87°18' ш. б. аралығында
орналасқан.
Физикалық-географиялық жағдайы тұрғысынан, Қазақстан Тынық мұхит пен
Атлант мұхитынан, сондай-ақ Үнді мұхиты мен Солтүстік Мұзды мұхитынан
бірдей дерлік қашықтықта орналасқан. Оның мұхиттардан шалғай жатуы әрі
аумағының үлкендігі климатының өзіндік ерекшелігін қалыптастырады.
Қазақстан батысында – Еділдің төменгі ағысынан, шығысында – Алтай
тауларының етегіне дейін 3000 км-ге, солтүстіктегі – Батыс Сібір
жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне дейін
1600 км-ге созылып жатыр.
Сөйтіп, республиканың географиялық орны оның табиғат жағдайларын
анықтайды. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік
ендіктерінде орналасқан. Дәл сол ендіктердегі Шығыс Еуропа қоңыржай
континенттік климатымен, ал Батыс Еуропа субтропиктік климатымен
ерекшеленсе, Қазақстан шұғыл континенттік климатымен көзге түседі.
Қазақстан аумағы табиғатының бір шетінің екінші шетінен айырмашылығы
үлкен. Мысалы, оңтүстіктегі тау етектерінде шие мен өрік гүл атқан
кезде, республиканың солтүстігінде әлі суық, қарлы боран соғып тұрады.
Қазақстан жерінде қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия тоғысып жатқандай.
Географиялық орнына қарай республика жерінде орманды дала, дала, шөлейт
және шөл зоналары қалыптасқан. Республиканың батыс шеті (45°27' ш.б.)
Эльтон және Басқұншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87°18' ш.б.)
Бұқтырма өзенінің бастауына сай келеді. Ендік бойымен батыстан шығысқа
қарай, материк ішіне тереңдеген сайын, климаттың континенттігі арта
түседі. Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс таулы өңірлерінде
ландшафттардың күрделене түсетін алуан түрлі биіктік зоналары
байқалады. Қазақстанның географиялық орнына байланысты барлық
өңірлерінде жылдың төрт мезгілінің ауысуы айқын байқалады.
Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ
өзені және Еділ – Дон каналы арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға
алады. Еліміздің көп бөлігі жазық, үстіртті болып келеді. Ол алуан
түрлі шаруашылық жұмыстарын дамытуға мүмкіндік береді.
Шекарасы. Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы 15000 км-ден астам,
оның 12000 км-ге жуығы құрлық арқылы, ал 3000 км-ден астамы
Каспий және Арал теңіздері арқылы өтеді.
Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте (6467 км)
Ресеймен шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньға (Хантәңірі
массивіне) дейінгі 1460 км-ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай
Халық Республикасымен арадағы мемлекеттік шекараға сай келеді. Ал
оңтүстігінде тәуелсіз дос мемлекеттер: Түрікменстанмен – 380 км,
Өзбекстанмен – 2300 км және Қырғызстанмен – 980 км шектеседі. Республиканың
шекарасы батысында – Каспий маңы ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының біраз
жерін, солтүстігінде Батыс Сібір жазығының оңтүстігін; оңтүстігінде Тұран
ойпатын, ал шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтайдың батыс бөлігінің, Сауыр,
Тарбағатай жоталарының, Жоңғар Алатауының негізгі бөлігін және Тянь-
Шаньның солтүстік жоталарын басып өтеді. Республика шекарасы кей
жерлерде Каспий және Арал теңіздерінде, Алтай және Тянь-Шань
тауларында табиғи шепке сай келеді.
Климаты. Қазақстанның климатының шұғыл континенттілігі мен
құрғақшылығы географиялық орны мен мұхиттан алыс жатуына байланысты.
Солтүсьігінде қоңыржай суық, жазы қоңыржай жылы, оңтүстігінің қысы
жылы, жазы ыстық және құрғақ. Климаты үш климат түзуші
факторлардың әсерінен қалыптасады. Олар күн радиациясы, атмосфера
циркулияциясы және географиялық орын. Қазақстан климатының
қалыптасуына арктикалық, қоңыржай теңіздік және тропиктік ауа
массалары әсер етеді. Қазақстандағы ең суық ай-қаңтар, ең жылы ай-
шілде. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -19*С оңтүстікте
-2*С, кей күндері солтүстік-шығыста -54*С-ге дейін барады. Шілденің
орташа температурасы солтүстікте +9*С, оңтүстікте +28*С +30*С, ең
жоғарғы температура солтүстікте +41*С,оңтүстікте +47*С болып келеді.
Радиациясы. Жиынтық радиация мөлшері солтүстіктен-оңтүстікке қарай
4200-5500МДжм тең.
Ауаның қысымы. Қысымның әр түрлі болуына жер бетіне күн
жылуының әркелкі таралуы себепші болады. Атмосфералық қысым ауаның
жер бетіне, барлық заттарға түсіретін күші.
Қыста – ауаның қысымы жоғары.
Жазда – ауа қысымы төмен.
Қоңыржай, тропиктік, арктикалық ауа массаларды жыл бойы республика
аумағында өтеді.
Жел – атмосферадағы ауаның жер бетіне параллель бағытта қозғалуы.
Жел атмосфера қабатында қысымның біркелкі таралмауынан пайда болады,
әрі жоғарғы қысымнан төменгі қысымға қарай бағытталады. ҚР-да
кездесетін желдер: Сайқан, Ебі, Шілік, Арыстанды-Қарабас, Қордай,
Мұғалжар желдері. Жоңғар қақпасында үнемі жел соғады.
Ебі желі-Жетісу солтүстік-шығыстан Ебінұр көлінен Жетісу Жоңғар
қақпасы арқылы соғатын сұрапыл дауылды жел. Ебі желі – жоғарғы
қысымды антициклон мен төменгі қысымды циклонның тоғысуынан болады.
Сайқан желі – Жоңғар қақпасынан Орталық Азияға қарай соғады,
жылдамдығы 50-60мсек. Қыркүйек, сәуір айларында желдің басымдылығы
байқалады.
Қазақстанның ауа-райы температураның қатты тербелісі және жауын-
шашын мөлшерінің аздығымен айқындалады. Жауын-шашынның орташа жылдық
мөлшері 130-1600мм аралығында. Жауын-шашын ең көп түсетін жер-Батыс
Алтай тауы (1600мм).
Жылдық жауын-шашын мөлшерінің булануға қатынасын ылғалдану
коэффициенті деп атайды.
1.2.Қазақстандағы қорықтар және ұлттық табиғи парктер
Мемлекеттік табиғи қорық қоры – қоршаған ортаның табиғи эталондар,
реликтілері, ғылыми зерттеулерге, ағарту білім беру ісіне, туризмге және
рекреацияға арналған объектілері ретінде экологиялық, ғылыми және мәдени
жағынан ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған аумақтарының жиынтығы.
Қорықтардың басты мақсаты – табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы
тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен қоса сақтау, табиғат
кешендерінің табиғи даму заңдылықтарын анықтау. Соңғысы адамның шаруашылық
әрекетінен табиғатта болатын өзгерістерді болжау үшін аса қажет.
Қазақстан қорықтар саны жөнінен ТМД-ға кіретін республикалар арасында 16-
шы орын алады. Дегенмен, республика жерінің көлеміне шаққанда қорықтар
үлесі жөнінен 13-ші орында. Бұл Қазақстан секілді ұлан-байтақ республика
үшін қорықтар көлемінің әлі де болса аз екендігін көрсетеді. Қазіргі кезде
нақты 9 қорық жұмыс істейді. Бұлар, әрине, Қазақстан табиғатының алуан
түрлі табиғат жағдайларын толық көрсету үшін жеткіліксіз. Сондықтан
болашақта ғалымдардың, табиғатты қорғау қоғамы өкілдерінің ұсынуымен тағы
15 қорық ұйымдастырылмақшы.
Ақсу-Жабағылы қорығы 1927 жылы ұйымдастырылды. Бұл – Қазақстандағы
ертеден келе жатқан қорық. Қорық Оңтүстік Қазақстан облысының Талас Алатауы
мен Өгем жотасында 85,4 мың га-дан астам жерді алып жатыр. Қорық төрт
биіктік белдеуді қамтиды.1500 м биіктікке дейінгі төменгі белдеу өзіне тән
өсімдіктері мен жануарлар дүниесі бар дала, 1500–2000 м – даланың шалғынды,
бұталы ағаш өсімдіктері өседі. Мұнда ағаш тәрізді арша (биіктігі 20 м
аралығында), бадам бұтасы, жабайы жүзім, жабайы алма және басқа да оңтүстік
өсімдіктері өседі. Жануарлардан мұнда елік, қарақұйрық, борсық, бұғы,
қабан, ақ тырнақты аю және т.б. жануарлар кездеседі.
2000–2300 м биіктікте субальпі шалғыны жатыр. Бұл белдеуде төселіп
өсетін түркістан аршасынан басқа ағаш өсімдіктері жоқ. Онда таутеке,
ілбіс, суыр, шақылдақтар, ал құстардан ұлар, кезеген торғай, шауқарға,
қозықұмайлар мекендейді. Қорықтың аумағында өсімдіктердің 1404 түрі бар.
Құстардың 239 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 9 түрі және сүтқоректілердің
51 түрі, балықтың 2 түрі бар екені есепке алынды. Сүтқоректілерден қорғауға
алынған аса бағалысы арқар, сібірдің таутекесі, бұғы, елік, жыртқыштардан
ілбіс, ала мысық, борсық. Ең жоғарғы белдеу – биік таулы қарлы және мұзды
шыңдар. Бұлардан аңғарларға құлап ағатын көбікті сарқырамалы тау өзендері
басталады. Қорықтың Қаратау жотасы беткейлерінде палеонтологиялық филиалы
бар. Бұл өңір 120 млн жыл бұрын теңіз түбі болған. Қазір оның орнында әр
түрлі сирек кездесетін балықтар мен былқылдақ денелілердің, юра дәуіріндегі
өсімдіктердің таңбалары сақталған. Қорықтың бұл бөлігінің органикалық дүние
эволюциясын зерттеу үшін ғылыми маңызы бар.
Наурзым қорығы 1934 жылы ұйымдастырылған. Бұл Қостанай облысының Наурзым
ауданында орналасқан. Мұның аумағы 87,7 мың га жерді алып жатыр. Қорықта
көптеген көлдер бар, бетегелі тың дала қорғауға алынып зерттелуде, бұл
көлдердің жағасында бұрыннан шоқ-шоқ қарағай сақталып келген. Қорық
көлеміне Наурзымдағы Қарағай мен Тірсек орманы да кіреді. Ең оңтүстіктегі
сор топырақта қарағай сирек өскен. Қорықтағы сор топырақта алуан түрлі
қайың ағаштар, тек Қиыр Шығыста ғана кездесетін малиус боката алмасының
жабайы түрлері өседі.
Табиғат жағдайының әр түрлілігіне байланысты, таяу жатқан азғана
үлескінің өсімдігі мен жануарлар дүниесі әр алуан келеді. Мұнда даланы,
орманды және суаттарды мекендейтін жануарлар кездеседі. Поляр фауналары мен
флораларының өкілдері жылылықты сүйетін өсімдіктер және жануарлар сияқта
жерсініп кеткен. Онда тұяқтылардан қабан, елік, кеміргіштерден суырлар, ақ
қояндар және жыртқыштардан қарсақ, түлкі, борсық, күзен, ақ тышқан
кездеседі. Қорықта сүтқоректілердің 42 түрі, құстардың 286-ден астам түрі,
балықтың 6 түрі, 687-ге жуық өсімдік түрі кездеседі.Аппақ қардай аққулар,
шағалалар, бірқазандар мен үйректер қаптап жүреді.
Алматы қорығы 1961 жылы құрылған. Аумағы 71,7 мың га-ға жуық, әр түрлі
ландшафт зоналарында жатыр. Бұған мәңгі қар мен мұз жамылған, беткейлері
шөптер мен ағашқа бай Іле Алатауы мен жағасында құмды шөлі бар Іле өзенінің
атақты әнші тауы Аққұм-Қалқан (биіктігі 100 м-ден асатын құм төбе)
жатады. Көктеректі нудан тұратын жапырақты ормандар, долана, жабайы алма
және өрік ағаштары 1800–2000 м биіктікке дейін көтеріледі. 2500 м
биіктіктен жоғарыда Тянь-Шань шыршасынан тұратын шыршалы орман белдеуі
орналасқан. Одан да жоғары, қарлы-мұзды белдеуде, субальпі және альпі
шалғындары болады. Қорықтың жануарлар дүниесі алуан түрлі, мұнда 39 түрге
жуық сүтқоректілер мен 200-ден астам құстардың, 965 өсімдік түрі бар.
Шыршалы орманда бұғы, елік, Тянь-Шань сілеусіні, барыс, борсық, түлкі,
қасқырлар мекендейді. Орман шекараларындағы биік шыңдар мен құздарда арқар
мен таутеке көп. Соңғы уақыттарда қорықта тиін, сасық күзен өсірілетін
болды. Қорықта құстардың ең көбі: ұлар, кекілік, бұлдырық, Іле өзенінің
бойындағы тоғайларда қырғауылдар, тарғақтар мекендейді.
Барсакелмес қорығы Арал теңізінің солтүстік-батыс бөлігіндегі өзі аттас
шөлейтті аралда орналасқан. Қорық 1939 жылы ұйымдастырылған. Жалпы көлемі
16,8 мың га. Ондағы мақсат – жалпы табиғат кешенімен қатар саны азайып бара
жатқан ақбөкен мен қарақұйрықты қорғау болды. Бұрын Аралда жоғары сатыдағы
өсімдіктердің 250-ден аса түрі өссе, соңғы кезде олардың саны тіпті азайып,
кейбіреулері жойылып кету қаупінде. Қорыққа шөлді аймаққа тіршілік етуге
бейімделген жануарлар тән. Негізгі қорғалатын аңдар: ақбөкен, қарақұйрық
және құлан. 1953–1964 жылдар аралығында 9 құлан Түрікменстанның Бадхыз
қорығынан осында әкелініп жіберілген. Соңғы жылдары биологиялық жүргізілген
сынақтардың салдары да Аралдың экологиялық жағдайын күрделендіріп, қорықтың
біраз жануарларын көшіруге тура келді (мысалы, құланды).
Қорғалжын қорығы 1968 жылы құрылған. Қорық Ақмола облысының 259 мың га
жерін алып жатыр. Оған тың даланың (38 мың гектар) қол тимеген, түрен
түспеген жерлері, сондай-ақ Қорғалжын және Теңіз (199 мың гектар) көлдері
кіреді. Бұл жерлер дүниежүзілік маңызы бар су қоймасы мен жайылымдар
тізіміне енгізілген.
Қорықтың жануарлар дүниесі дала зонасына тән. Сүтқоректілердің 41 түрі,
құстардың 315 түрі, балықтың 14 түрі, өсімдіктің 343 түрі кездеседі. Олар:
суыр, дала алақоржыны, су егеуқұйрығы, қосаяқтар және басқалар. Қорғалжың
көлінің қамыс нуларында қабандар мекендейді. Көл жиегінің қара суларында
үйрек, қаз және басқа суда жүзетін құстар сансыз көп. Теңіз көлінде
мыңдаған қоқиқаз ұя салады. Бұл дүние жүзінде сирек кездесетін, ең
солтүстікке ұя салатын құс. Қорғалжың көлдерінде үшкір тұмсықты сұқсыр
мекендейді, ол балапандарын суда қалқып жүзіп жүрген ұяда басады. Содан
кейін балапандарды ұзақ уақыт арқасына салып жүзеді, тіпті олармен бірге
суға да сүңгиді. Теңіз-Қорғалжын көлдеріне көктем кезінде көптеген су
құстары жиналады. Осының арқасында бұл қорық дүние жүзіне әйгілі болып
отыр. Ол ЮНЕСКО-ның тізіміне ерекше қорғалатын батпақты-шөлді ландшафт
ретінде енген. Қорықта суда жүзетін құстардың тіршілігін зерттеу жөнінде
үлкен ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп, музейлер, хайуанаттар бағына
арналған материалдар жинастырылады.
Марқакөл қорығы 1976 жылы құрылған. Қорық солтүстігінде Қазақстан
Алтайының Күршім жотасы мен оңтүстігінде теңіз деңгейінен 1447 м
биіктіктегі Азутау жотасы аралығындағы аса әсем Марқакөл шегінде
орналасқан. Қорықтың жалпы ауданы 75 мың га, оның 44 мыңын көл айдыны
құрайды. Өкінішке орай, шығысында 1,5 мың га жер көлдің аса маңызды бөлігі
бола түрса да, қорыққа енбеген. Қорық ауданындағы климат қатаң континентті.
Мұндағы Қазақстан аумағы үшін ең төмен қаңтардың орташа температурасы –26°
–27°С, ал кейде аяз –55°С-қа дейін жетеді. Шілденің орташа температурасы
+14° +17°С, ең жоғарғысы +30°С-қа жетеді. Жауын-
шашынның жылдық мөлшері 400 мм-ге жуық түседі.
Көлге 27 кішігірім өзендер, жылғалар құяды, ал одан бір ғана өзен
Ертістің оң саласы – Қалжыр ағып шығады. Дәрілік өсімдіктерден аралий мен
алтын тамыр кездеседі. Қорықта сүтқоректілердің 58 түрі мекендейді, оның
ішінде аю, сілеусін, бұғы, арқар, қасқыр және құстың 260-ге жуық түрі бар,
оның ішінде қарақұтан, аққу, суқұзғындар да кездеседі. Көлде балықтың
бірнеше түрі: мөңке, майқан, талма, теңге бар. Бұлардың ішінде ең бағалысы
мөңке, оның еті өте дәмді. Өсімдіктің 721 түрі кездеседі.
Үстірт – республикадағы ең жас қорықтың бірі. Ол Маңғыстау облысында
1984 жылы құрылды. Ауданы 223,3 мың га республикадағы ең үлкен бұл қорық
Үстірт жерінде орналасқан. Климаты солтүстік шөл зонасына тән: жазы ыстық,
ұзақ, қысы қатаң, жауын-шашын мөлшері тым аз (жылына 120 мм). Қорықты
ұйымдастырудағы мақсат Қазақстандағы Қызыл кітапқа тіркелетін шөл
зонасындағы 12 түрлі аң мен құстарды қорғау мен сақтау. Жануарлар арасынан
қорғауға жататыны: жабайы қойдың ерекше түрі – үстірт муфлоны және
қарақұйрық, ұзын тікенді кірпі, шұбар күзен, төрт жолақты қарашұбар жылан.
Құстардан ұялайтыны: қарабауыр шіл, кекілік, ителгі, шөл кекілігі. Қорықтың
аумағында бір кезде осы арада кеңінен тараған жыртқыш ірі мысық қабылан мен
құланның санын қалпына келтіру белгіленді. Өсімдіктен қорғауға тұратын аса
маңыздысы жұмсақ жемістік (қалдық және монотип бұталар), иіссіз катрана,
үстірт таспасы. Ғалымдар шөлдің қатаң климат жағдайына бейім жануарлар мен
өсімдіктің өмір сүруін зерттеу үшін ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізбекші.
Батыс Алтай қорығы 1992 жылы құрылған, ауданы 56 мың га. Қорық Шығыс
Қазақстан облысы Глубокое ауданында орналасқан. Алтай тау жүйесінің
қазақстандық бөлігінің солтүстік-батыс жағын, Холзун, Көксу және Иванов
жоталарын қамтиды. Батыс Алтайға тән өсімдік жамылғысының бірнеше типі
(қылқан жапырақты ормандар, субальпі және альпі шалғындары) сақталған.
Қорықта жоғары сатыдағы өсімдіктердің 564, құстардың 131, сүтқоректілердің
50, балықтың 5 түрі кездеседі. Өсімдіктерден марал оты, алтын тамыр,
жануарлардан бұлғын, аю, құндыз, сусар және т.б. сирек аңдар кездеседі.
Алакөл қорығы 1998 жылы құрылған. Ауданы 20,7 мың га. Қорық Алматы
облысындағы Алакөл ауданында орналасқан. Атыраулық су – батпақты
ландшафтылары қорғалады. Құстардың 283 түрі (олардың 12-сі Қызыл кітапқа
енген), өсімдіктердің 323 түрі, сүтқоректілердің 40 түрі, қосмекенділердің
2 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 4 түрі бар. Қорықтың негізгі мақсаты
Алакөл жүйесіне енетін көлдерді мекендейтін су құстарын (аққу, реликт
шағала, қаз және т.б.) қорғау.
Ұлттық табиғи парктер елімізде қорғалатын ландшафтылардың жаңа түрі.
Олар әлі де толық өріс алып, дами қойған жоқ. Мұның қорықтардан
айырмашылығы – туристер мен тынығушылардың кіріп көруіне рұқсат етіледі.
Бірақ олардан табиғатты қорғау ретін сақтау талап етіледі.
Қазақстанда 5 ұлттық парк ұйымдастырылған. Еліміздегі алғашқы ұлттық
парк – Баянауыл ұлттық табиғи паркі. Ол 1985 жылы Павлодар
облысындағы Баянауыл орман шаруашылығының негізінде құрылған, ауданы 50,7
мың га. Парк аумағына енетін таулы-орманды ландшафтылары тамаша табиғат
ерекшеліктерімен көзге түседі. Қарағай, қайың ормандары өскен, гранитті,
үгіліп мүжілген Баянауыл таулары Сарыарқаның шөлейтті жазықтарында
орналасқан. Мұнда құстардың 54 түрі, сүтқоректілердің 54, балықтың 8,
өсімдіктің 438 түрі бар. Биік жері – Ақбет тауы, биіктігі 1026 м.
Табиғатының қолайлы жағдайына байланысты Баянауыл тауларын шөлді даладағы
таулы-орманды шұрат деп атайды. Бұл аймақ жаппай демалыс пен туризмнің
дамыған жері. Мұнда көптеген демалыс үйлері, емдеу мекемелері, туристік
базарлар орналасқан. Паркте ұзақ уақыт үгілу әрекетінен қайталанбас жартас,
шоқылар қалыптасқан. Олар сыртқы түріне орай Жалмауыз кемпір, Найзатас,
Тас және Ат басы, т.б. деп аталады.
Іле Алатауы ұлттық паркі 1996 жылы ұйымдастырылған. Ауданы 181,6 мың га.
Іле Алатауының солтүстік беткейінде Түрген шатқалынан бастап, батыста
Қаскелең асуына дейінгі ерекше ландшафтыларды қорғау және демалыс, тынығу
мақсатында пайдаланылады. Мұнда қорғауға аңның 43 түрі, құстың 138 түрі,
балықтың 8 түрі, өсімдіктің 1282 түрі алынды.
Қарқаралы ұлттық паркі. 1998 жылы құрылған. Ауданы 90,3 мың га.
Қарағанды облысындағы Қарқаралы ауданында орналасқан. Қарқаралы және Кент
тау жүйелерін қамтиды. Осында әйгілі Шайтанкөл орналасқан. Мұнда аңның 39
түрі, құстың 55 түрі, балықтың 11 түрі, өсімдіктің 68 түрі қорғалады.
Алтынемел табиғи ұлттық паркі 1996 жылы Алматы облысының Кербұлақ,
Панфилов аудандары жерінде орналасқан. Ауданы 212,1 мың га. Алтынемел тауын
қамтиды. Мұнда аңның 6 түрі (таутеке, қарақұйрық, құлан, қызыл қасқыр және
т.б.) сонымен бірге құстың 231 түрі, балықтың 30, өсімдіктің 1800 түрі
қорғауға алынған.
Көкшетау паркі (Ақмола облысы). Ол 1996 жылы ұйымдастырылған. Ауданы
135,8 мың га. Мұнда аңның 305 түрі, құстың 223, балықтың 22 түрі,
өсімдіктің 800 түрі қорғауға алынған.
Қорықшалар. Қорықшалардың ерекшелігі – мұнда табиғат нысандарының тек
жеке бөліктерін шаруашылыққа шектеп, белгілі бір мерзімде және қорғауға
алынған нысандарға зиян келтірмейтін мөлшерде ғана пайдалануға рұқсат
етіледі. Қазақстанда қазіргі уақытта жалпы ауданы 4600 мың га 80 қорықша
бар. Олар қорғалатын нысандарына байланысты геологиялық, ботаникалық,
хайуанаттар қорықшалары т.б. деп бөлінеді.
Геологиялық қорықшалар ерекше, сирек кездесетін геологиялық түзілістері
мен жер бедерінің пішіндері бар ландшафтыларды қамтиды. Ботаникалық
қорықшалар өсімдік жамылғысының ерекшелігіне қарай әр зонаның
ландшафтыларында орналасқан. Мұнда флораны сақтау және қалпына келтіру
жұмыстары жүргізіледі. Хайуанаттар қорықшалары жабайы жануарлар мен
құстардың миграциясының жолдарында орналасқан табиғат кешендерін қамтиды,
мұнда фаунаны толығымен қорғалынған. Қорықшалармен қатар, қоршаған ортаның
жай-күйіне қатысты ғылыми жұмыстар жүргізілетін биосфералық қорықтар,
резерваттар ұйымдастыруға болады. Елімізде болашақта оларды ұйымдастыру
жоспарланған.
Қазақстандағы маңызды мемлекеттік қорықшалар қатарына Алматы, Зеренді,
Рахман бұлағы, Балқаш маңы қорықшалары жатады.
Алматы мемлекеттік қорықшасы Алматы облысының оңтүстік-шығысында
орналасқан, ауданы – 724 мың га. Іле Алатауының 2000–4000 м биіктіктегі
шығыс бөлігін алып жатыр. Мұнда субальпілік және альпілік шалғынды орта
және биік таулы ландшафтылар басым, шыршалы ормандарды қамтиды. Өзен
бойларында ұсақ жапырақты қайыңды-көктеректі ормандар, тал мен жиденің
бұталы шоқтары, әр түрлі шөпті шалғындар өседі. Жануарлар дүниесінен:
сілеусін, қоңыр аю, қасқыр. түлкі, елік, арқар, таутекелер бар.
Зеренді мемлекеттік қорықшасы Ақмола облысында орналасқан, ауданы 39,5
мың га. Аумағының ерекшелігі – оқшау орналасқан гранитті таңғажайып
шоқылардың, жалдар мен бұйраттардың болуы. Қалың қарағайлы орман алқаптары
шалғындармен кезектесіп отырады. Қорықша аумағында табиғаты тамаша, балыққа
бай Зеренді көлі бар. Мұнда әр түрлі тұяқты және бағалы терілі аңдар (елік,
борсық, қоян, тиін, т.б.) және жабайы құстар (саңырау құр, қырғауыл )
тіршілік етеді.
Рахман бұлағы қорықшасы Шығыс Қазақстан облысының Қотан Қарағай ауданы
жерінде, ауданы – 109 га. Қорықша Алтайдың орталық бөлігінде орналасқан.
Оның құрамында бал қарағай мен самырсыннан тұратын Алтай тауының тайгалық
ландшафтылары енеді. Әсіресе 1738 м биіктікте тау арасында орналасқан
Рахман көлі тамаша табиғатымен таңдандырады. Көлден Арасан өзені ағып
шығады. Сәл төменірек тау беткейінен сарқырап құлап ағатын көптеген
бұлақтары бар. Сондай тау аңғарларының бірінде кремнийлі минералды суы бар
Рахман бұлағы орналасқан. Ыстық судың температурасы 40°С-қа дейін жетеді
және олар гранит-тақтатасты жыныстардан ағып шығады.
Балқаш маңы қорықшасы Алматы облысында орналасқан, ауданы 200 мың га.
Мұнда ұсақ төбелі құмды ландшафтылар басым. Негізгі өсімдік жамылғысын
жүзгін мен құм қарағанынан тұратын бұталы шоқтарымен Іленің атырауында
өсетін ақ сексеуіл құрайды. Өзен салаларында жайылма тоғайлары, қияқты-
қамысты шоқтар өскен. Тұяқты, бағалы терілі аңдармен су құстары қорғауға
алынған. Әсіресе қабандарды, қарақұйрық, ондатра мен жетісу қырғауылын
қорғау маңызды орын алып отыр.
Табиғат ескерткіштері. Қорғалатын табиғат нысандарының арасында табиғат
ескерткіштері көрнекті орын алады. Қазақстан аумағында табиғат
ескерткіштерінің сан алуан түрлері кездеседі. Олардың көпшілігі адамдардың
аяусыз әрекеттерінен жойылып кеткен. Қазіргі кезде сақталып қалған табиғат
көріністері өткен табиғат жағдайларынан, тарихтан хабар береді. Сонымен
табиғат ескерткіштері ғылыми, табиғи-тарихи, оқу-ағартушылық, мәдени-
эстетикалық маңызына қарай қорғалатын жеке табиғи нысандар. Әрбір табиғат
ескерткіштерінің көлемі 2 гектардан аспауы шарт. Маңызына қарай табиғат
ескерткіштері маңында шаруашылық әрекетке тыйым салынған.
Қазақстанда 24 табиғат ескерткіші, оның ішінде: Ертістің оң жағасындағы
Павлодар қаласының солтүстік-батысын ала Қаздың қайтуы, Алматы
облысындағы Шынтүрген шыршалы орманы және Шарын шаған тоғайын т.б.
атауға болады. Дегенмен, республикада ерекше қайталанбас нысандар 60-тан
астам. Болашақта табиғат ескерткіштері қатарына жаңадан Сауыр шыршалы
орманы, Көшқорған палеонтологиялық ескерткіші, Қарақия, Маралды
көлі, Мойылды көлі, Қарқаралы реликтің сфагнді батпағы, Сайбоздақ
қайыңды орманы, Тархан геологиялық кешені, Шарын каньоны сияқты
қайталанбас нысандар қосылмақшы.
1.3.Қазақстанды зерттеген саяхатшылар
Қазақ жері туралы ерте кездегі географиялық мағлұматтар
Қазіргі Қазақстан аумағын адамдар ерте заманнан бері мекен
еткен. Сондықтан елді мекеннің көне тарихы сол жердің табиғатының
тарихы болып есептелінеді. Табиғаттың тарихы сол аймақтағы мекендеген
халықтың тарихы бір-бірімен ұштасып жатқандықтан Қазақстан жеріндегі
көне тарихи ескерткіштердің сақталуы сол жердің табиғатының болмысын
анықтайды. Мұны палеолит дәуіріндегі қоныстардың орны дәлелдейді.
Қазақстан аумағындағы тас ғасырдың Қаратау маңынан, Еділдің сағасынан,
Бетпақдаладан, Бұқтырма өзенінің бойынан т.б. жерлерден табылған. Қола
дәуірінде Қазақстан металл қорытудың ежелгі орталықтарының біріне
айналған. Алтай, Қаратау, Жезқазған және т.б. жерлерден өндірілген
темір қорытылып, балқымалардан өткір жүзді құралдар, саймандар
жасалған.
Қазақстан туралы алғашқы деректі Геродот (б.з.б. V ғ.) өзінің
Тарихына кіргізген. Ол Каспий теңізінің алып жатқан орнын, оның
басқа сулармен жалғаспайтын тұйық алап екенін, солтүстіктен
оңтүстікке созыла біткен жалпы пішінін көрсеткен. Ғалым теңіздің
шығыс жағында қараса көз жетпейтін ұлан-ғайыр, жазық дала жатқанын,
Жайық өзенінен әрі қарай тастақты жерлер, заңғар таулар (Жалпы
Сырт, Орал тауы) барын жазған. Геродот жасаған Жер пішіні картасында
Сар (Еділ), Лик (Жайық), Сергис (Жем) өзендері бейнеленген. Бірақ олардың
атаулары мен пішінін көрсетуде көптеген дәлсіздіктер кездеседі. Бұдан
кейінгі Қазақстан жайлы мәліметтерді ежелгі Рим ғалымдары Страбон мен
Птоломей еңбектерінен кездестіреміз.
Страбон (б.з.б. 63–24 ж.) Каспий теңізін тұйық алап емес, Солтүстік
мұхиттың шығанағы санаған. Ол кезде теңіздің бәрі мұхитпен жалғасып жатады
деп ойлаған. Арал теңізін Каспийдің шығанағы (Скиф шығанағы) деп
есептеген. Ол Сырдария (Яксарт) мен Әмудария (Окс) жөнінде дұрыс мәлімет
қалдырған.
Птоломей (б.з. 90–160 ж.), негізінен, картографиялық бағыт ұстанған.
Ол өзінің Географияға жетекші атты еңбегінде жер туралы картографиялық
деректерді жинақтаған. Ол Геродот сияқты, Каспий теңізін тұйық алап
ретінде көрсеткен. Бірақ оның пішінін шығыстан батысқа қарай созылған
күйде қате бейнелеген. Сырдария мен Әмудария Каспийге құяды деп
есептеген. Арал теңізін (Оксиан) картаға түсірген. Алыс өлкелердің
картаға түсірілуіндегі қателіктеріне қарамастан, Птоломей ежелгі дүние
елдерін сызып бейнелеп, ендіктер мен бойлықтар бойымен көрсетуде, күннің
ұзақтығын анықтауда көп жаңалықтар ашты.
Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ–І ғасырларда Қазақстанға Қытай
саяхатшылары Чжан Цянь мен Сюань-Цзан келеді. Олардың жазбаларында
Жетісу бойының, оны мекендеген Үйсін елінің табиғаты мен тұрмысы,
Ақсу, Шу, Талас өзендері туралы мәліметтер сақталған. Осы және
басқа деректерді жинастырып, қытайлықтар сол кездің өзінде Орталық және
Орта Азияның картасын жасаған. Оған Жетісу, Сырдария, Талас алқаптары
кірген.
Ұлы Жібек жолы – адамзат өркениеті жасаған тарихи ескерткіштердің
бірі. Біздің дәуірімізден бұрынғы ІІ ғасырдан басталған бұл жол Еуропа
мен Азияның – Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырған көпір болған. Оның
Қазақстан жерін кесіп өтетін тұсында VІ ғасырдан бастап, екі бағыт:
Сырдария және Тянь-Шань жолдары бағыттары кең өрістеген. Бірінші жол
Қытайдан басталып, Шығыс Түркістан (Қашғар) арқылы Жетісуға, содан
Сырдарияны жағалап, Арал маңынан (Хорезм арқылы Маңғыстауға, Жайықтың
төменгі ағысына, Еділ мен Дон жағалауларына, Кавказға, Қара теңіз
жағалауы арқылы Таяу Шығыс пен Византияға) әрі қарай Батыс елдеріне
өткен (жоғарыдағы схеманы қараңдар). Бұл бағыттағы Батыс пен Шығысты
жалғастырған өзен Сырдария болған.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы сауда қалалары – Суяб, Навакет, Құлан,
Тараз, Аспара, Сығанақ, Отырар, Шауғар, Янгикент.
Екінші жол Шығыс Түркістаннан (Қашғардан) басталып, Жетісу (Шу, Іле
алқаптары) арқылы Жоңғар, Іле, Қырғыз, Талас Алатауларын жағалап,
Шашқа (Ташкентке) өткен. Одан Самарқан, Бұхара, Мерв арқылы Кіші
Азиямен, Византиямен жалғасқан. Бұл жолдағы қалалар – Суяб,
Баласағұн, Сайрам, Құлан, Тараз, Қойлық, Сауран. Бұл қалалар орта
ғасырларда Жапониядан, Корея мен Қытайдан Орталық Азияға, содан Ресей
мен Византияға сапар шеккен саудагерлер жолының орталықтары болған. Осы
жолмен әрлі-берлі ағылған елшілер, дипломаттар, саяхатшылар, көпес-
саудагерлер, діндарлар Орта Азия мен Қазақ өлкесін әлемге әйгіледі.
Қорқыт ата ескерткіші. Қорқыт ата (VІІІ–ІХ ғ-да Сыр бойында өмір сүрген)
– ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында
(Инал, Көл-Еркен, Қаңлықожа) уәзірлік қызмет атқарған.
Сырдария жағасында 1950 жылға дейін жергілікті халық қобыз атасы
Қорқытқа теліген мазар тұрған. Қорқыт мазарын 19 ғ-да Ә. А. Диваев пен
И. А. Кастенье зерттеді. 19 ғ-дың аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге
көшірілген. Сырдария арнасының ауытқуынан Қорқыт мазарының қалдығы 1960
жылы шайылып кетті.
1980 жылы Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км жердегі
байырғы Қорқыт ата мазары орнынан Қорқыт ата ескерткіші қайта
тұрғызылды.
Қазір Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы
елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта қолға
алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының ХХІV сессиясы Ұлы
Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын қабылдады. Оған Грекия,
Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Монғолия, Оман, Шри Ланка,
бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. Адамды қоршаған орта, жер мен
теңіз қорлары, Мәдениет және болашақ атты бағдарламалар бекітілді. Осы
бағдарламаларды іске асыруға қатысты 1991 жылы Қазақстанда Жібек жолы
атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де
қазірде Еуразия халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді
шешуде маңызы үлкен.
Қазақстан жері туралы орта ғасырлардағы георгафиялық деректер
Орта Азия мен Қазақстан жеріне ислам дінінің таралуына байланысты
VІІ–VІІІ ғасырлардан бастап араб саяхатшылары келе бастайды. Олар
қолжазбаларын қосымша сұрастырып білген мәліметтерімен толықтырып,
бірсыпыра деректер қалдырған. Олардың ішінде ибн Хордадбек, ибн Хаукаль,
әл-Истахри, әл-Масуди, әл-Идриси, ибн Фадлан еңбектері аса бағалы. Бұлардың
жолжазбаларында Фараб (Отырар), Тараз (Талас), Испиджаб (Сайрам), Сабран
(Сауран) қалалары мен Сырдария, Шу, Жайық, Жем өзендері жайлы
мәліметтер келтіріледі.
Әл-Истахри Арал теңізінің картографиялық бейнесін жасаған. Әл-Масуди
Хазар (Каспий) теңізі мен оған таяу шөл аймақтар жайлы жазған. Ибн-
Хаукаль Орта Азияның картасын сызған. Ибн-Фадлан Еділге саяхаты
кезінде (Х ғасыр) Батыс Қазақстан жерін басып өткен. Ол жазбаларында сол
өлкенің өзендері (Шаған, Жем, Сағыз, Ойыл, Жайық, Ырғыз т.б.) мен Үстірттің
жер бедері, табиғаты жайлы әңгімелейді. Саяхатшы Шалқар көлінде болған.
Солармен қатар, Қазақстан табиғатын танып білуде Шығыс үлгісінде
білім алған ортаазиялық оқымыстылардың да еңбегі зор. Олардың
ішінде әл-Фараби мен Махмуд Қашғари сияқты белгілі ғұламалар бар.
Әбу Наср әл-Фараби (Мухаммед ибн Мухаммед ибн Узлағ Тархани) (870–950)
Отырар (арабша аты – Фараб) қаласында туған. Бұл қала кезінде Орта
Азия мәдениетінің ірі орталығы болған. Жас кезінде осында тәрбие
алған әл-Фараби кейін Египет, Сирия, Ирак елдерінде болып, білімін
толықтырған. Ұлы ғалым дәрежесіне жетіп, Шығыстың Аристотелі атанған.
Әл-Фараби еңбектерінде өз заманындағы ғылым салалары туралы деректер
мол сақталған. Оның Ғылымдардың шығуы, Ғылымдар тізбегі атты
еңбектерінде табиғаттану мәселелеріне айрықша көңіл бөледі. Ол
табиғаттану туралы ойларын математикалық есептерге негіздейді. Бұл
тұрғыда оның аспан шырақтарын бақылауы, жұлдыздардың жылжу бағытын
анықтауы, Күн мен Айдың тұтылу ұзақтығын есептеп шығаруы көңіл аударады. Ол
математика арқылы қалалардың орнын анықтауға, географиялық бағытты
айыруға тырысады. Осыған лайықтап күнтізбе (календарь) жасаған. Әл-
Фарабидің күн сағаты да географиялық құбылыстарды математика жолымен
түсіндіру арқылы жасалған. Сырықтың (қаданың) көлеңкесін өлшеу – ежелден
келе жатқан әдіс.
Махмуд Қашғари (толық аты-жөні – Махмуд ибн әл-Хусейн ибн Мухаммед – 11
ғ). Оның әкесі Қашғарда туып-өсіп, соның тұрғыны болғанымен, өмірінің көп
кезеңін Баласағұн қаласында кешкен. Атақты ғалым осы Баласағұн қаласында
туған Махмуд Қашғари арабша жоғары білім алған өз заманының аса
көрнекті ғалымы болған. Махмуд Қашғаридің Диуани луғат-ат-түрк
(Түркі лексикасының жинағы) атты еңбегі географиялық тұрғыда да маңызды.
Онда ол сол заманғы түркі тайпаларының орналасу реті мен қалалардың,
таулардың, өзендердің аттарын келтіріп, оған тарихи және географиялық
түсініктер береді. Географиялық тұрғыдан алып қарағанда Махмуд Қашғаридың
қолжазба күйінде сақталған Дөңгелек картасы өте көңіл аударарлық.
Бұл картаны К. Миллер, А. Герман, И. И. Умняков, Ш. Д. Алиев және басқалары
зерттеген. Зерттеушілердің бәрінің ойы бір жерден шығады. Бұрынғы араб
географтары картаның ортасына Меккені алса, Қашғари Қашғария мен
Жетісуды, Баласағұн қаласын алған. Қалалар мен елдерді Ыстықкөл
айналасына шоғырландырған. Орта Азия жерін таулар және жазықтыққа
бөліп берген. Бірінші рет Тянь-Шань тауларының Ыстықкөлге қатар
орналасқаны жөнінде мағлұмат берген.
Монғол шапқыншылығы кезінде Қазақстанға келген Қытай саяхатшылары Елюй
Чу-Цай (1219 ж.) мен Чань Чунь (1221 ж.) Іле –Талас өзендерінің
аралығындағы елдер туралы мәліметтер жинаған, Алмалық қаласында болған.
Олар жергілікті халықтардың егіншілікпен кәсіп ететінін, жібек
өсіретінін, өлке жерінің жемістерге бай екенін және шарап жасаумен
айналысқанын мәлімдейді. Талас, Сырдария өзендерінің табиғат жағдайларын
сипаттайды.
ХІІІ ғасырдан бастап Орта Азия мен Қазақстанға еуропалық саяхатшылар
мен елшілер келе бастайды. Олардың ішінде итальяндық Плано Карпини (1245
ж.) мен француз Вильгельм де Рубруктің (1253) саяхаттары маңызды. Карпини
өзі Монғолияға бет алып жүріп өткен жолындағы Жайық өзені, Тянь-Шань,
Тарбағатай таулары, Сырдария, Алакөл алқаптары жайлы мәліметтер қалдырған.
Ал Рубрук Еділ, Жайық, Мұғалжар, Арал, Шу, Жетісу, Іле, Балқаш т.б. өзіне
кездескен объектілерді сипаттаған.
Ортағасырлық саяхатшылар жүріп өткен жерлерін атап, қысқаша
сипаттағанымен, еліміздің жалпы табиғаты жағдайына, оның ерекшеліктеріне
көңіл бөлмейді. Қазақстанның жалпы жер көлемі туралы да айқын
түсінік болмады. Оның жер пішіні карталарда үстірт бейнеленді.
Алайда бұл саяхаттардың кейінгі зерттеушілер үшін қосымша мәліметтер
бергені даусыз.
XVІ–XІX ғасырларда Қазақстан аумағын физика-географиялық тұрғыдан
зерттеу.
XVІ ғасырдан бастап Қазақстан туралы географиялық мәліметтер орыс
мемлекетінің ресми орындарында жинақтала бастады. Ресей мен Қазақстан
арасында дипломатиялық, экономикалық байланыстардың орнауына байланысты
патша үкіметі қазақ жері туралы деректерді арнайы жіберілген
елшіліктер арқылы да, саудагерлер мен саяхатшылар арқылы да жинады.
Осылардың нәтижесінде Қазақстан табиғаты, халқы, мемлекеттік
шекаралары жайында деректер толыға түсті. Сол мәліметтерге сүйеніп,
Борис Годунов патшаның өтініші бойынша Қадырғали Қосынұлы Жалаири (XVІ ғ.
аяғы – XVІІ ғ. басы) (Жами ат-тауарих) Жылнамалар жинағы атты қазақ
халқы мен оның жері туралы өте қызықты кітап дүниеге келді. Онда
қазақ хандығы құрылуы жайлы тарихымен қоса, Қазақстан қалалары, өзендері
мен таулары, шекаралары жөнінде кең мәлімет беріледі. XVІІ ғасырда
Қазақстан аумағы С. Ремезов жасаған Сібірдің сызба кітабы атты картаға
кіреді.
XVІІІ ғасырда орыс патшасы І Петр Қазақстанмен қарым-қатынасты күшейтуге
ерекше көңіл бөлді. Қазақстан жерін Шығыс елдеріне шығатын қақпа әрі кілт
санады. Оны Ресейге бағындырудың жоспарларын жасады. Осыған орай ол
Қазақстанға әскери экспедициялар жасақтап, Каспий теңізі мен Сібірмен
шекаралас өлкелерді зерттеуге тапсырма берді. 1734 жылы Орынбор
экспедициясы ұйымдастырылды. 1768 жылы екінші академиялық экспедиция
жасақталды. Бұлардың жұмысына П.С.Паллас, И. П. Фальк, И. П. Рычков
сияқты ғалымдар қатысты. И. Муравин мен А. И. Бутаков Арал теңізі мен
Сырдария бойында, Г. С. Карелин Каспий жағалауларында зерттеулер жүргізді.
Қазақ жерін жалпы-географиялық тұрғыда зерттеген бұл ғалымдардың
еңбектерінде, жаңа деректермен қоса табиғаттың қалыптасу заңдылықтарын
түсіндіруге де алғашқы талаптар жасалды. Осы және басқа материалдарды
жинақтау негізінде А. И. Левшин 1832 жылы Қырғыз-Қазақ немесе Қырғыз-
Қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы атты еңбегін жазды. Мұнда
Қазақстан жеріне тұңғыш рет салыстырмалы түрде толығырақ географиялық
сипаттама берілді.
Қазақстан табиғатын шын мағынасында ғылыми-географиялық тұрғыда зерттеу
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұл тұрғыда П. П. Семенов-Тян-
Шанскийдің, Н. А. Северцовтің, Ш.Ш.Уәлихановтың, И. В. Мушкетовтың, А. Н.
Красновтың, Л. С. Бергтің сіңірген еңбектері айрықша.
П. П. Семенов-Тян-Шанский (1827–1914) – еуропалық ғалымдардың ішінде
Тянь-Шань тауын зерттеген алғашқылардың бірі. 1856–1857 жылдары ол Орталық
және Солтүстік Тянь-Шаньға бірнеше экспедиция жасап, Хантәңірі шыңының
бөктеріне дейін жеткен. Соның нәтижесінде ол биік таудағы қар белдеуінің
биіктігін, ондағы мұздықтарды анықтап, бұл тау жүйесінде жанартау
құбылыстарының жоқтығын дәлелдеді. Сол кезде Еуропа ғылымында қалыптасқан
Тянь-Шань жанартау әрекеті нәтижесінде пайда болған деген ұғымды теріске
шығарады. Ол Тянь-Шань тауларының бітімі мен геологиясына қатысты
бақылаулар жасады. Осы саладағы ұлы еңбегі үшін ғалым Семенов-Тян-Шанский
деген атаққа ие болды.
Н.А.Северцовтің (1827–1885) Қазақстанды зерттеу жұмыстары П. П.
Семеновтың Тянь-Шаньды зерттеуімен тұстас келеді. Ол әуелде Арал теңізі мен
Сырдарияның төменгі сағасына сапар шекті. Одан соң Тянь-Шаньда, Жетісу,
Қызылқұм, Қаратау өңірлерінде зерттеу-бақылау жұмыстарын жүргізді, Үстірт
пен Мұғалжарды зерттеді. Осы зерттеулер нәтижесінде Н. А. Северцов
Қазақстан жерінде жануарлардың таралуы жайында ғылыми ой-пікірлерді
кеңейтті. Жануарлардың өсіп-өнуі мен таралуына физикалық-географиялық
жағдайлардың әсер ететінін анықтады. Таулы өлкелердің геологиясы мен
қалыптасу тарихына назар аударды. Ғалымның табиғат компоненттерінің өзара
байланысы және сабақтастығы туралы идеясы географиядағы экологиялық
бағыттың дамуына жол ашты.
И.В.Мушкетов (1850–1902) тамаша геолог болуымен қатар, физикалық
география саласындағы ірі маман еді. Оның геологиялық зерттеулері физикалық
географияның көп мәселелерін шешуге, табиғат құбылыстарының пайда болуы мен
заңдылығын анықтауға көмектесті.
1875–76 жылы И. В. Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстігі мен Жоңғар Алатауына
үлкен саяхат жасап, Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласының маңын, Александр
жотасын, Сусамыр өзенінің алқабын, Боаш шатқалын, Ыстықкөлді зерттейді.
Сонымен қатар Ілені, Күнгей және Теріскей Алатауды бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-4
І. Қазақстан Республикасындағы туризмнің теориялық негіздері
1.1.Қазақстан Республикасының географиялық орны, халқы және
климаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5-8
1.2.Қазақстандағы қорықтар және ұлттық табиғи
парктер ... ... ... ... .. .8-14
1.3. Қазақстанды зерттеген
саяхатшылар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .14-21
ІІ.Қазақстандағы туризмнің тарихы
2.1.Көне кезден қазіргі заманға дейінгі Қазақстандағы туризмнің
дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..22-29
2.2.Қазіргі кездегі Қазақстандағы туризмнің даму
жағдайы ... ... ... ... .30-36
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .37
Пайдаланылған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... . 38
Кіріспе
Туризм тарихы ертеден басталады. Ол XIX ғасырдың аяғында пайда
болып, осы қалпында қалыптасты. Қоғамдық қарым-қатынас пен техника және
технологияның қарқынды даму кезеңінде — XX ғасырдың екінші жартысында
туризм гүлдене дами түсті. Бүгін де туризм ірі капиталдарды, негізгі
қаражаттарды және еңбек ресурсының ауқымды бөлігін іске қосқан, әлемдік
валдық өнімнің 11 пайызына дейін орын алып отырған ірі әлемдік сала. Бұл
жаһандану деңгейдегі салмақты саясат, үлкен ақша және ірі бизнес
болып саналады.
Туризм үш ең ірі экспорттық салалардың құрамына автомобиль
жасау және мұнай өндіру өнеркәсібінен кейін енеді. Туризм өз кезеңінде
әлемдік шаруашылықтың ең қарқынды және өз шығынын өзі өтей алатын түрі
болып саналады. Франция, Испания, Грекия, Түркия, Венгрия және Египет
елдерінде туризм мемлекет бюджетіне өте үлкен кіріс кіргізетін
негізгі экономиканың саласы болып табылады.
Егеменді Қазақстан да туризмнің дамуына мемлекет экономикасы
мен қоғамында дәрежесін көтеруге көңіл бөлуде. Әлемдік нарықта
Қазақстанның тур өнімдерінің қозғалысына әсер ететін туризм
индустриясының дамуына және бұл мәселелерді қалыптастыру жөніндегі
зерттеулер, сонымен қатар 1992 жылдан бері көптеген заңдар енгізілді.
Қазақстанның қазіргі экономикасында туризм рөлі үздіксіз өсуде. Тек
соңғы 2003 жылы елімізге келген туристер саны 229 014 адамды құрайды.
Өкінішке орай, Қазақстанда туризм саласының әлі де тиімсіздеу екенін
айта кетуге тиіспіз. Шығу туризмі бойынша қызмет көрсетілген
туристердің жалпы саны — 94 692 адамды құрайды. Ішкі туризм - 98 332 адам
көлеміңде. Ең төменгі көрсеткішті келу туризмі құрайды, ондағы адам саны —
44990. Бұны пайыз тұрғысынан қарасақ, шығу туризмі — 48% тең, ал келу
туризмі тек 19% ғана көтерілген. Шығу және келу туризмінің арасында үлкен
айырмашылық бар екенін сандар көрсетіп отыр, бұл Қазақстанда келу туризмін
дамытудың қажеттілігін білдіреді.
Мақсаты: Осы танда Қазақстан Республикасында туризм индустриясын
өркендету жөніндегі үлкен проблема туып отыр. Туризм саласы және жүйесі әлі
қалыптаспаған кезде бүтін индустрия туралы не айтуға болады? Қоғам бұл
мәселені айтып, жоғары деңгейге дейін сұрақ көтеруі тиіс.
Осы заманғы туризм индустриалды формасы бар, ұлттық экономиканың
дамуының негізгі катализаторы болып табылатын, жаңа жұмыс орнын пайда
болдыратын, ұлттық кірістің өсуіне әсер ететін, жергілікті халықтың
тұрмысын көтеретін экономикалық құбылыс. Туризм саласында алдыңғы қатардағы
шетелдің туризм индустриясын мысалға алсақ, оған салынған инвестициялардың
тез өзін-өзі ақтауының ең жоғары тиімділігін көреміз. Бұл дегеніміз
туризм өзі жетілген мемлекеттің экономикасына оң ықпалын тигізеді деген
сөз.
Бұл жұмыстың өзектілігі Қазақстандағы туризмнің көне, орта және
қазіргі жағдайлары қамтылды. Сонымен қатар дәл қазіргі уақытта
Қазақстан қалаларындағы туризмнің әр түрлі салалары бойынша дамуы
туралы қарастырылды. Қазіргі уақытта елімізде туризмді қарқынды дамыту
үшін мамандар, кадрлар қажет. Келешекте ғарышкер туристерді ашық ғарыш
кеңістігіне шығаруды және Айды айналдырып ұшыруды ұйымдастыру шаралары
жүзеге асуы ықтимал...Қазақстанда туристік индустрияның біртіндеп
қалыптасуы өлкетану негізінде іске асырылды. Туристік өлкетану табиғатты,
еңбек өмірін, тұрмыс пен мәдениетті бір-бірімен байланыста, әсерде
қарастырып, негізгі назарды өлкенің саяхат барысы кезінде байқалған
ерекшеліктерді байқауға бағытталады.
І.Қазақстан Республикасындағы туризмнің теориялық негіздері
1.1.Қазақстан Республикасының географиялық орны, халқы және
климаты
Қазақстан Республикасы – ұлан-байтақ, қуатты ел. Жер қойнауында да, жер
бетінде де тұнып жатқан байлық мол. Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние
жүзіндегі ең ірі он мемлекеттің қатарына жатады.
Қазақстан 1920 жылы 26 тамызда құрылды және алғашқы кезде Қырғыз АКСР-і
деп аталған. КСРО құрамына 1936 жылы он бес одақтас республиканың бірі
болып кірді.
1990 жылы 25 қазанда Қазақ КСР-інің Жоғарғы Кеңесі мемлекеттік егемендік
туралы Декларациясын қабылдады. Содан бері 25 қазан Республика күні болып
жарияланды. Ал 16 желтоқсан – Тәуелсіздік күні.
Қазақстан Республикасы – егеменді ел, тәуелсіз мемлекет болғандықтан,
1991 жылдың 21 желтоқсанында Тәуелсіз Мемлекеттер Достастығына (ТМД), ал
1992 жылдың 2 наурызында Біріккен Ұлттар Ұйымына мүше болып кірді.
Өзіміздің егемендік құқымызды негізге ала отырып, 1995 жылы 30 тамызда
Конституция (Ата заң) қабылданды. Ата заңды құрметтеу, жақсы білу және
мүлтіксіз орындау – әрбір азаматтың қасиетті борышы. Оның қағидалары заңды
түрде қорғалады.
Конституция бойынша мемлекет басшысы және ең жоғары лауазым иесі –
Президент.
Қазақстан Республикасының заң шығару қызметін жүзеге асыратын Парламент
екі палатадан тұрады. Жоғарғы палата – Сенат, төменгі палата – Мәжіліс деп
аталады. Атқару қызметін Үкімет орындайды. Әкімшілік-аумақтық жағынан
Қазақстан 14 облысқа, 160 ауданға бөлінеді. Мұнда 85 қала, 200-ден аса қала
типтес кент бар.
Мемлекеттік тілі – қазақ тілі. Республикада 131 ұлт пен ұлыстың өкілдері
тұрады.
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың Жарлығына сәйкес
1997 жылы Қазақстанның астанасы Алматыдан Ақмолаға көшірілді. 1998 жылы 6
мамырда Ақмола атауы Астана деп өзгертілді.
Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін Қазақстан жерінде де басқа
республикалардағыдай, көптеген саяси-әлеуметтік өзгерістер болды. Қазақ
халқының ғасырлар бойы аңсаған тәуелсіздікке қолы жетті.
Бүгінде Қазақстан Республикасы жас болса да дүниенің 145 мемлекетімен
сыртқы сауда байланыстарын орнатқан. Әлемнің 122 мемлекетімен экспорттық,
115 мемлекетімен импорттық тауар алмасуын жасайды.
Қазақстанның географиялық орны. Қазақстан аумағы 2724,9 мың км2-ге тең.
Жерінің ауданы жағынан Қазақстан дүние жүзіндегі ең ірі мемлекеттердің
қатарына жатады. Ресей, Канада, Қытай, АҚШ, Бразилия, Аустралия, Үндістан
және Аргентинадан кейін 9-орын алады. Біздің еліміз Франциядан 5 есе,
Италиядан 9 есе, Англиядан 11 есе үлкен. Мысалы, республика жеріне
Ұлыбритания, Франция, Испания, Германия, Аустрия,
Нидерланды және Жапония мемлекеттері сыйып кетер еді.
Республиканың халқы 15 млн адам. Қала халқының үлесі 56%-ды құрайды.
Қазақстан халқының орналасу тығыздығы 1 шаршы километр жерге 5,4 адамнан
келеді.
Қазақстан Еуразия материгінің орталығында орналасқан, екі дүние бөлігін
қамтиды. Кіші батыс аймағы Еуропада, ал көлемді шығыс аймағы Азияда
жатыр. Жайық өзенінің екі жағында орналасқан Атырау қаласы
тұрғындарының Еуропа мен Азияға күнде саяхат жасауға мүмкіндіктері
бар. Мұндай мүмкіндік, сонымен қатар Ресейде де бар. Республика жерінің
шеткі нүктелері 55°26' – 40°56' с. е. және 45°27' – 87°18' ш. б. аралығында
орналасқан.
Физикалық-географиялық жағдайы тұрғысынан, Қазақстан Тынық мұхит пен
Атлант мұхитынан, сондай-ақ Үнді мұхиты мен Солтүстік Мұзды мұхитынан
бірдей дерлік қашықтықта орналасқан. Оның мұхиттардан шалғай жатуы әрі
аумағының үлкендігі климатының өзіндік ерекшелігін қалыптастырады.
Қазақстан батысында – Еділдің төменгі ағысынан, шығысында – Алтай
тауларының етегіне дейін 3000 км-ге, солтүстіктегі – Батыс Сібір
жазығынан, оңтүстіктегі Қызылқұм шөлі мен Тянь-Шань тау жүйесіне дейін
1600 км-ге созылып жатыр.
Сөйтіп, республиканың географиялық орны оның табиғат жағдайларын
анықтайды. Қазақстан қоңыржай белдеудің орта және оңтүстік
ендіктерінде орналасқан. Дәл сол ендіктердегі Шығыс Еуропа қоңыржай
континенттік климатымен, ал Батыс Еуропа субтропиктік климатымен
ерекшеленсе, Қазақстан шұғыл континенттік климатымен көзге түседі.
Қазақстан аумағы табиғатының бір шетінің екінші шетінен айырмашылығы
үлкен. Мысалы, оңтүстіктегі тау етектерінде шие мен өрік гүл атқан
кезде, республиканың солтүстігінде әлі суық, қарлы боран соғып тұрады.
Қазақстан жерінде қатаң Сібір мен қапырық Орта Азия тоғысып жатқандай.
Географиялық орнына қарай республика жерінде орманды дала, дала, шөлейт
және шөл зоналары қалыптасқан. Республиканың батыс шеті (45°27' ш.б.)
Эльтон және Басқұншақ көлдері маңына, ал шығыс нүктесі (87°18' ш.б.)
Бұқтырма өзенінің бастауына сай келеді. Ендік бойымен батыстан шығысқа
қарай, материк ішіне тереңдеген сайын, климаттың континенттігі арта
түседі. Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығыс таулы өңірлерінде
ландшафттардың күрделене түсетін алуан түрлі биіктік зоналары
байқалады. Қазақстанның географиялық орнына байланысты барлық
өңірлерінде жылдың төрт мезгілінің ауысуы айқын байқалады.
Қазақстан Каспий теңізі арқылы Әзірбайжан, Иран елдеріне, Еділ
өзені және Еділ – Дон каналы арқылы Азов және Қара теңіздерге шыға
алады. Еліміздің көп бөлігі жазық, үстіртті болып келеді. Ол алуан
түрлі шаруашылық жұмыстарын дамытуға мүмкіндік береді.
Шекарасы. Қазақстан шекарасының жалпы ұзындығы 15000 км-ден астам,
оның 12000 км-ге жуығы құрлық арқылы, ал 3000 км-ден астамы
Каспий және Арал теңіздері арқылы өтеді.
Қазақстан батыста, солтүстік-батыста және солтүстікте (6467 км)
Ресеймен шектеседі. Республиканың Алтайдан Тянь-Шаньға (Хантәңірі
массивіне) дейінгі 1460 км-ге созылып жатқан шығыс шекарасы Қытай
Халық Республикасымен арадағы мемлекеттік шекараға сай келеді. Ал
оңтүстігінде тәуелсіз дос мемлекеттер: Түрікменстанмен – 380 км,
Өзбекстанмен – 2300 км және Қырғызстанмен – 980 км шектеседі. Республиканың
шекарасы батысында – Каспий маңы ойпаты мен Жалпы Сырт қыратының біраз
жерін, солтүстігінде Батыс Сібір жазығының оңтүстігін; оңтүстігінде Тұран
ойпатын, ал шығысы мен оңтүстік-шығысында Алтайдың батыс бөлігінің, Сауыр,
Тарбағатай жоталарының, Жоңғар Алатауының негізгі бөлігін және Тянь-
Шаньның солтүстік жоталарын басып өтеді. Республика шекарасы кей
жерлерде Каспий және Арал теңіздерінде, Алтай және Тянь-Шань
тауларында табиғи шепке сай келеді.
Климаты. Қазақстанның климатының шұғыл континенттілігі мен
құрғақшылығы географиялық орны мен мұхиттан алыс жатуына байланысты.
Солтүсьігінде қоңыржай суық, жазы қоңыржай жылы, оңтүстігінің қысы
жылы, жазы ыстық және құрғақ. Климаты үш климат түзуші
факторлардың әсерінен қалыптасады. Олар күн радиациясы, атмосфера
циркулияциясы және географиялық орын. Қазақстан климатының
қалыптасуына арктикалық, қоңыржай теңіздік және тропиктік ауа
массалары әсер етеді. Қазақстандағы ең суық ай-қаңтар, ең жылы ай-
шілде. Қаңтардың орташа температурасы солтүстікте -19*С оңтүстікте
-2*С, кей күндері солтүстік-шығыста -54*С-ге дейін барады. Шілденің
орташа температурасы солтүстікте +9*С, оңтүстікте +28*С +30*С, ең
жоғарғы температура солтүстікте +41*С,оңтүстікте +47*С болып келеді.
Радиациясы. Жиынтық радиация мөлшері солтүстіктен-оңтүстікке қарай
4200-5500МДжм тең.
Ауаның қысымы. Қысымның әр түрлі болуына жер бетіне күн
жылуының әркелкі таралуы себепші болады. Атмосфералық қысым ауаның
жер бетіне, барлық заттарға түсіретін күші.
Қыста – ауаның қысымы жоғары.
Жазда – ауа қысымы төмен.
Қоңыржай, тропиктік, арктикалық ауа массаларды жыл бойы республика
аумағында өтеді.
Жел – атмосферадағы ауаның жер бетіне параллель бағытта қозғалуы.
Жел атмосфера қабатында қысымның біркелкі таралмауынан пайда болады,
әрі жоғарғы қысымнан төменгі қысымға қарай бағытталады. ҚР-да
кездесетін желдер: Сайқан, Ебі, Шілік, Арыстанды-Қарабас, Қордай,
Мұғалжар желдері. Жоңғар қақпасында үнемі жел соғады.
Ебі желі-Жетісу солтүстік-шығыстан Ебінұр көлінен Жетісу Жоңғар
қақпасы арқылы соғатын сұрапыл дауылды жел. Ебі желі – жоғарғы
қысымды антициклон мен төменгі қысымды циклонның тоғысуынан болады.
Сайқан желі – Жоңғар қақпасынан Орталық Азияға қарай соғады,
жылдамдығы 50-60мсек. Қыркүйек, сәуір айларында желдің басымдылығы
байқалады.
Қазақстанның ауа-райы температураның қатты тербелісі және жауын-
шашын мөлшерінің аздығымен айқындалады. Жауын-шашынның орташа жылдық
мөлшері 130-1600мм аралығында. Жауын-шашын ең көп түсетін жер-Батыс
Алтай тауы (1600мм).
Жылдық жауын-шашын мөлшерінің булануға қатынасын ылғалдану
коэффициенті деп атайды.
1.2.Қазақстандағы қорықтар және ұлттық табиғи парктер
Мемлекеттік табиғи қорық қоры – қоршаған ортаның табиғи эталондар,
реликтілері, ғылыми зерттеулерге, ағарту білім беру ісіне, туризмге және
рекреацияға арналған объектілері ретінде экологиялық, ғылыми және мәдени
жағынан ерекше құнды, мемлекеттік қорғауға алынған аумақтарының жиынтығы.
Қорықтардың басты мақсаты – табиғи ландшафтылар эталонын мұндағы
тіршілік ететін өсімдіктер мен жануарлар дүниесімен қоса сақтау, табиғат
кешендерінің табиғи даму заңдылықтарын анықтау. Соңғысы адамның шаруашылық
әрекетінен табиғатта болатын өзгерістерді болжау үшін аса қажет.
Қазақстан қорықтар саны жөнінен ТМД-ға кіретін республикалар арасында 16-
шы орын алады. Дегенмен, республика жерінің көлеміне шаққанда қорықтар
үлесі жөнінен 13-ші орында. Бұл Қазақстан секілді ұлан-байтақ республика
үшін қорықтар көлемінің әлі де болса аз екендігін көрсетеді. Қазіргі кезде
нақты 9 қорық жұмыс істейді. Бұлар, әрине, Қазақстан табиғатының алуан
түрлі табиғат жағдайларын толық көрсету үшін жеткіліксіз. Сондықтан
болашақта ғалымдардың, табиғатты қорғау қоғамы өкілдерінің ұсынуымен тағы
15 қорық ұйымдастырылмақшы.
Ақсу-Жабағылы қорығы 1927 жылы ұйымдастырылды. Бұл – Қазақстандағы
ертеден келе жатқан қорық. Қорық Оңтүстік Қазақстан облысының Талас Алатауы
мен Өгем жотасында 85,4 мың га-дан астам жерді алып жатыр. Қорық төрт
биіктік белдеуді қамтиды.1500 м биіктікке дейінгі төменгі белдеу өзіне тән
өсімдіктері мен жануарлар дүниесі бар дала, 1500–2000 м – даланың шалғынды,
бұталы ағаш өсімдіктері өседі. Мұнда ағаш тәрізді арша (биіктігі 20 м
аралығында), бадам бұтасы, жабайы жүзім, жабайы алма және басқа да оңтүстік
өсімдіктері өседі. Жануарлардан мұнда елік, қарақұйрық, борсық, бұғы,
қабан, ақ тырнақты аю және т.б. жануарлар кездеседі.
2000–2300 м биіктікте субальпі шалғыны жатыр. Бұл белдеуде төселіп
өсетін түркістан аршасынан басқа ағаш өсімдіктері жоқ. Онда таутеке,
ілбіс, суыр, шақылдақтар, ал құстардан ұлар, кезеген торғай, шауқарға,
қозықұмайлар мекендейді. Қорықтың аумағында өсімдіктердің 1404 түрі бар.
Құстардың 239 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 9 түрі және сүтқоректілердің
51 түрі, балықтың 2 түрі бар екені есепке алынды. Сүтқоректілерден қорғауға
алынған аса бағалысы арқар, сібірдің таутекесі, бұғы, елік, жыртқыштардан
ілбіс, ала мысық, борсық. Ең жоғарғы белдеу – биік таулы қарлы және мұзды
шыңдар. Бұлардан аңғарларға құлап ағатын көбікті сарқырамалы тау өзендері
басталады. Қорықтың Қаратау жотасы беткейлерінде палеонтологиялық филиалы
бар. Бұл өңір 120 млн жыл бұрын теңіз түбі болған. Қазір оның орнында әр
түрлі сирек кездесетін балықтар мен былқылдақ денелілердің, юра дәуіріндегі
өсімдіктердің таңбалары сақталған. Қорықтың бұл бөлігінің органикалық дүние
эволюциясын зерттеу үшін ғылыми маңызы бар.
Наурзым қорығы 1934 жылы ұйымдастырылған. Бұл Қостанай облысының Наурзым
ауданында орналасқан. Мұның аумағы 87,7 мың га жерді алып жатыр. Қорықта
көптеген көлдер бар, бетегелі тың дала қорғауға алынып зерттелуде, бұл
көлдердің жағасында бұрыннан шоқ-шоқ қарағай сақталып келген. Қорық
көлеміне Наурзымдағы Қарағай мен Тірсек орманы да кіреді. Ең оңтүстіктегі
сор топырақта қарағай сирек өскен. Қорықтағы сор топырақта алуан түрлі
қайың ағаштар, тек Қиыр Шығыста ғана кездесетін малиус боката алмасының
жабайы түрлері өседі.
Табиғат жағдайының әр түрлілігіне байланысты, таяу жатқан азғана
үлескінің өсімдігі мен жануарлар дүниесі әр алуан келеді. Мұнда даланы,
орманды және суаттарды мекендейтін жануарлар кездеседі. Поляр фауналары мен
флораларының өкілдері жылылықты сүйетін өсімдіктер және жануарлар сияқта
жерсініп кеткен. Онда тұяқтылардан қабан, елік, кеміргіштерден суырлар, ақ
қояндар және жыртқыштардан қарсақ, түлкі, борсық, күзен, ақ тышқан
кездеседі. Қорықта сүтқоректілердің 42 түрі, құстардың 286-ден астам түрі,
балықтың 6 түрі, 687-ге жуық өсімдік түрі кездеседі.Аппақ қардай аққулар,
шағалалар, бірқазандар мен үйректер қаптап жүреді.
Алматы қорығы 1961 жылы құрылған. Аумағы 71,7 мың га-ға жуық, әр түрлі
ландшафт зоналарында жатыр. Бұған мәңгі қар мен мұз жамылған, беткейлері
шөптер мен ағашқа бай Іле Алатауы мен жағасында құмды шөлі бар Іле өзенінің
атақты әнші тауы Аққұм-Қалқан (биіктігі 100 м-ден асатын құм төбе)
жатады. Көктеректі нудан тұратын жапырақты ормандар, долана, жабайы алма
және өрік ағаштары 1800–2000 м биіктікке дейін көтеріледі. 2500 м
биіктіктен жоғарыда Тянь-Шань шыршасынан тұратын шыршалы орман белдеуі
орналасқан. Одан да жоғары, қарлы-мұзды белдеуде, субальпі және альпі
шалғындары болады. Қорықтың жануарлар дүниесі алуан түрлі, мұнда 39 түрге
жуық сүтқоректілер мен 200-ден астам құстардың, 965 өсімдік түрі бар.
Шыршалы орманда бұғы, елік, Тянь-Шань сілеусіні, барыс, борсық, түлкі,
қасқырлар мекендейді. Орман шекараларындағы биік шыңдар мен құздарда арқар
мен таутеке көп. Соңғы уақыттарда қорықта тиін, сасық күзен өсірілетін
болды. Қорықта құстардың ең көбі: ұлар, кекілік, бұлдырық, Іле өзенінің
бойындағы тоғайларда қырғауылдар, тарғақтар мекендейді.
Барсакелмес қорығы Арал теңізінің солтүстік-батыс бөлігіндегі өзі аттас
шөлейтті аралда орналасқан. Қорық 1939 жылы ұйымдастырылған. Жалпы көлемі
16,8 мың га. Ондағы мақсат – жалпы табиғат кешенімен қатар саны азайып бара
жатқан ақбөкен мен қарақұйрықты қорғау болды. Бұрын Аралда жоғары сатыдағы
өсімдіктердің 250-ден аса түрі өссе, соңғы кезде олардың саны тіпті азайып,
кейбіреулері жойылып кету қаупінде. Қорыққа шөлді аймаққа тіршілік етуге
бейімделген жануарлар тән. Негізгі қорғалатын аңдар: ақбөкен, қарақұйрық
және құлан. 1953–1964 жылдар аралығында 9 құлан Түрікменстанның Бадхыз
қорығынан осында әкелініп жіберілген. Соңғы жылдары биологиялық жүргізілген
сынақтардың салдары да Аралдың экологиялық жағдайын күрделендіріп, қорықтың
біраз жануарларын көшіруге тура келді (мысалы, құланды).
Қорғалжын қорығы 1968 жылы құрылған. Қорық Ақмола облысының 259 мың га
жерін алып жатыр. Оған тың даланың (38 мың гектар) қол тимеген, түрен
түспеген жерлері, сондай-ақ Қорғалжын және Теңіз (199 мың гектар) көлдері
кіреді. Бұл жерлер дүниежүзілік маңызы бар су қоймасы мен жайылымдар
тізіміне енгізілген.
Қорықтың жануарлар дүниесі дала зонасына тән. Сүтқоректілердің 41 түрі,
құстардың 315 түрі, балықтың 14 түрі, өсімдіктің 343 түрі кездеседі. Олар:
суыр, дала алақоржыны, су егеуқұйрығы, қосаяқтар және басқалар. Қорғалжың
көлінің қамыс нуларында қабандар мекендейді. Көл жиегінің қара суларында
үйрек, қаз және басқа суда жүзетін құстар сансыз көп. Теңіз көлінде
мыңдаған қоқиқаз ұя салады. Бұл дүние жүзінде сирек кездесетін, ең
солтүстікке ұя салатын құс. Қорғалжың көлдерінде үшкір тұмсықты сұқсыр
мекендейді, ол балапандарын суда қалқып жүзіп жүрген ұяда басады. Содан
кейін балапандарды ұзақ уақыт арқасына салып жүзеді, тіпті олармен бірге
суға да сүңгиді. Теңіз-Қорғалжын көлдеріне көктем кезінде көптеген су
құстары жиналады. Осының арқасында бұл қорық дүние жүзіне әйгілі болып
отыр. Ол ЮНЕСКО-ның тізіміне ерекше қорғалатын батпақты-шөлді ландшафт
ретінде енген. Қорықта суда жүзетін құстардың тіршілігін зерттеу жөнінде
үлкен ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізіліп, музейлер, хайуанаттар бағына
арналған материалдар жинастырылады.
Марқакөл қорығы 1976 жылы құрылған. Қорық солтүстігінде Қазақстан
Алтайының Күршім жотасы мен оңтүстігінде теңіз деңгейінен 1447 м
биіктіктегі Азутау жотасы аралығындағы аса әсем Марқакөл шегінде
орналасқан. Қорықтың жалпы ауданы 75 мың га, оның 44 мыңын көл айдыны
құрайды. Өкінішке орай, шығысында 1,5 мың га жер көлдің аса маңызды бөлігі
бола түрса да, қорыққа енбеген. Қорық ауданындағы климат қатаң континентті.
Мұндағы Қазақстан аумағы үшін ең төмен қаңтардың орташа температурасы –26°
–27°С, ал кейде аяз –55°С-қа дейін жетеді. Шілденің орташа температурасы
+14° +17°С, ең жоғарғысы +30°С-қа жетеді. Жауын-
шашынның жылдық мөлшері 400 мм-ге жуық түседі.
Көлге 27 кішігірім өзендер, жылғалар құяды, ал одан бір ғана өзен
Ертістің оң саласы – Қалжыр ағып шығады. Дәрілік өсімдіктерден аралий мен
алтын тамыр кездеседі. Қорықта сүтқоректілердің 58 түрі мекендейді, оның
ішінде аю, сілеусін, бұғы, арқар, қасқыр және құстың 260-ге жуық түрі бар,
оның ішінде қарақұтан, аққу, суқұзғындар да кездеседі. Көлде балықтың
бірнеше түрі: мөңке, майқан, талма, теңге бар. Бұлардың ішінде ең бағалысы
мөңке, оның еті өте дәмді. Өсімдіктің 721 түрі кездеседі.
Үстірт – республикадағы ең жас қорықтың бірі. Ол Маңғыстау облысында
1984 жылы құрылды. Ауданы 223,3 мың га республикадағы ең үлкен бұл қорық
Үстірт жерінде орналасқан. Климаты солтүстік шөл зонасына тән: жазы ыстық,
ұзақ, қысы қатаң, жауын-шашын мөлшері тым аз (жылына 120 мм). Қорықты
ұйымдастырудағы мақсат Қазақстандағы Қызыл кітапқа тіркелетін шөл
зонасындағы 12 түрлі аң мен құстарды қорғау мен сақтау. Жануарлар арасынан
қорғауға жататыны: жабайы қойдың ерекше түрі – үстірт муфлоны және
қарақұйрық, ұзын тікенді кірпі, шұбар күзен, төрт жолақты қарашұбар жылан.
Құстардан ұялайтыны: қарабауыр шіл, кекілік, ителгі, шөл кекілігі. Қорықтың
аумағында бір кезде осы арада кеңінен тараған жыртқыш ірі мысық қабылан мен
құланның санын қалпына келтіру белгіленді. Өсімдіктен қорғауға тұратын аса
маңыздысы жұмсақ жемістік (қалдық және монотип бұталар), иіссіз катрана,
үстірт таспасы. Ғалымдар шөлдің қатаң климат жағдайына бейім жануарлар мен
өсімдіктің өмір сүруін зерттеу үшін ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізбекші.
Батыс Алтай қорығы 1992 жылы құрылған, ауданы 56 мың га. Қорық Шығыс
Қазақстан облысы Глубокое ауданында орналасқан. Алтай тау жүйесінің
қазақстандық бөлігінің солтүстік-батыс жағын, Холзун, Көксу және Иванов
жоталарын қамтиды. Батыс Алтайға тән өсімдік жамылғысының бірнеше типі
(қылқан жапырақты ормандар, субальпі және альпі шалғындары) сақталған.
Қорықта жоғары сатыдағы өсімдіктердің 564, құстардың 131, сүтқоректілердің
50, балықтың 5 түрі кездеседі. Өсімдіктерден марал оты, алтын тамыр,
жануарлардан бұлғын, аю, құндыз, сусар және т.б. сирек аңдар кездеседі.
Алакөл қорығы 1998 жылы құрылған. Ауданы 20,7 мың га. Қорық Алматы
облысындағы Алакөл ауданында орналасқан. Атыраулық су – батпақты
ландшафтылары қорғалады. Құстардың 283 түрі (олардың 12-сі Қызыл кітапқа
енген), өсімдіктердің 323 түрі, сүтқоректілердің 40 түрі, қосмекенділердің
2 түрі, бауырымен жорғалаушылардың 4 түрі бар. Қорықтың негізгі мақсаты
Алакөл жүйесіне енетін көлдерді мекендейтін су құстарын (аққу, реликт
шағала, қаз және т.б.) қорғау.
Ұлттық табиғи парктер елімізде қорғалатын ландшафтылардың жаңа түрі.
Олар әлі де толық өріс алып, дами қойған жоқ. Мұның қорықтардан
айырмашылығы – туристер мен тынығушылардың кіріп көруіне рұқсат етіледі.
Бірақ олардан табиғатты қорғау ретін сақтау талап етіледі.
Қазақстанда 5 ұлттық парк ұйымдастырылған. Еліміздегі алғашқы ұлттық
парк – Баянауыл ұлттық табиғи паркі. Ол 1985 жылы Павлодар
облысындағы Баянауыл орман шаруашылығының негізінде құрылған, ауданы 50,7
мың га. Парк аумағына енетін таулы-орманды ландшафтылары тамаша табиғат
ерекшеліктерімен көзге түседі. Қарағай, қайың ормандары өскен, гранитті,
үгіліп мүжілген Баянауыл таулары Сарыарқаның шөлейтті жазықтарында
орналасқан. Мұнда құстардың 54 түрі, сүтқоректілердің 54, балықтың 8,
өсімдіктің 438 түрі бар. Биік жері – Ақбет тауы, биіктігі 1026 м.
Табиғатының қолайлы жағдайына байланысты Баянауыл тауларын шөлді даладағы
таулы-орманды шұрат деп атайды. Бұл аймақ жаппай демалыс пен туризмнің
дамыған жері. Мұнда көптеген демалыс үйлері, емдеу мекемелері, туристік
базарлар орналасқан. Паркте ұзақ уақыт үгілу әрекетінен қайталанбас жартас,
шоқылар қалыптасқан. Олар сыртқы түріне орай Жалмауыз кемпір, Найзатас,
Тас және Ат басы, т.б. деп аталады.
Іле Алатауы ұлттық паркі 1996 жылы ұйымдастырылған. Ауданы 181,6 мың га.
Іле Алатауының солтүстік беткейінде Түрген шатқалынан бастап, батыста
Қаскелең асуына дейінгі ерекше ландшафтыларды қорғау және демалыс, тынығу
мақсатында пайдаланылады. Мұнда қорғауға аңның 43 түрі, құстың 138 түрі,
балықтың 8 түрі, өсімдіктің 1282 түрі алынды.
Қарқаралы ұлттық паркі. 1998 жылы құрылған. Ауданы 90,3 мың га.
Қарағанды облысындағы Қарқаралы ауданында орналасқан. Қарқаралы және Кент
тау жүйелерін қамтиды. Осында әйгілі Шайтанкөл орналасқан. Мұнда аңның 39
түрі, құстың 55 түрі, балықтың 11 түрі, өсімдіктің 68 түрі қорғалады.
Алтынемел табиғи ұлттық паркі 1996 жылы Алматы облысының Кербұлақ,
Панфилов аудандары жерінде орналасқан. Ауданы 212,1 мың га. Алтынемел тауын
қамтиды. Мұнда аңның 6 түрі (таутеке, қарақұйрық, құлан, қызыл қасқыр және
т.б.) сонымен бірге құстың 231 түрі, балықтың 30, өсімдіктің 1800 түрі
қорғауға алынған.
Көкшетау паркі (Ақмола облысы). Ол 1996 жылы ұйымдастырылған. Ауданы
135,8 мың га. Мұнда аңның 305 түрі, құстың 223, балықтың 22 түрі,
өсімдіктің 800 түрі қорғауға алынған.
Қорықшалар. Қорықшалардың ерекшелігі – мұнда табиғат нысандарының тек
жеке бөліктерін шаруашылыққа шектеп, белгілі бір мерзімде және қорғауға
алынған нысандарға зиян келтірмейтін мөлшерде ғана пайдалануға рұқсат
етіледі. Қазақстанда қазіргі уақытта жалпы ауданы 4600 мың га 80 қорықша
бар. Олар қорғалатын нысандарына байланысты геологиялық, ботаникалық,
хайуанаттар қорықшалары т.б. деп бөлінеді.
Геологиялық қорықшалар ерекше, сирек кездесетін геологиялық түзілістері
мен жер бедерінің пішіндері бар ландшафтыларды қамтиды. Ботаникалық
қорықшалар өсімдік жамылғысының ерекшелігіне қарай әр зонаның
ландшафтыларында орналасқан. Мұнда флораны сақтау және қалпына келтіру
жұмыстары жүргізіледі. Хайуанаттар қорықшалары жабайы жануарлар мен
құстардың миграциясының жолдарында орналасқан табиғат кешендерін қамтиды,
мұнда фаунаны толығымен қорғалынған. Қорықшалармен қатар, қоршаған ортаның
жай-күйіне қатысты ғылыми жұмыстар жүргізілетін биосфералық қорықтар,
резерваттар ұйымдастыруға болады. Елімізде болашақта оларды ұйымдастыру
жоспарланған.
Қазақстандағы маңызды мемлекеттік қорықшалар қатарына Алматы, Зеренді,
Рахман бұлағы, Балқаш маңы қорықшалары жатады.
Алматы мемлекеттік қорықшасы Алматы облысының оңтүстік-шығысында
орналасқан, ауданы – 724 мың га. Іле Алатауының 2000–4000 м биіктіктегі
шығыс бөлігін алып жатыр. Мұнда субальпілік және альпілік шалғынды орта
және биік таулы ландшафтылар басым, шыршалы ормандарды қамтиды. Өзен
бойларында ұсақ жапырақты қайыңды-көктеректі ормандар, тал мен жиденің
бұталы шоқтары, әр түрлі шөпті шалғындар өседі. Жануарлар дүниесінен:
сілеусін, қоңыр аю, қасқыр. түлкі, елік, арқар, таутекелер бар.
Зеренді мемлекеттік қорықшасы Ақмола облысында орналасқан, ауданы 39,5
мың га. Аумағының ерекшелігі – оқшау орналасқан гранитті таңғажайып
шоқылардың, жалдар мен бұйраттардың болуы. Қалың қарағайлы орман алқаптары
шалғындармен кезектесіп отырады. Қорықша аумағында табиғаты тамаша, балыққа
бай Зеренді көлі бар. Мұнда әр түрлі тұяқты және бағалы терілі аңдар (елік,
борсық, қоян, тиін, т.б.) және жабайы құстар (саңырау құр, қырғауыл )
тіршілік етеді.
Рахман бұлағы қорықшасы Шығыс Қазақстан облысының Қотан Қарағай ауданы
жерінде, ауданы – 109 га. Қорықша Алтайдың орталық бөлігінде орналасқан.
Оның құрамында бал қарағай мен самырсыннан тұратын Алтай тауының тайгалық
ландшафтылары енеді. Әсіресе 1738 м биіктікте тау арасында орналасқан
Рахман көлі тамаша табиғатымен таңдандырады. Көлден Арасан өзені ағып
шығады. Сәл төменірек тау беткейінен сарқырап құлап ағатын көптеген
бұлақтары бар. Сондай тау аңғарларының бірінде кремнийлі минералды суы бар
Рахман бұлағы орналасқан. Ыстық судың температурасы 40°С-қа дейін жетеді
және олар гранит-тақтатасты жыныстардан ағып шығады.
Балқаш маңы қорықшасы Алматы облысында орналасқан, ауданы 200 мың га.
Мұнда ұсақ төбелі құмды ландшафтылар басым. Негізгі өсімдік жамылғысын
жүзгін мен құм қарағанынан тұратын бұталы шоқтарымен Іленің атырауында
өсетін ақ сексеуіл құрайды. Өзен салаларында жайылма тоғайлары, қияқты-
қамысты шоқтар өскен. Тұяқты, бағалы терілі аңдармен су құстары қорғауға
алынған. Әсіресе қабандарды, қарақұйрық, ондатра мен жетісу қырғауылын
қорғау маңызды орын алып отыр.
Табиғат ескерткіштері. Қорғалатын табиғат нысандарының арасында табиғат
ескерткіштері көрнекті орын алады. Қазақстан аумағында табиғат
ескерткіштерінің сан алуан түрлері кездеседі. Олардың көпшілігі адамдардың
аяусыз әрекеттерінен жойылып кеткен. Қазіргі кезде сақталып қалған табиғат
көріністері өткен табиғат жағдайларынан, тарихтан хабар береді. Сонымен
табиғат ескерткіштері ғылыми, табиғи-тарихи, оқу-ағартушылық, мәдени-
эстетикалық маңызына қарай қорғалатын жеке табиғи нысандар. Әрбір табиғат
ескерткіштерінің көлемі 2 гектардан аспауы шарт. Маңызына қарай табиғат
ескерткіштері маңында шаруашылық әрекетке тыйым салынған.
Қазақстанда 24 табиғат ескерткіші, оның ішінде: Ертістің оң жағасындағы
Павлодар қаласының солтүстік-батысын ала Қаздың қайтуы, Алматы
облысындағы Шынтүрген шыршалы орманы және Шарын шаған тоғайын т.б.
атауға болады. Дегенмен, республикада ерекше қайталанбас нысандар 60-тан
астам. Болашақта табиғат ескерткіштері қатарына жаңадан Сауыр шыршалы
орманы, Көшқорған палеонтологиялық ескерткіші, Қарақия, Маралды
көлі, Мойылды көлі, Қарқаралы реликтің сфагнді батпағы, Сайбоздақ
қайыңды орманы, Тархан геологиялық кешені, Шарын каньоны сияқты
қайталанбас нысандар қосылмақшы.
1.3.Қазақстанды зерттеген саяхатшылар
Қазақ жері туралы ерте кездегі географиялық мағлұматтар
Қазіргі Қазақстан аумағын адамдар ерте заманнан бері мекен
еткен. Сондықтан елді мекеннің көне тарихы сол жердің табиғатының
тарихы болып есептелінеді. Табиғаттың тарихы сол аймақтағы мекендеген
халықтың тарихы бір-бірімен ұштасып жатқандықтан Қазақстан жеріндегі
көне тарихи ескерткіштердің сақталуы сол жердің табиғатының болмысын
анықтайды. Мұны палеолит дәуіріндегі қоныстардың орны дәлелдейді.
Қазақстан аумағындағы тас ғасырдың Қаратау маңынан, Еділдің сағасынан,
Бетпақдаладан, Бұқтырма өзенінің бойынан т.б. жерлерден табылған. Қола
дәуірінде Қазақстан металл қорытудың ежелгі орталықтарының біріне
айналған. Алтай, Қаратау, Жезқазған және т.б. жерлерден өндірілген
темір қорытылып, балқымалардан өткір жүзді құралдар, саймандар
жасалған.
Қазақстан туралы алғашқы деректі Геродот (б.з.б. V ғ.) өзінің
Тарихына кіргізген. Ол Каспий теңізінің алып жатқан орнын, оның
басқа сулармен жалғаспайтын тұйық алап екенін, солтүстіктен
оңтүстікке созыла біткен жалпы пішінін көрсеткен. Ғалым теңіздің
шығыс жағында қараса көз жетпейтін ұлан-ғайыр, жазық дала жатқанын,
Жайық өзенінен әрі қарай тастақты жерлер, заңғар таулар (Жалпы
Сырт, Орал тауы) барын жазған. Геродот жасаған Жер пішіні картасында
Сар (Еділ), Лик (Жайық), Сергис (Жем) өзендері бейнеленген. Бірақ олардың
атаулары мен пішінін көрсетуде көптеген дәлсіздіктер кездеседі. Бұдан
кейінгі Қазақстан жайлы мәліметтерді ежелгі Рим ғалымдары Страбон мен
Птоломей еңбектерінен кездестіреміз.
Страбон (б.з.б. 63–24 ж.) Каспий теңізін тұйық алап емес, Солтүстік
мұхиттың шығанағы санаған. Ол кезде теңіздің бәрі мұхитпен жалғасып жатады
деп ойлаған. Арал теңізін Каспийдің шығанағы (Скиф шығанағы) деп
есептеген. Ол Сырдария (Яксарт) мен Әмудария (Окс) жөнінде дұрыс мәлімет
қалдырған.
Птоломей (б.з. 90–160 ж.), негізінен, картографиялық бағыт ұстанған.
Ол өзінің Географияға жетекші атты еңбегінде жер туралы картографиялық
деректерді жинақтаған. Ол Геродот сияқты, Каспий теңізін тұйық алап
ретінде көрсеткен. Бірақ оның пішінін шығыстан батысқа қарай созылған
күйде қате бейнелеген. Сырдария мен Әмудария Каспийге құяды деп
есептеген. Арал теңізін (Оксиан) картаға түсірген. Алыс өлкелердің
картаға түсірілуіндегі қателіктеріне қарамастан, Птоломей ежелгі дүние
елдерін сызып бейнелеп, ендіктер мен бойлықтар бойымен көрсетуде, күннің
ұзақтығын анықтауда көп жаңалықтар ашты.
Біздің заманымыздан бұрынғы ІІ–І ғасырларда Қазақстанға Қытай
саяхатшылары Чжан Цянь мен Сюань-Цзан келеді. Олардың жазбаларында
Жетісу бойының, оны мекендеген Үйсін елінің табиғаты мен тұрмысы,
Ақсу, Шу, Талас өзендері туралы мәліметтер сақталған. Осы және
басқа деректерді жинастырып, қытайлықтар сол кездің өзінде Орталық және
Орта Азияның картасын жасаған. Оған Жетісу, Сырдария, Талас алқаптары
кірген.
Ұлы Жібек жолы – адамзат өркениеті жасаған тарихи ескерткіштердің
бірі. Біздің дәуірімізден бұрынғы ІІ ғасырдан басталған бұл жол Еуропа
мен Азияның – Батыс пен Шығыстың арасын жалғастырған көпір болған. Оның
Қазақстан жерін кесіп өтетін тұсында VІ ғасырдан бастап, екі бағыт:
Сырдария және Тянь-Шань жолдары бағыттары кең өрістеген. Бірінші жол
Қытайдан басталып, Шығыс Түркістан (Қашғар) арқылы Жетісуға, содан
Сырдарияны жағалап, Арал маңынан (Хорезм арқылы Маңғыстауға, Жайықтың
төменгі ағысына, Еділ мен Дон жағалауларына, Кавказға, Қара теңіз
жағалауы арқылы Таяу Шығыс пен Византияға) әрі қарай Батыс елдеріне
өткен (жоғарыдағы схеманы қараңдар). Бұл бағыттағы Батыс пен Шығысты
жалғастырған өзен Сырдария болған.
Жетісу мен Оңтүстік Қазақстандағы сауда қалалары – Суяб, Навакет, Құлан,
Тараз, Аспара, Сығанақ, Отырар, Шауғар, Янгикент.
Екінші жол Шығыс Түркістаннан (Қашғардан) басталып, Жетісу (Шу, Іле
алқаптары) арқылы Жоңғар, Іле, Қырғыз, Талас Алатауларын жағалап,
Шашқа (Ташкентке) өткен. Одан Самарқан, Бұхара, Мерв арқылы Кіші
Азиямен, Византиямен жалғасқан. Бұл жолдағы қалалар – Суяб,
Баласағұн, Сайрам, Құлан, Тараз, Қойлық, Сауран. Бұл қалалар орта
ғасырларда Жапониядан, Корея мен Қытайдан Орталық Азияға, содан Ресей
мен Византияға сапар шеккен саудагерлер жолының орталықтары болған. Осы
жолмен әрлі-берлі ағылған елшілер, дипломаттар, саяхатшылар, көпес-
саудагерлер, діндарлар Орта Азия мен Қазақ өлкесін әлемге әйгіледі.
Қорқыт ата ескерткіші. Қорқыт ата (VІІІ–ІХ ғ-да Сыр бойында өмір сүрген)
– ақын, асқан күйші, аңыз кейіпкері. Қорқыт өз өмірінде үш хан тұсында
(Инал, Көл-Еркен, Қаңлықожа) уәзірлік қызмет атқарған.
Сырдария жағасында 1950 жылға дейін жергілікті халық қобыз атасы
Қорқытқа теліген мазар тұрған. Қорқыт мазарын 19 ғ-да Ә. А. Диваев пен
И. А. Кастенье зерттеді. 19 ғ-дың аяғында Қорқыттың сүйегі басқа жерге
көшірілген. Сырдария арнасының ауытқуынан Қорқыт мазарының қалдығы 1960
жылы шайылып кетті.
1980 жылы Қызылорда облысындағы Жосалы ауылынан 18 км жердегі
байырғы Қорқыт ата мазары орнынан Қорқыт ата ескерткіші қайта
тұрғызылды.
Қазір Жібек жолының тарихын зерттеу, оны жаңғырту, осы жол бойындағы
елдердің саяси, экономикалық, мәдени байланыстарын ұлғайту қайта қолға
алынып отыр. 1987 жылы ЮНЕСКО-ның бас конференциясының ХХІV сессиясы Ұлы
Жібек жолын зерттеудің халықаралық жобасын қабылдады. Оған Грекия,
Португалия, Египет, Италия, Қытай, Индонезия, Монғолия, Оман, Шри Ланка,
бұрынғы Кеңестер Одағы қатысты. Адамды қоршаған орта, жер мен
теңіз қорлары, Мәдениет және болашақ атты бағдарламалар бекітілді. Осы
бағдарламаларды іске асыруға қатысты 1991 жылы Қазақстанда Жібек жолы
атты Ұлттық комитет құрылды. Ұлы Жібек жолы көне дәуірде де
қазірде Еуразия халқы үшін мәдени байланыс, саяси рухани мәселелерді
шешуде маңызы үлкен.
Қазақстан жері туралы орта ғасырлардағы георгафиялық деректер
Орта Азия мен Қазақстан жеріне ислам дінінің таралуына байланысты
VІІ–VІІІ ғасырлардан бастап араб саяхатшылары келе бастайды. Олар
қолжазбаларын қосымша сұрастырып білген мәліметтерімен толықтырып,
бірсыпыра деректер қалдырған. Олардың ішінде ибн Хордадбек, ибн Хаукаль,
әл-Истахри, әл-Масуди, әл-Идриси, ибн Фадлан еңбектері аса бағалы. Бұлардың
жолжазбаларында Фараб (Отырар), Тараз (Талас), Испиджаб (Сайрам), Сабран
(Сауран) қалалары мен Сырдария, Шу, Жайық, Жем өзендері жайлы
мәліметтер келтіріледі.
Әл-Истахри Арал теңізінің картографиялық бейнесін жасаған. Әл-Масуди
Хазар (Каспий) теңізі мен оған таяу шөл аймақтар жайлы жазған. Ибн-
Хаукаль Орта Азияның картасын сызған. Ибн-Фадлан Еділге саяхаты
кезінде (Х ғасыр) Батыс Қазақстан жерін басып өткен. Ол жазбаларында сол
өлкенің өзендері (Шаған, Жем, Сағыз, Ойыл, Жайық, Ырғыз т.б.) мен Үстірттің
жер бедері, табиғаты жайлы әңгімелейді. Саяхатшы Шалқар көлінде болған.
Солармен қатар, Қазақстан табиғатын танып білуде Шығыс үлгісінде
білім алған ортаазиялық оқымыстылардың да еңбегі зор. Олардың
ішінде әл-Фараби мен Махмуд Қашғари сияқты белгілі ғұламалар бар.
Әбу Наср әл-Фараби (Мухаммед ибн Мухаммед ибн Узлағ Тархани) (870–950)
Отырар (арабша аты – Фараб) қаласында туған. Бұл қала кезінде Орта
Азия мәдениетінің ірі орталығы болған. Жас кезінде осында тәрбие
алған әл-Фараби кейін Египет, Сирия, Ирак елдерінде болып, білімін
толықтырған. Ұлы ғалым дәрежесіне жетіп, Шығыстың Аристотелі атанған.
Әл-Фараби еңбектерінде өз заманындағы ғылым салалары туралы деректер
мол сақталған. Оның Ғылымдардың шығуы, Ғылымдар тізбегі атты
еңбектерінде табиғаттану мәселелеріне айрықша көңіл бөледі. Ол
табиғаттану туралы ойларын математикалық есептерге негіздейді. Бұл
тұрғыда оның аспан шырақтарын бақылауы, жұлдыздардың жылжу бағытын
анықтауы, Күн мен Айдың тұтылу ұзақтығын есептеп шығаруы көңіл аударады. Ол
математика арқылы қалалардың орнын анықтауға, географиялық бағытты
айыруға тырысады. Осыған лайықтап күнтізбе (календарь) жасаған. Әл-
Фарабидің күн сағаты да географиялық құбылыстарды математика жолымен
түсіндіру арқылы жасалған. Сырықтың (қаданың) көлеңкесін өлшеу – ежелден
келе жатқан әдіс.
Махмуд Қашғари (толық аты-жөні – Махмуд ибн әл-Хусейн ибн Мухаммед – 11
ғ). Оның әкесі Қашғарда туып-өсіп, соның тұрғыны болғанымен, өмірінің көп
кезеңін Баласағұн қаласында кешкен. Атақты ғалым осы Баласағұн қаласында
туған Махмуд Қашғари арабша жоғары білім алған өз заманының аса
көрнекті ғалымы болған. Махмуд Қашғаридің Диуани луғат-ат-түрк
(Түркі лексикасының жинағы) атты еңбегі географиялық тұрғыда да маңызды.
Онда ол сол заманғы түркі тайпаларының орналасу реті мен қалалардың,
таулардың, өзендердің аттарын келтіріп, оған тарихи және географиялық
түсініктер береді. Географиялық тұрғыдан алып қарағанда Махмуд Қашғаридың
қолжазба күйінде сақталған Дөңгелек картасы өте көңіл аударарлық.
Бұл картаны К. Миллер, А. Герман, И. И. Умняков, Ш. Д. Алиев және басқалары
зерттеген. Зерттеушілердің бәрінің ойы бір жерден шығады. Бұрынғы араб
географтары картаның ортасына Меккені алса, Қашғари Қашғария мен
Жетісуды, Баласағұн қаласын алған. Қалалар мен елдерді Ыстықкөл
айналасына шоғырландырған. Орта Азия жерін таулар және жазықтыққа
бөліп берген. Бірінші рет Тянь-Шань тауларының Ыстықкөлге қатар
орналасқаны жөнінде мағлұмат берген.
Монғол шапқыншылығы кезінде Қазақстанға келген Қытай саяхатшылары Елюй
Чу-Цай (1219 ж.) мен Чань Чунь (1221 ж.) Іле –Талас өзендерінің
аралығындағы елдер туралы мәліметтер жинаған, Алмалық қаласында болған.
Олар жергілікті халықтардың егіншілікпен кәсіп ететінін, жібек
өсіретінін, өлке жерінің жемістерге бай екенін және шарап жасаумен
айналысқанын мәлімдейді. Талас, Сырдария өзендерінің табиғат жағдайларын
сипаттайды.
ХІІІ ғасырдан бастап Орта Азия мен Қазақстанға еуропалық саяхатшылар
мен елшілер келе бастайды. Олардың ішінде итальяндық Плано Карпини (1245
ж.) мен француз Вильгельм де Рубруктің (1253) саяхаттары маңызды. Карпини
өзі Монғолияға бет алып жүріп өткен жолындағы Жайық өзені, Тянь-Шань,
Тарбағатай таулары, Сырдария, Алакөл алқаптары жайлы мәліметтер қалдырған.
Ал Рубрук Еділ, Жайық, Мұғалжар, Арал, Шу, Жетісу, Іле, Балқаш т.б. өзіне
кездескен объектілерді сипаттаған.
Ортағасырлық саяхатшылар жүріп өткен жерлерін атап, қысқаша
сипаттағанымен, еліміздің жалпы табиғаты жағдайына, оның ерекшеліктеріне
көңіл бөлмейді. Қазақстанның жалпы жер көлемі туралы да айқын
түсінік болмады. Оның жер пішіні карталарда үстірт бейнеленді.
Алайда бұл саяхаттардың кейінгі зерттеушілер үшін қосымша мәліметтер
бергені даусыз.
XVІ–XІX ғасырларда Қазақстан аумағын физика-географиялық тұрғыдан
зерттеу.
XVІ ғасырдан бастап Қазақстан туралы географиялық мәліметтер орыс
мемлекетінің ресми орындарында жинақтала бастады. Ресей мен Қазақстан
арасында дипломатиялық, экономикалық байланыстардың орнауына байланысты
патша үкіметі қазақ жері туралы деректерді арнайы жіберілген
елшіліктер арқылы да, саудагерлер мен саяхатшылар арқылы да жинады.
Осылардың нәтижесінде Қазақстан табиғаты, халқы, мемлекеттік
шекаралары жайында деректер толыға түсті. Сол мәліметтерге сүйеніп,
Борис Годунов патшаның өтініші бойынша Қадырғали Қосынұлы Жалаири (XVІ ғ.
аяғы – XVІІ ғ. басы) (Жами ат-тауарих) Жылнамалар жинағы атты қазақ
халқы мен оның жері туралы өте қызықты кітап дүниеге келді. Онда
қазақ хандығы құрылуы жайлы тарихымен қоса, Қазақстан қалалары, өзендері
мен таулары, шекаралары жөнінде кең мәлімет беріледі. XVІІ ғасырда
Қазақстан аумағы С. Ремезов жасаған Сібірдің сызба кітабы атты картаға
кіреді.
XVІІІ ғасырда орыс патшасы І Петр Қазақстанмен қарым-қатынасты күшейтуге
ерекше көңіл бөлді. Қазақстан жерін Шығыс елдеріне шығатын қақпа әрі кілт
санады. Оны Ресейге бағындырудың жоспарларын жасады. Осыған орай ол
Қазақстанға әскери экспедициялар жасақтап, Каспий теңізі мен Сібірмен
шекаралас өлкелерді зерттеуге тапсырма берді. 1734 жылы Орынбор
экспедициясы ұйымдастырылды. 1768 жылы екінші академиялық экспедиция
жасақталды. Бұлардың жұмысына П.С.Паллас, И. П. Фальк, И. П. Рычков
сияқты ғалымдар қатысты. И. Муравин мен А. И. Бутаков Арал теңізі мен
Сырдария бойында, Г. С. Карелин Каспий жағалауларында зерттеулер жүргізді.
Қазақ жерін жалпы-географиялық тұрғыда зерттеген бұл ғалымдардың
еңбектерінде, жаңа деректермен қоса табиғаттың қалыптасу заңдылықтарын
түсіндіруге де алғашқы талаптар жасалды. Осы және басқа материалдарды
жинақтау негізінде А. И. Левшин 1832 жылы Қырғыз-Қазақ немесе Қырғыз-
Қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы атты еңбегін жазды. Мұнда
Қазақстан жеріне тұңғыш рет салыстырмалы түрде толығырақ географиялық
сипаттама берілді.
Қазақстан табиғатын шын мағынасында ғылыми-географиялық тұрғыда зерттеу
ХІХ ғасырдың екінші жартысынан басталады. Бұл тұрғыда П. П. Семенов-Тян-
Шанскийдің, Н. А. Северцовтің, Ш.Ш.Уәлихановтың, И. В. Мушкетовтың, А. Н.
Красновтың, Л. С. Бергтің сіңірген еңбектері айрықша.
П. П. Семенов-Тян-Шанский (1827–1914) – еуропалық ғалымдардың ішінде
Тянь-Шань тауын зерттеген алғашқылардың бірі. 1856–1857 жылдары ол Орталық
және Солтүстік Тянь-Шаньға бірнеше экспедиция жасап, Хантәңірі шыңының
бөктеріне дейін жеткен. Соның нәтижесінде ол биік таудағы қар белдеуінің
биіктігін, ондағы мұздықтарды анықтап, бұл тау жүйесінде жанартау
құбылыстарының жоқтығын дәлелдеді. Сол кезде Еуропа ғылымында қалыптасқан
Тянь-Шань жанартау әрекеті нәтижесінде пайда болған деген ұғымды теріске
шығарады. Ол Тянь-Шань тауларының бітімі мен геологиясына қатысты
бақылаулар жасады. Осы саладағы ұлы еңбегі үшін ғалым Семенов-Тян-Шанский
деген атаққа ие болды.
Н.А.Северцовтің (1827–1885) Қазақстанды зерттеу жұмыстары П. П.
Семеновтың Тянь-Шаньды зерттеуімен тұстас келеді. Ол әуелде Арал теңізі мен
Сырдарияның төменгі сағасына сапар шекті. Одан соң Тянь-Шаньда, Жетісу,
Қызылқұм, Қаратау өңірлерінде зерттеу-бақылау жұмыстарын жүргізді, Үстірт
пен Мұғалжарды зерттеді. Осы зерттеулер нәтижесінде Н. А. Северцов
Қазақстан жерінде жануарлардың таралуы жайында ғылыми ой-пікірлерді
кеңейтті. Жануарлардың өсіп-өнуі мен таралуына физикалық-географиялық
жағдайлардың әсер ететінін анықтады. Таулы өлкелердің геологиясы мен
қалыптасу тарихына назар аударды. Ғалымның табиғат компоненттерінің өзара
байланысы және сабақтастығы туралы идеясы географиядағы экологиялық
бағыттың дамуына жол ашты.
И.В.Мушкетов (1850–1902) тамаша геолог болуымен қатар, физикалық
география саласындағы ірі маман еді. Оның геологиялық зерттеулері физикалық
географияның көп мәселелерін шешуге, табиғат құбылыстарының пайда болуы мен
заңдылығын анықтауға көмектесті.
1875–76 жылы И. В. Мушкетов Тянь-Шаньның солтүстігі мен Жоңғар Алатауына
үлкен саяхат жасап, Әулиеата (қазіргі Тараз) қаласының маңын, Александр
жотасын, Сусамыр өзенінің алқабын, Боаш шатқалын, Ыстықкөлді зерттейді.
Сонымен қатар Ілені, Күнгей және Теріскей Алатауды бірнеше ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz