Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеу
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ДАЯРЛЫҚ ТОП БАЛАЛАРЫН ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ДАЯРЛЫҚ ТОП БАЛАЛАРЫН ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ДАЯРЛЫҚ ТОП БАЛАЛАРЫН ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ ТЕОРИЯЛЫҚ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің педагогикалық негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
1.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің мүмкіндіктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 МЕКТЕПКЕ ДЕЙІНГІ ДАЯРЛЫҚ ТОП БАЛАЛАРЫН ҰЛТТЫҚ ҚҰНДЫЛЫҚТАР НЕГІЗІНДЕ ТӘРБИЕЛЕУДІҢ
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 40
2.1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...40
2.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстанның егеменді ел болуымен байланысты оқу-ағарту ісінде оның басшылыққа алатын негізгі идеялық бағыты, ел басымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Қазақстан–2030» бағдарламасында көрсетілгендей «Қазақстандық патриотизм мемлекеттің территориялық тұтастығын, салт-дәстүрдің, ұлттық мәдениеттің сақталуын, Қазақстанда тіршілік етуші ұлттардың бірлігін қамтамасыз етуді, олардың саяси-экономикалық және мәдени байланысын мемлекеттік қазақ тілі мен халықаралық қатынас тілі - орыс тілінің жетіліп көркеюіне баса назар аудару», т.б. болмақ. Бұл тәрбиеде көзделетін мақсат келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау, оларға қажетті білім беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі нарықтық қатынас жағдайында өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай отырып еңбек етуге әзір болуын қамтамасыз ету болмақ. Келер ұрпақ бейбіт өмірде шапшаң қарқынмен дамушы, гүлденген отанының патриоты болып өсуі тиіс.
Білім беру жүйесін реформалау, білім мазмұнын жаңарту мәселесі тәуелсіз еліміздегі саяси-әлеуметтік даму талаптарынан туындайтындықтан үздіксіз тәрбие мен білім берудің жүйесін жетілдіру ісі адамзаттық құндылықтарға негізделіп, жаңа бағыт алуда.
Қазақстан Республикасы Конституциясында[1], «Қазақстан Республикасының «Тілдер туралы» заңы»[ 2], «Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы» [3], «Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы» [4], «Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама» [5], «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» [6] жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
Ал «Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында»: «Енді Қазақстан халықтарына өз мәдениетінің келбетіне қайтадан толық көлемінде ие болуға тура келеді, ал бұл арада қазақ мәдениетіне, яғни мемлекетке тарихи атауын берген халықтың мәдениетіне даусыз басымдық берілуге тиіс, өйткені ол Қазақстаннан басқа еш жерде шын мәнінде түлеп, қажетінше дами алмайды», – деп атап көрсетілген. Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» [7] атты еңбегінде: «...қазақ тарихы адамзат шежіресінің құрамдас бөлігі екені ғылыми тұрғыда дәлелденуі керек»,– деп ерекше тоқталды, тәрбиенің тарихпен сабақтастығының ашылуы, қажеттігі мектепке дейінгі мекемелердің қалыптасу, даму зандылықтарын, қазіргі қоғам талаптарымен салыстыра зерттеудің, ғылыми негізде зерделеудің көкейкестілігін көрсетеді. Себебі, оқыту мен тәрбие-қоғамдық үрдіс, сондықтан, ол қоғаммен бірге дамып, бірге өзгеріске түсіп отырады
Қазақстан Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау олар мемлекеттік белгілердің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтық дәстүрлерді қастерлейтін халықтар достығының негізінде тәрбиеленген, халық, отан, отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын сезінген Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын қадір тұтып игеруге пейілді азамат болуы керек» делінген.
Білім беру жүйесін реформалау, білім мазмұнын жаңарту мәселесі тәуелсіз еліміздегі саяси-әлеуметтік даму талаптарынан туындайтындықтан үздіксіз тәрбие мен білім берудің жүйесін жетілдіру ісі адамзаттық құндылықтарға негізделіп, жаңа бағыт алуда.
Қазақстан Республикасы Конституциясында[1], «Қазақстан Республикасының «Тілдер туралы» заңы»[ 2], «Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы» [3], «Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы» [4], «Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама» [5], «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы» [6] жас ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың бойындағы адами, рухани байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса назар аударылған.
Ал «Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында»: «Енді Қазақстан халықтарына өз мәдениетінің келбетіне қайтадан толық көлемінде ие болуға тура келеді, ал бұл арада қазақ мәдениетіне, яғни мемлекетке тарихи атауын берген халықтың мәдениетіне даусыз басымдық берілуге тиіс, өйткені ол Қазақстаннан басқа еш жерде шын мәнінде түлеп, қажетінше дами алмайды», – деп атап көрсетілген. Еліміздің президенті Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл» [7] атты еңбегінде: «...қазақ тарихы адамзат шежіресінің құрамдас бөлігі екені ғылыми тұрғыда дәлелденуі керек»,– деп ерекше тоқталды, тәрбиенің тарихпен сабақтастығының ашылуы, қажеттігі мектепке дейінгі мекемелердің қалыптасу, даму зандылықтарын, қазіргі қоғам талаптарымен салыстыра зерттеудің, ғылыми негізде зерделеудің көкейкестілігін көрсетеді. Себебі, оқыту мен тәрбие-қоғамдық үрдіс, сондықтан, ол қоғаммен бірге дамып, бірге өзгеріске түсіп отырады
Қазақстан Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау олар мемлекеттік белгілердің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтық дәстүрлерді қастерлейтін халықтар достығының негізінде тәрбиеленген, халық, отан, отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын сезінген Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін, тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын қадір тұтып игеруге пейілді азамат болуы керек» делінген.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1998, 48 б.
2. Қазақстан Республикасының «Тілдер туралы» заңы. 11 шілде, 1997.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Астана, 2007, 27 шілде.
4. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы. Алматы, 1992, 28 б.
5. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама. Егемен Қазақстан. 29 қараша, 2003.
6. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы». Астана, 2001.
7. Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл». -Алматы: ЮРИСТ.2003-1806.
8. Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы, Алматы, Мектеп, 1988.
9. Давиденко Л.А. Воспитание детей раннего возраста в детском саду. Алма-Ата, мектеп, 1975.
10. Выготский Л.С. Педагогические сочииения: в 6 т. -М.: Педагогика, 1984, т.4. -432 с.
11. Макаренко А.С. Собр. соч. в 7-томах, – М.,АПК РСФСР, 1957. – 424 с.
12. Суслова Э.К. Интернациональное воспитание детей 6-ти лет посредством сказки. В кн: Воспитание умственной акитвности у детей дошкольного возраста. М., 1983.
13. Сухомлинский В.А. Как воспитывать настоящего человека. – М., 1989.
14. Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. Орынбор, 1923. 36 б.
15. Құлжанова Н. Ана мен бала тәрбиесі. Қызылорда, 1927, 116 6.
16. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. Астана, 2008
17. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы: Санат, 1991
18. Әбілова З. Этнопедагогика А., 1997
19. Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-200 Іжж.). Пед. ғыл. канд. дисс.-Алматы, 2001.15 153 б.
20. Баймұратова Б. Сәбилердің сөздік қоры мен сөйлеу тілінің ерекшеліктері Пед.ғыл.канд.дис. 13.00.01. -Алматы, 1964. -147 б.
21. Меңжанова А.К. Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет арқылы тәрбиелеу. -Алматы, Мектеп, 1987. - 152 б.
22. Эльконин Д.Б. К проблеме периодизации психического развития в детском возрасте. //Вопросы психологии, 1971, № 4.
23. Мұсаева С.А., Бегалиев Т.Б. Жас ерекшелік педагогикасы: Оқулық. - Астана: Фолиант, 2006.
24. Аралбаева Р.Қ. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы,2012
25. Андросова В.И. Развитие интересы к поэзии у детей старшего возраста в условиях детского сада. Автореф.канд.пед.наук. 13.00.01. -Алматы, 1987.-21 с.
26. Б. Баймұратова, «Балбөбек» Алматы: Рауан, 1995 ж.
27. Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-200 Іжж.). Пед. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 2001. 153 б.
28. Әмірова Ә. Ересек тобында балаларды қазақ балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу (5-6 жас). Пед.ғыл.канд.дис. 13.00.01.-Алматы, 1994. -2006.
29. Менжанова А.К. Нравственно-трудовс воспитание детей дошкольного возраста средствами детской литературы. - Алма-Ата: Мектеп, 1987. -118 с.
30. Менлибекова Г.Ж. Развитие трудового воспитания в дошкольных учреждениях ресиублики Казахстан (1960-1985 гг.). Автореф. дис. ... канд. пед. наук. -Алма-Ата, . 992. - 21 с.
31. Қ.М.Меңдаяқова Еңбек тәрбиесі
32. Манкеш А.Е. Балабақшаның ересек тобындағы балаларды қоршаған ортамен таныстыру арқылы экологиялық тәрбие беру. Пед. ғыл. канд.дис. 13.00.01. -Алматы, 1999.-133 б.
33. Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу-тәрбие жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану (5-7 жас). Автореф. пед. ғыл. канд. 13.00.01.-Алматы, 1995.-23 6.
34. Жұмабекова Ф.Н. Баланың көркемдік талғамын сәндік қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. -Алматы, 1998.-1496.
35. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы, 1990
36. Сәтімбеков Р.С. Тәрбие тағылымдары. –Алматы, Нұрлы жол, 2002 ж. -101 б.
37. Болғамбаев М. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, «Қайнар», 1985ж.
38. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. - Алматы: Рауан, 1992.
39. А.К. Меңжанова. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы, Рауан, 1992.
40. Ушинский К.Д. Собрание сочинений: в 10-ти томах. Т-9. - М., 1964
41. Қожахметова К.Ж. Мектептің үлттық тәрбие жүйесі: теория және практика.-А: Әлем,1998ж.
42. Арғынбаев X. Қазақ отбасы.А:Кайнар 1996.
43. «Балбөбек» бағдарламасы. Алматы, Шартарап, 2000, -322 б.
44. Ахметов. Ш. Қазақ халқының бала тәрбиелеу дәстүрі // мектеп №7. 2004 ж.
45. Н.М. Щелованов История дошкольной педагогики в России: Хрестоматия. М.: Просвещение, 1987. - 432с.
46. Н.М. Аксарина Научно-практические основы использования казахского декоративно-прикладного искусства в эстетическом воспитании детей старшего дошкольного возраста.: автореф. Канд. П. Наук: 13.00.06. Алматы, 1996. – 23 с.
47. Леонтьев А.Н. К теории развития психики ребенка. М.: «Мысль», 1965.Д.Б.
48. Эльконин Психическое развитие в детских возрастах / Под. ред. Д.И.Фельдштейна..-М.:АОЗТ Совершенство, 1995. -416с. Особенности психического развития детей 6-7 летнего возраста / Под ред. Д.Б.Эльконина, А.Л.Венгера. – М.: Педагогика, 1988. – 136с.
49. Н. Жанаев өлеңдер жинағы, --Алматы, Жазушы, 2001
50. Әуезов М. Таңдамалы шығармалары. -Алматы, Жазушы, 1999
51. Әбілдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру. Пед. ғыл. канд. дисс. Қарағанды, 1999
2. Қазақстан Республикасының «Тілдер туралы» заңы. 11 шілде, 1997.
3. Қазақстан Республикасының «Білім туралы» заңы. Астана, 2007, 27 шілде.
4. Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы. Алматы, 1992, 28 б.
5. Назарбаев Н.Ә. «Мәдени мұра» бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама. Егемен Қазақстан. 29 қараша, 2003.
6. «Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы». Астана, 2001.
7. Н.Ә.Назарбаев «Сындарлы он жыл». -Алматы: ЮРИСТ.2003-1806.
8. Крупская Н.К. Мектепке дейінгі тәрбие туралы, Алматы, Мектеп, 1988.
9. Давиденко Л.А. Воспитание детей раннего возраста в детском саду. Алма-Ата, мектеп, 1975.
10. Выготский Л.С. Педагогические сочииения: в 6 т. -М.: Педагогика, 1984, т.4. -432 с.
11. Макаренко А.С. Собр. соч. в 7-томах, – М.,АПК РСФСР, 1957. – 424 с.
12. Суслова Э.К. Интернациональное воспитание детей 6-ти лет посредством сказки. В кн: Воспитание умственной акитвности у детей дошкольного возраста. М., 1983.
13. Сухомлинский В.А. Как воспитывать настоящего человека. – М., 1989.
14. Құлжанова Н. Мектептен бұрынғы тәрбие. Орынбор, 1923. 36 б.
15. Құлжанова Н. Ана мен бала тәрбиесі. Қызылорда, 1927, 116 6.
16. Жұмабекова Ф.Н. Мектепке дейінгі педагогика. Астана, 2008
17. Табылдиев Ә. Қазақ этнопедагогикасы. Алматы: Санат, 1991
18. Әбілова З. Этнопедагогика А., 1997
19. Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-200 Іжж.). Пед. ғыл. канд. дисс.-Алматы, 2001.15 153 б.
20. Баймұратова Б. Сәбилердің сөздік қоры мен сөйлеу тілінің ерекшеліктері Пед.ғыл.канд.дис. 13.00.01. -Алматы, 1964. -147 б.
21. Меңжанова А.К. Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет арқылы тәрбиелеу. -Алматы, Мектеп, 1987. - 152 б.
22. Эльконин Д.Б. К проблеме периодизации психического развития в детском возрасте. //Вопросы психологии, 1971, № 4.
23. Мұсаева С.А., Бегалиев Т.Б. Жас ерекшелік педагогикасы: Оқулық. - Астана: Фолиант, 2006.
24. Аралбаева Р.Қ. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы,2012
25. Андросова В.И. Развитие интересы к поэзии у детей старшего возраста в условиях детского сада. Автореф.канд.пед.наук. 13.00.01. -Алматы, 1987.-21 с.
26. Б. Баймұратова, «Балбөбек» Алматы: Рауан, 1995 ж.
27. Бәтібаева С.Ғ. Қазақстанда қазақ балабақшаларының қалыптасуы мен дамуы (1946-200 Іжж.). Пед. ғыл. канд. дисс. -Алматы, 2001. 153 б.
28. Әмірова Ә. Ересек тобында балаларды қазақ балалар әдебиеті арқылы адамгершілікке тәрбиелеу (5-6 жас). Пед.ғыл.канд.дис. 13.00.01.-Алматы, 1994. -2006.
29. Менжанова А.К. Нравственно-трудовс воспитание детей дошкольного возраста средствами детской литературы. - Алма-Ата: Мектеп, 1987. -118 с.
30. Менлибекова Г.Ж. Развитие трудового воспитания в дошкольных учреждениях ресиублики Казахстан (1960-1985 гг.). Автореф. дис. ... канд. пед. наук. -Алма-Ата, . 992. - 21 с.
31. Қ.М.Меңдаяқова Еңбек тәрбиесі
32. Манкеш А.Е. Балабақшаның ересек тобындағы балаларды қоршаған ортамен таныстыру арқылы экологиялық тәрбие беру. Пед. ғыл. канд.дис. 13.00.01. -Алматы, 1999.-133 б.
33. Иманбеков Т. Қазақ балабақшаларындағы оқу-тәрбие жұмыстарында ұлттық ойындарды пайдалану (5-7 жас). Автореф. пед. ғыл. канд. 13.00.01.-Алматы, 1995.-23 6.
34. Жұмабекова Ф.Н. Баланың көркемдік талғамын сәндік қолданбалы өнер негізінде қалыптастыру. Пед.ғыл.канд.дис. -Алматы, 1998.-1496.
35. Ұзақбаева С.А. Балаларға эстетикалық тәрбие берудегі халық дәстүрі. Алматы, 1990
36. Сәтімбеков Р.С. Тәрбие тағылымдары. –Алматы, Нұрлы жол, 2002 ж. -101 б.
37. Болғамбаев М. Қазақтың ұлттық спорт түрлері. Алматы, «Қайнар», 1985ж.
38. Қоянбаев Ж.Б. Педагогика. - Алматы: Рауан, 1992.
39. А.К. Меңжанова. Мектепке дейінгі педагогика. Алматы, Рауан, 1992.
40. Ушинский К.Д. Собрание сочинений: в 10-ти томах. Т-9. - М., 1964
41. Қожахметова К.Ж. Мектептің үлттық тәрбие жүйесі: теория және практика.-А: Әлем,1998ж.
42. Арғынбаев X. Қазақ отбасы.А:Кайнар 1996.
43. «Балбөбек» бағдарламасы. Алматы, Шартарап, 2000, -322 б.
44. Ахметов. Ш. Қазақ халқының бала тәрбиелеу дәстүрі // мектеп №7. 2004 ж.
45. Н.М. Щелованов История дошкольной педагогики в России: Хрестоматия. М.: Просвещение, 1987. - 432с.
46. Н.М. Аксарина Научно-практические основы использования казахского декоративно-прикладного искусства в эстетическом воспитании детей старшего дошкольного возраста.: автореф. Канд. П. Наук: 13.00.06. Алматы, 1996. – 23 с.
47. Леонтьев А.Н. К теории развития психики ребенка. М.: «Мысль», 1965.Д.Б.
48. Эльконин Психическое развитие в детских возрастах / Под. ред. Д.И.Фельдштейна..-М.:АОЗТ Совершенство, 1995. -416с. Особенности психического развития детей 6-7 летнего возраста / Под ред. Д.Б.Эльконина, А.Л.Венгера. – М.: Педагогика, 1988. – 136с.
49. Н. Жанаев өлеңдер жинағы, --Алматы, Жазушы, 2001
50. Әуезов М. Таңдамалы шығармалары. -Алматы, Жазушы, 1999
51. Әбілдина С.Қ. Қазақ халқының ауызекі шығармашылығы арқылы бастауыш сынып оқушыларын адамгершілікке тәрбиелеуге болашақ мұғалімдердің даярлығын қалыптастыру. Пед. ғыл. канд. дисс. Қарағанды, 1999
МАЗМҰНЫ
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 7
1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 23
2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..40
2.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 70
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы.
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен
бекітілген.
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер.
2008. – 8 б.
АНЫҚТАМАЛАР
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін ұйымдастыру
ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік – басқару
құжаттары.
Этнопедагогика –белгілі бір халықтың, тайпаның өзіне тән ерекшелігі бар
дүниетанымдық, тәрбиелік, мәдени мұрасы.
Халық педагогикасы – халықтық ауыз әдебиетінде, салт- дәстүрлерінде,
ырымдарында, балалар ойындары мен ойыншықтарында мәңгі қалған
педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелу тәжірибесінің жиынтығы.
Әдет-ғұрып дегеніміз- белгілі бір қоғамда немесе коллективте белгілі
бір тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық
тәртіптің түрі.
Салт – адам өмірінің күнделікті тіршілгінде (отбасынан бастап қоғамдық
өмірдегі қатынаста) жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері
мен жол-жора, рәсім, заңдарының жиынтығы. Ол жеке адам өмірінде еңбек
іс әрекет, адамгершілік, құқы, діни ережелермен байланысты көрініс
береді де, біртіндеп ауыл-айма, ру тайпаға ортақ рәсімге айналады.
Дәстүр – қоғамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыған ,
топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көзқарасын әдет-заңын
марапаттайтын ритуал. Ол ғылымда әдебиетте, мектепте, халытық ортақ
өнерде немесе қоғамдық қатыраста ал салт қоғамдық психологияға жақын.
Мәселе, үлкенді сыйлау, қонақжайлық-дәстүрлер. Олар көптеген салттардан,
ырымдардан, жол-жоралардан, рәсімдерден тұрады.
Ұлттық сезім дегеніміз- адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне,
ұлттық салт-дәстүрлерге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық сезім
адамды қоршаған ортаның әлеуметтік экономикалық, мәдени және
жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы.
Ұлттық мінез – адам мінезінен іс-әрекетінен көрінетін тұрақты құбылыс.
Ұлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік психикалық рухани сапасымен
ерекшеленіп көзге түседі.
Мектепке дейінгі педагогика – мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту,
тәрбиелеу, оқыту және оның негізгі заңдылықтары туралы ғылым.
Қалыптасу дегеніміз – адамның жеке басының даму мен тәрбиенің нәтижесінде
жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.
Ойын әрекеті - баланың барлық нышандарының дамуына мүмкіндік тудыратын
өзіндік ерекшелігі бар зияткерлік (интеллектуалдық) мектеп.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстанның егеменді ел болуымен байланысты
оқу-ағарту ісінде оның басшылыққа алатын негізгі идеялық бағыты, ел басымыз
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан–2030 бағдарламасында көрсетілгендей
Қазақстандық патриотизм мемлекеттің территориялық тұтастығын, салт-
дәстүрдің, ұлттық мәдениеттің сақталуын, Қазақстанда тіршілік етуші
ұлттардың бірлігін қамтамасыз етуді, олардың саяси-экономикалық және мәдени
байланысын мемлекеттік қазақ тілі мен халықаралық қатынас тілі - орыс
тілінің жетіліп көркеюіне баса назар аудару, т.б. болмақ. Бұл тәрбиеде
көзделетін мақсат келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау,
оларға қажетті білім беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі
нарықтық қатынас жағдайында өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай
отырып еңбек етуге әзір болуын қамтамасыз ету болмақ. Келер ұрпақ бейбіт
өмірде шапшаң қарқынмен дамушы, гүлденген отанының патриоты болып өсуі
тиіс.
Білім беру жүйесін реформалау, білім мазмұнын жаңарту мәселесі тәуелсіз
еліміздегі саяси-әлеуметтік даму талаптарынан туындайтындықтан үздіксіз
тәрбие мен білім берудің жүйесін жетілдіру ісі адамзаттық құндылықтарға
негізделіп, жаңа бағыт алуда.
Қазақстан Республикасы Конституциясында[1], Қазақстан Республикасының
Тілдер туралы заңы[ 2], Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы
[3], Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы [4], Назарбаев Н.Ә. Мәдени мұра
бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама [5], Қазақстан Республикасында 2005-
2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы [6] жас
ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың
бойындағы адами, рухани байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген
сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса
назар аударылған.
Ал Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында:
Енді Қазақстан халықтарына өз мәдениетінің келбетіне қайтадан толық
көлемінде ие болуға тура келеді, ал бұл арада қазақ мәдениетіне, яғни
мемлекетке тарихи атауын берген халықтың мәдениетіне даусыз басымдық
берілуге тиіс, өйткені ол Қазақстаннан басқа еш жерде шын мәнінде түлеп,
қажетінше дами алмайды, – деп атап көрсетілген. Еліміздің президенті
Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл [7] атты еңбегінде: ...қазақ тарихы
адамзат шежіресінің құрамдас бөлігі екені ғылыми тұрғыда дәлелденуі
керек,– деп ерекше тоқталды, тәрбиенің тарихпен сабақтастығының ашылуы,
қажеттігі мектепке дейінгі мекемелердің қалыптасу, даму зандылықтарын,
қазіргі қоғам талаптарымен салыстыра зерттеудің, ғылыми негізде зерделеудің
көкейкестілігін көрсетеді. Себебі, оқыту мен тәрбие-қоғамдық үрдіс,
сондықтан, ол қоғаммен бірге дамып, бірге өзгеріске түсіп отырады
Қазақстан Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау олар
мемлекеттік белгілердің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтық
дәстүрлерді қастерлейтін халықтар достығының негізінде тәрбиеленген, халық,
отан, отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын сезінген
Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін,
тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын қадір тұтып игеруге пейілді
азамат болуы керек делінген.
Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда Қазақстан Республикасының
Конституциясында, Тіл туралы Заңында, Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңдарында т.б.атап көрсетілген.
Мектепке дейінгі тәрбиені дамыту, балабақшаларды көптеп ашу мәселесі
қашанда үкіметтің қаулы-қарарларында, мемлекеттік құжаттарда басты назарда
болды. Сонымен бірге бұл мәселеге Н.К.Крупская[8], Л.А.Давиденко[9],
Л.С.Выготский[10], А.С.Макаренко[11], Э.К.Суслова[12], В.А.Сухомлинский[13]
еңбектерін арнаған.
Біздің елімізде мектепке дейінгі тәрбие, баланы балабақшада тәрбиелеу
жөніндегі ең алғаш еңбекті Нәзипа Құлжанова (1887-1939) жазған Мектептен
бұрынғы тәрбие (алғы сөзін жазған А.Байтұрсынов) [14], Ана мен бала
тәрбиесі деп аталатын педагогикалық еңбектері бүгінгі күні де өз
өзектілігін жойған жоқ [15].
Бүгінгі танда педагог ғалымдар: А.В. Андросова, Б. Арзанбаева, Б.Б.
Баймұратова,С.Г. Бәтібаева, Н. Баримбеков, Ә.С. Әмірова, Г.Х. Дүкенбаева,
З.Д. Еденбаева, А.К. Меңжанова, Г.Ж. Меңлібекова, Т.А. Макеева, Қ.М.
Меңдаяқова, Г. Метербаева, Т.А. Левченко, А.Е. Манкеш, М.Т. Тұрыскелдина,
Ж.А. Исмайлова, Т. Иманбеков, Ф.Н. Жұмабекова[16], С.Н. Жиенбаева, О.
Жұмадиллаева, М.С. Сәтімбекова, А.Ж. Салиева, Ш. Сапарбаева, Н. Сайлауова,
Ғ.З. Таубаева, Х.Т. Шерязданова, А.А. Нурахунова, т.б. мектепке дейінгі
тәрбиенің әр түрлі салалары бойынша зерттеу жүргізіп, тәлім-тәрбиенің
мазмұнын, әдістерін талдаған. Аталған ғалымдар еңбектерін оқып зерделеу
арқылы мектепке дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу бағыт-бағдарын айқындауга
болады.
Бұл күнде ол толық мәнді ғылыми теория дәрежесіне кетеріліп, мектепке
дейінгі тәрбие тәжірибесінде қолданылып келеді.
Осы міндеттерді ойдағыдай орындап шыға алатын азаматтарды тәрбиелеуші
келешек ұстаздар қауымы - педколледждер мен университеттерде оқып, білім
алып жатқан студент-жастар.
Ал студент-жастарға халық педагогикасының қыры мен сырын, ғылыми негіздері
мен тәлімдік мәнін ғылыми-педагогикалық тұрғыда игерудің теориясы мен әдіс-
тәсілдерін меңгерту мәселесімен этнопедагогика пәні айналысады.
Этнопедагогиканың зерттеу объектісі халық педагогикасы. Халық педагогикасы
халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
тағылымдарының бай тәжірибесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі тағылымдарын
ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың әдіс-
тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір саласы.
Ә Табылдиевтың зерттеулеріне көре этнопедагогиканың мақсаты - халықтық салт-
дәстүрді, өнерді дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін,
жерін сүйетін, жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат
тәрбиелеу[17].
Бұл пәннің міндеті халықтық тәрбие түрлерін оқушы жастардың бойына сіңіріп,
білім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой еңбегіне де
қабілетті, нарық жағдайында өмір сүруге икемді, жан-жақты жетілген азамат
етіп шығару. Ол жан тәрбиесі мен тән тәрбиесін қатар жүргізе отырып, оқушы
жастардың қайрат жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер туындылары негізінде
оқытып тәрбиелеу арқылы іске асырылады.
Халықтық тәрбиенің негіздерін оқытып, білдіріп меңгерту үшін, ең алдымен
этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық танымдық негіздерін үйретіп
білдіруге тура келеді. Ал ол этнос туралы ұғымды, этностардың туып, дамып
қалыптасуын, этномәдениеттің ерекшеліктері мен оның әлемдік өркениетке
ұштасуын, кірігу жолдарын теориялық тұрғыда қарастырудан басталады.
Сондықтан этнопедагогика пәнін этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми
методологиялық, теориялық негіздерін оқытып білу жөн.
Этнопедагогика ғылымы орыс, батыс елдерінде XVII— XVIII ғасырлардан бастап
қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының зерттелу жайын, ғылым
ретінде қалыптасу тарихын сөз еткенде оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Бірінші — XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, қазақтың ұлттық
тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында тұңғыш еңбектер жазған
Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты демократ ағартушылар мен орыс, батыс саяхатшысы,
этнограф ғалымдарының (Э.С. Вульфсон, П.С. Паллас, А.Вамбери, А.Левшин, В.
Радлов, А. Янушкевич, Н.Г. Потанин, Н.Л. Зеланд, т.б.) жолжазбалары десек,
екінші — XX ғасырдың алғашқы 20—30-жылдарында бұл істі ғылыми тұрғыда
арнайы қарастырып сөз еткен Ә. Диваев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, X.Досмұхамедов, М. Дулатов, Н. Құлжанова,
М.Әуезов, Әбілова З т. б. болды. Яғни, бұл кезеңді қазақ
этнопедагогикасының ғылым ретінде туып, қалыптасу кезеңі деп қараймыз.
Үшінші кезең — 35—40 жылдық үзілістен кейін (1970—2000 ж. ж.) қазақ
этнопедагогикасының қайта жанданған, даму дәуірі деп аламыз[18].
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір
сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары: Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаевтардың ғылыми еңбектерімен тығыз байланысты болғандықтан, қазақ
халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, ұлттық мәдениеті жайында олардың
ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет демекпіз.
Жоғарыда көрсетілгендей, этнопедагогикалық материалдар арқылы баланың
дамуындағы құдіреті туралы еңбектер бола тұра, мектепке дейінгі жастағы
балаларды тәрбиелеуде этнопедагогика материалын пайдалануды ғылыми негізде
жүйелеген зерттеулер жеткілікті емес. Осының нәтижесінде мектепке дейінгі
жастағы балаларды тәрбиелеуде этнопедагогика материалын пайдаланудың
қажеттілігі мен оны ғылыми тұрғыда негіздеудің арасындағы қарама-қайшылық
туып отыр.
Осы қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының көкейтестілігін
көрсетеді. Сондықтан да этнопедагогика материалдарын мектепке дейінгі
мекемеде ақыл-ой тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып, оның
мазмұнын, мүмкіндіктерін қарастыру, тәрбие үрдісіндегі тиімді әдістері мен
жолдарын іздестіру мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Мектепке
дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеу деп
таңдауды ұйғардық.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық
құндылықтар негізінде тәрбиелеудің жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеудің педагогикалық негіздерін
анықтау;
- Ұлттық құндылықтар арқылы мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеу
мүмкіндіктерін қарастыру;
- Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің жолдарын талқылау;
- Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің әдістерін пайдалану;
Зерттеу нысаны. Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәні: Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар
негізінде тәрбиелеу
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын
ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің ерекшеліктері айқындалып, сол
арқылы оның үлгісі жасалып, сонымен қатар педагогикалық бағыттарын
жетілдіріп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда Мектепке дейінгі даярлық топ
балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің тиімділігі артады,
өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің жүйелілігі мен
тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің жетекші идеясы: Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық
құндылықтар негізінде тәрбиелеудің олардың жас және дара ерекшеліктерін
есепке алу негізінде қалыптастыру жалпы адамзаттық және этноәлеуметтік
құндылықтарына баулу жолдарының бірі болып табылады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
- жеке тұлға факторы ретінде, сананың мәдени-тарихи даму теориясы;
ұлттық құндылық теориясы;
жеке тұлғаның әлеуметтік, ұлттық құндылық үлгілері;
мектеп жасына дейінгі балалардың даму заңдылықтары мен принциптері;
тәрбиенің құндылық аспектілері;
балаларға ұлттық құндылық білім беру тұжырымдамасы;
жоғары мектеп студенттеріне ұлттық құндылық білім беру
тұжырымдамасы.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында Мектепке дейінгі даярлық топ
балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің теориялық негіздерін
анықтау мақсатында Қазақстан Республикасының ресми материалдарына,
тұжырымдамалары мен бағдарламаларына, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық тұрғыда талдау жасау, оқулықтар мен
әдістемелік құралдарды зерделей отырып, озық тәжірибелерді меңгеру, тәрбие
берудің мазмұнын анықтап, сандық және сапалық талдау жасау, жинақтау,
қорытындылау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, педагогтар
мен психологтар еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік
құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат
педагог-тәрбиешілердің озық тәжірибелері, интернет материалдар басшылыққа
алынды.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласындағы № 31
бастауыш мектеп-балабақша кешені
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
1. Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ Теориялық НЕГІЗДЕРІ
1. Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің педагогикалық мәселелері
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің
жаңаруына, жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық
нышандары қалыптасқан, рухани байлығы дамыған, ғылым мен практика
жетістіктерінен хабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу – отбасы, балабақша
және мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян.
Бұл жөнінде Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу, оқыту мазмұнын жаңарту
тұжырымдамасын және Қазақ балабақшаларындағы үзіліссіз тәрбие
тұжырымдамасы дайындалып, осы құжаттарды жүзеге асыру мақсатында Қазақстаң
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762 Балаларды міндетті
мектепалды даярлау мәселелері туралы қаулысындағы ережесінде қазақ
балаларын қоғамдық мекемелерде, отбасында және мектепте өз ана тілінде
тәрбиелеу мен білім беруге ерекше көңіл бөліну қажеттілігі атап көрсетілді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында білім беру жүйесін дамытудың мақсатттары мен міндеттерін,
құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын
ғылыми-теориялық, әдіснамалық құжатта: Білім берудің деңгейлері мен
мазмұны белгіленіп, сонда мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз білім
берудің бастапқы деңгейі деп көрсетілген.
Бәтібаева С.Ғ. аталған құжатта мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
мақсаты: мектепке дейінгі білім беру, сауықтыру және түзеу
бағдарламаларымен қамтуды дәйекті ұлғайту жолымен балалардың білім алуына
бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз ету көзделген. Ал міндеттері:
- әлеуметтік жағдайы мен тұратын орнына қарамастан, барлық балаларды
мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек қамту;
- бес жастағы балаларды мектепалды даярлығымен толық қамтуды
қамтамасыз ету;
- мектепалды даярлығының мазмұнын мектеп жасына дейінгі балаларға тән
қызмет түрлерін, жасына және даралығына сай тәсілдерді ескере
отырып, қайта қарау және оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру кезінде заттық
кеңістік ортасын жасау;
- баланың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді
тәрбиелеу, – делінген [19].
Жас ұрпақ тәрбиесі сияқты ұлы міндетті шешуде мектепке дейінгі коғамдық
тәрбие орындарының алатын орны ерекше. Олар өмір есігін жаңа ғана ашқан жас
буындардың денесінің, ақыл-ойының, сана-сезі-мінің, адмгершілік
қасиеттерінің дамуына жағдай жасайды, тәр-биелейді.
Қазақстанда мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке, еңбекке
тәрбиелеу, ана тілінде сөйлеуге үйрету, сөздік қорларын дамыту,
балабақшалардағы балаларды сабақ үрдісінде тәрбиелеу мәселелері бойынша
ғылыми-зерттеу жұмыстары 1958-64 жылдардан бастап жүргізілді.
Зерттеуші ғалым Б.Баймұратова мектеп жасына дейінгі сәбилердің сөздік
қорының даму ерекшеліктерін зерттей отырып, соның нәтижесінде баланың тілін
дамыту мәселесінде ауыз әдебиеті мен балалар әдебиетін сабақтастыра
қарастырып, 2-6 жас аралығындағы балалардың тілін дамытудың ғылыми-
әдістемесінің негізін жасады[20]. Ғылыми зерттеудің негізгі үш ерекшелігін
атап өтуді жөн көрдік. Зерттеудің бірінші ерекшелігі - мектеп жасына
дейінгі балалардың ана тілін дамыту мәселесі жөніндегі алғашқы әдістемелік
нұсқауын дайындалуында. Екінші ерекшелігі қалалық, ауылдық балабақшаларда
және отбасында тәрбиеленуші балалардың сөз игеру ерекшелігі туралы
салыстырмалы қорытынды жасауында. Үшінші ерекшелігі - әрбір кезеңдегі бала
тілін дамыту мәселесін, оны мейірімділікке, адамгершілікке, еңбекке,
ізеттілкке, ақыл-ойын тәрбиелеумен біртұтас қарастырылуында. Аталған
еңбекте автор әдеби шығармалардың тіл дамытудағы ролін баланың
дүниетанымын, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байыту, эстетикалық талғамын
арттырып, адамгершілікке баулу ісінде көркем әдебиеттің ролін көрсеткен.
Онда мектеп жасына дейінгі балаларға оқып беретін шығармаларды негізінен үш
салаға бөлген.
- ауыз әдебиеті нұсқалары;
- классик жазушылардың шығармалары;
- кеңес жазушыларының шығармалары;
Көркем шығарманы оқу, әңгімелеуде тәрбиешілерге қойылатын талаптарды
ұсынған. Ғалымның еңбегіне талдау жасай отырып, баланың жас ерекшелігіне
сәйкес алынған шығарманың идеялық мазмұны, тіл көркемдігін ескеруде,
олардың өзіне шығарманың кейіпкерлерін таңдауда, өздігінен қорытынды
жасауда негізгі тұжырымдарды басшылыққа алдық.
Ғалым А.К. Меңжанованың Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет
арқылы тәрбиелеу атты монографисында: Еңбек әрекеті үстінде көркем әдебиет
шығармаларын пайдалану арқылы баланы адамгершілікке, еңбекке баулу
мәселесін қарастырған. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей қорытынды жасаған
[21]. Онда:
Мектепке дейінгі кезеңдегі тәрбие - адам қалыптасуының алғашқы
баспалдағы. Осы кезде игерген баланың рухани байланысы өмір бойына із
қалдырып, оның дұрыс жетілуіне негіз болады. Сол себептен де мектепке
дейінгі қоғамдық тәрбие орындарында мамандар даярлау ісіне ерекше көңіл
бөлінеді.
Тәрбие жұмысы мектепке дейінгі шақтан бастап балалардың Жас ерекшелігіне,
түсінігіне лайықты жүргізілсе, балалар тәрбие үдерісінің, әсеріне көнгіш,
еліктегіш, белсенді келеді, олар өзін қоршаған адамдардың іс-әрекетіне баға
беруді үйренеді; алғашқы моральдық қасиеттер жайында түсінік алады, жақсы
іс-әрекет істесем деген талпынысы пайда болады, бұл талпыныс күнделікті
жаттығудың нәтижесінде бірте-бірте баланың тұрақты тәртібіне айналады.
Баланың адам бойындағы моральдық жақсы қасиеттерді білуі, ұнамды іс-
әрекеттерге белсенді жаттығуы, өзінің тәртібіне қойған талапты саналы
түсініп, сол талапқа сай өзін-өзі ұстауы ‒ оқу-тәрбие әсерінің нәтижесі,
сонымен қатар моральдық тәжірибені қалыптастырудың негізі болып табылады.
Тәрбие балаға екі жақты әсер ететін процесс: 1) адамгершілік нормаларын
меңгерту; 2) тәртіп пен мінез-құлықтың тәжірибесін жинақтату;
Мектепке дейінгі педагогика – мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту,
тәрбиелеу, оқыту және оның негізгі заңдылықтары туралы ғылым. Сондықтан
мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде міндетті түрде мектепке дейінгі
педагогика ғылымының өзекті мәселелеріне тоқталамыз:
Туғаннан 5-6 жасқа дейінгі балаларды жан-жақты жетілдіру мен тәрбиелеудің
ерекшеліктерін, заңдылықтарын, ғылыми негіздерін қарастыру.
Туғаннан 5-6 жасқа дейінгі балаларға арналған дене, ақыл-ой, адамгершілік,
еңбек, интернационалдық, этикалық тәрбиенің мазмұнын, құралдарын, тиімді
әдіс-тәсілдерін зерттеу.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың ғылыми-теориялық негізін,
мазмұнын, оқытуды ұйымдастырудың жолдары мен әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Қазақ халқының озық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрып үлгісінде бес жасқа дейінгі
балалардың мінез-құлқын қалыптастыру мәселелерін зерттеу.
Қазақтың халық педагогикасы арқылы бес жасқа дейінгі баланың эстетикалық,
адамгершілік сезімдерін дамытудың жолдарын зерттеу.
Қазақ халқының ұлттық ойындары, музыкалық ойындары, ән-күйі арқылы
балаларды ойшылдыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу.
Бала ойыны мен еңбегінің мазмұнын, түрлерін және оларға басшылық ету
жолдарын қарастыру.
Тәрбиелік әсері күшті ұлттық ойыншықтарды, дидактикалық ойындар мен
материалдарды, көрнекі және техникалық құралдарды жасаудың ғылыми
негіздерін қарастыру.
Отбасы тәрбиесінің өзіндік ерекшелігін ескеріп, балабақша мен отбасындағы
тәрбие жұмысының бірлігін арттыру.
10.Қоғамдық тәрбие орындарына кәсіби біліктілігі жоғары мамандар даярлау.
11.Балабақшада (қала мен ауылдық ерекшелігіне сәйкес) оқыту мен тәрбиелеу
бағдарламасын жасаудың ғылыми негіздерін салу.
12.Балабақша мен мектепте оқыту мен тәрбиелеудің бірізділігін қарастыру.
13.Қазақстанда тұратын түрлі ұлт халықтарының әдет-ғұрпы, әдебиеті,
мәдениеті, өнер туындылары арқылы баланың адамгершілік-эстетикалық сезімін,
үлкендерге қарым-қатынасын дамыту мәселелерін қарастыру.
Мектепке дейінгі шақта баланың, дамуы мен тәрбиесі туралы айтқанда, ең
алдымен, адамның жеке басының жалпы дамуына, тәрбиесіне тоқталамыз.
Ғалымдардың айтуы бойынша, қоғамда өмір сүретін, сол қоғамның мүшесі,
қоғамда атқаратын ролі, орны, белгілі құқығы бар нақты адамды-жеке адам деп
түсінеміз.
Жеке адамның белгілі дәрежеде рухани, денесі және психикасы жағынан
дамыған тұлғасы, белгілі көзқарасы, өзгелермен қарым-қатынасы, өзіндік
талап-тілегі, белсенділігі т.б. моральдық қасиеттері болады. Бұлардың бәрі
даму, тәрбие арқылы бірте-бірте қалыптасады.
Ал қалыптасу дегеніміз адамның жеке басының даму мен тәрбиенің
нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы. Адам қасиеттерінің
дамуы сәбилік шақтан басталып, мектепке дейінгі, мектеп шағында да, есейген
шақта да жетіле береді.
Даму мен тәрбиенің арасы өзара тығыз байланысты. Даму - сапалы өзгеріс ол
организмнің анатомиялық, физиологиялық жағынан өсіп, өзгеруінен, психикалық
және әлеуметтік жетілуінен байқалады. Өсу -бала денесінің сан жағынан
өзгеруі-клеткаларының көбеюі, өсуі, сүйектерінің қатайып, бекуі болса,
даму ұғымы өсуден анағұрлым күрделірек. Бұған баланың туа біткен және
қоршаған ортаның ықпалынан кейін қалыптасқан қасиеттерінің сандық, сапалық
жағынан жетілуі, ой-сананың дамуы жатады. Олай болса, жеке бастың дамуы
дегеніміз бала денесінің өсуі, психикасының барлық жағынан іс-әрекет
үстінде, шындықты бейнелеуде, айналасындағыларға, адамдарға қарым-
қатынасында жетілуі, таным процесінде сапалы өзгеруі.
Баланың дене жағынан дамуы салмағының артуынан, бойының өсуінен, нерв
жүйесі әрекетінің жетілуінен, қимылының дамуынан көрініс табады. Бұл
дененің биологиялық жағынан жетілу сатысын сәулелендіреді. Ал психикалық
даму дене дамуымен бірлікте іске асады. Психикалық даму - сананың дамуы.
Бұл орталық нерв жүйесінің қызметімен, ойлау және сөйлеудің дамуымен
байланысты.
Даму сыртқы әсер мен адамға тән ішкі әсердің, күштің (тұқым қуалаушылық),
ықпалынан болады. Сыртқы әсерге: қоғамдық өмірдегі материалдық жағдай,
баланы қоршаған табиғи және әлеуметтік орта, әдейі мақсат көздей
ұйымдастырылған тәрбие жатады. Бұл сыртқы ықпал әр адамның өзіндік жеке
ерекшелігін сипаттайтын ішкі күшпен қабылданады, яғни сыртқы ықпалды бала
қалай қабылдайды, қалай әсерленеді, сыртқы ықпалға қалай жауап береді,
соған байланысты болады. Сол себептен бір отбасында өсіп, бір түрлі тәрбие
алған балалардың да мінез-құлқы, жеке басының қасиеттері әр түрлі болып
дамиды.
Баланың ішкі әсерленуіне тұқым қуалаушылық жолымен ауысқан әр балаға тән
табиғи қасиеттері нерв жүйелерінің даму дәрежесі мен типі, темпераменті мен
денесінің даму ерекшелігі ықпал етеді.
Даму көзі қарама-қайшылықтар күресі.
Д.Б. Элькониннің ілімі бойынша, даму - ішкі нерв жүйелері процесі мен
сыртқы әсерлердің өзара әрекеттестігі, организмнің қоршаған ортамен үйлесу,
сәйкес келу процесі [22] . Сонымен, даму - өте күрделі процесс. Баланың
дамуына үш негізгі фактор: тұқым қуалаушылык, орта және тәрбие ықпал етеді.
Балаларды тәрбиелеуде тәрбиенің мақсатын, оқу жоспары мен тәрбие
бағдарламасында белгіленген нақты мазмұнды басшылыққа алу керек. Бірақ
тәрбиенің табысты болуы балалардың жас ерекшелігін және соған сай даму
заңдылықтарын педагогтардың ескеруіне байланысты.
Бағдарламаны, оқулықтарды, оқу-тәрбие құралдарын жасауда, жұмыстың
мазмұны мен ұйымдастырылуын айқындауда балалардың жас ерекшелігін ескеру
қажет екенін атап көрсеткен.
С.А.Мұсаева, Т.Б. Бегалиевтер Жас ерекшелік педагоикасы атты оқулығында
қазір балаларды жас шамасына қарай төмендегідей кезеңдерге бөледі:
Нәрестелік кезең - туғаннан бір жасқа дейінгі кез; сәбилік кезең - бір
жастан үш жасқа дейінгі кез; мектепке дейінгі кезең - үштен жеті жасқа
дейінгі кезең. Нәрестелер тобы - 0-2 жас; сәбилердің бірінші тобы - 2-3 жас
аралығы; сәбилердің екінші тобы 3-4 жас аралығы. Естиярлар тобы 4-5 жас
аралығы; ересектер тобы 5-6 жас аралығы. Мектепалды даярлық тобы - 6-7 жас
аралығы[23] .
Балаларды жас ерекшелігіне қарай бөлуге байланысты мектепке дейінгі кезең
алдындағы тәрбие, мектепке дейінгі тәрбие және балаларды мектепте тәрбиелеу
деп бөлінеді.
Чехтың ұлы педагогы Ян Амос Коменский (1592‒1670) мектепке дейінгі
тәрбиенің алғашқы жүйесін жасады. Я.А. Коменский өз еңбектерінде бала
тәрбиесі мен дамуындағы прогресшіл идеяларды басшылыққа алып, тәрбиеде
баланың жеке басының дамуы мен ерекшеліктерін ескеру қажет деп есептеген.
Тәрбие жұмысы дұрыс ұйымдастырылса, енжар бала да тәрбиелі, тәлімді болып
өседі деген. Я.А. Коменскийдің құнды идеялары мектепке дейінгі балаларды
тәрбгіелеуде үлкен роль атқарған.
Иоганн-Генрих Песталоцци (1746-1827) Швейцарияның ұлы демократ-педагогы.
Ол да Жан-Жак Руссо тәрізді баланың табиғи дамуына ерекше орын берген.
Бірақ ол адамды адам ететін тәрбие деген пікірге сенген. И.Г. Песталоцци
ана тілі, есеп, өлшеуді оқыту методикасын жасап, Аналар кітабын жазған.
И.Г.Песталоцци тәрбиенің негізгі міндеті баланың адамгершілік қасиетін
қалыптастыру деп санаған. Ол адамгершілікті өндірістегі еңбекпен, еңбек
тәрбиесімен ұштастыруды қажет деп тапқан. Бала тәрбиесін дұрыс
ұйымдастыруда отбасының, әсіресе ананың ролін зор бағалаған. Тәрбие алғашқы
күннен басталу қажет, сондықтан әр ананы тәрбие әдістерімен қаруландыру
керек деген.
Ең алғаш балаларға қоғамдық тәрбие беруді негіздеп, іс жүзіне асырып,
мектепке дейінгі мекеме құрған ағылшын ғалымы Роберт- Оуэн (1771 –1858)
еді.
Мектепке дейінгі тәрбиенің жеке ғылым саласы ретінде бөлінуінде неміс
педагогы Фридрих Фребельдің (1782–1852) еңбегі зор. 1837 ж. Ф.Фребель
мектепке дейінгі мекеме ашып, оны – балабақша, тәрбиешіні – бағбан деп
атаған. Алайда Ф.Фребель баланың дамуын немістің идеалистік философиясы
тұрғысында ғана қарастырған.
Орыс педагогтары: К.Д.Ушинский, Н.И.Пирогов, Л.Н.Толстой және басқалары
Фребель бақшаларының құрғақ уағыздылығы, балаға творчество мен қуаныш
әкелмейтіндігі, шамадан тыс дидактизмі үшін сынаған.
Орыстың ұлы педагогы Константин Дмитриевич Ушинский (1824–1870) өзінің
еңбектерін сол кезеңдегі физиология мен психология білімдеріне сүйене
отырып құруға тырысты, орыстың халықтық тәрбие жүйесін құру қажет деп
есептеді. Ол өзінің педагогикалық пікірлерінде ақыл-ой, адамгершілік және
эстетикалық тәрбиелердің өзара байланысын, өлеңнің, суреттің эстетикалық
тәрбие берудің құралы екенін, оның ұжымдық тәрбиедегі мәнін атап көрсетті.
К.Д. Ушинский мектепке дайындау кезеңіндегі оқыту туралы көптеген
педагогикалық мұралар қалдырды. Атап айтуымыз керек, сол кездегі
педагогтардың бірде-бірі К.Д. Ушинский жеткен дәрежеге жете алған жоқ.
Көптеген творчестволық ізденістің иесі, ұстаз Л.К.Шлегер балабақшадағы
тәрбие жұмыстарына көптеген жаңалықтар енгізді. Л.К.Шлегер Кішкентай
балалармен әңгіме жүргізу үшін материалдар, Балабақшадағы практикалық
жұмыстар атты кітаптар жазды.
Е.И.Тихеева – мектепке дейінгі тәрбиенің қоғамдық қайраткері, көрнекті
педагог К.Д.Ушинскийдің жолын қуушылардың бірі. Тәрбиенің басты құралы
ретінде тілдің дамуын алып, ол ана тілін оқытудың методикасын жасады. Ол
мектеп жасына дейінгі балаларды мектеп қабырғасында оқуға дайындау
балабақшадан басталады және балабақшадағы тәрбие жұмысында басшылыққа
алатын программа болу керек деген құнды пікір айтқан. Е.И.Тихеева дене және
ақыл-ой тәрбиесін берудің негізгі құралы ретінде ойынның тәрбиелік мәнін
аса жоғары бағалаған, дидактикалық материалдардың өзіндік жүйесін құрған.
Надежда Константиновна Крупская (1869–1939) – мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбиені ұйымдастырған, негізін қалаған, баланың дамуында тәрбиенің ролін
аса зор бағалаған педагог.
Н.К. Крупская: Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеушілердің алдында
мектепке дейінгі істі барынша кеңінен өрістету міндеті тұр, өйткені
балаларға қоғамдық тәрбие беру өте қажет1, – деп мектепке дейінгі
тәрбиенің міндеттерін белгілеп берген.
Н.К. Крупская негізін қалаған жас ұрпақты идеялық жағынан сенімді етіп
тәрбиелеуде отбасы мен қоғамдық тәрбие орындарының бірлесіп қызмет етуі –
мектепке дейінгі тәрбиенің негізгі приициптерінің бірі.
Н.К. Крупская Негізгі тұрмыстық мәселе, Мектепке дейінгі балалар
тәрбиесі туралы, Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған ойыншықтар
туралы, Мектепке дейінгі жұмысқа көбірек назар аударылсын, Балалар
кітаптары туралы мәселе жайында т.б. көптеген еңбектерінде мектепке
дейінгі қоғамдық тәрбие орындары, оның маңызы, ондағы тарбие жұмыстары,
қоғамдық тәрбне мен семья тәрбиесінің
Антон Семенович Макаренко (1888–1939) мектепке дейінгі балалардың мінез-
құлқына басшылық жасаудың қажеттілігі туралы айта келіп, бала дүниеге
келген алғашқы күннен бастап, оның жеке басының қалыптасуының негізі
қаланатынын үйреткен. Баланы еңбекке ойын арқылы тәрбиелеу, балалар ұжымы
жайлы тамаша пікірлер айтып, мектепке дейінгі педагогиканың дамуына үлкен
әсер еткен.
Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбиенің дамуы туралы айтқанда бір атап
өтерлігі, 1924 жылы Орынборда тұңғыш рет ғылыми-педагогикалық жинақ
Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жөніндегі нұсқау жарыққа шықты.
Мектепке дейінгі тәрбие мәселелеріне байланысты журналист Нәзипа
Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие, Анамен бала тәрбиесі атты
еңбектері мектепке дейінгі педагогиканың алтын қорына қосылды. Ағартушы-
ғалымдар: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Р.Қ Аралбаевалардың
мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жөніндегі педагогикалық ой-пікірлері
басшылыққа алынды[24].
1945 жылы мектепке дейінгі мекемелер алдындағы теориялық және тәжірибелік
міндеттер анықталды. 1947 жылы республикалық деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция ұйымдастырылып, ғалымдар, балалар жазушылары, балабақша
меңгерушілері, тәрбиешілер мен әдіскерлері қатысты. 1950 ж. Қазақ КСР Оқу
министрлігінің Ы.Алтынсарин атындағы Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу
институты құрылып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде зор үлес қосты.
Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбиенің қалыптасуын айқындауда
балабақшалардың ашылуы және дамуын, оқу-тәрбие процесін ғылыми
педагогикалық тұрғыдан ұйымдастыру мәселелерін қарастыруға, сондай-ақ,
мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту, тәрбиелеу оқыту және оның негізгі
зандылықтарын айқындауға көңіл бөлу қажет.
Бүгінгі танда педагог ғалымдар: В.И.Андросова[25], Б.Б.Баймұратова[26],
С.Г. Бәтібаева[27], Ә.С. Әмірова[28], А.К.Меңжанова[29]. ,
Г.Ж.Меңлібекова[30], Қ.М.Меңдаяқова[31], А.Е.Манкеш[32]., Т.Иманбеков[33],
Ф.Н. Жұмабекова[34], ҰзақбаеваС.А. [35], Сәтімбеков Р.С.[36], Болғамбаев
М. [37], т.б. мектепке дейінгі тәрбиенің әр түрлі салалары бойынша зерттеу
жүргізіп, тәлім-тәрбиенің мазмұнын, әдістерін талдаған. Аталған ғалымдар
еңбектерін оқып зерделеу арқылы мектепке дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу
бағыт-бағдарын айқындауға болады.
Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие білім берудің алғашқы буыны
болғандықтан, аналардың еңбекке, мемлекеттік, әлеуметтік, қоғамдық саяси
істерге араласу міндетін шешеді. Елімізде мектепке дейінгі ұйымдардың
негізгі типі ‒ бөбекжай-балабақша. Онда балалар 1,5 жастан мектепке
барғанша тәрбиеленеді. Мұнда балалар жас ерекшелігіне қарай тәрбиеленеді.
Мектепке дейінгі ұйымдардың екінші типі - бөбекжай (1,5-3 жасқа дейін),
үшінші типі - балабақша (3 жастан мектепке барғанға дейінгі кезеңді
қамтиды). Балабақшалардың мұндай типтері жергілікті жердің аймақтақ
ерекшеліктеріне де байланысты болады. Ауылдық жерлерде шағын аралас типті
болуы, мектеп-балабақша сияқты ерекше типтері де болады. Мұнда мектеп
жасындағылар мен мектепке дейінгі жастағыларды біріктіріп, оқу-тәрбие
жұмысын ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, тілінің дамуында
мүкістігі бар, денсаулығында ақауы бар: көру, есту мүмкіндігі шектеулі
қимыл-қозғалысында кемшілігі бар, т.б. балаларға арналған арнайы қоғамдық
орындар жұмыс жасайды. Балалар ұйымдарының тағы бір типі - балалар үйі мен
мектепке дейінгі балалар үйі. Бұл жетім балаларға арналған, түрлі
себептермен отбасында тәрбиелене алмаған балаларға арналған. Сонымен мектеп
жасына дейінгі балалардың қоғамдық ұйымдары балалардың әлеуметтік,
экономикалық жағдайларын ескеріп, оларды түгелдей қамтуға бағытталған.
Бала дамуындағы іс-әрекеттің ықпалы. Педагогикалық жағынан дұрыс
ұйымдастырылған кез келген іс-әрекет баланың ақыл-ойының, нышанының,
еркінің, қабілетінің, танымдық күшінің жан-жақты дамуына әсер етеді. Іс-
әрекет белгілері бір мақсатқа бағытталады, жоспарланады, нәтижесі алдын-ала
бағдарланады, әдістері мен тәсілдері, жолдары белгіленеді, қорытындысы,
нәтижесі бағаланады. Іс-әрекетті ұйымдастыру дәрежесі жоғарылаған сайын
бала дамуына тигізетін ықпалы да күшті болады. Жас ерекшелігінің әр
сатысында бала іс-әрекетінің түрі ғана өзгеріп қоймайды, оның мазмұны да,
тәсілі де, сипаты да, ниеті де өзгереді.
Іс-әрекет түрлері:
1) ойын әрекеті - баланың барлық нышандарының дамуына мүмкіндік тудыратын
өзіндік ерекшелігі бар зияткерлік (интеллектуалдық) мектеп. Ойында іс-
әрекет әдістерін, жолдарын меңгереді: емдейді, оқытады, үй салады,
атқа мініп шабады және т.б. Ойын әрекеті баланың ерік-жігерін, ақыл-ойын
дамытады, шапшаңдыққа, шымырлыққа, ұқыптылыққа жаттықтырады, талдауға,
жинақтауға үйретеді;
оқу әрекеті - жоспарлы, жүйелі түрде бірте-бірте жүргізіліп, ақыл-ойының,
өмірге дұрыс қатынасының дамып, адамгершілік қасиеттері мен эстетикалық
талғамын қалыптастыруға мүмкіндік тудырады;
еңбек әрекеті - бала алдымен өзіне, содан соң басқаларға септігі тиетін
кезден бастап жүргізіледі де, еңбек мазмұны, әдіс-тәсілі, түрі жыл озған
сайын өзгеріп, күрделеніп отырады;
қоғамдық әрекетке ұжымдық жалпы тапсырмалар, қоғамдық жұмыстар жатады.
Бұлар баланың жауап-кершілігін, көпшілікпен жұмыс істей білуін
қалыптастырады;
көркемөнер әрекеті үстінде баланың көркемдік ойы, қиялы, арманы, елестетуі,
сезімі, логикасы дамиды;
спорттық әрекетке дене шынықтыру сабақтары, спорттық ойындар мен жарыстар,
т.б. жатады, олар баланың қимыл-қозғалысын, жауап ретіндегі іс-әре-кетінің
тездігін дамытады.
Іс-әрекет үстінде бала жан-жақты дамиды, айналадағы дүниеге, адамдарға
қарым-қатынасы қалыптасады. Сонымен, іс-әрекет баланың дамуының негізі. Іс-
әрекетсіз даму жоқ. Бұл - педагогиканың ерекше заңдылықтарының бірі.
Дене тәрбиесі - адамның дене мүшелерін шынықтырып, бала психикасының
дамуына әсер ететін, адам ағзасының барлық жағынан жетілуіне, қимыл әрекеті
мен дағдысының, білімінің қалыптасуын қамтамасыз етуге бағытталған көп
қырлы педагогикалық процесс. Дененің дамуы - тәрбиенің және бізді қоршаған
ішкі, сырқы ортаның әсерінен ағзаның биологиялық функцияларының және адам
денесіндегі бұлшық ет тарамдары мен түрлерінің өзгеруі мен өсуі. Дене
жетілуі - еңбекке қабілеттілігі, дене дамуының ең жоғарғы дәрежесіне жетуі.
Ж.Б.Қоянбаевтің еңбектерінде ақыл-ой тәрбиесі-дегеніміз мақсат көздей
отырып, баланың айналадағы дүниені танып білуін, табиғатқа, қоғамға,
адамдарға дұрыс қарым-қатынасын қалыптастыру[38] деп береді.
Бала айналадағы заттар, оның сапасы (түсі, формасы, үлкендігі),
қолданылатын орны, қасиеттері (сынуы, жыртылуы, бұзылуы), қандай
матерйалдан жасалғандығы жайлы нақты түсінік алуы керек. Сондай-ақ кейбір
табиғат құбылыстары туралы, олардың өзара байланысы, заңдылықтары,
өсімдіктердің, жәндіктердің, жануарлардың дамуын танып білу, бақылау және
түсінігіне жеңіл тиетін қоғамдық құбылыстармен, уақиғалармен, адамдарының
еңбегімен, мерекелермен таныстыру арқылы балалардың дүние, қоғам туралы
алғашқы түсініктері қалыптасады.
Ақыл-ой тәрбиесі бұл бала жасына, тәжірибесінің молаюы мен тәрбиелік
ықпалдарының әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және
сапалық өзгерістердің жиынтығы. Мектепке дейінгі шақта білімнің қорлануы
шапшаң қарқынмен жүреді. Таным процестері жетіледі, бала ақыл-ой әрекетінің
қарапайым әдістерін меңгереді.
Сенсорлық латынның сезім, түйсік, қабылдау, түйсіктің қабілеті
деген сөзінен шыққан. Сенсорлық тәрбие сенсорлық процестерді: түйсік,
қабылдау, мақсат көздей отырып дамыту, жетілдіру. Сенсорлық тәрбие ақыл-ой
тәрбиесінің негізі. Сенсорлық процестер мен таным ақыл-ой тәрбиесінің
алғашқы сатысы болып табылады. Сенсорлық тәрбиенің басты міндеттері ақыл-
ой дамуының негізін салу және эстетикалық тәрбиенің құрамды бөлігі ретінде
көріну. Айналадағы дүниені тану түйсік пен қабылдаудан басталады.
А.К. Меңжанованың пайымдауынша сенсорлық тәрбие процесі сезімдік танымын
нағыз танымға, қабылдаудан ойлауға көшуге дайындайды және баланың
күнделікті тәжірибедегі іс-әрекетін жетілдіруде маңызды орын алады.
Сенсорлық тәрбие баланың көру, есту, дәм сезімдерін тәрбиелейді. Сенсорлық
мәдениет дегеніміз баланың түйсігі мен қабылдауының даму дәрежесі, бұл
таным әрекетінің табысты өтуінің алғы шарты[39].
Сенсорлық тәрбие туғанынан 3 жасқа дейін әсіресе қажет. Бұл баланың
түйсік, қабылдау, түсінік процестерінің қалыптасатын шағы. Баланың қарау,
бақылау, сипалау, тыңдау сияқты сенсорлық іс-әрекеті күнделікті мазмұнды
ұйымдастырылған белсенді қызметінде қалыптасады.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу дегеніміз - оларды жоғарыда
айтылған мінез-құлықтың дағдылы ережелеріне үйрету. Адамгершілік тәрбиесі
дегеніміз - адамның моральдық қасиеттерін белгілі бір мақсатқа бағыттап
қалыптастыру. Адамгершілік сезімдерді тәрбиелеу арқылы моральдық
түсініктердің, әдеттердің және мінез-құлық себептерінің қалыптасуы бірлесіп
жүзеге асады және мектепке дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін
қамтамасыз етеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды елжандылыққа тәрбиелеу.
Баладағы халқына деген сүйіспеншілік, еліне мақтаныш сезімдері басқа
халықтарға құрмет сезімімен ұштасады. Балаларды мектепке дейінгі кезеңнен
бастап елжандылық рухында тәрбиелейміз.
3 жастан 7 жасқа дейін балаларда тәрбиенің ықпалынан әсер, білім
жинақталып, қоршаған ортаға қатынасы қалыптасады да кейін балалардың
партиоттық сезімінің даму негізіне айналады. Өздерінің жақын адамдарына,
семьясына дегён жақсы қарым-қатынасынан ту-ған жерге, елге, адамдарға деген
сүйіспеншілік катынасы тәрбиелене-ді.
Ал мектепке дейінгі ересек балалардың нақты білімдеріне сүйене отырып,
басқа халықтардың өмірі, қала, туған ауылы туралы алғашқы мағлұматтар
беріледі. Бұл жастағы балалар кейбір оңай қорытындыларды өздері жасайды.
Балалардың Отанға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу үшін: 1) серуен және
саяхат; 2) кітап оқу; 3)сурет қарау және салу; 4) көрген-білгені,
бақылағаны туралы әңгімелеу; 5) тәрбиешінің түсіндіруі мен айтып беруі; 6)
тәрбиешінің балалардың берген сұрауына жауап беруін тәрбие құралы ретінде
пайдалану.
Баланың Отанға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу мынадан баста-лады: 1) өз
үйін, ата-анасын, туған-туысқандарын, бақшасын жақсы керуден; 2) туған
жердің табиғатын сүйе білуден; 3) ақын-жазушы-лардың, композиторлардың,
суретшілердің шығармаларымен танысу-дан; 4) адамдардың еңбегі мен өзі өскен
ауылын жақсы көруден; 5) жаңа жерлермен, құрылыстармен танысудан; 6) және
қоршаған өмірді бақылаудан балалар Отан туралы көп мәлімет алады.
Отанға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуде ана тілінің маңызы зор.
Мектепке дейінгі балалардың еңбек тәрбиесінің негізгі міндеті – сәбилік
шақтан бастап оларды қарапайым еңбек дағдыларына баулу және балалардың
еңбекке дұрыс қатынасын қалыптастыру. Еңбек тәрбиесі қоғам мүддесі үшін
еңбек ететін жан-жақты дамыған адам даярлау сияқты тәрбиенің жалпы
мақсатына бағытталады.
Мектепке дейінгі шақ – негізінен ойын кезеңі болғандықтан еңбек бала
өмірінен аздап қана орын алады. Әуелі еңбек әрекетінің қарапайым
элементтері көрініс тауып, бірте-бірте еңбек ойыннан бөлініп, айрықша
сипатқа ие болады.
Еңбек балалардың жауапкершілік сезімін тәрбиелеумен қатар анализаторларын
(көру, есту, түйсіну, сезіну, иіс, дәм) дамытуға мәнді ықпал етеді.
Еңбек бұлшық ет пен барлық ішкі мүшелердің қызметін күшейтеді, бүкіл
дененің еңбекке қабілетін арттырады, нерв жүйесін дамытады. Еңбек процесі
баланың анализаторларын жаттықтырып қана қоймайды, сонымен қатар ми
қызметінің дамуына үлкен роль атқарып, бұлшық ет сезімін де дамытады.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз – баланың қоғамдық өмірдегі, табиғаттағы,
еңбектегі, тұрмыстағы, көркемөнердегі әсемдікті дұрыс қабылдау, түсіну
қабілетін тәрбиелеу. Эстетикалық тәрбие балалардың әсемдік жөніндегі
түсінігін кеңейтіп, сұлулықты тану, суйе білу, оны шығармашылықпен жасап,
өмірге ендіре білу қабілетін, эстетикалық талғамын, қиялын дамытады.
Өмірде Эстетикалық тәрбие, Көркемдік тәрбие, Эстетикалық даму деген
үш түрлі түсінік бар.
Эстетикалық тәрбие берудің толықтығы – балабақшада жүргізілген тәрбие
жұмысының семьяда жалғастырылуымен қамтамасыз етіледі. Балаларға
эстетикалық тарбие беру арқылы оның рухани дүниесінің келешекте әрі қарай
дамуының негізі қаланады.
Ойын - мектепке дейінгі балалар үшін айналаны танып, білу тәсілі. Ойын
мен ойын әрекеті мазмұнының әлеуметтік сипаты баланың қоғамда өмір
сүретіндігімен байланысты.
Бала үшін ойын іс-әрекет, қимыл құралы болумен қатар, олардың танымын,
түсінігін және білімін жетілдірудің ең негізгі жолы болып табылады. Ойын
мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал тигізетін
жетекші, басты құбылыстың бірі саналады.
Ойын – теориялық жағынан да, практикалық жағынан да мектепке дейінгі
педагогика саласындағы күрделі мәселенің бірі. Өйткені ойын бала үшін
оларды дене жағынан жетілдіретін тек қимыл, қозғалыс, іс-әрекет қана емес,
оларды ой еңбегіне баулу, таным түсінігін дамытып, дұрыс көзқарасқа
икемдеудің де құралы болып табылады. Ойын туралы сан алуан ғылыми
зерттеулер де, әр түрлі теориялар да болды. Педагогика тарихында ойынның
шығуы, дамуы, жасалуы, жүзеге асырылуы жөнінде алуан салалы пікір мен
қайшылықтар да аз емес. Сондай-ақ ойынның түрлері, мәні және оны
ұйымдастырудың амалы мен тәсілдері жөнінде тәжірибелер де мол.
Ойынның мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын әрекеттерінің,
балалардың өзара қарым-қатынасының дамуын, көп жақтылығын және өзара
байланысын анықтайтын нәрсе. Ойынның мазмұны оны қызықты етеді, ойнауға
деген ықылас пен ынтаны тудырады. Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні
- бала атқаратын рөл болып табылады. Ойын әдісі мектеп жасына дейінгі
балаларды оқыту барысында ерекше орын алады. Олар: көрсету, түсіндіру,
нұсқау беру, сұрақтар қою сияқты тәсілдермен ойын әрекетінің құрамдас
бөліктерін үйлестіре отырып пайдалануды көздейді. Ойынның түрлері: ұлттық
ойындар, сюжетті рөлдік ойындар, дидактикалық ойындар, сахналанған ойындар,
қимылды ойындар, үстел үсті ойындар, құрылыс ойындары, қысқа көріністі
ойындар (жұмбақтар, еліктеу жаттығулары, ойын әрекеттерін тапсырмаларын
орындау барысында жүргізіледі) жатады. Әсіресе дидактикалық ойыншықтар мен
түрлі материалдар арқылы жүргізілетін ойындар кеңінен пайдаланылады.
Тәрбиенің барлық салалары бір-бірімен тығыз байланысты. Бұлардың бәрінің
мақсаты — қоғамның жас ұрпағын жан-жақты үйлесімді етіп дамыту, жетілдіру,
тәрбиелеу.
Сонымен, мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы, тәрбиесі, оларды
оқыту және оның заңдылықтары туралы ғылым. Мектепке дейінгі педагогиканы
оқи отырып, мектепке дейінгі жастағы баланың психологиялық,
физиологиялық даму ерекшелігін, адамдармен қарым-қатынасы, адамдар
өмірі, айналасы, табиғат туралы алғашқы түсініктерінің қалыптасуы туралы
мағлұмат алады. Сондай-ақ, негізгі педагогикалық ұғымдармен танысып,
олардың айырмашылығын ажыратып, тәжірибеде қолдана білуге жаттығады.
Мектепке дейінгі педагогиканың басқа ғылым салаларымен байланысымен
танысып, оның зерттейтін мәселелерін анықтайды.
1.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің мүмкіндіктері
Қазақстанның егемендi ел болуымен байланысты оқу-ағарту iсiнде оның
басшылыққа алатын негiзгi идеялық бағыты қазақстандық патриотизмге
негiзделуi керек. Ал Қазақстандық патриотизм мемлекеттiң территориялық
тұтастығын, салт-дәстүрдiң, ұлттық мәдениеттiң сақталуын, Қазақстанда
тiршiлiк етушi ұлттардың бiрлiгiн қамтамасыз етудi, олардың өзара саяси-
экономикалық және мәдени байланысын күшейтудi, осы байланыстың пәрмендi
насихатшысы мемлекеттiк қазақ тiлi мен халықаралық қатынас тiлi – орыс
тiлiнiң жетiлiп көркеюiне баса назар аударуды көздеу болмақ. Бұл
бағдарламада келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшiн қамқорлық жасау, оларға
қажеттi бiлiм беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгiнгi нарықтық
қатынас жағдайында өздерiнiң ата-бабаларының дәстүрiн сақтай отырып еңбек
етуге әзiр болуын қамтамасыз ету көзделедi. Келер ұрпақтың бейбiт отанда
өмiр сүрiп, шапшаң қарқынмен дамып, жан-жақты жетiлуi, Отанының адал
патриоты болуы тиiс. Сондай-ақ Қазақстан үкiметi қабылдаған Бiлiм туралы
заңының Бiлiм жүйесi деп аталатын екiншi бөлiмiнде Бiлiм беру жүйесiнiң
(пәннiң) мiндеттерi; Қазақстан республикасына шын берiлген, адал патриот
азамат даярлау. Олар мемлекеттiк белгiлердiң мәнi мен маңызын терең
түсiнген, халықтық дәстүрлердi қастерлейтiн Халықтар достығының негiзiнде
тәрбиеленген, халық, отан, отбасы алдындағы жеке бастың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
НОРМАТИВТІК
СІЛТЕМЕЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... .3
АНЫҚТАМАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...4
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН
ҚЫСҚАРТУЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 7
1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің ТЕОРИЯЛЫҚ
НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .12
1.1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің педагогикалық
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің
мүмкіндіктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 23
2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің
ӘДІСТЕМЕСІ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ..40
2.1 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..40
2.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .49
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .65
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... .67
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 70
НОРМАТИВТІК СІЛТЕМЕЛЕР
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасы. - Астана, 2004.
2007 жылдың 27 шілдесіндегі Қазақстан Республикасының Білім туралы
Заңы.
Жоғары білім берудің мемлекеттік жалпыға міндетті стандарты. Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы №1080 Қаулысымен
бекітілген.
Қазақстан Республикасында 2005-2010 жылдарға арналған білім беруді
дамытудың Мемлекеттік бағдарламасы. - Астана, 2004.
Білім беру бағдарламасы. ҚР МЖМБС 5.01.021 - 2008. Негізгі ережелер.
2008. – 8 б.
АНЫҚТАМАЛАР
Мемлекеттік жоғары кәсіби білім беру стандарты – жоғары білім беру
құрылымын, мазмұнын және жоғары білімнің негізгі бағдарламаларының көлемін
анықтайтын құжат.
Білім беру бағдарламасы – білім беру мазмұны мен оқу үдерісін ұйымдастыру
ерекшеліктерін сипаттайтын білім беру мекемелерінің нормативтік – басқару
құжаттары.
Этнопедагогика –белгілі бір халықтың, тайпаның өзіне тән ерекшелігі бар
дүниетанымдық, тәрбиелік, мәдени мұрасы.
Халық педагогикасы – халықтық ауыз әдебиетінде, салт- дәстүрлерінде,
ырымдарында, балалар ойындары мен ойыншықтарында мәңгі қалған
педагогикалық мағлұматтар мен тәрбиелу тәжірибесінің жиынтығы.
Әдет-ғұрып дегеніміз- белгілі бір қоғамда немесе коллективте белгілі
бір тарихи жағдайға байланысты адамдар арасында қалыптасқан қоғамдық
тәртіптің түрі.
Салт – адам өмірінің күнделікті тіршілгінде (отбасынан бастап қоғамдық
өмірдегі қатынаста) жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері
мен жол-жора, рәсім, заңдарының жиынтығы. Ол жеке адам өмірінде еңбек
іс әрекет, адамгершілік, құқы, діни ережелермен байланысты көрініс
береді де, біртіндеп ауыл-айма, ру тайпаға ортақ рәсімге айналады.
Дәстүр – қоғамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыған ,
топтасқан қауымның қалыптасқан бірыңғай көзқарасын әдет-заңын
марапаттайтын ритуал. Ол ғылымда әдебиетте, мектепте, халытық ортақ
өнерде немесе қоғамдық қатыраста ал салт қоғамдық психологияға жақын.
Мәселе, үлкенді сыйлау, қонақжайлық-дәстүрлер. Олар көптеген салттардан,
ырымдардан, жол-жоралардан, рәсімдерден тұрады.
Ұлттық сезім дегеніміз- адамдардың туған жерге, өскен елге, ана тіліне,
ұлттық салт-дәстүрлерге деген сүйіспеншілікті білдіруі. Ұлттық сезім
адамды қоршаған ортаның әлеуметтік экономикалық, мәдени және
жаратылыс құбылыстарының сол ұлт өкіліне тартқан ерекше табиғи сыйы.
Ұлттық мінез – адам мінезінен іс-әрекетінен көрінетін тұрақты құбылыс.
Ұлттық мінез осы ұлтқа тән темпераменттік психикалық рухани сапасымен
ерекшеленіп көзге түседі.
Мектепке дейінгі педагогика – мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту,
тәрбиелеу, оқыту және оның негізгі заңдылықтары туралы ғылым.
Қалыптасу дегеніміз – адамның жеке басының даму мен тәрбиенің нәтижесінде
жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы.
Ойын әрекеті - баланың барлық нышандарының дамуына мүмкіндік тудыратын
өзіндік ерекшелігі бар зияткерлік (интеллектуалдық) мектеп.
БЕЛГІЛЕУЛЕР МЕН ҚЫСҚАРТУЛАР
ҚР МЖМБС – Қазақстан Республикасының мемлекеттік жалпыға міндетті білім
беру стандарты
ЖОО – жоғары оқу орны
КІРІСПЕ
Зерттеу жұмысының өзектілігі. Қазақстанның егеменді ел болуымен байланысты
оқу-ағарту ісінде оның басшылыққа алатын негізгі идеялық бағыты, ел басымыз
Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан–2030 бағдарламасында көрсетілгендей
Қазақстандық патриотизм мемлекеттің территориялық тұтастығын, салт-
дәстүрдің, ұлттық мәдениеттің сақталуын, Қазақстанда тіршілік етуші
ұлттардың бірлігін қамтамасыз етуді, олардың саяси-экономикалық және мәдени
байланысын мемлекеттік қазақ тілі мен халықаралық қатынас тілі - орыс
тілінің жетіліп көркеюіне баса назар аудару, т.б. болмақ. Бұл тәрбиеде
көзделетін мақсат келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшін қамқорлық жасау,
оларға қажетті білім беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгінгі
нарықтық қатынас жағдайында өздерінің ата-бабаларының дәстүрін сақтай
отырып еңбек етуге әзір болуын қамтамасыз ету болмақ. Келер ұрпақ бейбіт
өмірде шапшаң қарқынмен дамушы, гүлденген отанының патриоты болып өсуі
тиіс.
Білім беру жүйесін реформалау, білім мазмұнын жаңарту мәселесі тәуелсіз
еліміздегі саяси-әлеуметтік даму талаптарынан туындайтындықтан үздіксіз
тәрбие мен білім берудің жүйесін жетілдіру ісі адамзаттық құндылықтарға
негізделіп, жаңа бағыт алуда.
Қазақстан Республикасы Конституциясында[1], Қазақстан Республикасының
Тілдер туралы заңы[ 2], Қазақстан Республикасының Білім туралы заңы
[3], Үздіксіз тәрбие тұжырымдамасы [4], Назарбаев Н.Ә. Мәдени мұра
бағдарламасы мемлекеттік бағдарлама [5], Қазақстан Республикасында 2005-
2010 жылдары білім беруді дамытудың мемлекеттік бағдарламасы [6] жас
ұрпақты тәрбиелеу мен білім беру жүйесін түбегейлі өзгертуге, олардың
бойындағы адами, рухани байлықтарын жетілдіруге және еліне, жеріне деген
сүйіспеншілікке ата-бабаның тарихи мұралары негізінде тәрбиелеуге баса
назар аударылған.
Ал Қазақстан Республикасы әлеуметтік-мәдени дамуының тұжырымдамасында:
Енді Қазақстан халықтарына өз мәдениетінің келбетіне қайтадан толық
көлемінде ие болуға тура келеді, ал бұл арада қазақ мәдениетіне, яғни
мемлекетке тарихи атауын берген халықтың мәдениетіне даусыз басымдық
берілуге тиіс, өйткені ол Қазақстаннан басқа еш жерде шын мәнінде түлеп,
қажетінше дами алмайды, – деп атап көрсетілген. Еліміздің президенті
Н.Ә.Назарбаев Сындарлы он жыл [7] атты еңбегінде: ...қазақ тарихы
адамзат шежіресінің құрамдас бөлігі екені ғылыми тұрғыда дәлелденуі
керек,– деп ерекше тоқталды, тәрбиенің тарихпен сабақтастығының ашылуы,
қажеттігі мектепке дейінгі мекемелердің қалыптасу, даму зандылықтарын,
қазіргі қоғам талаптарымен салыстыра зерттеудің, ғылыми негізде зерделеудің
көкейкестілігін көрсетеді. Себебі, оқыту мен тәрбие-қоғамдық үрдіс,
сондықтан, ол қоғаммен бірге дамып, бірге өзгеріске түсіп отырады
Қазақстан Республикасына шын берілген, адал патриот азамат даярлау олар
мемлекеттік белгілердің мәні мен маңызын терең түсінген, халықтық
дәстүрлерді қастерлейтін халықтар достығының негізінде тәрбиеленген, халық,
отан, отбасы алдындағы жеке бастың міндеттері мен құқықтарын сезінген
Қазақстанда тіршілік етуші қазақ халқы мен басқа да халықтардың тілін,
тарихын, салт-дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын қадір тұтып игеруге пейілді
азамат болуы керек делінген.
Бұл міндеттер мемлекеттік құжаттарда Қазақстан Республикасының
Конституциясында, Тіл туралы Заңында, Қазақстан Республикасының Білім
туралы Заңдарында т.б.атап көрсетілген.
Мектепке дейінгі тәрбиені дамыту, балабақшаларды көптеп ашу мәселесі
қашанда үкіметтің қаулы-қарарларында, мемлекеттік құжаттарда басты назарда
болды. Сонымен бірге бұл мәселеге Н.К.Крупская[8], Л.А.Давиденко[9],
Л.С.Выготский[10], А.С.Макаренко[11], Э.К.Суслова[12], В.А.Сухомлинский[13]
еңбектерін арнаған.
Біздің елімізде мектепке дейінгі тәрбие, баланы балабақшада тәрбиелеу
жөніндегі ең алғаш еңбекті Нәзипа Құлжанова (1887-1939) жазған Мектептен
бұрынғы тәрбие (алғы сөзін жазған А.Байтұрсынов) [14], Ана мен бала
тәрбиесі деп аталатын педагогикалық еңбектері бүгінгі күні де өз
өзектілігін жойған жоқ [15].
Бүгінгі танда педагог ғалымдар: А.В. Андросова, Б. Арзанбаева, Б.Б.
Баймұратова,С.Г. Бәтібаева, Н. Баримбеков, Ә.С. Әмірова, Г.Х. Дүкенбаева,
З.Д. Еденбаева, А.К. Меңжанова, Г.Ж. Меңлібекова, Т.А. Макеева, Қ.М.
Меңдаяқова, Г. Метербаева, Т.А. Левченко, А.Е. Манкеш, М.Т. Тұрыскелдина,
Ж.А. Исмайлова, Т. Иманбеков, Ф.Н. Жұмабекова[16], С.Н. Жиенбаева, О.
Жұмадиллаева, М.С. Сәтімбекова, А.Ж. Салиева, Ш. Сапарбаева, Н. Сайлауова,
Ғ.З. Таубаева, Х.Т. Шерязданова, А.А. Нурахунова, т.б. мектепке дейінгі
тәрбиенің әр түрлі салалары бойынша зерттеу жүргізіп, тәлім-тәрбиенің
мазмұнын, әдістерін талдаған. Аталған ғалымдар еңбектерін оқып зерделеу
арқылы мектепке дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу бағыт-бағдарын айқындауга
болады.
Бұл күнде ол толық мәнді ғылыми теория дәрежесіне кетеріліп, мектепке
дейінгі тәрбие тәжірибесінде қолданылып келеді.
Осы міндеттерді ойдағыдай орындап шыға алатын азаматтарды тәрбиелеуші
келешек ұстаздар қауымы - педколледждер мен университеттерде оқып, білім
алып жатқан студент-жастар.
Ал студент-жастарға халық педагогикасының қыры мен сырын, ғылыми негіздері
мен тәлімдік мәнін ғылыми-педагогикалық тұрғыда игерудің теориясы мен әдіс-
тәсілдерін меңгерту мәселесімен этнопедагогика пәні айналысады.
Этнопедагогиканың зерттеу объектісі халық педагогикасы. Халық педагогикасы
халықтардың ғасыр бойы ұрпақ тәрбиелеу тәсілдеріне негізделген
тағылымдарының бай тәжірибесінің эмпирикалық жиынтығы.
Ал этнопедагогика халық педагогикасының ұрпақ тәрбиелеудегі тағылымдарын
ғылыми жүйеге келтіріп зерттейтін, оны тәжірибеде қолданудың әдіс-
тәсілдерін теориялық тұрғыда сөз ететін ғылыми педагогиканың бір саласы.
Ә Табылдиевтың зерттеулеріне көре этнопедагогиканың мақсаты - халықтық салт-
дәстүрді, өнерді дәріптейтін, ана тілі мен дінін қадірлейтін, отанын, елін,
жерін сүйетін, жан-жақты жетілген, саналы намысқор, патриот азамат
тәрбиелеу[17].
Бұл пәннің міндеті халықтық тәрбие түрлерін оқушы жастардың бойына сіңіріп,
білім, білік дағдыларын дамыту, сөйтіп дене еңбегіне де, ой еңбегіне де
қабілетті, нарық жағдайында өмір сүруге икемді, жан-жақты жетілген азамат
етіп шығару. Ол жан тәрбиесі мен тән тәрбиесін қатар жүргізе отырып, оқушы
жастардың қайрат жігерін, ақыл-ойын халықтың өнер туындылары негізінде
оқытып тәрбиелеу арқылы іске асырылады.
Халықтық тәрбиенің негіздерін оқытып, білдіріп меңгерту үшін, ең алдымен
этнопедагогиканың теориялық-әдіснамалық танымдық негіздерін үйретіп
білдіруге тура келеді. Ал ол этнос туралы ұғымды, этностардың туып, дамып
қалыптасуын, этномәдениеттің ерекшеліктері мен оның әлемдік өркениетке
ұштасуын, кірігу жолдарын теориялық тұрғыда қарастырудан басталады.
Сондықтан этнопедагогика пәнін этностар мәдениетін зерттеудің ғылыми
методологиялық, теориялық негіздерін оқытып білу жөн.
Этнопедагогика ғылымы орыс, батыс елдерінде XVII— XVIII ғасырлардан бастап
қолға алынған болса, қазақ этнопедагогикасының зерттелу жайын, ғылым
ретінде қалыптасу тарихын сөз еткенде оны үш кезеңге бөліп қарастырамыз.
Бірінші — XIX ғасырдың екінші жартысында өмір сүріп, қазақтың ұлттық
тәлімгерлік ой-пікірлері мен салт-дәстүрлері жайында тұңғыш еңбектер жазған
Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты демократ ағартушылар мен орыс, батыс саяхатшысы,
этнограф ғалымдарының (Э.С. Вульфсон, П.С. Паллас, А.Вамбери, А.Левшин, В.
Радлов, А. Янушкевич, Н.Г. Потанин, Н.Л. Зеланд, т.б.) жолжазбалары десек,
екінші — XX ғасырдың алғашқы 20—30-жылдарында бұл істі ғылыми тұрғыда
арнайы қарастырып сөз еткен Ә. Диваев, А. Байтұрсынов, М. Жұмабаев, Ж.
Аймауытов, Ш.Құдайбердиев, X.Досмұхамедов, М. Дулатов, Н. Құлжанова,
М.Әуезов, Әбілова З т. б. болды. Яғни, бұл кезеңді қазақ
этнопедагогикасының ғылым ретінде туып, қалыптасу кезеңі деп қараймыз.
Үшінші кезең — 35—40 жылдық үзілістен кейін (1970—2000 ж. ж.) қазақ
этнопедагогикасының қайта жанданған, даму дәуірі деп аламыз[18].
Қазақ этнопедагогикасының бастау бұлағы ХІХ ғасырдың екінші жартысында өмір
сүрген қазақтың оқымысты демократ-ағартушылары: Ш.Уәлиханов, Ы.Алтынсарин,
А.Құнанбаевтардың ғылыми еңбектерімен тығыз байланысты болғандықтан, қазақ
халқының салт-дәстүрі, тұрмыс-тіршілігі, ұлттық мәдениеті жайында олардың
ой-пікірлеріне арнайы тоқталуды қажет демекпіз.
Жоғарыда көрсетілгендей, этнопедагогикалық материалдар арқылы баланың
дамуындағы құдіреті туралы еңбектер бола тұра, мектепке дейінгі жастағы
балаларды тәрбиелеуде этнопедагогика материалын пайдалануды ғылыми негізде
жүйелеген зерттеулер жеткілікті емес. Осының нәтижесінде мектепке дейінгі
жастағы балаларды тәрбиелеуде этнопедагогика материалын пайдаланудың
қажеттілігі мен оны ғылыми тұрғыда негіздеудің арасындағы қарама-қайшылық
туып отыр.
Осы қайшылықтардың шешімі ғылыми-зерттеу жұмысының көкейтестілігін
көрсетеді. Сондықтан да этнопедагогика материалдарын мектепке дейінгі
мекемеде ақыл-ой тәрбиесінің құралы ретінде пайдалана отырып, оның
мазмұнын, мүмкіндіктерін қарастыру, тәрбие үрдісіндегі тиімді әдістері мен
жолдарын іздестіру мақсатында біз диплом жұмысымыздың тақырыбын Мектепке
дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеу деп
таңдауды ұйғардық.
Зерттеудің мақсаты: Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық
құндылықтар негізінде тәрбиелеудің жолдарын қарастыру.
Зерттеудің міндеттері:
- мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеудің педагогикалық негіздерін
анықтау;
- Ұлттық құндылықтар арқылы мектепке дейінгі жастағы балаларды тәрбиелеу
мүмкіндіктерін қарастыру;
- Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің жолдарын талқылау;
- Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің әдістерін пайдалану;
Зерттеу нысаны. Мектепке дейінгі мекемелердегі оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеудің пәні: Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар
негізінде тәрбиелеу
Зерттеудің ғылыми болжамы: егер Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын
ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің ерекшеліктері айқындалып, сол
арқылы оның үлгісі жасалып, сонымен қатар педагогикалық бағыттарын
жетілдіріп, іс жүзінде тәжірибеге енсе, онда Мектепке дейінгі даярлық топ
балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің тиімділігі артады,
өйткені мұндай жағдайда қарастырылып отырған үдерістің жүйелілігі мен
тұтастығы қамтамасыз етіледі.
Зерттеудің жетекші идеясы: Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық
құндылықтар негізінде тәрбиелеудің олардың жас және дара ерекшеліктерін
есепке алу негізінде қалыптастыру жалпы адамзаттық және этноәлеуметтік
құндылықтарына баулу жолдарының бірі болып табылады.
Зерттеудің әдіснамалық және теориялық негіздері:
- жеке тұлға факторы ретінде, сананың мәдени-тарихи даму теориясы;
ұлттық құндылық теориясы;
жеке тұлғаның әлеуметтік, ұлттық құндылық үлгілері;
мектеп жасына дейінгі балалардың даму заңдылықтары мен принциптері;
тәрбиенің құндылық аспектілері;
балаларға ұлттық құндылық білім беру тұжырымдамасы;
жоғары мектеп студенттеріне ұлттық құндылық білім беру
тұжырымдамасы.
Зерттеудің әдістері. Зерттеу жұмысында Мектепке дейінгі даярлық топ
балаларын ұлттық құндылықтар негізінде тәрбиелеудің теориялық негіздерін
анықтау мақсатында Қазақстан Республикасының ресми материалдарына,
тұжырымдамалары мен бағдарламаларына, психологиялық, педагогикалық,
әдістемелік әдебиеттерге теориялық тұрғыда талдау жасау, оқулықтар мен
әдістемелік құралдарды зерделей отырып, озық тәжірибелерді меңгеру, тәрбие
берудің мазмұнын анықтап, сандық және сапалық талдау жасау, жинақтау,
қорытындылау.
Зерттеу көздері: Қазақстан Республикасының Заңдары, Қазақстан
Республикасының Білім туралы Заңы, Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан
халқына жолдаулары және басқа да құжаттар мен ресми материалдар, педагогтар
мен психологтар еңбектері, зерттеу тақырыбына сәйкес оқу-әдістемелік
құралдар, ғылыми-педагогикалық басылымдар, журналдар материалдары, озат
педагог-тәрбиешілердің озық тәжірибелері, интернет материалдар басшылыққа
алынды.
Зерттеу базасы: Оңтүстік Қазақстан облысы, Түркістан қаласындағы № 31
бастауыш мектеп-балабақша кешені
Жұмыстың құрылымы: Зерттеу жұмысы кіріспеден, екі тараудан, қорытындыдан,
пайдаланылған әдебиеттерден, қосымшадан тұрады.
1. Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
ТӘРБИЕЛЕУДІҢ Теориялық НЕГІЗДЕРІ
1. Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің педагогикалық мәселелері
Қазіргі кезеңде мектепке дейінгі тәрбие мен білім беру жүйесінің
жаңаруына, жан-жақты жетілген, ұлттық сана-сезімі, ұлттық психологиялық
нышандары қалыптасқан, рухани байлығы дамыған, ғылым мен практика
жетістіктерінен хабары бар ертеңгі азаматты тәрбиелеу – отбасы, балабақша
және мектептің үздіксіз жүзеге асыратын міндеттері екені баршаға аян.
Бұл жөнінде Қазақ балабақшаларында тәрбиелеу, оқыту мазмұнын жаңарту
тұжырымдамасын және Қазақ балабақшаларындағы үзіліссіз тәрбие
тұжырымдамасы дайындалып, осы құжаттарды жүзеге асыру мақсатында Қазақстаң
Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 22 қарашадағы №1762 Балаларды міндетті
мектепалды даярлау мәселелері туралы қаулысындағы ережесінде қазақ
балаларын қоғамдық мекемелерде, отбасында және мектепте өз ана тілінде
тәрбиелеу мен білім беруге ерекше көңіл бөліну қажеттілігі атап көрсетілді.
Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту
тұжырымдамасында білім беру жүйесін дамытудың мақсатттары мен міндеттерін,
құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын
ғылыми-теориялық, әдіснамалық құжатта: Білім берудің деңгейлері мен
мазмұны белгіленіп, сонда мектепке дейінгі тәрбие мен оқыту үздіксіз білім
берудің бастапқы деңгейі деп көрсетілген.
Бәтібаева С.Ғ. аталған құжатта мектепке дейінгі тәрбие мен оқытудың
мақсаты: мектепке дейінгі білім беру, сауықтыру және түзеу
бағдарламаларымен қамтуды дәйекті ұлғайту жолымен балалардың білім алуына
бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз ету көзделген. Ал міндеттері:
- әлеуметтік жағдайы мен тұратын орнына қарамастан, барлық балаларды
мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек қамту;
- бес жастағы балаларды мектепалды даярлығымен толық қамтуды
қамтамасыз ету;
- мектепалды даярлығының мазмұнын мектеп жасына дейінгі балаларға тән
қызмет түрлерін, жасына және даралығына сай тәсілдерді ескере
отырып, қайта қарау және оқу-тәрбие процесін ұйымдастыру кезінде заттық
кеңістік ортасын жасау;
- баланың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді
тәрбиелеу, – делінген [19].
Жас ұрпақ тәрбиесі сияқты ұлы міндетті шешуде мектепке дейінгі коғамдық
тәрбие орындарының алатын орны ерекше. Олар өмір есігін жаңа ғана ашқан жас
буындардың денесінің, ақыл-ойының, сана-сезі-мінің, адмгершілік
қасиеттерінің дамуына жағдай жасайды, тәр-биелейді.
Қазақстанда мектеп жасына дейінгі балаларды адамгершілікке, еңбекке
тәрбиелеу, ана тілінде сөйлеуге үйрету, сөздік қорларын дамыту,
балабақшалардағы балаларды сабақ үрдісінде тәрбиелеу мәселелері бойынша
ғылыми-зерттеу жұмыстары 1958-64 жылдардан бастап жүргізілді.
Зерттеуші ғалым Б.Баймұратова мектеп жасына дейінгі сәбилердің сөздік
қорының даму ерекшеліктерін зерттей отырып, соның нәтижесінде баланың тілін
дамыту мәселесінде ауыз әдебиеті мен балалар әдебиетін сабақтастыра
қарастырып, 2-6 жас аралығындағы балалардың тілін дамытудың ғылыми-
әдістемесінің негізін жасады[20]. Ғылыми зерттеудің негізгі үш ерекшелігін
атап өтуді жөн көрдік. Зерттеудің бірінші ерекшелігі - мектеп жасына
дейінгі балалардың ана тілін дамыту мәселесі жөніндегі алғашқы әдістемелік
нұсқауын дайындалуында. Екінші ерекшелігі қалалық, ауылдық балабақшаларда
және отбасында тәрбиеленуші балалардың сөз игеру ерекшелігі туралы
салыстырмалы қорытынды жасауында. Үшінші ерекшелігі - әрбір кезеңдегі бала
тілін дамыту мәселесін, оны мейірімділікке, адамгершілікке, еңбекке,
ізеттілкке, ақыл-ойын тәрбиелеумен біртұтас қарастырылуында. Аталған
еңбекте автор әдеби шығармалардың тіл дамытудағы ролін баланың
дүниетанымын, ой-өрісін кеңейтіп, сөздік қорын байыту, эстетикалық талғамын
арттырып, адамгершілікке баулу ісінде көркем әдебиеттің ролін көрсеткен.
Онда мектеп жасына дейінгі балаларға оқып беретін шығармаларды негізінен үш
салаға бөлген.
- ауыз әдебиеті нұсқалары;
- классик жазушылардың шығармалары;
- кеңес жазушыларының шығармалары;
Көркем шығарманы оқу, әңгімелеуде тәрбиешілерге қойылатын талаптарды
ұсынған. Ғалымның еңбегіне талдау жасай отырып, баланың жас ерекшелігіне
сәйкес алынған шығарманың идеялық мазмұны, тіл көркемдігін ескеруде,
олардың өзіне шығарманың кейіпкерлерін таңдауда, өздігінен қорытынды
жасауда негізгі тұжырымдарды басшылыққа алдық.
Ғалым А.К. Меңжанованың Мектеп жасына дейінгі балаларды көркем әдебиет
арқылы тәрбиелеу атты монографисында: Еңбек әрекеті үстінде көркем әдебиет
шығармаларын пайдалану арқылы баланы адамгершілікке, еңбекке баулу
мәселесін қарастырған. Зерттеу нәтижесінде төмендегідей қорытынды жасаған
[21]. Онда:
Мектепке дейінгі кезеңдегі тәрбие - адам қалыптасуының алғашқы
баспалдағы. Осы кезде игерген баланың рухани байланысы өмір бойына із
қалдырып, оның дұрыс жетілуіне негіз болады. Сол себептен де мектепке
дейінгі қоғамдық тәрбие орындарында мамандар даярлау ісіне ерекше көңіл
бөлінеді.
Тәрбие жұмысы мектепке дейінгі шақтан бастап балалардың Жас ерекшелігіне,
түсінігіне лайықты жүргізілсе, балалар тәрбие үдерісінің, әсеріне көнгіш,
еліктегіш, белсенді келеді, олар өзін қоршаған адамдардың іс-әрекетіне баға
беруді үйренеді; алғашқы моральдық қасиеттер жайында түсінік алады, жақсы
іс-әрекет істесем деген талпынысы пайда болады, бұл талпыныс күнделікті
жаттығудың нәтижесінде бірте-бірте баланың тұрақты тәртібіне айналады.
Баланың адам бойындағы моральдық жақсы қасиеттерді білуі, ұнамды іс-
әрекеттерге белсенді жаттығуы, өзінің тәртібіне қойған талапты саналы
түсініп, сол талапқа сай өзін-өзі ұстауы ‒ оқу-тәрбие әсерінің нәтижесі,
сонымен қатар моральдық тәжірибені қалыптастырудың негізі болып табылады.
Тәрбие балаға екі жақты әсер ететін процесс: 1) адамгершілік нормаларын
меңгерту; 2) тәртіп пен мінез-құлықтың тәжірибесін жинақтату;
Мектепке дейінгі педагогика – мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту,
тәрбиелеу, оқыту және оның негізгі заңдылықтары туралы ғылым. Сондықтан
мектеп жасына дейінгі балаларды тәрбиелеуде міндетті түрде мектепке дейінгі
педагогика ғылымының өзекті мәселелеріне тоқталамыз:
Туғаннан 5-6 жасқа дейінгі балаларды жан-жақты жетілдіру мен тәрбиелеудің
ерекшеліктерін, заңдылықтарын, ғылыми негіздерін қарастыру.
Туғаннан 5-6 жасқа дейінгі балаларға арналған дене, ақыл-ой, адамгершілік,
еңбек, интернационалдық, этикалық тәрбиенің мазмұнын, құралдарын, тиімді
әдіс-тәсілдерін зерттеу.
Мектеп жасына дейінгі балаларды оқытудың ғылыми-теориялық негізін,
мазмұнын, оқытуды ұйымдастырудың жолдары мен әдіс-тәсілдерін қарастыру.
Қазақ халқының озық салт-дәстүрлері, әдет-ғұрып үлгісінде бес жасқа дейінгі
балалардың мінез-құлқын қалыптастыру мәселелерін зерттеу.
Қазақтың халық педагогикасы арқылы бес жасқа дейінгі баланың эстетикалық,
адамгершілік сезімдерін дамытудың жолдарын зерттеу.
Қазақ халқының ұлттық ойындары, музыкалық ойындары, ән-күйі арқылы
балаларды ойшылдыққа, тапқырлыққа тәрбиелеу.
Бала ойыны мен еңбегінің мазмұнын, түрлерін және оларға басшылық ету
жолдарын қарастыру.
Тәрбиелік әсері күшті ұлттық ойыншықтарды, дидактикалық ойындар мен
материалдарды, көрнекі және техникалық құралдарды жасаудың ғылыми
негіздерін қарастыру.
Отбасы тәрбиесінің өзіндік ерекшелігін ескеріп, балабақша мен отбасындағы
тәрбие жұмысының бірлігін арттыру.
10.Қоғамдық тәрбие орындарына кәсіби біліктілігі жоғары мамандар даярлау.
11.Балабақшада (қала мен ауылдық ерекшелігіне сәйкес) оқыту мен тәрбиелеу
бағдарламасын жасаудың ғылыми негіздерін салу.
12.Балабақша мен мектепте оқыту мен тәрбиелеудің бірізділігін қарастыру.
13.Қазақстанда тұратын түрлі ұлт халықтарының әдет-ғұрпы, әдебиеті,
мәдениеті, өнер туындылары арқылы баланың адамгершілік-эстетикалық сезімін,
үлкендерге қарым-қатынасын дамыту мәселелерін қарастыру.
Мектепке дейінгі шақта баланың, дамуы мен тәрбиесі туралы айтқанда, ең
алдымен, адамның жеке басының жалпы дамуына, тәрбиесіне тоқталамыз.
Ғалымдардың айтуы бойынша, қоғамда өмір сүретін, сол қоғамның мүшесі,
қоғамда атқаратын ролі, орны, белгілі құқығы бар нақты адамды-жеке адам деп
түсінеміз.
Жеке адамның белгілі дәрежеде рухани, денесі және психикасы жағынан
дамыған тұлғасы, белгілі көзқарасы, өзгелермен қарым-қатынасы, өзіндік
талап-тілегі, белсенділігі т.б. моральдық қасиеттері болады. Бұлардың бәрі
даму, тәрбие арқылы бірте-бірте қалыптасады.
Ал қалыптасу дегеніміз адамның жеке басының даму мен тәрбиенің
нәтижесінде жетілуі, саналы өмір сүруге дайын болуы. Адам қасиеттерінің
дамуы сәбилік шақтан басталып, мектепке дейінгі, мектеп шағында да, есейген
шақта да жетіле береді.
Даму мен тәрбиенің арасы өзара тығыз байланысты. Даму - сапалы өзгеріс ол
организмнің анатомиялық, физиологиялық жағынан өсіп, өзгеруінен, психикалық
және әлеуметтік жетілуінен байқалады. Өсу -бала денесінің сан жағынан
өзгеруі-клеткаларының көбеюі, өсуі, сүйектерінің қатайып, бекуі болса,
даму ұғымы өсуден анағұрлым күрделірек. Бұған баланың туа біткен және
қоршаған ортаның ықпалынан кейін қалыптасқан қасиеттерінің сандық, сапалық
жағынан жетілуі, ой-сананың дамуы жатады. Олай болса, жеке бастың дамуы
дегеніміз бала денесінің өсуі, психикасының барлық жағынан іс-әрекет
үстінде, шындықты бейнелеуде, айналасындағыларға, адамдарға қарым-
қатынасында жетілуі, таным процесінде сапалы өзгеруі.
Баланың дене жағынан дамуы салмағының артуынан, бойының өсуінен, нерв
жүйесі әрекетінің жетілуінен, қимылының дамуынан көрініс табады. Бұл
дененің биологиялық жағынан жетілу сатысын сәулелендіреді. Ал психикалық
даму дене дамуымен бірлікте іске асады. Психикалық даму - сананың дамуы.
Бұл орталық нерв жүйесінің қызметімен, ойлау және сөйлеудің дамуымен
байланысты.
Даму сыртқы әсер мен адамға тән ішкі әсердің, күштің (тұқым қуалаушылық),
ықпалынан болады. Сыртқы әсерге: қоғамдық өмірдегі материалдық жағдай,
баланы қоршаған табиғи және әлеуметтік орта, әдейі мақсат көздей
ұйымдастырылған тәрбие жатады. Бұл сыртқы ықпал әр адамның өзіндік жеке
ерекшелігін сипаттайтын ішкі күшпен қабылданады, яғни сыртқы ықпалды бала
қалай қабылдайды, қалай әсерленеді, сыртқы ықпалға қалай жауап береді,
соған байланысты болады. Сол себептен бір отбасында өсіп, бір түрлі тәрбие
алған балалардың да мінез-құлқы, жеке басының қасиеттері әр түрлі болып
дамиды.
Баланың ішкі әсерленуіне тұқым қуалаушылық жолымен ауысқан әр балаға тән
табиғи қасиеттері нерв жүйелерінің даму дәрежесі мен типі, темпераменті мен
денесінің даму ерекшелігі ықпал етеді.
Даму көзі қарама-қайшылықтар күресі.
Д.Б. Элькониннің ілімі бойынша, даму - ішкі нерв жүйелері процесі мен
сыртқы әсерлердің өзара әрекеттестігі, организмнің қоршаған ортамен үйлесу,
сәйкес келу процесі [22] . Сонымен, даму - өте күрделі процесс. Баланың
дамуына үш негізгі фактор: тұқым қуалаушылык, орта және тәрбие ықпал етеді.
Балаларды тәрбиелеуде тәрбиенің мақсатын, оқу жоспары мен тәрбие
бағдарламасында белгіленген нақты мазмұнды басшылыққа алу керек. Бірақ
тәрбиенің табысты болуы балалардың жас ерекшелігін және соған сай даму
заңдылықтарын педагогтардың ескеруіне байланысты.
Бағдарламаны, оқулықтарды, оқу-тәрбие құралдарын жасауда, жұмыстың
мазмұны мен ұйымдастырылуын айқындауда балалардың жас ерекшелігін ескеру
қажет екенін атап көрсеткен.
С.А.Мұсаева, Т.Б. Бегалиевтер Жас ерекшелік педагоикасы атты оқулығында
қазір балаларды жас шамасына қарай төмендегідей кезеңдерге бөледі:
Нәрестелік кезең - туғаннан бір жасқа дейінгі кез; сәбилік кезең - бір
жастан үш жасқа дейінгі кез; мектепке дейінгі кезең - үштен жеті жасқа
дейінгі кезең. Нәрестелер тобы - 0-2 жас; сәбилердің бірінші тобы - 2-3 жас
аралығы; сәбилердің екінші тобы 3-4 жас аралығы. Естиярлар тобы 4-5 жас
аралығы; ересектер тобы 5-6 жас аралығы. Мектепалды даярлық тобы - 6-7 жас
аралығы[23] .
Балаларды жас ерекшелігіне қарай бөлуге байланысты мектепке дейінгі кезең
алдындағы тәрбие, мектепке дейінгі тәрбие және балаларды мектепте тәрбиелеу
деп бөлінеді.
Чехтың ұлы педагогы Ян Амос Коменский (1592‒1670) мектепке дейінгі
тәрбиенің алғашқы жүйесін жасады. Я.А. Коменский өз еңбектерінде бала
тәрбиесі мен дамуындағы прогресшіл идеяларды басшылыққа алып, тәрбиеде
баланың жеке басының дамуы мен ерекшеліктерін ескеру қажет деп есептеген.
Тәрбие жұмысы дұрыс ұйымдастырылса, енжар бала да тәрбиелі, тәлімді болып
өседі деген. Я.А. Коменскийдің құнды идеялары мектепке дейінгі балаларды
тәрбгіелеуде үлкен роль атқарған.
Иоганн-Генрих Песталоцци (1746-1827) Швейцарияның ұлы демократ-педагогы.
Ол да Жан-Жак Руссо тәрізді баланың табиғи дамуына ерекше орын берген.
Бірақ ол адамды адам ететін тәрбие деген пікірге сенген. И.Г. Песталоцци
ана тілі, есеп, өлшеуді оқыту методикасын жасап, Аналар кітабын жазған.
И.Г.Песталоцци тәрбиенің негізгі міндеті баланың адамгершілік қасиетін
қалыптастыру деп санаған. Ол адамгершілікті өндірістегі еңбекпен, еңбек
тәрбиесімен ұштастыруды қажет деп тапқан. Бала тәрбиесін дұрыс
ұйымдастыруда отбасының, әсіресе ананың ролін зор бағалаған. Тәрбие алғашқы
күннен басталу қажет, сондықтан әр ананы тәрбие әдістерімен қаруландыру
керек деген.
Ең алғаш балаларға қоғамдық тәрбие беруді негіздеп, іс жүзіне асырып,
мектепке дейінгі мекеме құрған ағылшын ғалымы Роберт- Оуэн (1771 –1858)
еді.
Мектепке дейінгі тәрбиенің жеке ғылым саласы ретінде бөлінуінде неміс
педагогы Фридрих Фребельдің (1782–1852) еңбегі зор. 1837 ж. Ф.Фребель
мектепке дейінгі мекеме ашып, оны – балабақша, тәрбиешіні – бағбан деп
атаған. Алайда Ф.Фребель баланың дамуын немістің идеалистік философиясы
тұрғысында ғана қарастырған.
Орыс педагогтары: К.Д.Ушинский, Н.И.Пирогов, Л.Н.Толстой және басқалары
Фребель бақшаларының құрғақ уағыздылығы, балаға творчество мен қуаныш
әкелмейтіндігі, шамадан тыс дидактизмі үшін сынаған.
Орыстың ұлы педагогы Константин Дмитриевич Ушинский (1824–1870) өзінің
еңбектерін сол кезеңдегі физиология мен психология білімдеріне сүйене
отырып құруға тырысты, орыстың халықтық тәрбие жүйесін құру қажет деп
есептеді. Ол өзінің педагогикалық пікірлерінде ақыл-ой, адамгершілік және
эстетикалық тәрбиелердің өзара байланысын, өлеңнің, суреттің эстетикалық
тәрбие берудің құралы екенін, оның ұжымдық тәрбиедегі мәнін атап көрсетті.
К.Д. Ушинский мектепке дайындау кезеңіндегі оқыту туралы көптеген
педагогикалық мұралар қалдырды. Атап айтуымыз керек, сол кездегі
педагогтардың бірде-бірі К.Д. Ушинский жеткен дәрежеге жете алған жоқ.
Көптеген творчестволық ізденістің иесі, ұстаз Л.К.Шлегер балабақшадағы
тәрбие жұмыстарына көптеген жаңалықтар енгізді. Л.К.Шлегер Кішкентай
балалармен әңгіме жүргізу үшін материалдар, Балабақшадағы практикалық
жұмыстар атты кітаптар жазды.
Е.И.Тихеева – мектепке дейінгі тәрбиенің қоғамдық қайраткері, көрнекті
педагог К.Д.Ушинскийдің жолын қуушылардың бірі. Тәрбиенің басты құралы
ретінде тілдің дамуын алып, ол ана тілін оқытудың методикасын жасады. Ол
мектеп жасына дейінгі балаларды мектеп қабырғасында оқуға дайындау
балабақшадан басталады және балабақшадағы тәрбие жұмысында басшылыққа
алатын программа болу керек деген құнды пікір айтқан. Е.И.Тихеева дене және
ақыл-ой тәрбиесін берудің негізгі құралы ретінде ойынның тәрбиелік мәнін
аса жоғары бағалаған, дидактикалық материалдардың өзіндік жүйесін құрған.
Надежда Константиновна Крупская (1869–1939) – мектепке дейінгі қоғамдық
тәрбиені ұйымдастырған, негізін қалаған, баланың дамуында тәрбиенің ролін
аса зор бағалаған педагог.
Н.К. Крупская: Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеушілердің алдында
мектепке дейінгі істі барынша кеңінен өрістету міндеті тұр, өйткені
балаларға қоғамдық тәрбие беру өте қажет1, – деп мектепке дейінгі
тәрбиенің міндеттерін белгілеп берген.
Н.К. Крупская негізін қалаған жас ұрпақты идеялық жағынан сенімді етіп
тәрбиелеуде отбасы мен қоғамдық тәрбие орындарының бірлесіп қызмет етуі –
мектепке дейінгі тәрбиенің негізгі приициптерінің бірі.
Н.К. Крупская Негізгі тұрмыстық мәселе, Мектепке дейінгі балалар
тәрбиесі туралы, Мектеп жасына дейінгі балаларға арналған ойыншықтар
туралы, Мектепке дейінгі жұмысқа көбірек назар аударылсын, Балалар
кітаптары туралы мәселе жайында т.б. көптеген еңбектерінде мектепке
дейінгі қоғамдық тәрбие орындары, оның маңызы, ондағы тарбие жұмыстары,
қоғамдық тәрбне мен семья тәрбиесінің
Антон Семенович Макаренко (1888–1939) мектепке дейінгі балалардың мінез-
құлқына басшылық жасаудың қажеттілігі туралы айта келіп, бала дүниеге
келген алғашқы күннен бастап, оның жеке басының қалыптасуының негізі
қаланатынын үйреткен. Баланы еңбекке ойын арқылы тәрбиелеу, балалар ұжымы
жайлы тамаша пікірлер айтып, мектепке дейінгі педагогиканың дамуына үлкен
әсер еткен.
Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбиенің дамуы туралы айтқанда бір атап
өтерлігі, 1924 жылы Орынборда тұңғыш рет ғылыми-педагогикалық жинақ
Мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жөніндегі нұсқау жарыққа шықты.
Мектепке дейінгі тәрбие мәселелеріне байланысты журналист Нәзипа
Құлжанованың Мектептен бұрынғы тәрбие, Анамен бала тәрбиесі атты
еңбектері мектепке дейінгі педагогиканың алтын қорына қосылды. Ағартушы-
ғалымдар: А.Байтұрсынов, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытов, Р.Қ Аралбаевалардың
мектепке дейінгі балаларды тәрбиелеу жөніндегі педагогикалық ой-пікірлері
басшылыққа алынды[24].
1945 жылы мектепке дейінгі мекемелер алдындағы теориялық және тәжірибелік
міндеттер анықталды. 1947 жылы республикалық деңгейдегі ғылыми-тәжірибелік
конференция ұйымдастырылып, ғалымдар, балалар жазушылары, балабақша
меңгерушілері, тәрбиешілер мен әдіскерлері қатысты. 1950 ж. Қазақ КСР Оқу
министрлігінің Ы.Алтынсарин атындағы Педагогика ғылымдарының ғылыми-зерттеу
институты құрылып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде зор үлес қосты.
Қазақстандағы мектепке дейінгі тәрбиенің қалыптасуын айқындауда
балабақшалардың ашылуы және дамуын, оқу-тәрбие процесін ғылыми
педагогикалық тұрғыдан ұйымдастыру мәселелерін қарастыруға, сондай-ақ,
мектеп жасына дейінгі балаларды дамыту, тәрбиелеу оқыту және оның негізгі
зандылықтарын айқындауға көңіл бөлу қажет.
Бүгінгі танда педагог ғалымдар: В.И.Андросова[25], Б.Б.Баймұратова[26],
С.Г. Бәтібаева[27], Ә.С. Әмірова[28], А.К.Меңжанова[29]. ,
Г.Ж.Меңлібекова[30], Қ.М.Меңдаяқова[31], А.Е.Манкеш[32]., Т.Иманбеков[33],
Ф.Н. Жұмабекова[34], ҰзақбаеваС.А. [35], Сәтімбеков Р.С.[36], Болғамбаев
М. [37], т.б. мектепке дейінгі тәрбиенің әр түрлі салалары бойынша зерттеу
жүргізіп, тәлім-тәрбиенің мазмұнын, әдістерін талдаған. Аталған ғалымдар
еңбектерін оқып зерделеу арқылы мектепке дейінгі тәрбиенің даму, қалыптасу
бағыт-бағдарын айқындауға болады.
Мектепке дейінгі қоғамдық тәрбие білім берудің алғашқы буыны
болғандықтан, аналардың еңбекке, мемлекеттік, әлеуметтік, қоғамдық саяси
істерге араласу міндетін шешеді. Елімізде мектепке дейінгі ұйымдардың
негізгі типі ‒ бөбекжай-балабақша. Онда балалар 1,5 жастан мектепке
барғанша тәрбиеленеді. Мұнда балалар жас ерекшелігіне қарай тәрбиеленеді.
Мектепке дейінгі ұйымдардың екінші типі - бөбекжай (1,5-3 жасқа дейін),
үшінші типі - балабақша (3 жастан мектепке барғанға дейінгі кезеңді
қамтиды). Балабақшалардың мұндай типтері жергілікті жердің аймақтақ
ерекшеліктеріне де байланысты болады. Ауылдық жерлерде шағын аралас типті
болуы, мектеп-балабақша сияқты ерекше типтері де болады. Мұнда мектеп
жасындағылар мен мектепке дейінгі жастағыларды біріктіріп, оқу-тәрбие
жұмысын ұйымдастыруды қамтамасыз етеді. Сондай-ақ, тілінің дамуында
мүкістігі бар, денсаулығында ақауы бар: көру, есту мүмкіндігі шектеулі
қимыл-қозғалысында кемшілігі бар, т.б. балаларға арналған арнайы қоғамдық
орындар жұмыс жасайды. Балалар ұйымдарының тағы бір типі - балалар үйі мен
мектепке дейінгі балалар үйі. Бұл жетім балаларға арналған, түрлі
себептермен отбасында тәрбиелене алмаған балаларға арналған. Сонымен мектеп
жасына дейінгі балалардың қоғамдық ұйымдары балалардың әлеуметтік,
экономикалық жағдайларын ескеріп, оларды түгелдей қамтуға бағытталған.
Бала дамуындағы іс-әрекеттің ықпалы. Педагогикалық жағынан дұрыс
ұйымдастырылған кез келген іс-әрекет баланың ақыл-ойының, нышанының,
еркінің, қабілетінің, танымдық күшінің жан-жақты дамуына әсер етеді. Іс-
әрекет белгілері бір мақсатқа бағытталады, жоспарланады, нәтижесі алдын-ала
бағдарланады, әдістері мен тәсілдері, жолдары белгіленеді, қорытындысы,
нәтижесі бағаланады. Іс-әрекетті ұйымдастыру дәрежесі жоғарылаған сайын
бала дамуына тигізетін ықпалы да күшті болады. Жас ерекшелігінің әр
сатысында бала іс-әрекетінің түрі ғана өзгеріп қоймайды, оның мазмұны да,
тәсілі де, сипаты да, ниеті де өзгереді.
Іс-әрекет түрлері:
1) ойын әрекеті - баланың барлық нышандарының дамуына мүмкіндік тудыратын
өзіндік ерекшелігі бар зияткерлік (интеллектуалдық) мектеп. Ойында іс-
әрекет әдістерін, жолдарын меңгереді: емдейді, оқытады, үй салады,
атқа мініп шабады және т.б. Ойын әрекеті баланың ерік-жігерін, ақыл-ойын
дамытады, шапшаңдыққа, шымырлыққа, ұқыптылыққа жаттықтырады, талдауға,
жинақтауға үйретеді;
оқу әрекеті - жоспарлы, жүйелі түрде бірте-бірте жүргізіліп, ақыл-ойының,
өмірге дұрыс қатынасының дамып, адамгершілік қасиеттері мен эстетикалық
талғамын қалыптастыруға мүмкіндік тудырады;
еңбек әрекеті - бала алдымен өзіне, содан соң басқаларға септігі тиетін
кезден бастап жүргізіледі де, еңбек мазмұны, әдіс-тәсілі, түрі жыл озған
сайын өзгеріп, күрделеніп отырады;
қоғамдық әрекетке ұжымдық жалпы тапсырмалар, қоғамдық жұмыстар жатады.
Бұлар баланың жауап-кершілігін, көпшілікпен жұмыс істей білуін
қалыптастырады;
көркемөнер әрекеті үстінде баланың көркемдік ойы, қиялы, арманы, елестетуі,
сезімі, логикасы дамиды;
спорттық әрекетке дене шынықтыру сабақтары, спорттық ойындар мен жарыстар,
т.б. жатады, олар баланың қимыл-қозғалысын, жауап ретіндегі іс-әре-кетінің
тездігін дамытады.
Іс-әрекет үстінде бала жан-жақты дамиды, айналадағы дүниеге, адамдарға
қарым-қатынасы қалыптасады. Сонымен, іс-әрекет баланың дамуының негізі. Іс-
әрекетсіз даму жоқ. Бұл - педагогиканың ерекше заңдылықтарының бірі.
Дене тәрбиесі - адамның дене мүшелерін шынықтырып, бала психикасының
дамуына әсер ететін, адам ағзасының барлық жағынан жетілуіне, қимыл әрекеті
мен дағдысының, білімінің қалыптасуын қамтамасыз етуге бағытталған көп
қырлы педагогикалық процесс. Дененің дамуы - тәрбиенің және бізді қоршаған
ішкі, сырқы ортаның әсерінен ағзаның биологиялық функцияларының және адам
денесіндегі бұлшық ет тарамдары мен түрлерінің өзгеруі мен өсуі. Дене
жетілуі - еңбекке қабілеттілігі, дене дамуының ең жоғарғы дәрежесіне жетуі.
Ж.Б.Қоянбаевтің еңбектерінде ақыл-ой тәрбиесі-дегеніміз мақсат көздей
отырып, баланың айналадағы дүниені танып білуін, табиғатқа, қоғамға,
адамдарға дұрыс қарым-қатынасын қалыптастыру[38] деп береді.
Бала айналадағы заттар, оның сапасы (түсі, формасы, үлкендігі),
қолданылатын орны, қасиеттері (сынуы, жыртылуы, бұзылуы), қандай
матерйалдан жасалғандығы жайлы нақты түсінік алуы керек. Сондай-ақ кейбір
табиғат құбылыстары туралы, олардың өзара байланысы, заңдылықтары,
өсімдіктердің, жәндіктердің, жануарлардың дамуын танып білу, бақылау және
түсінігіне жеңіл тиетін қоғамдық құбылыстармен, уақиғалармен, адамдарының
еңбегімен, мерекелермен таныстыру арқылы балалардың дүние, қоғам туралы
алғашқы түсініктері қалыптасады.
Ақыл-ой тәрбиесі бұл бала жасына, тәжірибесінің молаюы мен тәрбиелік
ықпалдарының әсеріне байланысты ойлау әрекетінде пайда болатын сан және
сапалық өзгерістердің жиынтығы. Мектепке дейінгі шақта білімнің қорлануы
шапшаң қарқынмен жүреді. Таным процестері жетіледі, бала ақыл-ой әрекетінің
қарапайым әдістерін меңгереді.
Сенсорлық латынның сезім, түйсік, қабылдау, түйсіктің қабілеті
деген сөзінен шыққан. Сенсорлық тәрбие сенсорлық процестерді: түйсік,
қабылдау, мақсат көздей отырып дамыту, жетілдіру. Сенсорлық тәрбие ақыл-ой
тәрбиесінің негізі. Сенсорлық процестер мен таным ақыл-ой тәрбиесінің
алғашқы сатысы болып табылады. Сенсорлық тәрбиенің басты міндеттері ақыл-
ой дамуының негізін салу және эстетикалық тәрбиенің құрамды бөлігі ретінде
көріну. Айналадағы дүниені тану түйсік пен қабылдаудан басталады.
А.К. Меңжанованың пайымдауынша сенсорлық тәрбие процесі сезімдік танымын
нағыз танымға, қабылдаудан ойлауға көшуге дайындайды және баланың
күнделікті тәжірибедегі іс-әрекетін жетілдіруде маңызды орын алады.
Сенсорлық тәрбие баланың көру, есту, дәм сезімдерін тәрбиелейді. Сенсорлық
мәдениет дегеніміз баланың түйсігі мен қабылдауының даму дәрежесі, бұл
таным әрекетінің табысты өтуінің алғы шарты[39].
Сенсорлық тәрбие туғанынан 3 жасқа дейін әсіресе қажет. Бұл баланың
түйсік, қабылдау, түсінік процестерінің қалыптасатын шағы. Баланың қарау,
бақылау, сипалау, тыңдау сияқты сенсорлық іс-әрекеті күнделікті мазмұнды
ұйымдастырылған белсенді қызметінде қалыптасады.
Жас ұрпақты адамгершілік рухында тәрбиелеу дегеніміз - оларды жоғарыда
айтылған мінез-құлықтың дағдылы ережелеріне үйрету. Адамгершілік тәрбиесі
дегеніміз - адамның моральдық қасиеттерін белгілі бір мақсатқа бағыттап
қалыптастыру. Адамгершілік сезімдерді тәрбиелеу арқылы моральдық
түсініктердің, әдеттердің және мінез-құлық себептерінің қалыптасуы бірлесіп
жүзеге асады және мектепке дейінгі балалардың адамгершілік тәрбиесін
қамтамасыз етеді.
Мектеп жасына дейінгі балаларды елжандылыққа тәрбиелеу.
Баладағы халқына деген сүйіспеншілік, еліне мақтаныш сезімдері басқа
халықтарға құрмет сезімімен ұштасады. Балаларды мектепке дейінгі кезеңнен
бастап елжандылық рухында тәрбиелейміз.
3 жастан 7 жасқа дейін балаларда тәрбиенің ықпалынан әсер, білім
жинақталып, қоршаған ортаға қатынасы қалыптасады да кейін балалардың
партиоттық сезімінің даму негізіне айналады. Өздерінің жақын адамдарына,
семьясына дегён жақсы қарым-қатынасынан ту-ған жерге, елге, адамдарға деген
сүйіспеншілік катынасы тәрбиелене-ді.
Ал мектепке дейінгі ересек балалардың нақты білімдеріне сүйене отырып,
басқа халықтардың өмірі, қала, туған ауылы туралы алғашқы мағлұматтар
беріледі. Бұл жастағы балалар кейбір оңай қорытындыларды өздері жасайды.
Балалардың Отанға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу үшін: 1) серуен және
саяхат; 2) кітап оқу; 3)сурет қарау және салу; 4) көрген-білгені,
бақылағаны туралы әңгімелеу; 5) тәрбиешінің түсіндіруі мен айтып беруі; 6)
тәрбиешінің балалардың берген сұрауына жауап беруін тәрбие құралы ретінде
пайдалану.
Баланың Отанға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеу мынадан баста-лады: 1) өз
үйін, ата-анасын, туған-туысқандарын, бақшасын жақсы керуден; 2) туған
жердің табиғатын сүйе білуден; 3) ақын-жазушы-лардың, композиторлардың,
суретшілердің шығармаларымен танысу-дан; 4) адамдардың еңбегі мен өзі өскен
ауылын жақсы көруден; 5) жаңа жерлермен, құрылыстармен танысудан; 6) және
қоршаған өмірді бақылаудан балалар Отан туралы көп мәлімет алады.
Отанға деген сүйіспеншілігін тәрбиелеуде ана тілінің маңызы зор.
Мектепке дейінгі балалардың еңбек тәрбиесінің негізгі міндеті – сәбилік
шақтан бастап оларды қарапайым еңбек дағдыларына баулу және балалардың
еңбекке дұрыс қатынасын қалыптастыру. Еңбек тәрбиесі қоғам мүддесі үшін
еңбек ететін жан-жақты дамыған адам даярлау сияқты тәрбиенің жалпы
мақсатына бағытталады.
Мектепке дейінгі шақ – негізінен ойын кезеңі болғандықтан еңбек бала
өмірінен аздап қана орын алады. Әуелі еңбек әрекетінің қарапайым
элементтері көрініс тауып, бірте-бірте еңбек ойыннан бөлініп, айрықша
сипатқа ие болады.
Еңбек балалардың жауапкершілік сезімін тәрбиелеумен қатар анализаторларын
(көру, есту, түйсіну, сезіну, иіс, дәм) дамытуға мәнді ықпал етеді.
Еңбек бұлшық ет пен барлық ішкі мүшелердің қызметін күшейтеді, бүкіл
дененің еңбекке қабілетін арттырады, нерв жүйесін дамытады. Еңбек процесі
баланың анализаторларын жаттықтырып қана қоймайды, сонымен қатар ми
қызметінің дамуына үлкен роль атқарып, бұлшық ет сезімін де дамытады.
Эстетикалық тәрбие дегеніміз – баланың қоғамдық өмірдегі, табиғаттағы,
еңбектегі, тұрмыстағы, көркемөнердегі әсемдікті дұрыс қабылдау, түсіну
қабілетін тәрбиелеу. Эстетикалық тәрбие балалардың әсемдік жөніндегі
түсінігін кеңейтіп, сұлулықты тану, суйе білу, оны шығармашылықпен жасап,
өмірге ендіре білу қабілетін, эстетикалық талғамын, қиялын дамытады.
Өмірде Эстетикалық тәрбие, Көркемдік тәрбие, Эстетикалық даму деген
үш түрлі түсінік бар.
Эстетикалық тәрбие берудің толықтығы – балабақшада жүргізілген тәрбие
жұмысының семьяда жалғастырылуымен қамтамасыз етіледі. Балаларға
эстетикалық тарбие беру арқылы оның рухани дүниесінің келешекте әрі қарай
дамуының негізі қаланады.
Ойын - мектепке дейінгі балалар үшін айналаны танып, білу тәсілі. Ойын
мен ойын әрекеті мазмұнының әлеуметтік сипаты баланың қоғамда өмір
сүретіндігімен байланысты.
Бала үшін ойын іс-әрекет, қимыл құралы болумен қатар, олардың танымын,
түсінігін және білімін жетілдірудің ең негізгі жолы болып табылады. Ойын
мектеп жасына дейінгі баланың жеке басының дамуына игі ықпал тигізетін
жетекші, басты құбылыстың бірі саналады.
Ойын – теориялық жағынан да, практикалық жағынан да мектепке дейінгі
педагогика саласындағы күрделі мәселенің бірі. Өйткені ойын бала үшін
оларды дене жағынан жетілдіретін тек қимыл, қозғалыс, іс-әрекет қана емес,
оларды ой еңбегіне баулу, таным түсінігін дамытып, дұрыс көзқарасқа
икемдеудің де құралы болып табылады. Ойын туралы сан алуан ғылыми
зерттеулер де, әр түрлі теориялар да болды. Педагогика тарихында ойынның
шығуы, дамуы, жасалуы, жүзеге асырылуы жөнінде алуан салалы пікір мен
қайшылықтар да аз емес. Сондай-ақ ойынның түрлері, мәні және оны
ұйымдастырудың амалы мен тәсілдері жөнінде тәжірибелер де мол.
Ойынның мазмұны - бұл оның жанды тұлғасын құрайтын, ойын әрекеттерінің,
балалардың өзара қарым-қатынасының дамуын, көп жақтылығын және өзара
байланысын анықтайтын нәрсе. Ойынның мазмұны оны қызықты етеді, ойнауға
деген ықылас пен ынтаны тудырады. Ойынның құрылымдық ерекшелігі мен түйіні
- бала атқаратын рөл болып табылады. Ойын әдісі мектеп жасына дейінгі
балаларды оқыту барысында ерекше орын алады. Олар: көрсету, түсіндіру,
нұсқау беру, сұрақтар қою сияқты тәсілдермен ойын әрекетінің құрамдас
бөліктерін үйлестіре отырып пайдалануды көздейді. Ойынның түрлері: ұлттық
ойындар, сюжетті рөлдік ойындар, дидактикалық ойындар, сахналанған ойындар,
қимылды ойындар, үстел үсті ойындар, құрылыс ойындары, қысқа көріністі
ойындар (жұмбақтар, еліктеу жаттығулары, ойын әрекеттерін тапсырмаларын
орындау барысында жүргізіледі) жатады. Әсіресе дидактикалық ойыншықтар мен
түрлі материалдар арқылы жүргізілетін ойындар кеңінен пайдаланылады.
Тәрбиенің барлық салалары бір-бірімен тығыз байланысты. Бұлардың бәрінің
мақсаты — қоғамның жас ұрпағын жан-жақты үйлесімді етіп дамыту, жетілдіру,
тәрбиелеу.
Сонымен, мектеп жасына дейінгі балалардың дамуы, тәрбиесі, оларды
оқыту және оның заңдылықтары туралы ғылым. Мектепке дейінгі педагогиканы
оқи отырып, мектепке дейінгі жастағы баланың психологиялық,
физиологиялық даму ерекшелігін, адамдармен қарым-қатынасы, адамдар
өмірі, айналасы, табиғат туралы алғашқы түсініктерінің қалыптасуы туралы
мағлұмат алады. Сондай-ақ, негізгі педагогикалық ұғымдармен танысып,
олардың айырмашылығын ажыратып, тәжірибеде қолдана білуге жаттығады.
Мектепке дейінгі педагогиканың басқа ғылым салаларымен байланысымен
танысып, оның зерттейтін мәселелерін анықтайды.
1.2 Мектепке дейінгі даярлық топ балаларын ұлттық құндылықтар негізінде
тәрбиелеудің мүмкіндіктері
Қазақстанның егемендi ел болуымен байланысты оқу-ағарту iсiнде оның
басшылыққа алатын негiзгi идеялық бағыты қазақстандық патриотизмге
негiзделуi керек. Ал Қазақстандық патриотизм мемлекеттiң территориялық
тұтастығын, салт-дәстүрдiң, ұлттық мәдениеттiң сақталуын, Қазақстанда
тiршiлiк етушi ұлттардың бiрлiгiн қамтамасыз етудi, олардың өзара саяси-
экономикалық және мәдени байланысын күшейтудi, осы байланыстың пәрмендi
насихатшысы мемлекеттiк қазақ тiлi мен халықаралық қатынас тiлi – орыс
тiлiнiң жетiлiп көркеюiне баса назар аударуды көздеу болмақ. Бұл
бағдарламада келер ұрпақтың денсаулығын сақтау үшiн қамқорлық жасау, оларға
қажеттi бiлiм беру және дүниетану көзқарасын қалыптастыру, бүгiнгi нарықтық
қатынас жағдайында өздерiнiң ата-бабаларының дәстүрiн сақтай отырып еңбек
етуге әзiр болуын қамтамасыз ету көзделедi. Келер ұрпақтың бейбiт отанда
өмiр сүрiп, шапшаң қарқынмен дамып, жан-жақты жетiлуi, Отанының адал
патриоты болуы тиiс. Сондай-ақ Қазақстан үкiметi қабылдаған Бiлiм туралы
заңының Бiлiм жүйесi деп аталатын екiншi бөлiмiнде Бiлiм беру жүйесiнiң
(пәннiң) мiндеттерi; Қазақстан республикасына шын берiлген, адал патриот
азамат даярлау. Олар мемлекеттiк белгiлердiң мәнi мен маңызын терең
түсiнген, халықтық дәстүрлердi қастерлейтiн Халықтар достығының негiзiнде
тәрбиеленген, халық, отан, отбасы алдындағы жеке бастың ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz