Теріден ұлттық бұйым жасау технологиясы және оқыту әдістемесі
КІРІСПЕ. 1 Диплом жұмысын зерттеудің негізгі бағыт.бағдары 3
1. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Кәсіптік оқытудың негізгі ұйымдастыру формалары ... ... ... ... ... 6
1.3 Оқушыларды кәсіпке оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.4 Ою.өрнектің қазақ қолөнеріндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
2. ЖОБАЛАУ ОБЪЕКТІСІН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Шығармашылық негіздерді талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.2 Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Көркемдік безендіру туралы негізгі мағлұматтар ... ... ... ... ... ... ..35
2.4 Мал терілерін өңдеудің дәстүрлі әдіс.тәсілдерінің технологиялары мен
теріден бұйым жасауға қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4.1 Негіздеу және материалдарды таңдау. Қайыстарды даярлау,қайыс өру
өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.4.2 Былғары өңдеу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.4.3 «Ұлттық мемлекеттік нышаны» моделінің модификациясын
Құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
2.4.4 Конфекциондық карта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3. ӨҢДЕУ ТӘСІЛДЕРІН ЖӘНЕ ҚОНДЫРҒЫЛАРДЫ ТАҢДАУ
3.1 Қондырғыны таңдау және сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53.63б
1. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... . 5
1.2 Кәсіптік оқытудың негізгі ұйымдастыру формалары ... ... ... ... ... 6
1.3 Оқушыларды кәсіпке оқыту әдістемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.4 Ою.өрнектің қазақ қолөнеріндегі маңызы ... ... ... ... ... ... ... ... . 13
2. ЖОБАЛАУ ОБЪЕКТІСІН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Шығармашылық негіздерді талдау. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
2.2 Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері ... ... ... ... ... ... ... ... 32
2.3 Көркемдік безендіру туралы негізгі мағлұматтар ... ... ... ... ... ... ..35
2.4 Мал терілерін өңдеудің дәстүрлі әдіс.тәсілдерінің технологиялары мен
теріден бұйым жасауға қойылатын талаптар ... ... ... ... ... ... ... ... 36
2.4.1 Негіздеу және материалдарды таңдау. Қайыстарды даярлау,қайыс өру
өнері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
2.4.2 Былғары өңдеу технологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 42
2.4.3 «Ұлттық мемлекеттік нышаны» моделінің модификациясын
Құрастыру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 49
2.4.4 Конфекциондық карта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
3. ӨҢДЕУ ТӘСІЛДЕРІН ЖӘНЕ ҚОНДЫРҒЫЛАРДЫ ТАҢДАУ
3.1 Қондырғыны таңдау және сипаттау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .51
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 52
Қосымшалар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53.63б
Қазақстан Республикасының 2005-2010ж білім беруді жетілдірудің Мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей, кәсіптік оқыту мен политехникалық білім беруге көп көңіл бөлініп жатқаны жайлы баяндалған.
Жас ұрпақты тәрбиелеудегі,олардың қоғамдық танымының дұрыс қалып-тасуына талғымдық педагогикалық тәрбиенің мәні аса зор. Олардың қоршаған ортасын сыйлауына, адамдарға мейіріммен қарауына, адамгершілік қасиеттерді бойларына жинақтауына үлкен тәрбие береді. Туған елімізде жүзеге асырылып жатқан игілікті іс-шаралардың басты ұстанымдарының бірі жаңа заманның болашақ жастарын ұлттық негізде,қадір қасиетін түсінген бабалар мұрасына ыждағаттықпен қарап саналы ұрпақ негізінде тәрбиелеу басты жоба,өзекті мәселе ретінде қаралуда. [1]
Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму жолы,бабалар салған даңғыл жол арқылы өрбіп,өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы. Осындай даму жолында әр ұлт өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Еліміздің орта мектептерінде оқушыларға іргелі негізгі ғылымдарды оқытумен қатар, еңбек технологияларын, политехникалық дайындықтарын арттырып, еңбекке баулу арқылы тәрбиелеу жоспарланған. Алғашқы кәсіптік даярлық пен кәсіпке бейімдеу арқылы олардың еңбекке көзқарастарын арттыру мен келешек жастарды кәсіптік мамандықтармен қамту қазіргі кездің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр Кәсіпке оқытудың әдіс-тәсілдері, техникалық бөлімі оқытылған барлық пәндер арқылы қалыптасып , кәсіптік біліктілігі , жұмыстың әдіс-тәсілдері, машықтану практикалық, техникалық шығармашылық сабақтары кезінде меңгереді. Қазіргі кезде мектептерде
ұлттық этнопедагогикалық тәрбие жүйесінің негізі де осындай ата-баба дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін, тәрбиенің негізгі көзіне көңіл бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-сананы қалыптастырып, шеберлік пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда. [1]
Менің орындаған көркем бұйымым:«Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған: әр түрлі материалдармен орындалған:«Ұлттық мемле-кеттік нышандық композиция» Теріден көркем бұйым жасау технологиясы және оқыту әдістемесі »тақырыбында. Алға қойған негізгі мақсатым: «Тері өңдеу мен көркем бұйым жасаудың дәстүрлі технологиясын зерттеп одан бұйым жасауды меңгеру» Бұл бұйымды жобалап жасау барысында тері өңдеу мен бұйым жасау технологиясынан білімімді арттырып және оны өңдеудің жұмыс тәсілдерін машықтандым. Былғары және тері өңдеу технологиясының дәстүрлі және қазіргі әдістерімен танысып,көркем бұйым жасауға машықтандым, жұмыс тәсілдерін, техника-лық қауіпсіздік шараларымен толық таныстым.
Жас ұрпақты тәрбиелеудегі,олардың қоғамдық танымының дұрыс қалып-тасуына талғымдық педагогикалық тәрбиенің мәні аса зор. Олардың қоршаған ортасын сыйлауына, адамдарға мейіріммен қарауына, адамгершілік қасиеттерді бойларына жинақтауына үлкен тәрбие береді. Туған елімізде жүзеге асырылып жатқан игілікті іс-шаралардың басты ұстанымдарының бірі жаңа заманның болашақ жастарын ұлттық негізде,қадір қасиетін түсінген бабалар мұрасына ыждағаттықпен қарап саналы ұрпақ негізінде тәрбиелеу басты жоба,өзекті мәселе ретінде қаралуда. [1]
Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму жолы,бабалар салған даңғыл жол арқылы өрбіп,өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы. Осындай даму жолында әр ұлт өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Еліміздің орта мектептерінде оқушыларға іргелі негізгі ғылымдарды оқытумен қатар, еңбек технологияларын, политехникалық дайындықтарын арттырып, еңбекке баулу арқылы тәрбиелеу жоспарланған. Алғашқы кәсіптік даярлық пен кәсіпке бейімдеу арқылы олардың еңбекке көзқарастарын арттыру мен келешек жастарды кәсіптік мамандықтармен қамту қазіргі кездің өзекті мәселелерінің бірі болып отыр Кәсіпке оқытудың әдіс-тәсілдері, техникалық бөлімі оқытылған барлық пәндер арқылы қалыптасып , кәсіптік біліктілігі , жұмыстың әдіс-тәсілдері, машықтану практикалық, техникалық шығармашылық сабақтары кезінде меңгереді. Қазіргі кезде мектептерде
ұлттық этнопедагогикалық тәрбие жүйесінің негізі де осындай ата-баба дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін, тәрбиенің негізгі көзіне көңіл бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-сананы қалыптастырып, шеберлік пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда. [1]
Менің орындаған көркем бұйымым:«Қазақстан Республикасы тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған: әр түрлі материалдармен орындалған:«Ұлттық мемле-кеттік нышандық композиция» Теріден көркем бұйым жасау технологиясы және оқыту әдістемесі »тақырыбында. Алға қойған негізгі мақсатым: «Тері өңдеу мен көркем бұйым жасаудың дәстүрлі технологиясын зерттеп одан бұйым жасауды меңгеру» Бұл бұйымды жобалап жасау барысында тері өңдеу мен бұйым жасау технологиясынан білімімді арттырып және оны өңдеудің жұмыс тәсілдерін машықтандым. Былғары және тері өңдеу технологиясының дәстүрлі және қазіргі әдістерімен танысып,көркем бұйым жасауға машықтандым, жұмыс тәсілдерін, техника-лық қауіпсіздік шараларымен толық таныстым.
1.Қазақстан Респудликасының 2005-2010 жылдарына арналған білім
беруді жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы.
2 «Арғынбаев Х Қазақтың қол өнері» , Алматы, «Өнер» -1987ж
3. Оразбаева Н. А «Қазақ халқының сәндік ою-өрнегі», Алматы, «Өнер»1989
4. С. Қасиманов «Қазақ халқының қол өнері» А-А -1995 жыл
5.А.Маргулан. Декоративно-прикладное искусство Казахстана. Том. 1-2, Алматы, 1986
беруді жетілдірудің мемлекеттік бағдарламасы.
2 «Арғынбаев Х Қазақтың қол өнері» , Алматы, «Өнер» -1987ж
3. Оразбаева Н. А «Қазақ халқының сәндік ою-өрнегі», Алматы, «Өнер»1989
4. С. Қасиманов «Қазақ халқының қол өнері» А-А -1995 жыл
5.А.Маргулан. Декоративно-прикладное искусство Казахстана. Том. 1-2, Алматы, 1986
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің
20 жылдығына арналған:
Теріден ұлттық бұйым жасау технологиясы
және оқыту әдістемесі
Ұлттық сәндік қолданбалы өнер
Жұмыс көлемі
Графикалық бөлімі ______________________ парақ
Түсіндірме хат _______________________ бет
Диплом жазушы: ПО-10,1 (в) тобының білімгері
Абдыгалиев Рахат Темирович
Кеңесшілер:
1. ___________________________________ _________ ( ___________ )
2. ––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––– (–––––––––––––– )
3. ––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––– (––––––––––––––)
Жұмыс жетекшісі ________________
Жусипов У.А
Тараз 2012ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТІРЛІГІ
ФАКУЛЬТЕТ ___________________________________ ____________________________
МАМАНДЫҚ ___________________________________ ____________________________
КАФЕДРА ___________________________________ ___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС ОРЫНДАЛУ ТАПСЫРМАСЫ
Білімгер ___________________________________ _______________________
Жұмыс проект тақырыбы ___________________________________ _______
ЖОО бұйрығымен бекітілген № ___ ________________________ 20 __ ж.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі _____ ____________________20 __ ж.
Жұмыс проект қажетті белгілер ___________________________________ __
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тізімі немесе олардың қысқаша
мазмұны:
1. ___________________________________ _____________________________
2. ___________________________________ _____________________________
3. ___________________________________ _____________________________
4. ___________________________________ _____________________________
5. ___________________________________ _____________________________
6. ___________________________________ _____________________________
Графикалық материалдар тізімі:
1. ___________________________________ _____________________________
2. ___________________________________ _____________________________
3. ___________________________________ _____________________________
4. ___________________________________ _____________________________
5. ___________________________________ _____________________________
6. ___________________________________ _____________________________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
1. ___________________________________ _____________________________
2. ___________________________________ _____________________________
3. ___________________________________ _____________________________
4. ___________________________________ _____________________________
5. ___________________________________ _____________________________
6. ___________________________________ _____________________________
7. ___________________________________ _____________________________
8. ___________________________________ _____________________________
Жұмыс консультанттары:
№ Бөлім Консультант Кафедра
Тапсырма берілген мерзім _____ ___________________ 20 ___ ж.
Кафедра меңгерушісі: ___________________________ Жаскиленова А.Е
Жұмыс жетекшісі:_________________________ _____ Жусипов У. А
Тапсырма орындауға қабылданды
Білімгер ___________________________________ ________________
Күні ______ ____________20 ___ ж.
Хаттама № _______________
МАЗМҰНЫ
беттер
КІРІСПЕ.
1
Диплом жұмысын зерттеудің негізгі бағыт-бағдары
3
1. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері -------------------
---------- 5
2. Кәсіптік оқытудың негізгі ұйымдастыру формалары --------------------
6
3. Оқушыларды кәсіпке оқыту әдістемесі -----------------------------------
- 10
1.4 Ою-өрнектің қазақ қолөнеріндегі маңызы -----------------------------
---- 13
1. ЖОБАЛАУ ОБЪЕКТІСІН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Шығармашылық негіздерді талдау. ----------------------------------
------- 28
2.2 Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері -------------------------
------- 32
2.3 Көркемдік безендіру туралы негізгі мағлұматтар --- ---------------
-------35
2.4 Мал терілерін өңдеудің дәстүрлі әдіс-тәсілдерінің технологиялары
мен
теріден бұйым жасауға қойылатын талаптар ------------------------
-------- 36
2.4.1 Негіздеу және материалдарды таңдау. Қайыстарды даярлау,қайыс өру
өнері ----------------------------------- ----------------------
----------------------- 39
2.4.2 Былғары өңдеу технологиясы ----------------------------------- --
---------- 42
2.4.3 Ұлттық мемлекеттік нышаны моделінің модификациясын
Құрастыру ----------------------------------- -------------------
-------------------- 49
2.4.4 Конфекциондық карта----------------------------------- --------------
------------50
3. ӨҢДЕУ ТӘСІЛДЕРІН ЖӘНЕ ҚОНДЫРҒЫЛАРДЫ ТАҢДАУ
1. Қондырғыны таңдау және сипаттау -----------------------------------
--------
3.2 ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- ---------------------
-----------------------------51
Қолданылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ----
---------52
Қосымшалар ----------------------------------- -------------------
-----------53-63б
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2005-2010ж білім беруді жетілдірудің
Мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей, кәсіптік оқыту мен
политехникалық білім беруге көп көңіл бөлініп жатқаны жайлы баяндалған.
Жас ұрпақты тәрбиелеудегі,олардың қоғамдық танымының дұрыс қалып-тасуына
талғымдық педагогикалық тәрбиенің мәні аса зор. Олардың қоршаған ортасын
сыйлауына, адамдарға мейіріммен қарауына, адамгершілік қасиеттерді
бойларына жинақтауына үлкен тәрбие береді. Туған елімізде жүзеге асырылып
жатқан игілікті іс-шаралардың басты ұстанымдарының бірі жаңа заманның
болашақ жастарын ұлттық негізде,қадір қасиетін түсінген бабалар мұрасына
ыждағаттықпен қарап саналы ұрпақ негізінде тәрбиелеу басты жоба,өзекті
мәселе ретінде қаралуда. [1]
Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму жолы,бабалар салған даңғыл жол арқылы
өрбіп,өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы. Осындай даму жолында әр ұлт
өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ
мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл
жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-
бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын
жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Еліміздің орта мектептерінде оқушыларға іргелі негізгі ғылымдарды
оқытумен қатар, еңбек технологияларын, политехникалық дайындықтарын
арттырып, еңбекке баулу арқылы тәрбиелеу жоспарланған. Алғашқы кәсіптік
даярлық пен кәсіпке бейімдеу арқылы олардың еңбекке көзқарастарын арттыру
мен келешек жастарды кәсіптік мамандықтармен қамту қазіргі кездің өзекті
мәселелерінің бірі болып отыр Кәсіпке оқытудың әдіс-тәсілдері, техникалық
бөлімі оқытылған барлық пәндер арқылы қалыптасып , кәсіптік біліктілігі ,
жұмыстың әдіс-тәсілдері, машықтану практикалық, техникалық шығармашылық
сабақтары кезінде меңгереді. Қазіргі кезде мектептерде
ұлттық этнопедагогикалық тәрбие жүйесінің негізі де осындай ата-баба
дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін, тәрбиенің негізгі көзіне көңіл
бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-сананы қалыптастырып, шеберлік
пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда. [1]
Менің орындаған көркем бұйымым:Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған: әр түрлі материалдармен
орындалған:Ұлттық мемле-кеттік нышандық композиция Теріден көркем бұйым
жасау технологиясы және оқыту әдістемесі тақырыбында. Алға қойған негізгі
мақсатым: Тері өңдеу мен көркем бұйым жасаудың дәстүрлі технологиясын
зерттеп одан бұйым жасауды меңгеру Бұл бұйымды жобалап жасау барысында
тері өңдеу мен бұйым жасау технологиясынан білімімді арттырып және оны
өңдеудің жұмыс тәсілдерін машықтандым. Былғары және тері өңдеу
технологиясының дәстүрлі және қазіргі әдістерімен танысып,көркем бұйым
жасауға машықтандым, жұмыс тәсілдерін, техника-лық қауіпсіздік шараларымен
толық таныстым. Шығармашылық жұмысым алдында жоспарланған реттілікпен
орындалды, және оның сапалы болуына көп көңіл бөлінді. Келешекте алған
білімімді, шеберлігім-ді жетілдіріп, келешек жастарға үйретемін деген
ойдамын.
Ұлттық үлгідегі теріден жасалған бұйым: ізденіспен жобаланып,алдыма
қойған мақсатыма жетуге ниеттендім. Теріден бұйым жасауда алғашқы жасалған
болғандықтан біршама қиындықтар кездесті.
Жалпы адамзат дамуы қол еңбегінен басталып, бүгінгі еңбек
жетістіктеріне жеткен техникалық прогресстің дамуы, адамзат қиялы мен
жасалатын еңбегінің шегі жоқ екенін дәлелдейді. Халық шеберлері ұлттық
бұйым жасаудың технологияларын жетілдіре отырып, жасаған бұйым
сапасын,көркемдік эстетикалық әсер беруін басты назарда ұстады.
Мектепте технология пәнін оқыту бағдарламасында тері өңдеу технологиясы
енгізілген Аңдар мен малдардың терісін өңдеу дәстүрі қазақтарда ертеден
қалыптасқан. Тері өңдеу технологиясы өте күрделі жұмыстардың бірі сондық-
тан мектеп оқушыларына тек өңдеу және бұйым жасау технологияларын теория
жүзінде таныстырып,эстетикалық танымдық көзқарастарын артыру көзделген.
Бұл дипломдық жұмысты орындау барысында практикалық іскерлік
қалыптастырып,былғары мен тері өңдеудің біршама әдіс-тәсілдерін үйрендім.
Келешекте мектеп шеберханасында оқушылармен жұмыс атқаруға көп тәжірибе
жинақтадым.
Диплом жұмысын зерттеудің негізгі бағыт-бағдары
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі. Жұмыс көкейтестілігі сәндік
көркем өнерде оқушылардың рухани эстетикалық дүние танымдылық көзқарасын
қалыптастыруында ұлттық көркем бұйым жасаудың алатын орны ерекше.
Оқушыларға көркемдік-эстетикалық гуманитарлық тәрбие беруде сәндік
қолданбалы өнері жанрларының бірі ұлттық бұйым жасау қазіргі жаңа дәуір
талаптарына сай жоғары мәнге ие болып отыр.Ал ұлттық көркем
бұйымдардың,оқушылардың эстетикалық қабылдаушылығы мен, көркем образдық
ойлау жүйесінің артуына, дизайндық ерекше шешімін көрсете білуге және
ұлтық бұйымның жасалу жолдарын,құрылымын мен қолданыс аясын зерттеуді
үйретеді.
Тақырыптың мақсаты:Тері өңдеу және бұйым жасау технологиясы бойынша
теориялық және практикалық білім мен іскерлік қалыптастыру, ұлттық нақышта
жасалған көркем дизайндық бұйым жасау
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанасы. Қазіргі Қазақстан
Республикасы түбегейлі жаңа бағытта өркендеуі кезеңіндегі
жасөспірімдерді көркем-эстетикалық тәрбиелеу мен оқыту методикасы күн
тәртібіне үлкен мақсат-міндеттер жүктейді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні технология пәнін оқытудың әдіс-
тәсілдері мен тәрбиелік мәні, еңбектің адам өміріндегі маңыздылығы
Зерттеу объектісі: Ұлттық көркем бұйымды жобалап жасау барысында ағаш пен
тері өңдеу туралы білімімді арттыру және оны өңдеудің барлық жұмыс
тәсілдерін меңгеру. Ағаш жону станоктары мен электр аспаптармен,құралдармен
жұмыс жасап, олардың құрылысын, жұмыс тәсілдерін, техникалық қауіпсіздік
шараларымен толық таныстым. Шығармашылық жұмысым алдында жоспарланған
реттілікпен орындалды, және оның сапалы болуына көп көңіл бөлінді.
Келешекте алған білімімді, шеберлігімді жетілдіріп, келешек жастарға
үйретемін деген ойдамын.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнінің мақсаты. Шығармашылық
жұмыста өзіндік техникада, композициялық шешімде жұмыс орындау мектеп
практикасында кең қолданыс табады деп есептейміз. Дипломдық жұмыстың
негізгі тұжырымдары педагогикалық практика кезінде қолданылып тексерілген
жұмыстың әдістемелік негіздері: Жалпы адамзат дамуы қол еңбегінен
басталып, бүгінгі еңбек жетістіктеріне жеткен техникалық прогресстің дамуы,
адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің шегі жоқ екенін дәлелдейді. Халық
шеберлері ұлттық бұйым жасаудың технологияларын жетілдіре отырып, жасаған
бұйым сапасын,көркемдік эстетикалық әсер беруін басты назарда ұстады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнінің міндеттері. Оқушыларға көркем
өнердің құралдарын жүйелі меңгерту арқылы айналадағы өмір шындығына
эстетикалық көзқарасты қалыптастыру;Көркем мәдениет пен оның қоғам
өмірінде алатын орны туралы түсінікті дамыту;Оқушылардың бойында
халықтың дәстүрлі өнерін, тарихын, ескерт-кіштерін эстетикалық тұрғыдан
бағалай білуге баулитын жүйелі білім, шығармашылық икемділігі мен
дағдыны қалыптастыру;Өмір шындығы көріністерін, табиғаттағы, және
өнердегі оның сезімдік әсерін балалардың көре, сезіне білуін, іс-
әрекеті барысында олардың кеңістік туралы түсінігін, қиялын елестету
қабілетін жүйелі түрде дамыту; технологиялыұ еңбек сабақтары барысында
дамып, қалыптасқан көркемдік дағдылардың икемділіктерін тұрмыс жағдайда,
еңбек процесінде қоғамдық қызметте пайдалана білуге баулу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдіснамасы.
Бұл дипломдық жұмысты орындау барысында практикалық іскерлік
қалыптастырып, станоктар мен электр аспаптармен, әртүрлі құралдармен жұмыс
тәсілдерін меңгердім. Келешекте мектеп шеберханасында оқушылармен жұмыс
атқаруға көп тәжірибе жинақтадым.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму
жолы өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы.Осындай даму жолында әр ұлт
өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ
мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл
жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-
бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын
жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Дипломдық жұмыстың ғылыми әдіс – тәсілі.
Әрбір сабақтағы оқыту мен тәрбие процесінің тығыз бірлігі ұлттық
көркем өнерге оқытудың да негізі болып табылады. Технологиялық қолөнері
сабақтарында оқушылардың практикалық білімі мен көркемділігін
ұштастыра білу, олардың өмір шындығы мен өнердегі сұлулықты
байқағыштығын, шығармашылық ынтасын, оған деген қызығушылықтарын
арттырады.Қолөнер түрлерінің әдістері мен тәсілдерін меңгеру арқылы,оларды
белсенді еңбек етуге үйрете отырып, шығармашылықпен жұмыс жасауға
баулиды. Өнеркәсіпте жасалған түрлі бұйым-заттарға эстетикалық білім
тұрғысынан қарауға және тарихы – мәдени ескерткіштерді, табиғат
сұлулығын қорғай білуге баулиды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жобасы. Көп жағдайда оқушыладың
заңдылықтарға, салу жолдарын еліктеп, творчествалық орындау тәсілдерін
естен шығарып алады. Ал бұл жағдайда олардың творчествалық
мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану үшін салынатын обьектіні қабылдауда
және бейнелеуде оның қасиеттерін, құрылысын үстіртін еске алып,
негізгі мәселені заттардың әсемдігіне, көркемдігіне олардың сезімді
оятатын әсерлігіне бейімделген жөн. Оқушылардың осындай творчествалық
қабілеттерін дамытуда композициялық салу жолдарын үйретіп, бейне образын,
эмоциялық сезімді көрсету – негізгі басты мәселе екендігі дәлелді
түрде сипаттау мұғалімнің творчествалық ізденісін талап етеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми және шығармашылық жаңалығы.
Келешекте орта мектептер 12-жылдық білім беруге көшуіне байланысты,ауыл
мектептерінде технологиялық еңбекке оқытуда дәстүрлі көркем өнер түрлерін
пайдалану арқылы, жас жеткіншектерді қазақтың ұлттық өнері арқылы еңбекке
баулып тәрбиелеу. Ұлттық елдігіміз бен өнерімізді насихаттау.
І. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері
Кәсіптік оқыту білімгерлерінің біліктілігі мен
шығармашылығын арттыруда оқу барысында теориялық және практикалық
жұмыстарды жете меңгерумен қатар техникалық шығармашылық пен өнертапқыштық-
ізденіс, білімгерлердің ғылыми-ізденіс жұмыстары, педагогикалық өндірістік
практикалар,кәсібі бойынша атқарылатын модульдік тапсырмалар т.б олардың
кәсіпті терең меңгеруіне,политехникалық ой-өрісін өсіруге, педагогикалық
әдіс-тәсілдерді меңгеруіне және білім мен білікті арттыруға көп ықпал
етеді. Кәсіби біліктілігі мен шеберлігін арттыруда өтілетін сабақтардың
жоғары деңгейде болуына қандай деректер әсер ететінін айтар болсақ: оларға
оқылатын пәннің теориялық негіздерін жетік білуі, тарихы мен технология-
лық өңдеу тәсілдерін, орындалатын жұмыс этаптары мен кезектілігін,оқу
құралдары мен станок-жабдықтардың құрылысы мен басқаруын,сызба-графикалық
жұмыстармен,анықтама материалдармен жұмыс атқара алуы, еңбек мәдениеттілігі
мен сүйіспеншілігі, еңбек қауіпсіздігі жатады.
Кәсіптік оқыту білімгерлері болашақ кәсіби мұғалімдер, олар
мектеп оқушылары мен жастарды еңбекке,кәсіпке даярлауға тікелей қатысады.
Сонымен қатар кәсіпке оқыту,технологиялық еңбекке оқыту,сабақтан тыс
үйірме ұйымдастыру,ұлттық көркем бұйымдар жасатып,тәрбиелеу, техникалық
шығармашылыққа ,техникалық мамандықтарға баулып, қызықтыру т.б көптеген
оқу іс-шараларын өткізуді жоспарлау. Қазір заман талабына сай халық
тұтынатын тауарларды өндірумен қызмет көрсету саласын дамытудың комплексті
бағдарламасында ұлттық бұйым түрлерін, мәдени тұрмыстық және шаруашылық
тауарларына көпшілік қолданатын басқа тауарларды жан-жақты сұранысын
мейлінше толық қамтамасыз ету қарастырылған. Соған орай халықтың талғамы
да артып, белгіленген бұйымдардың сапасын едәуір жақсартуды, көркемдік және
эстетикалық талғамға сай орындау қажеттілігі
туындауда.
Келешекте кәсіби мұғалімдерді даярлауда технологиялық еңбекті жетік
меңгерген,оқушылардың технологиялық шығармашылығын жүргізе алатын,
психология-педагогикалық әдістерді білетін,жаңа технология мен ғылыми-
техникалық жетістіктерден хабары бар қазіргі талапқа сай мұғалімдер
жетіспеушілігінен, технологиялық пәндерге оқыту деңгейі төмен болып отыр.
Жоғары деңгейдегі білікті маман даярлауда оқытудың барлық
жетістіктерін пайдалана отырып теориялық және практикалық сабақтарда
білімгерлердің білімі мен біліктілігін арттыратын комплексті оқу жүйесін
жетілдіру арқылы техникалық,конструкциялық,шығармашы лық жұмыстар жасауда
дамып отырады. [2]
Педагогикалық-психологиялық әдіс-тәсілдері, сабақ өтуге қажет
әдістеме- көрнекіліктер,политехникалық білім,шеберлік өтілетін барлық
пәндер арқылы қалыптасады да практикалық, техникалық шығармашылық
жұмыстарында іске машықтану мен кәсіптік дағды калыптасады.
Кәсіптік ұлттық қолөнер еңбегіне оқыту мақсатында Әке көрген оқ
жонар, шеше көрген тон пішер ұлағат сөзді ескере отырып оқыту мен
тәрбиелеуде бұрыннан қалыптасып келе жатқан әке кәсібі-ата дәстүрі ,
аналар кәсібі- әжелер өсиеті-деп бөлініп келген.
Қыздар мен ұлдарды кәсіпке тәрбиелеп оқытуда, өздеріне лайықты
маман
иесі болуына бағыт-бағдар береді. Мектептерде еңбек технологиясы пәнін
оқыту ер балалар мен қыздар топтарына бөліп оқыту қарастырылған. Ата мен
ана дәстүрінен нәр алып өсіп, тәлім-тәрбие көрген, еңбекке шынығып өскен
баладан келешекте қоғамға пайдалы азамат өсіп шығатыны мәлім.
Кәсіпке оқыту шараларының жетік ұлттық бағдарламаларын мен әдістемелік-
оқулықтарын,оқытудың жаңаша технологияларын пайдаланумен қатар, этно-
педагогикалық оқыту тәсілдері арқылы оқыту тиімділігін арттыру жолдарын
қазіргі кезден бастауыш сыныптардан бастап қолға алуды қарастыру
Ұлттық салт-дәстүрде, этнопедагогикалық тәрбиені көріп өскен ұл-
қыздар-
дың бойынан ақылы мен зердесі, өнері мен шеберлігі, қайрат қаруы,техникалық
жетістіктерге жетуі сияқты қасиеттері қалыптасып, өз елін құрметтеп өсуіне
апаратын негізгі жолдардың бірі. Жоғарыда айтылған жайттарды корыта айтсақ
еңбек әрбір адамның маман болып қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп
әсер ететінін байқаймыз.
1.2.Кәсіби оқытудың негізгі ұйымдастыру формалары
Қазіргі күні қоғамның дамуымен қатар, технологиялық прогресстің дамуы
техника мен техникалық шығармашылық, көркемдік шығармашылыққа көп көңіл
бөлініп соған сәйкес мамандар даярлау қолға алынуда. Жастарды ИТ
мамандықтарына бағдарлау, оқыту мәселесі айтылуда, сондықтан алдымен сол
мамандарды дұрыс оқытатын педогог мұғалімдер даярлау қажеттілігі туындай-
ды. Жеке тұлғаның мінездемесінен Оның нені жасайтынын емес, оны қалай
жасайтынын көруге болатын жайлы белгілі ғалымдар айтқан екен.
Ғылыми- техникалық прогресс қоғамдық сипат алған қазіргі кезеңде, оны
оқыту мен жетілдіру,техникалық шығармашылықты,оқушыларды бағдарлау нәтижелі
жүргізу керек.Техникалық мектептер мен коледждер ашылып, техни-калық
мамандықтарға көп көңіл бөлінсе, онда политехникалық білім мен техникалық
шығармашылық қарқынды алға жылжитын болады..
Қаралған біліктілікті жетілдіру мақсаттары мен сұрақтар бағдарламада
қарастырылған мазмұнда лекциялық негізін құрастырып, лабороториялық
практикалық жұмыстар арқылы біліктілік, әдіс-тәсілдерін қалыптастырып
политехникалық, шығармашылықтары мен техникалық шығармашылық айналысуын
арттыра отырып, олардың педогогикалық іскерліктерін жетілдіру-ді көздеп
отыру керек. [2]
Педагогикада техникалық машықтануға жетілдірудің жолдары айтылған. Оның
негізгі дәйектері: оқушыларды жас кезінен техникалық шығармашылықпен
айналысуы мен еңбек технологиясына машықтану.
• политехникалық білімнің теориялық біліктілігі.техникалық құжаттар мен
сызба-графикалық, анықтамалар дұрыс жұмыс жасай білуге.
• станоктар мен құрал-жабдықтарды қолдана біліп, жұмыс тәсілдерін
меңгеру.
• сызба бойынша техникалық бөлшек жасай білу мен оларды құрастыра біліп,
техникалық моделдер жасай білуге.
• материал таңдау, материалдар технологиясы мен жұмыс операция-ларын
жете меңгеруге.
• технологиялық еңбек пен технологиялық шығарамшылық, сабақтан тыс
үйірме жұмыстарын ұйымдастыра білуге, оларға оқу программаларын
құрастыра білуге.
• сабаққа қажет құралдар, көмекші аспаптар мен қарапайым техникалық
құрастырмалар жасауға.
• техникалық жетістіктердің қазіргі кездегі дамуын, бұрынғы және қазіргі
техникалық жетістіктердің ерекшеліктері, техникалық шығармашылық
жетілдірудің перспективасы.
• еңбектену мәдениеттілігі мен техникалық қауіпсіздік, еңбекті қорғау
мен нормалық талаптар.
• оқушылардың іздену-конструкциялық істерінің негізгі әдістерін,
моделді-техникалық әдістерін және оқу-өндірістік техникалық
эксперимент-терін игеру.
• оқушылармен топтық және жеке практикалық, тәрбиелік үйірме сабақтарды
өткізе білуге.
• жалпы техникалық іс шаралар ұйымдастырып өткізуге, көрмелер мен,
техникалық жұмыстарды жарыстарда насихаттау,онымен айналысуын
қарастыру. Оқушылардың негізгі еңбегі – оқу.
Қазіргі кезде мектептерде кәсіптік білімді қандай жолмен оқыту керектігі
жайлы айтылып , жаңаша оқыту технологиялары енгізілуде. Оқытудың тиімді
әдістерін қолданып нәтижесінде білімгер білім мен кәсіби білікке машық-
танғанын тексеріп көруге болады. Көптеген орта мектептерде өкінішке орай
репродуктивтік оқыту тәсілі көп қолданылады. Бұл оқытушының, оқушыларға
ауызша хабарлау арқылы берілетін оқу үрдісі. Сөзбе-сөз түсіндіру мен іс-
тәжірибе арқылы оқытудың айырмашылығы өте үлкен. Репродуктивті оқыту
оқушыларды жалықтырады сондықтан оны сабақтың басынан-аяғына дейін қолдану
тиімсіз. Оқытушы дайын хабарды жеткізуші аппарат сияқты болып шығады да,
оқушылар пассивті еске алу қабылдағыштай күйде болады. Бұлай оқытылған
білім практика жүзінде қолданылмай,ешқандай кәсіби білік қалыптаспай
қалады. Білімгерлерді көзбен көріп, қолмен жасау арқылы оқытылған
сабақтарға қызығушылықтары артып, одан жақсы білім мен білік
қалыптастырады,сондықтан кәсіпке оқытуда іс- тәжірибелік,практикалық,
шығармашылық,үйірмелік сабақтардың тиімділігі көп болады.Кәсіби еңбекке
оқытуда ауызша түсіндіруді қолданылмайды деуге болмайды мысалы: техникалық
эксперименттерді,станок-жабдықтар құрылысы,техникалық-графикалық
есептер,кинематикалық схемалар, технологиялық жобалар,тех қауіпсіздік
ережелерді түсіндіру керек екенін ұмытпау керек.Техникалық кәсіптік
оқытуда техникалық шығармашылықпен айналысатын жеке тұлғаны тәрбиелеп
оқытуда,сабақ кезінде жасалған еңбектің нәтижелі өнімділігіне көңіл
бөліп,жасаған тапсырмалары бойынша қортындылануы тиіс. Сана сезімі жетіліп
өскен шағынан-ақ, қазақ өзінің жас ұрпағын еңбек пен өнерге баулыған.
Жастайынан еңбек пен өнерге үйренбей, бойына қалыптаспай күткендей
іскер,шебер шықпайтыны ескерілген.Демек, ұлттық уызынан нәр алған, ұлттық
тәрбие бесігінде тербетіліп өскен, өнер мен еңбекке шыңдалған, тілі,діні
таза, тәні шымыр жеткіншектерден көп үміт күткені белгілі.
Қазіргі кезде мектептерде ұлттық этно-педагогикалық тәрбие жүйесінің
негізі де осындай ата-баба дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін,
тәрбиенің
негізгі көзіне көңіл бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-сананы
қалыптастырып, шеберлік пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда.
Жалпы адамзат дамуы қол еңбегінен басталып, бүгінгі еңбек жетістіктеріне
жеткен техникалық прогресстің дамуы, адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің
шегі жоқ екенін дәлелдейді.
Сондықтан әрбір жас жеткіншек қазіргі ғылыми техника мен технологияны жетік
меңгеріп, отанымыздың қарыштап дамуына өзіндік үлес қоса алатындай дәрежеге
жеткізу міндеттері мұғалімдер-ге жүктеледі. Кәсіпке оқыту шараларының жетік
ұлттық бағдарламаларын мен әдістемелік-оқулықтарын,оқытудың жаңаша
технологияларын пайдаланумен қатар, этно-педагогикалық оқыту тәсілдері
арқылы оқыту тиімділігін арттыру жолдарын қазіргі кезден бастауыш
сыныптардан бастап қолға алуды қарастыру тиімді болар еді..
Ұлттық салт-дәстүрде, этнопедагогикалық тәрбиені көріп өскен ұл-қыздар-
дың бойынан ақылы мен зердесі, өнері мен шеберлігі, қайрат қаруы,техника-
лық жетістіктерге жетуі сияқты қасиеттері қалыптасып, өз елін құрметтеп
өсуіне апаратын негізгі жолдардың бірі. Жоғарыда айтылған жайттарды корыта
айтсақ
еңбек әрбір адамның маман болып қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп
әсер ететінін байқаймыз.
Өнер мен еңбек – егіз, оның бір – бірінсіз дамып жоғары деңгейге
көтерілуі мүмкін емес. Сондықтан оқушыларды мектеп қабырғасынан-ақ білім
мен ғылымға, өнер мен еңбекке баулып тәрбиелеудің үлкен мәні бар.
Этнопедагогикалық тәрбиенің алға қойған мақсаттарының бір саласы ұлттық
өнер мен салт – дәстүр арқылы тәрбиелеп оның санасына өзінің халқын сүюге,
дәстүрі мен өнерін сіңіруге негізделген. Өнер мен еңбекке үйретуші
оқытушының кәсіптік шеберлігі мен жаңа технологияларды меңгеруі, өзінің
оқушы шәкірттерінің шеберлігін, білік – дағдысын, политехникалық ойын,
еңбекке қызығушылығын арттырып белгілі бір мамандық таңдауға ықпалын жасап,
бағыт – бағдар береді. Жаңаша білім беруде кәсіптік білім пәндерінің
мұғалімдері теориялық және практикалық білімді жетік меңгерген, шебер әрі
іскер, озық технологиялар мен ақпараттық технологияларды меңгерген, оқушы
жастармен тіл тауып жұмыс жасай алатын, жаңа педагогикалық әдіс – тәсілді
меңгерген саналы маман болуы қажет. Жас мамандар өзінің шәкірттерін өнер
мен еңбекке баулу, еңбек арқылы тәрбие жүргізу, үйірме жұмыстары мен
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыра білуге қалыптасуы қажет.
1.3. Оқушыларды кәсіпке оқыту әдістері
Мектептерде технология сабағы мен үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
Орта мектептерде оқушыларды технологиялық еңбекке баулу, кәсіптік
мамандықтарға оқытып бағыт-бағдар беру өзекті мәселе және күрделі іс.
Оқушыларды еңбекке және кәсіпке оқыту әдістері мына талаптарды
көздейді:
• оқушыларды еңбек арқылы тәрбиелеу, ақыл-ойын өсіру.
• табиғи және конструкциялық материалдармен жете танысып,оларды өңдеу
тәсілдерін меңгеру.
• еңбек сүйгіштікке, еңбек талаптары мен ережелеріне,техникалық
қауіпсіздік ережелері мен нұсқауларын дұрыс орындауға үйрету.
• ұқыптылыққа,өнімді еңбекке, дайындама материалдарын үнемді пайдалану
мен оларды таңдай білуге.
• ұлттық өнер туындылары арқылы ,өзіміздің ұлттық өнерді бойларына
сіңіру, олардың жасалу технологиясын таныстыру және насихаттау.
• оқу үрдісінде пайдаланатын оқу жабдықтары мен станок-құрылғыларды
жетік меңгеруін, оларды қолдану тәсілдерін меңгеру.
Мектеп оқушыларының сабақтан тыс бос уақыттарын дұрыс пайдалануды
қоғам мен жеке басына пайдалы істермен шұғылдануына,әртүрлі кәсіптер
бойынша шеберліктерін шыңдауда,еңбекке баулып олардың қызығушылығын
арттыруға,кәсіпке икемделуіне үйірме жұмыстарының көп әсері болады.
Оқушыларға өмірлік тәрбиелік әсері мен еңбек жолын таңдауына бағыт-
бағдар береді,жеке бас еңбегі мен ұйымшылдық еңбекке, шығармашылық ойларын
шыңдауға ықпал етеді. Орта мектеп пен кәсіптік мектептердің оқу- тәрбиелік
бағдарламасына кіргізіліп ,алдына мақсат міндет қойылады.
Үйірме жұмыстары оқу үрдісіндегі негізгі оқылатын пәндер бойынша
туындайды. Еңбекке баулуда оқушылардың сыныптан тыс үйірме жұмыс-тарын
мына төмендегідей топтарға бөлуге болады:
- дайындық техникалық үйірмелер,
- пәндер бойынша ғылыми-техникалық үйірмелер,
- сәндік қолданбалы өнерден, ұлттық бұйымдар жасату үйірмесі,
- модельдер мен макеттер жасату үйірмесі,
- мүсіндеу, формалау, керамика бұйымдарын жасау үйірмесі,
- ағаштан конструкциялық бұйым жасау үйірмесі, ағашқа ою-өрнек
түсіріп оны жасау үйірмесі.
- тоқыма тоқу өнерінен,
- жұмсақ ойыншықтарды конструкциялап модельдеу.[3]
Мектептерде ашылған бұл үйірмелер оқушылардың технологиялық
үрдістермен танысуына, техникалық элементтердің қолданыуын, кәсіпке бағдар
алуына өзіндік септігін тигізеді. Сонымен қатар олар қатырма қағазбен,
қаңвлтырмен, ағаштармен және басқа да көптеген материалдариен жұмыс жасап
олардың негізгі қасиеттерін игереді. Орындалу технологиясы мен жұмыстардың
жасалу жолдарын игеріп үйренеді, қажетті құрал-жабдықтарды қолдану
тәсілдеріне машықтанады. Қажетті бұйымдар мен техникаоық
құрылғылар,техникалық модельдер, оқу құралдары мен көрнекіліктерді,
техникалық механизмдер жасауға үйретрді. Нәтижесінде олардың еңбекке
қызығушылығы артып,өзгенің еңбегін бағалауды, дайындаманы үнемді
пайдалануды, ұйымшылдыққа, еңбекқорлыққа,іскерлікке және еңбек мәдениетін
қалыптастырады. Бос уақыттарын дұрыс пайдаланып,сана-сезім,
ой-өрісі өыіп дамиды. Жаман қылықтардан жеритін болады. Оқушылар
шығармашылық үйірме жұмыстарынан іскерлік-дағды қалыптастыруымен бірге
эстетикалық талғамдары ,көзқарастары артып отырады. Оқушы баланың
қабілетіне қарай, өзінің бейімделген қалауына сәйкес жұмыс жасауына ықпал
еткен дұрыс сияқты. Әрбір бала өзінің қызыққан жұмысын ғана дұрыс және
жақсы атқара алатындығы белгілі.
Сондықтан олардан қандай үйірме жұмысын қалайтынын анықтау қажет. [3]
Соңғы кезде технологиялық еңбекке баулу бағдарламаларының мазмұны
конструкциялық материалдарды өңдеу бағытына көп көңіл бөлуде. Кәсіптік
оқыту мен технологиялық еңбекке оқыту мен политехникалық дайындықтар-ын
қамтамасыз етуде мына төмендегі жайттарды ескеру керек:
- өндірісте , қоғамдық өмірде көп тараған мамандық салаларына
оқушыларды даярлау және бағдарлау.
- әртүрлі мамандықтың еңбек тәсілін орындауда оқушыларға білік, шеберлік,
дағды қалыптастыру.
- өнімді еңбекке, қабілеттілікке, кәсіптік мамандықтарға қызығушылық- тарын
арттыру.
- технология пәні өтетін шеберханалар мен кабинеттерді талапқа сай
жабдықтау, оқушылардың практикалық жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру.
- әрбір мамандықтың өзіне тән талаптарымен оқушыларды таныстыру, жалпы орта
білім көлемінде, техникалық арнаулы біліммен,іскерлікпен, және еңбек
дағдысына үйрету.
-оқушыларды өз-ара жарыстыра отырып,еңбек сапасы мен ұқыпталыққа
бейімдеу. Сана сезімі жетіліп өскен шағынан-ақ, қазақ халқы өзінің
жас ұрпағын еңбек пен өнерге баулыған. Жастайынан еңбек пен өнерге
үйренбей, бойына қалыптаспай күткендей іскер,шебер шықпайтыны ескерілген.
Қазіргі кезде мектептерде ұлттық этно-педагогикалық тәрбие жүйесінің
негізі де осындай ата-баба дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін,
тәрбиенің негізгі көзіне көңіл бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-
сананы
қалыптастырып, шеберлік пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда.
Қыздар мен ұлдарды кәсіпке тәрбиелеп-оқытуда, өздеріне лайықты маман
иесі болуына бағыт-бағдар береді. Мектептерде де еңбекке оқыту пәнінен
қыздар мен ұлдар тобына бөліп оқыту тәжірибесі қалыптасқан,бұл ата кәсібі
мен ана кәсібінің арасында айырмашылықтың барын көрсетеді. Ата мен ана
дәстүрінен нәр алып өсіп, тәлім-тәрбие көрген, еңбекке шынығып өске баладан
келешекте қоғамға пайдалы азамат өсіп шығатыны мәлім.
Техникалық прогресстің дамуы, адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің
шегі жоқ екенін дәлелдейді. Сондықтан әрбір жас жеткіншек қазіргі ғылыми
техника мен технологияны жетік меңгеріп, отанымыздың қарыштап дамуына
өзіндік үлес қоса алатындай дәрежеге жеткізу міндеттері мұғалімдерге
жүктеледі. Жоғарыда айтылған жайттарды корыта айтсақ еңбек әрбір адамның
маман болып қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп әсер ететінін
байқаймыз. Халықтар арасында еңбек туралы мақал-мәтелдер көп кездеседі, оны
сабақтарда пайдаланып, мәнін ашып түсіндіруге болады.
Біршама мақал-мәтелді мысалға алатын болсақ:
Алтын кемер белге сән –ақылды жігіт елге сән
Алтын балдақ қол сәні, әшекей кесте тон сәні
Атадан көріп оқ жонар,анадан көріп тон пішер
Адам өнерімен әсем, аң жүнімен әсем
Алтын балдақ қол сәні, әшекей кесте тон сәні
Атыңнан айырылсаңда,ер тоқымыңнан айырылма
Алтын шекпен ерге жарасар,алтын кісе белге жарасар
Батыр адам қорқақты сүймес,шебер адам шорқақты сүймес
Дау қуған жау табады,өнер қуған қазына табады
Ерліктің бір нышаны - өнер
Еңбек өнер өрісі-өнер өмір жемісі
Ер қадірін ерлер білер,зер қадірін зергер білер
Ер өнерімен танылар
Егеуді-егеуге салма түрпісі кетер,етігі тар адамның күлкісі кетер
Өнегелі елден өнерлі бала туады
Өнер іздеген өсер, өсек іздеген өшер
Өнерлі адам өрге шығар,өнерсіз адам жолда қалар
Өнерді қызықпасаң көре алмайсың,таспаны үйренбесең өре алмайсың
Өнерлінің қолын ұста,өнегелінің жолын ұста
Өзіңде барға мас болма,өнері барға қас болма
Өнерлі талап өрді алар,өнерсіз талап не болар?
Өнерлі болу - зейнет, өнерсіз болу - бейнет
Өз баласына тон піше алмаған, кісі баласының киіміне күлмес
Өнерлінің он саусағы тең, өнерсіздің бір саусағы кем
Өлшеусіз шабата да тоқылмас
Ерінбеген өнер табар, шегіне берген соңында қалар
Тоғыз қабат торқадан,тоқтышақтың терісі артық
Ұзын пішсең,қысқа болмас-үлгісі жоқ нұсқа болмас
Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ
Үлгісі көптің өнері көп,өнері көптің ермегі көп
Еңбек етсең, емерсің, Еңбекпенен ер көгер-жауынменен жер көгерер ,
Еңбектің наны тәтті-жалқаудың жаны тәтті, Таза еңбек,бәрін жеңбек,
Мал жұтаса да ,өнер жұтамас
1.4 Ою-өрнектің қазақтың қолөнеріндегі маңызы
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданатын өру,тігу,
тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын
айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық
тарихы бар. Қазақ халқы көне дәуірден өшпес мұрасы болып, ұрпақтан – ұрпақ-
қа, әкеден балаға сабақтасып, өзіндік тарихымен, әдет – ғұрпымен, сәндік,
көр-кемдік жолымен, көшпенді елімізді бүкіл әлемге өзінің ерекшелігімен
таныта білген – қолөнер.
Қолөнердің халықтың әлеуметтік салт – тұрмұсында алатын орнының
қаншалықты биік, жоғары екеніне сене алсаң – оның ішінде қолөнерде нақышына
келтіріп әдемілік, әсемдік дүниесінің ауқымын кеңейткен ою - өрнек. Олай
болса бұл бөлімде айтайық деп отырғанымыз, өткен өмірімізбен бірге, өшпей
мұра болып, материалдық мүліктерімізбен қатарласып, сабақтасып келе жатқан
ою - өрнек туралы болмақ.
Ою-өрнектің шығып тарауы қолөнер, заттарының өркендеуімен тығыз бай-
ланысты және солардың ішінен орны ала білді. Олардың даму процесінде
халықтың әлеуметтік сана сезімінің, болмас тіршілігінің жанданып,
мәдениетінің өсіп, тұрмыс жағдайларының жақсаруының да әсері болады.
Сонымен қатар ою - өрнектің өркендеуіне ата – бабаларымыздың сенімдік
– талғампаздық дүниесі, қоршаған табиғат аясы, өскен ұясы, туған жердің
қасиетті топырағы мен тоғай – тауларының құлпырған рең түрлері, шикізат
байлықтары да көп ықпал етті.
Әр халыққа, ұлтқа тән өзіндік ою - өрнек негіздері қалыптасып дәстүр
алады. Кілемге, киімге, сырмаққа, ыдысқа, қару – жараққа, үй – жиһаздарына
арналған ою түрлері қалыптасады. Олай болса бүгінгі өмірімізде бірден дайын
күйінде келмеген. Ою - өрнек адам баласының ақыл ойының толып – толқуының,
жүрегінің лүпілінен, өзін айнала қоршаған ортаны танып – тамашалауынан
туған бейнелер. [5]
Ою-өрнек (латын тілінен аударғанда әсемдеу, сәндеу) – әр түрлі
заттарды, архитектура-лық ғимараттарды әшекейлеуге арналған жүйелі ырғақ
пен қайталанып отыратын әр үйлесімділікке құрылған өрнек-нақыштар. Ұлттық
ою-өрнек өзіне тән белгілерінің жүйелерін қазақ халқының қалыптасуымен әрі
республиканың қазіргі аумағын мекендеген Азияның басқа да халықтары
мәдениетімен тығыз байланыста дамыды. Бұл ортағасырлық архитектуралық
ғимараттардағы көгеріс және геометриялық ою-орнектерден (Айша-бибі, Ахмет
Яссауи кесенесі) айқын көрінеді. Қоңыр ою-өрнектің дәстүрлі тоқыма өнері
үлгісінде, кестеде, ағаш, мүйіз, сүйек, металл мен теріге өрнек салу
мейлінше жетілдіре түсті.
Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қазақ қолөнерінің барлық түріне
бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір
нәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау,
бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ көбінесе
бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын,
сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр
түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап
істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан,
ою-өрнек деп қосарланып айтылады.
Қазақтың өрнекті әшекеймен істелетін қолөнердің түрлері де, атаулары да өте
көп. Солардың ішінде халық арасына көбірек тарағаны – ою-өрнек. Ою-өрнек
ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ
әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Түзу және айқастыра тоқу тәсілдері көп қолданылады. Түркі халықтарының
қолтаңбаларында өрнексіз заттың мәні жоқ. Жалпы қазақ халқы ою-өрнекті
қадір тұтқан. Бас киімдегі ою-өрнекке қарап, қай ұлттың ұрпағы екенін
таныған, кімнің қазақ, кімнің ұйғыр, татар екенін білген. Қырғыздарда
қошқар мүйіз, тұмар, теке мүйіз, ұйғырларда бадам, шәдә,
өзбектерде пахта гүл, бадам деп аталады. Қазақтардың оюын сипатына
қарай теңдеме, жүздеме, сыңар ою деп үш топқа бөледі.
Қазақтар өздері жасаған ою-өрнектің атауын таба білген. Осы атауларды олар
өз тіршілігіне лайықты қолдана түскен. Әрбір тарихи кезең өзіндік ою-
өрнектермен ерекшеленген. Ескіден келе жатырған мешіт, күмбез ою-өрнексіз
жүзеге аспаған. Қазақ ою-өрнегінің табиғаты халық өнерінің тарихын, өмір
тіршілігінің сұлулығын және әсемдігін айқындайды.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Еліміздің әрбір ай-мағының
өзінің стильдік ерекшеліктері, үлгілері болған. Соған карамастан, барлық
оюлардың бастапқы элементінің негізі — мүйіз тектес ою-өрнек болып
саналады. Қазақ халқының түрмысында жиі қолданылатын: өру, тігу, тоқу,
құрау, еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, киіз
үйлерді, зергерлік бұйымдарды, кілем, алаша, сырмақ, терме алаша, қоржын,
ыдыс-аяқтарды, киім-кешектерді ою-өрнектермен әшекейлеп, безендіріп
отырған. Ғалымдардың пайымдауынша қазақ ұлттық ою-өрнектерінің, әзірше 230-
дай түрі ғана анықталған. Біз солардың ішіндегі халық арасында ең көп
тараған мүйіз тектес ою-өрнек туралы сөз етпекпіз.
Мүйіз оюы қазақ халқының ою-өрнегінің төркіні деуге болады, өйткені
барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп
отырған. Мысалы: қошқармүйіз, арқармүйіз, бүғымүйіз, қырықмүйіз,
қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, төртқұлақ, түйетабан,
сыңарөкше, қосалқа, қүсқанаты, қаз-табан. Колөнер шеберлері осы
элементтердің сан түрлі композициясын жасап, бүйымдарға ұтымды пайдаланып
келеді.
Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру, аңшылықты жер-су, көшіп-қону
көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әртүрлі заттардың сыртқы
бейнесін тұспалдайды, бірақ қолөнер саласындағы қай бұйымды алсақ та, сол
заттың бетінде түрлі нүсқада бейнеленген мүйіз элементін байқаймыз. Әрбір
оюшы ою-өрнек жасап, оған ат беріп, оны тұрмыста қолданған. Сондықтан
қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, әртүрлі мәнер жасауда жиі
қолданылатыны мүйіз тектес ою-өрнектер.
Мүйіз тектес ою-өрнектер кейде өте ұсақ, кейде өте ірі болып келеді. Ұсағы
зергерлік, кесте тігу, ағаш, сүйек, мүйіз ұқсату сияқты нәзік істерге
қолданылса, ірісі кілем, алаша, терме алаша, текемет, сырмақ, ши орау,
қоржын, киім-кешек, құрылысқа қолданылады.
Халық шеберлері мүйіз өрнегінен сан қилы мәнерлермен құбылта, бір элементке
екінші, үшінші элементтерді қосып, молықтырады да, қүлпырған әдемі де
мазмұнды композиция жасайды. Мүйіз тектес ою-өрнектердің негізі қойдың,
арқардың, ешкінің, сиырдың, бұланның, бұғының, қодастың, еліктің мүйіздерін
түспалдаудан пайда болған.
Шеберлер жаңа ою-өрнектерді тұрмыс тіршілігіне өз дәуіріндегі заман ағымына
қарай лайықтап пайдаланып келеді.
Қошқармүйіз оюы неше түрі формалаға еніп, қазақ бұйымдарының көбінде
кездеседі. Әсіресе киіз үй жасауларының барлық түріне де салып тоқуға
болады. Мәселен, текеметтің ортасына “қошқармүйіз” шет-шетіне “тұмар”,
“шаршы” немесе “су” оюлары салынады. Мұнысы туған жер төсін толтырған отар-
отар қой болсын деген халықтың арман – тілегі, Омыртқа – мал шаруашылығымен
тығыз байланысты туған, малдың дене мүшесіне қатысты өрнек. Бұл ою
қайраттылықтың, ерліктің белгісі. Ер адамның, батырдың киімінің, кейде
құрлардың шетіне салынады. Мұндай оюлардың формасы қойдың төбесі мен екі
жаққа иіріле түскен мүйіз тәрізденіп келеді де, кейде осы мүйіздің
қолтығында қойдың құлағын долбарлаған шолақ мүйіз тәрізді тағы екі буын
тұрады. Байқап қарағанда бұдан қошқардың тұмсық бейнесі аңғарылады.
Мүйіз — қазақ оюының ең көне мәнері. Ою-өрнектің бұл элементі мүйізді
мегзеуден шыққан. Мүйізою-өрнек кейде ұсақ кейде ірі болып келеді. Ұсақ
түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында қолданады. Ірі
түрлері сырмақ, текемет, алаша, кілем, сәулет өнерінде сан түрлі мәнерде
қолданады. Мүйіз элементтері аймүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз,
сынықмүйіз, қырықмүйіз, маралмүйіз, өркешмүйіз, қошқармүйіз т.б.
түрлерге бөлінеді. Мүйіз өрнегі үй жиһаздарында (кілем, сырмақ, текемет,
алаша, көрпе, түскиіз, шымши) мен түрмыстық заттарда (саба, шанаш, күбі,
ожау, жүкаяқ, торсық, сандық т.б.), сондай-ақ қару-жарақтарда (қынап,
оқшантай, садак), киім-кешек, ат әбзелдерінде (ертоқым, айыл) жалпы бұл
элементтің қолданбайтын жері жоқ десе де болады.
Қосмүйіз ою-өрнегі қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін ғана бейнелейді
және кейде ырғақ, кейде ілмек деп аталатын оюларды қосмүйіз дейді. Үй
жиһаздары мен түрмыстық заттарды, киім-кешек, қару-жарақтарды безендіру
үшін пайдаланатын қой, ешкі, сиыр, бүғы, марал сияқты жануарлардың қос
мүйізін бейнелейтін ою-өрнек. Қазіргі кезде қосмүйіз ою-өрнегін
сәукелеге, айыр қалпақтың төбесіне, шетіне, камзолдың алдыңғы жағына,
етіктің қонышына салады. [5]
Тоғызтөбе ою-өрнегі ең көне оюлардың бірі болып саналады. Бұл өрнек
қимақтар мен қарлұқтардың қолөнерінде сақталған және кезінде тоғыз-төбе
ою-өрнегі Айша-бибі күмбезінің кірпіштерін өрнектеу үшін қолданған. Ал
қазіргі кезде қазақ, қырғыз, түрікмен, қарақалпақ қолөнерінде кездеседі.
Арқармүйіз деп аталатын ою-өрнек қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың түрі.
Бұл элемент қошқармүйізге өте ұқсас, бірақ, оған қарағанда шиыршықтанып,
тармағы одан көбірек болып келеді. (Кілем, тұскиіз, сырмақ, кесте, киім-
кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).
Сыңармүйіз қосмүйіз, қошқармүйіз деп аталатын оюдың тек бір жақ
сыңарын ғана бейнелейтін өрнек түрі. Шебер орналастырылған сыңармүйіз
өрнек композициясында дараланып тұрмай, жымдасып келеді, үй-жиһаздары мен
тұрмыстық заттарға, сондай-ақ киім-кешек, қару-жарақ т.б. бетіне салынатын
ою-өрнектің бәрінде кездеседі және текемет, сырмақты әшекейлейтін, жиегіне
жүргізілетін өрнектің бір түрі.
Қошқармүйіз ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз
бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қойдың құлағын долбарлайтын тағы бір
шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың
тұмсық бейнесі аңғарылады.
Текемет, сырмақ, басқұр, алаша, кілем, былғары, сүйек, ағаш, зергерлік
бұйымдардың барлық түрлерінде кездеседі. Киізден жасалған бұйымдарда бұл ою
түсті шүберектермен ойылып, құрақ, яғни аппликациялық өрнек түрінде де
тігіледі.
Қырықмүйіз ою-өрнегі біріне-бірі жалғаса, тармақтала қосылған, көп
мүйізден құралған ою-өрнектің бір түрі. Ол көбінесе дөңгелек не төрт-бүрыш
ішінде бейнеленеді, кейде бұтақтың ағашы тәрізді тармақталып, жайылып
бейнеленеді. Бір-бірімен қосылған бірнеше тармақты көп мүйізді оюлардан
құралады. (Тұскиіз, тон, кежім, сырмақ, текемет, архитектура сәулет
өнерінде молырақ кездеседі).
Сынықмүйіз морт сынған тік төртбұрыш жасап, төрт рет ішке қарай иіледі.
Бұл ою-өрнек кілемдерді, шилерді, басқұр мен алашаларды, сондай-ақ әртүрлі
қалталарды безендіру үшін пайдаланылады, ал сырт көрінісі малдың сынған
мүйізіне үқсайды.
Төртқұлақ ою-өрнегінің төрт тармағы зооморфты немесе көгеніс оюларынан
құралған, ортасы крест бейнесін жасайды. Төрт тармақтан дөңгелек,
төртбұрыш, төртжапырақ құрайтын ою-өрнектер жасалады. Бұл оюлар,
кебеже, жүк-аяқ, аяққап, батырлардың шапанының жауырынына, қалқанға,
шалбардың тізе тұсына, дөдегенің ортасына немесе шет бүрыштарына салынады.
Үшқұлақ, Үшжапырақ ою-өрнектері барлық қолөнерге тән үш мүйізді, үш
жапырақты, үш тармақты болып бейнеленеді. Х-Х1 ғасырда Тараз қаласындағы
моншаның қабырғалары үш жапырақты ою-өрнекпен бейнеленген.
Түйемойын ою-өрнегі түйенің мойнына ұқсап иіле көтеріліп барып
тармақталатын мүйіз оюы. Мұндай өрнек мәнері көбінесе күрделі бір мүйіз
оюларымен түтас келеді де,түйемойын өрнегі сол топта өз алдына оқшауланып
өзге денелерден озып тұратын түйенің ұзын мойнына ұқсайды.
Өркеш ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет,
түскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясында көбірек кездесетін элемент.
Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін, биенің қос
емшегін бейнелеу тек симметриялық тепе-теңдік үшін ғана емес, сонымен қатар
береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
Айыр ою-өрнегі ашатұяқ, айыртұяқ өрнегі кейде айыр өрнегі деп те
аталады. Пішен ашалайтын айыр құралға ұқсас болып келеді.
Ботакөз ою-өрнегі әшекейлі композицияның ортасына салынатын немесе
бірнеше қайталанып келіп, шетін көмкеретін жиектеме түзейтін ою. Сырт
пішіні ботаның көзіндей дөңгеленген ромбқа үқсайтын геометриялық ою-өрнек.
Бұл орамалдың шетін көмкеретін жиектеме түзейді.
Каңқа ою-өрнегі тоқыма бұйымдарында қолданылады. Малдың құрап қалған
сүйегін тұспалдайды. Алаша, басқұр бау т.б. тоқыма бұйымдар негізінде өрнек
ретінде салынды.
Қаpma ою-өрнегі төрттүлік малдың дене мүшелеріне еліктеуден шыққан, және
сол мүшелердің атымен аталып кеткен. Бұл өрнек түрі ағаш оюда, зергерлік
бұйымдарда, кесте тігуде кездеседі. Қарта өрнегі жүрекке ұқсаңқырап
келеді.
Қабырға бұл өрнекте қарама-қайшы түстер қатар алынады. Ақ немесе сары
фонда қара өрнек жүргізіледі. Бұл өрнек ағаш бетіне бедер түсіруде, кесте
тігуде кездеседі және басқұрға да осы өрнектер жиі бейнеленеді.
Омыртқа ою-өрнегін кестелерден, өрме шилерден, сүйек пен ағаштан жасалған
бұйымдардан жиі көреміз. Бұл өрнек түрі омыртқаның түрін тұспалдайды, ол
әртүрлі үйлесімде түрленіп ою композициясының ортасына және жиегінде
қолданады.
Қайнар ою-өрнегі малды өлкеде өмірге келген, оюдың түстері салкын түстер
гаммасынан кұралады. Бүл ою-өрнек жайылымдар мен суаттардан тапшылық көрген
елде пайда болған өрнек мал таңбасына ұқсайды немесе судың бір тамшысынан
тұспалдайды.
Қорта айтқанда ою-өрнек – дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым,
сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық,
жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, шуақты шақ, арайлы кезең,
жарқын әлем, көңілге шабыт, шаттық ұялатады, шабыт береді, ептілікке,
іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды. Өнерге деген
махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы ою ойған адамның
жүрегі жылы, жаны нәзік болады.
Қошқармүйіз ою-өрнегі – байлық пен молшылықтың нышаны. Қошқармүйіз онымен
қатар әр заттың көлемі, сәнділік пайдалану деңгейіне қарай әр алуан жапырақ
тектес бітпес оюлар салынады. Бұл өрнектер иірім, шиыршық, түйетабан,
құсмұрын т.б.аттармен аталған.Бұл мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан ұлттық
қоңыр ою-өрнектерімізді, кәзіргі жаһандық заманда аман сақтап,
жастарымыздың бойына ұялата білу біздің парызымыз.
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға
желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген халық
мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның қарапайымдылығы,
үйлесімділігі, жүріп-тұруға қолайлылығы – басқа жұрттардың киім-кешегі
сияқты әуел баста адамның тәнін жауып, мағынасыз және ойдан шығарылған
ғаламаттардан, ал кейіннен денені ыстық-суықтан, қуаң желден, әсіресе мал
айналасында болатын маса – шыбыннан қорғауға қажет болғандығын аңғартады.
Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру,
зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл
тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан
емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік
етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету
қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Өйткені даланы мекендеп үнемі малмен бірге көшіп-қонып жүрген елдің де,
кедейшіліктің тауқыметін көп тартқан егіншілердің де сәндік құруға уақыты
да, қаржысы да жете бермесе керек. Халық арасында кең тараған сұлуынан
жылуы деген сөз де, сол көне заманнан қалған болуы мүмкін. Әйтседе, киім-
кешекті әшекейлеу бірте-бірте ғасырлар өткен сайын қалыптасқан дәстүрге
айналады да, әрбір ұрпақтың талғамына лайық өмір талқысынан өтіп, ұлттық
киімнің бөліп қарауға болмайтын және оның өзіндік ерекшеліктерін баса
көрсететін ыңғайластығы болып қала берген. Соңғы 15-20 жылда жүргізілген
этнографиялық зерттеулерге қарағанда, қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің,
жаңа моданың әсерімен, сол сияқты қазақша киімнен ешбір хабары жоқ, ұлттық
дәстүрлерге жатпайтын жалған элементтермен көбірек айналысатын, бірақ
өздерінің туындыларын кино, телевизия, театр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Қазақстан Республикасының тәуелсіздігінің
20 жылдығына арналған:
Теріден ұлттық бұйым жасау технологиясы
және оқыту әдістемесі
Ұлттық сәндік қолданбалы өнер
Жұмыс көлемі
Графикалық бөлімі ______________________ парақ
Түсіндірме хат _______________________ бет
Диплом жазушы: ПО-10,1 (в) тобының білімгері
Абдыгалиев Рахат Темирович
Кеңесшілер:
1. ___________________________________ _________ ( ___________ )
2. ––––––––––––––––––––––––––––––––––– –––––––– (–––––––––––––– )
3. ––––––––––––––––––––––––––––––––––– ––––––––– (––––––––––––––)
Жұмыс жетекшісі ________________
Жусипов У.А
Тараз 2012ж.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ҒЫЛЫМ ЖӘНЕ БІЛІМ МИНИСТІРЛІГІ
ФАКУЛЬТЕТ ___________________________________ ____________________________
МАМАНДЫҚ ___________________________________ ____________________________
КАФЕДРА ___________________________________ ___________________
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС ОРЫНДАЛУ ТАПСЫРМАСЫ
Білімгер ___________________________________ _______________________
Жұмыс проект тақырыбы ___________________________________ _______
ЖОО бұйрығымен бекітілген № ___ ________________________ 20 __ ж.
Аяқталған жұмысты өткізу мерзімі _____ ____________________20 __ ж.
Жұмыс проект қажетті белгілер ___________________________________ __
___________________________________ _______________________________
Дипломдық жұмыста қарастырылатын сұрақтар тізімі немесе олардың қысқаша
мазмұны:
1. ___________________________________ _____________________________
2. ___________________________________ _____________________________
3. ___________________________________ _____________________________
4. ___________________________________ _____________________________
5. ___________________________________ _____________________________
6. ___________________________________ _____________________________
Графикалық материалдар тізімі:
1. ___________________________________ _____________________________
2. ___________________________________ _____________________________
3. ___________________________________ _____________________________
4. ___________________________________ _____________________________
5. ___________________________________ _____________________________
6. ___________________________________ _____________________________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
1. ___________________________________ _____________________________
2. ___________________________________ _____________________________
3. ___________________________________ _____________________________
4. ___________________________________ _____________________________
5. ___________________________________ _____________________________
6. ___________________________________ _____________________________
7. ___________________________________ _____________________________
8. ___________________________________ _____________________________
Жұмыс консультанттары:
№ Бөлім Консультант Кафедра
Тапсырма берілген мерзім _____ ___________________ 20 ___ ж.
Кафедра меңгерушісі: ___________________________ Жаскиленова А.Е
Жұмыс жетекшісі:_________________________ _____ Жусипов У. А
Тапсырма орындауға қабылданды
Білімгер ___________________________________ ________________
Күні ______ ____________20 ___ ж.
Хаттама № _______________
МАЗМҰНЫ
беттер
КІРІСПЕ.
1
Диплом жұмысын зерттеудің негізгі бағыт-бағдары
3
1. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері -------------------
---------- 5
2. Кәсіптік оқытудың негізгі ұйымдастыру формалары --------------------
6
3. Оқушыларды кәсіпке оқыту әдістемесі -----------------------------------
- 10
1.4 Ою-өрнектің қазақ қолөнеріндегі маңызы -----------------------------
---- 13
1. ЖОБАЛАУ ОБЪЕКТІСІН ТАҢДАУ ЖӘНЕ НЕГІЗДЕУ
2.1 Шығармашылық негіздерді талдау. ----------------------------------
------- 28
2.2 Эстетикалық тәрбиенің мәні мен міндеттері -------------------------
------- 32
2.3 Көркемдік безендіру туралы негізгі мағлұматтар --- ---------------
-------35
2.4 Мал терілерін өңдеудің дәстүрлі әдіс-тәсілдерінің технологиялары
мен
теріден бұйым жасауға қойылатын талаптар ------------------------
-------- 36
2.4.1 Негіздеу және материалдарды таңдау. Қайыстарды даярлау,қайыс өру
өнері ----------------------------------- ----------------------
----------------------- 39
2.4.2 Былғары өңдеу технологиясы ----------------------------------- --
---------- 42
2.4.3 Ұлттық мемлекеттік нышаны моделінің модификациясын
Құрастыру ----------------------------------- -------------------
-------------------- 49
2.4.4 Конфекциондық карта----------------------------------- --------------
------------50
3. ӨҢДЕУ ТӘСІЛДЕРІН ЖӘНЕ ҚОНДЫРҒЫЛАРДЫ ТАҢДАУ
1. Қондырғыны таңдау және сипаттау -----------------------------------
--------
3.2 ҚОРЫТЫНДЫ ----------------------------------- ---------------------
-----------------------------51
Қолданылған әдебиеттер тізімі ----------------------------------- ----
---------52
Қосымшалар ----------------------------------- -------------------
-----------53-63б
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасының 2005-2010ж білім беруді жетілдірудің
Мемлекеттік бағдарламасында көрсетілгендей, кәсіптік оқыту мен
политехникалық білім беруге көп көңіл бөлініп жатқаны жайлы баяндалған.
Жас ұрпақты тәрбиелеудегі,олардың қоғамдық танымының дұрыс қалып-тасуына
талғымдық педагогикалық тәрбиенің мәні аса зор. Олардың қоршаған ортасын
сыйлауына, адамдарға мейіріммен қарауына, адамгершілік қасиеттерді
бойларына жинақтауына үлкен тәрбие береді. Туған елімізде жүзеге асырылып
жатқан игілікті іс-шаралардың басты ұстанымдарының бірі жаңа заманның
болашақ жастарын ұлттық негізде,қадір қасиетін түсінген бабалар мұрасына
ыждағаттықпен қарап саналы ұрпақ негізінде тәрбиелеу басты жоба,өзекті
мәселе ретінде қаралуда. [1]
Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму жолы,бабалар салған даңғыл жол арқылы
өрбіп,өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы. Осындай даму жолында әр ұлт
өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ
мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл
жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-
бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын
жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Еліміздің орта мектептерінде оқушыларға іргелі негізгі ғылымдарды
оқытумен қатар, еңбек технологияларын, политехникалық дайындықтарын
арттырып, еңбекке баулу арқылы тәрбиелеу жоспарланған. Алғашқы кәсіптік
даярлық пен кәсіпке бейімдеу арқылы олардың еңбекке көзқарастарын арттыру
мен келешек жастарды кәсіптік мамандықтармен қамту қазіргі кездің өзекті
мәселелерінің бірі болып отыр Кәсіпке оқытудың әдіс-тәсілдері, техникалық
бөлімі оқытылған барлық пәндер арқылы қалыптасып , кәсіптік біліктілігі ,
жұмыстың әдіс-тәсілдері, машықтану практикалық, техникалық шығармашылық
сабақтары кезінде меңгереді. Қазіргі кезде мектептерде
ұлттық этнопедагогикалық тәрбие жүйесінің негізі де осындай ата-баба
дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін, тәрбиенің негізгі көзіне көңіл
бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-сананы қалыптастырып, шеберлік
пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда. [1]
Менің орындаған көркем бұйымым:Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігінің 20 жылдығына арналған: әр түрлі материалдармен
орындалған:Ұлттық мемле-кеттік нышандық композиция Теріден көркем бұйым
жасау технологиясы және оқыту әдістемесі тақырыбында. Алға қойған негізгі
мақсатым: Тері өңдеу мен көркем бұйым жасаудың дәстүрлі технологиясын
зерттеп одан бұйым жасауды меңгеру Бұл бұйымды жобалап жасау барысында
тері өңдеу мен бұйым жасау технологиясынан білімімді арттырып және оны
өңдеудің жұмыс тәсілдерін машықтандым. Былғары және тері өңдеу
технологиясының дәстүрлі және қазіргі әдістерімен танысып,көркем бұйым
жасауға машықтандым, жұмыс тәсілдерін, техника-лық қауіпсіздік шараларымен
толық таныстым. Шығармашылық жұмысым алдында жоспарланған реттілікпен
орындалды, және оның сапалы болуына көп көңіл бөлінді. Келешекте алған
білімімді, шеберлігім-ді жетілдіріп, келешек жастарға үйретемін деген
ойдамын.
Ұлттық үлгідегі теріден жасалған бұйым: ізденіспен жобаланып,алдыма
қойған мақсатыма жетуге ниеттендім. Теріден бұйым жасауда алғашқы жасалған
болғандықтан біршама қиындықтар кездесті.
Жалпы адамзат дамуы қол еңбегінен басталып, бүгінгі еңбек
жетістіктеріне жеткен техникалық прогресстің дамуы, адамзат қиялы мен
жасалатын еңбегінің шегі жоқ екенін дәлелдейді. Халық шеберлері ұлттық
бұйым жасаудың технологияларын жетілдіре отырып, жасаған бұйым
сапасын,көркемдік эстетикалық әсер беруін басты назарда ұстады.
Мектепте технология пәнін оқыту бағдарламасында тері өңдеу технологиясы
енгізілген Аңдар мен малдардың терісін өңдеу дәстүрі қазақтарда ертеден
қалыптасқан. Тері өңдеу технологиясы өте күрделі жұмыстардың бірі сондық-
тан мектеп оқушыларына тек өңдеу және бұйым жасау технологияларын теория
жүзінде таныстырып,эстетикалық танымдық көзқарастарын артыру көзделген.
Бұл дипломдық жұмысты орындау барысында практикалық іскерлік
қалыптастырып,былғары мен тері өңдеудің біршама әдіс-тәсілдерін үйрендім.
Келешекте мектеп шеберханасында оқушылармен жұмыс атқаруға көп тәжірибе
жинақтадым.
Диплом жұмысын зерттеудің негізгі бағыт-бағдары
Дипломдық жұмыстың көкейкестілігі. Жұмыс көкейтестілігі сәндік
көркем өнерде оқушылардың рухани эстетикалық дүние танымдылық көзқарасын
қалыптастыруында ұлттық көркем бұйым жасаудың алатын орны ерекше.
Оқушыларға көркемдік-эстетикалық гуманитарлық тәрбие беруде сәндік
қолданбалы өнері жанрларының бірі ұлттық бұйым жасау қазіргі жаңа дәуір
талаптарына сай жоғары мәнге ие болып отыр.Ал ұлттық көркем
бұйымдардың,оқушылардың эстетикалық қабылдаушылығы мен, көркем образдық
ойлау жүйесінің артуына, дизайндық ерекше шешімін көрсете білуге және
ұлтық бұйымның жасалу жолдарын,құрылымын мен қолданыс аясын зерттеуді
үйретеді.
Тақырыптың мақсаты:Тері өңдеу және бұйым жасау технологиясы бойынша
теориялық және практикалық білім мен іскерлік қалыптастыру, ұлттық нақышта
жасалған көркем дизайндық бұйым жасау
Дипломдық жұмыстың зерттеу нысанасы. Қазіргі Қазақстан
Республикасы түбегейлі жаңа бағытта өркендеуі кезеңіндегі
жасөспірімдерді көркем-эстетикалық тәрбиелеу мен оқыту методикасы күн
тәртібіне үлкен мақсат-міндеттер жүктейді.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәні технология пәнін оқытудың әдіс-
тәсілдері мен тәрбиелік мәні, еңбектің адам өміріндегі маңыздылығы
Зерттеу объектісі: Ұлттық көркем бұйымды жобалап жасау барысында ағаш пен
тері өңдеу туралы білімімді арттыру және оны өңдеудің барлық жұмыс
тәсілдерін меңгеру. Ағаш жону станоктары мен электр аспаптармен,құралдармен
жұмыс жасап, олардың құрылысын, жұмыс тәсілдерін, техникалық қауіпсіздік
шараларымен толық таныстым. Шығармашылық жұмысым алдында жоспарланған
реттілікпен орындалды, және оның сапалы болуына көп көңіл бөлінді.
Келешекте алған білімімді, шеберлігімді жетілдіріп, келешек жастарға
үйретемін деген ойдамын.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнінің мақсаты. Шығармашылық
жұмыста өзіндік техникада, композициялық шешімде жұмыс орындау мектеп
практикасында кең қолданыс табады деп есептейміз. Дипломдық жұмыстың
негізгі тұжырымдары педагогикалық практика кезінде қолданылып тексерілген
жұмыстың әдістемелік негіздері: Жалпы адамзат дамуы қол еңбегінен
басталып, бүгінгі еңбек жетістіктеріне жеткен техникалық прогресстің дамуы,
адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің шегі жоқ екенін дәлелдейді. Халық
шеберлері ұлттық бұйым жасаудың технологияларын жетілдіре отырып, жасаған
бұйым сапасын,көркемдік эстетикалық әсер беруін басты назарда ұстады.
Дипломдық жұмыстың зерттеу пәнінің міндеттері. Оқушыларға көркем
өнердің құралдарын жүйелі меңгерту арқылы айналадағы өмір шындығына
эстетикалық көзқарасты қалыптастыру;Көркем мәдениет пен оның қоғам
өмірінде алатын орны туралы түсінікті дамыту;Оқушылардың бойында
халықтың дәстүрлі өнерін, тарихын, ескерт-кіштерін эстетикалық тұрғыдан
бағалай білуге баулитын жүйелі білім, шығармашылық икемділігі мен
дағдыны қалыптастыру;Өмір шындығы көріністерін, табиғаттағы, және
өнердегі оның сезімдік әсерін балалардың көре, сезіне білуін, іс-
әрекеті барысында олардың кеңістік туралы түсінігін, қиялын елестету
қабілетін жүйелі түрде дамыту; технологиялыұ еңбек сабақтары барысында
дамып, қалыптасқан көркемдік дағдылардың икемділіктерін тұрмыс жағдайда,
еңбек процесінде қоғамдық қызметте пайдалана білуге баулу;
Дипломдық жұмыстың зерттеу әдіснамасы.
Бұл дипломдық жұмысты орындау барысында практикалық іскерлік
қалыптастырып, станоктар мен электр аспаптармен, әртүрлі құралдармен жұмыс
тәсілдерін меңгердім. Келешекте мектеп шеберханасында оқушылармен жұмыс
атқаруға көп тәжірибе жинақтадым.
Дипломдық жұмыстың жаңалығы. Тәуелсіз еліміздің әлеуметтік даму
жолы өрістеуде және де жаңаша айшықтарға толы.Осындай даму жолында әр ұлт
өзінің тарихын,тағылымын,өнер,білім мен әдебиетін бір сөзбен айтсақ
мәдениеттің рухани және материалдық жетістіктерін зерделеп,дәстүрлеуде, Бұл
жерде өнердің алатын орны айрықша. Себебі,біз өнер бұлағынан сусындаған ата-
бабаларымыздың ,өнер әлемінде ғасырлар бойы жинаған асыл қазыналарын
жоғалтпай оны одан әрі заманға сай құндылықтармен толтыруға міндеттіміз.
Дипломдық жұмыстың ғылыми әдіс – тәсілі.
Әрбір сабақтағы оқыту мен тәрбие процесінің тығыз бірлігі ұлттық
көркем өнерге оқытудың да негізі болып табылады. Технологиялық қолөнері
сабақтарында оқушылардың практикалық білімі мен көркемділігін
ұштастыра білу, олардың өмір шындығы мен өнердегі сұлулықты
байқағыштығын, шығармашылық ынтасын, оған деген қызығушылықтарын
арттырады.Қолөнер түрлерінің әдістері мен тәсілдерін меңгеру арқылы,оларды
белсенді еңбек етуге үйрете отырып, шығармашылықпен жұмыс жасауға
баулиды. Өнеркәсіпте жасалған түрлі бұйым-заттарға эстетикалық білім
тұрғысынан қарауға және тарихы – мәдени ескерткіштерді, табиғат
сұлулығын қорғай білуге баулиды.
Дипломдық жұмыстың ғылыми жобасы. Көп жағдайда оқушыладың
заңдылықтарға, салу жолдарын еліктеп, творчествалық орындау тәсілдерін
естен шығарып алады. Ал бұл жағдайда олардың творчествалық
мүмкіндіктерін ұтымды пайдалану үшін салынатын обьектіні қабылдауда
және бейнелеуде оның қасиеттерін, құрылысын үстіртін еске алып,
негізгі мәселені заттардың әсемдігіне, көркемдігіне олардың сезімді
оятатын әсерлігіне бейімделген жөн. Оқушылардың осындай творчествалық
қабілеттерін дамытуда композициялық салу жолдарын үйретіп, бейне образын,
эмоциялық сезімді көрсету – негізгі басты мәселе екендігі дәлелді
түрде сипаттау мұғалімнің творчествалық ізденісін талап етеді.
Дипломдық жұмыстың ғылыми және шығармашылық жаңалығы.
Келешекте орта мектептер 12-жылдық білім беруге көшуіне байланысты,ауыл
мектептерінде технологиялық еңбекке оқытуда дәстүрлі көркем өнер түрлерін
пайдалану арқылы, жас жеткіншектерді қазақтың ұлттық өнері арқылы еңбекке
баулып тәрбиелеу. Ұлттық елдігіміз бен өнерімізді насихаттау.
І. КӘСІПТІК БІЛІМГЕ ОҚЫТУДЫҢ ӘДІСТЕМЕСІ
1.1 Кәсіптік оқытудың мақсаты мен міндеттері
Кәсіптік оқыту білімгерлерінің біліктілігі мен
шығармашылығын арттыруда оқу барысында теориялық және практикалық
жұмыстарды жете меңгерумен қатар техникалық шығармашылық пен өнертапқыштық-
ізденіс, білімгерлердің ғылыми-ізденіс жұмыстары, педагогикалық өндірістік
практикалар,кәсібі бойынша атқарылатын модульдік тапсырмалар т.б олардың
кәсіпті терең меңгеруіне,политехникалық ой-өрісін өсіруге, педагогикалық
әдіс-тәсілдерді меңгеруіне және білім мен білікті арттыруға көп ықпал
етеді. Кәсіби біліктілігі мен шеберлігін арттыруда өтілетін сабақтардың
жоғары деңгейде болуына қандай деректер әсер ететінін айтар болсақ: оларға
оқылатын пәннің теориялық негіздерін жетік білуі, тарихы мен технология-
лық өңдеу тәсілдерін, орындалатын жұмыс этаптары мен кезектілігін,оқу
құралдары мен станок-жабдықтардың құрылысы мен басқаруын,сызба-графикалық
жұмыстармен,анықтама материалдармен жұмыс атқара алуы, еңбек мәдениеттілігі
мен сүйіспеншілігі, еңбек қауіпсіздігі жатады.
Кәсіптік оқыту білімгерлері болашақ кәсіби мұғалімдер, олар
мектеп оқушылары мен жастарды еңбекке,кәсіпке даярлауға тікелей қатысады.
Сонымен қатар кәсіпке оқыту,технологиялық еңбекке оқыту,сабақтан тыс
үйірме ұйымдастыру,ұлттық көркем бұйымдар жасатып,тәрбиелеу, техникалық
шығармашылыққа ,техникалық мамандықтарға баулып, қызықтыру т.б көптеген
оқу іс-шараларын өткізуді жоспарлау. Қазір заман талабына сай халық
тұтынатын тауарларды өндірумен қызмет көрсету саласын дамытудың комплексті
бағдарламасында ұлттық бұйым түрлерін, мәдени тұрмыстық және шаруашылық
тауарларына көпшілік қолданатын басқа тауарларды жан-жақты сұранысын
мейлінше толық қамтамасыз ету қарастырылған. Соған орай халықтың талғамы
да артып, белгіленген бұйымдардың сапасын едәуір жақсартуды, көркемдік және
эстетикалық талғамға сай орындау қажеттілігі
туындауда.
Келешекте кәсіби мұғалімдерді даярлауда технологиялық еңбекті жетік
меңгерген,оқушылардың технологиялық шығармашылығын жүргізе алатын,
психология-педагогикалық әдістерді білетін,жаңа технология мен ғылыми-
техникалық жетістіктерден хабары бар қазіргі талапқа сай мұғалімдер
жетіспеушілігінен, технологиялық пәндерге оқыту деңгейі төмен болып отыр.
Жоғары деңгейдегі білікті маман даярлауда оқытудың барлық
жетістіктерін пайдалана отырып теориялық және практикалық сабақтарда
білімгерлердің білімі мен біліктілігін арттыратын комплексті оқу жүйесін
жетілдіру арқылы техникалық,конструкциялық,шығармашы лық жұмыстар жасауда
дамып отырады. [2]
Педагогикалық-психологиялық әдіс-тәсілдері, сабақ өтуге қажет
әдістеме- көрнекіліктер,политехникалық білім,шеберлік өтілетін барлық
пәндер арқылы қалыптасады да практикалық, техникалық шығармашылық
жұмыстарында іске машықтану мен кәсіптік дағды калыптасады.
Кәсіптік ұлттық қолөнер еңбегіне оқыту мақсатында Әке көрген оқ
жонар, шеше көрген тон пішер ұлағат сөзді ескере отырып оқыту мен
тәрбиелеуде бұрыннан қалыптасып келе жатқан әке кәсібі-ата дәстүрі ,
аналар кәсібі- әжелер өсиеті-деп бөлініп келген.
Қыздар мен ұлдарды кәсіпке тәрбиелеп оқытуда, өздеріне лайықты
маман
иесі болуына бағыт-бағдар береді. Мектептерде еңбек технологиясы пәнін
оқыту ер балалар мен қыздар топтарына бөліп оқыту қарастырылған. Ата мен
ана дәстүрінен нәр алып өсіп, тәлім-тәрбие көрген, еңбекке шынығып өскен
баладан келешекте қоғамға пайдалы азамат өсіп шығатыны мәлім.
Кәсіпке оқыту шараларының жетік ұлттық бағдарламаларын мен әдістемелік-
оқулықтарын,оқытудың жаңаша технологияларын пайдаланумен қатар, этно-
педагогикалық оқыту тәсілдері арқылы оқыту тиімділігін арттыру жолдарын
қазіргі кезден бастауыш сыныптардан бастап қолға алуды қарастыру
Ұлттық салт-дәстүрде, этнопедагогикалық тәрбиені көріп өскен ұл-
қыздар-
дың бойынан ақылы мен зердесі, өнері мен шеберлігі, қайрат қаруы,техникалық
жетістіктерге жетуі сияқты қасиеттері қалыптасып, өз елін құрметтеп өсуіне
апаратын негізгі жолдардың бірі. Жоғарыда айтылған жайттарды корыта айтсақ
еңбек әрбір адамның маман болып қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп
әсер ететінін байқаймыз.
1.2.Кәсіби оқытудың негізгі ұйымдастыру формалары
Қазіргі күні қоғамның дамуымен қатар, технологиялық прогресстің дамуы
техника мен техникалық шығармашылық, көркемдік шығармашылыққа көп көңіл
бөлініп соған сәйкес мамандар даярлау қолға алынуда. Жастарды ИТ
мамандықтарына бағдарлау, оқыту мәселесі айтылуда, сондықтан алдымен сол
мамандарды дұрыс оқытатын педогог мұғалімдер даярлау қажеттілігі туындай-
ды. Жеке тұлғаның мінездемесінен Оның нені жасайтынын емес, оны қалай
жасайтынын көруге болатын жайлы белгілі ғалымдар айтқан екен.
Ғылыми- техникалық прогресс қоғамдық сипат алған қазіргі кезеңде, оны
оқыту мен жетілдіру,техникалық шығармашылықты,оқушыларды бағдарлау нәтижелі
жүргізу керек.Техникалық мектептер мен коледждер ашылып, техни-калық
мамандықтарға көп көңіл бөлінсе, онда политехникалық білім мен техникалық
шығармашылық қарқынды алға жылжитын болады..
Қаралған біліктілікті жетілдіру мақсаттары мен сұрақтар бағдарламада
қарастырылған мазмұнда лекциялық негізін құрастырып, лабороториялық
практикалық жұмыстар арқылы біліктілік, әдіс-тәсілдерін қалыптастырып
политехникалық, шығармашылықтары мен техникалық шығармашылық айналысуын
арттыра отырып, олардың педогогикалық іскерліктерін жетілдіру-ді көздеп
отыру керек. [2]
Педагогикада техникалық машықтануға жетілдірудің жолдары айтылған. Оның
негізгі дәйектері: оқушыларды жас кезінен техникалық шығармашылықпен
айналысуы мен еңбек технологиясына машықтану.
• политехникалық білімнің теориялық біліктілігі.техникалық құжаттар мен
сызба-графикалық, анықтамалар дұрыс жұмыс жасай білуге.
• станоктар мен құрал-жабдықтарды қолдана біліп, жұмыс тәсілдерін
меңгеру.
• сызба бойынша техникалық бөлшек жасай білу мен оларды құрастыра біліп,
техникалық моделдер жасай білуге.
• материал таңдау, материалдар технологиясы мен жұмыс операция-ларын
жете меңгеруге.
• технологиялық еңбек пен технологиялық шығарамшылық, сабақтан тыс
үйірме жұмыстарын ұйымдастыра білуге, оларға оқу программаларын
құрастыра білуге.
• сабаққа қажет құралдар, көмекші аспаптар мен қарапайым техникалық
құрастырмалар жасауға.
• техникалық жетістіктердің қазіргі кездегі дамуын, бұрынғы және қазіргі
техникалық жетістіктердің ерекшеліктері, техникалық шығармашылық
жетілдірудің перспективасы.
• еңбектену мәдениеттілігі мен техникалық қауіпсіздік, еңбекті қорғау
мен нормалық талаптар.
• оқушылардың іздену-конструкциялық істерінің негізгі әдістерін,
моделді-техникалық әдістерін және оқу-өндірістік техникалық
эксперимент-терін игеру.
• оқушылармен топтық және жеке практикалық, тәрбиелік үйірме сабақтарды
өткізе білуге.
• жалпы техникалық іс шаралар ұйымдастырып өткізуге, көрмелер мен,
техникалық жұмыстарды жарыстарда насихаттау,онымен айналысуын
қарастыру. Оқушылардың негізгі еңбегі – оқу.
Қазіргі кезде мектептерде кәсіптік білімді қандай жолмен оқыту керектігі
жайлы айтылып , жаңаша оқыту технологиялары енгізілуде. Оқытудың тиімді
әдістерін қолданып нәтижесінде білімгер білім мен кәсіби білікке машық-
танғанын тексеріп көруге болады. Көптеген орта мектептерде өкінішке орай
репродуктивтік оқыту тәсілі көп қолданылады. Бұл оқытушының, оқушыларға
ауызша хабарлау арқылы берілетін оқу үрдісі. Сөзбе-сөз түсіндіру мен іс-
тәжірибе арқылы оқытудың айырмашылығы өте үлкен. Репродуктивті оқыту
оқушыларды жалықтырады сондықтан оны сабақтың басынан-аяғына дейін қолдану
тиімсіз. Оқытушы дайын хабарды жеткізуші аппарат сияқты болып шығады да,
оқушылар пассивті еске алу қабылдағыштай күйде болады. Бұлай оқытылған
білім практика жүзінде қолданылмай,ешқандай кәсіби білік қалыптаспай
қалады. Білімгерлерді көзбен көріп, қолмен жасау арқылы оқытылған
сабақтарға қызығушылықтары артып, одан жақсы білім мен білік
қалыптастырады,сондықтан кәсіпке оқытуда іс- тәжірибелік,практикалық,
шығармашылық,үйірмелік сабақтардың тиімділігі көп болады.Кәсіби еңбекке
оқытуда ауызша түсіндіруді қолданылмайды деуге болмайды мысалы: техникалық
эксперименттерді,станок-жабдықтар құрылысы,техникалық-графикалық
есептер,кинематикалық схемалар, технологиялық жобалар,тех қауіпсіздік
ережелерді түсіндіру керек екенін ұмытпау керек.Техникалық кәсіптік
оқытуда техникалық шығармашылықпен айналысатын жеке тұлғаны тәрбиелеп
оқытуда,сабақ кезінде жасалған еңбектің нәтижелі өнімділігіне көңіл
бөліп,жасаған тапсырмалары бойынша қортындылануы тиіс. Сана сезімі жетіліп
өскен шағынан-ақ, қазақ өзінің жас ұрпағын еңбек пен өнерге баулыған.
Жастайынан еңбек пен өнерге үйренбей, бойына қалыптаспай күткендей
іскер,шебер шықпайтыны ескерілген.Демек, ұлттық уызынан нәр алған, ұлттық
тәрбие бесігінде тербетіліп өскен, өнер мен еңбекке шыңдалған, тілі,діні
таза, тәні шымыр жеткіншектерден көп үміт күткені белгілі.
Қазіргі кезде мектептерде ұлттық этно-педагогикалық тәрбие жүйесінің
негізі де осындай ата-баба дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін,
тәрбиенің
негізгі көзіне көңіл бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-сананы
қалыптастырып, шеберлік пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда.
Жалпы адамзат дамуы қол еңбегінен басталып, бүгінгі еңбек жетістіктеріне
жеткен техникалық прогресстің дамуы, адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің
шегі жоқ екенін дәлелдейді.
Сондықтан әрбір жас жеткіншек қазіргі ғылыми техника мен технологияны жетік
меңгеріп, отанымыздың қарыштап дамуына өзіндік үлес қоса алатындай дәрежеге
жеткізу міндеттері мұғалімдер-ге жүктеледі. Кәсіпке оқыту шараларының жетік
ұлттық бағдарламаларын мен әдістемелік-оқулықтарын,оқытудың жаңаша
технологияларын пайдаланумен қатар, этно-педагогикалық оқыту тәсілдері
арқылы оқыту тиімділігін арттыру жолдарын қазіргі кезден бастауыш
сыныптардан бастап қолға алуды қарастыру тиімді болар еді..
Ұлттық салт-дәстүрде, этнопедагогикалық тәрбиені көріп өскен ұл-қыздар-
дың бойынан ақылы мен зердесі, өнері мен шеберлігі, қайрат қаруы,техника-
лық жетістіктерге жетуі сияқты қасиеттері қалыптасып, өз елін құрметтеп
өсуіне апаратын негізгі жолдардың бірі. Жоғарыда айтылған жайттарды корыта
айтсақ
еңбек әрбір адамның маман болып қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп
әсер ететінін байқаймыз.
Өнер мен еңбек – егіз, оның бір – бірінсіз дамып жоғары деңгейге
көтерілуі мүмкін емес. Сондықтан оқушыларды мектеп қабырғасынан-ақ білім
мен ғылымға, өнер мен еңбекке баулып тәрбиелеудің үлкен мәні бар.
Этнопедагогикалық тәрбиенің алға қойған мақсаттарының бір саласы ұлттық
өнер мен салт – дәстүр арқылы тәрбиелеп оның санасына өзінің халқын сүюге,
дәстүрі мен өнерін сіңіруге негізделген. Өнер мен еңбекке үйретуші
оқытушының кәсіптік шеберлігі мен жаңа технологияларды меңгеруі, өзінің
оқушы шәкірттерінің шеберлігін, білік – дағдысын, политехникалық ойын,
еңбекке қызығушылығын арттырып белгілі бір мамандық таңдауға ықпалын жасап,
бағыт – бағдар береді. Жаңаша білім беруде кәсіптік білім пәндерінің
мұғалімдері теориялық және практикалық білімді жетік меңгерген, шебер әрі
іскер, озық технологиялар мен ақпараттық технологияларды меңгерген, оқушы
жастармен тіл тауып жұмыс жасай алатын, жаңа педагогикалық әдіс – тәсілді
меңгерген саналы маман болуы қажет. Жас мамандар өзінің шәкірттерін өнер
мен еңбекке баулу, еңбек арқылы тәрбие жүргізу, үйірме жұмыстары мен
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыра білуге қалыптасуы қажет.
1.3. Оқушыларды кәсіпке оқыту әдістері
Мектептерде технология сабағы мен үйірме жұмыстарын ұйымдастыру.
Орта мектептерде оқушыларды технологиялық еңбекке баулу, кәсіптік
мамандықтарға оқытып бағыт-бағдар беру өзекті мәселе және күрделі іс.
Оқушыларды еңбекке және кәсіпке оқыту әдістері мына талаптарды
көздейді:
• оқушыларды еңбек арқылы тәрбиелеу, ақыл-ойын өсіру.
• табиғи және конструкциялық материалдармен жете танысып,оларды өңдеу
тәсілдерін меңгеру.
• еңбек сүйгіштікке, еңбек талаптары мен ережелеріне,техникалық
қауіпсіздік ережелері мен нұсқауларын дұрыс орындауға үйрету.
• ұқыптылыққа,өнімді еңбекке, дайындама материалдарын үнемді пайдалану
мен оларды таңдай білуге.
• ұлттық өнер туындылары арқылы ,өзіміздің ұлттық өнерді бойларына
сіңіру, олардың жасалу технологиясын таныстыру және насихаттау.
• оқу үрдісінде пайдаланатын оқу жабдықтары мен станок-құрылғыларды
жетік меңгеруін, оларды қолдану тәсілдерін меңгеру.
Мектеп оқушыларының сабақтан тыс бос уақыттарын дұрыс пайдалануды
қоғам мен жеке басына пайдалы істермен шұғылдануына,әртүрлі кәсіптер
бойынша шеберліктерін шыңдауда,еңбекке баулып олардың қызығушылығын
арттыруға,кәсіпке икемделуіне үйірме жұмыстарының көп әсері болады.
Оқушыларға өмірлік тәрбиелік әсері мен еңбек жолын таңдауына бағыт-
бағдар береді,жеке бас еңбегі мен ұйымшылдық еңбекке, шығармашылық ойларын
шыңдауға ықпал етеді. Орта мектеп пен кәсіптік мектептердің оқу- тәрбиелік
бағдарламасына кіргізіліп ,алдына мақсат міндет қойылады.
Үйірме жұмыстары оқу үрдісіндегі негізгі оқылатын пәндер бойынша
туындайды. Еңбекке баулуда оқушылардың сыныптан тыс үйірме жұмыс-тарын
мына төмендегідей топтарға бөлуге болады:
- дайындық техникалық үйірмелер,
- пәндер бойынша ғылыми-техникалық үйірмелер,
- сәндік қолданбалы өнерден, ұлттық бұйымдар жасату үйірмесі,
- модельдер мен макеттер жасату үйірмесі,
- мүсіндеу, формалау, керамика бұйымдарын жасау үйірмесі,
- ағаштан конструкциялық бұйым жасау үйірмесі, ағашқа ою-өрнек
түсіріп оны жасау үйірмесі.
- тоқыма тоқу өнерінен,
- жұмсақ ойыншықтарды конструкциялап модельдеу.[3]
Мектептерде ашылған бұл үйірмелер оқушылардың технологиялық
үрдістермен танысуына, техникалық элементтердің қолданыуын, кәсіпке бағдар
алуына өзіндік септігін тигізеді. Сонымен қатар олар қатырма қағазбен,
қаңвлтырмен, ағаштармен және басқа да көптеген материалдариен жұмыс жасап
олардың негізгі қасиеттерін игереді. Орындалу технологиясы мен жұмыстардың
жасалу жолдарын игеріп үйренеді, қажетті құрал-жабдықтарды қолдану
тәсілдеріне машықтанады. Қажетті бұйымдар мен техникаоық
құрылғылар,техникалық модельдер, оқу құралдары мен көрнекіліктерді,
техникалық механизмдер жасауға үйретрді. Нәтижесінде олардың еңбекке
қызығушылығы артып,өзгенің еңбегін бағалауды, дайындаманы үнемді
пайдалануды, ұйымшылдыққа, еңбекқорлыққа,іскерлікке және еңбек мәдениетін
қалыптастырады. Бос уақыттарын дұрыс пайдаланып,сана-сезім,
ой-өрісі өыіп дамиды. Жаман қылықтардан жеритін болады. Оқушылар
шығармашылық үйірме жұмыстарынан іскерлік-дағды қалыптастыруымен бірге
эстетикалық талғамдары ,көзқарастары артып отырады. Оқушы баланың
қабілетіне қарай, өзінің бейімделген қалауына сәйкес жұмыс жасауына ықпал
еткен дұрыс сияқты. Әрбір бала өзінің қызыққан жұмысын ғана дұрыс және
жақсы атқара алатындығы белгілі.
Сондықтан олардан қандай үйірме жұмысын қалайтынын анықтау қажет. [3]
Соңғы кезде технологиялық еңбекке баулу бағдарламаларының мазмұны
конструкциялық материалдарды өңдеу бағытына көп көңіл бөлуде. Кәсіптік
оқыту мен технологиялық еңбекке оқыту мен политехникалық дайындықтар-ын
қамтамасыз етуде мына төмендегі жайттарды ескеру керек:
- өндірісте , қоғамдық өмірде көп тараған мамандық салаларына
оқушыларды даярлау және бағдарлау.
- әртүрлі мамандықтың еңбек тәсілін орындауда оқушыларға білік, шеберлік,
дағды қалыптастыру.
- өнімді еңбекке, қабілеттілікке, кәсіптік мамандықтарға қызығушылық- тарын
арттыру.
- технология пәні өтетін шеберханалар мен кабинеттерді талапқа сай
жабдықтау, оқушылардың практикалық жұмыстарын дұрыс ұйымдастыру.
- әрбір мамандықтың өзіне тән талаптарымен оқушыларды таныстыру, жалпы орта
білім көлемінде, техникалық арнаулы біліммен,іскерлікпен, және еңбек
дағдысына үйрету.
-оқушыларды өз-ара жарыстыра отырып,еңбек сапасы мен ұқыпталыққа
бейімдеу. Сана сезімі жетіліп өскен шағынан-ақ, қазақ халқы өзінің
жас ұрпағын еңбек пен өнерге баулыған. Жастайынан еңбек пен өнерге
үйренбей, бойына қалыптаспай күткендей іскер,шебер шықпайтыны ескерілген.
Қазіргі кезде мектептерде ұлттық этно-педагогикалық тәрбие жүйесінің
негізі де осындай ата-баба дәстүрілері мен қолөнеріне негізделгенін,
тәрбиенің негізгі көзіне көңіл бөлініуі, оқушылар мен жастарға ұлттық салт-
сананы
қалыптастырып, шеберлік пен біліктіліктің қайнар көзіне айналуда.
Қыздар мен ұлдарды кәсіпке тәрбиелеп-оқытуда, өздеріне лайықты маман
иесі болуына бағыт-бағдар береді. Мектептерде де еңбекке оқыту пәнінен
қыздар мен ұлдар тобына бөліп оқыту тәжірибесі қалыптасқан,бұл ата кәсібі
мен ана кәсібінің арасында айырмашылықтың барын көрсетеді. Ата мен ана
дәстүрінен нәр алып өсіп, тәлім-тәрбие көрген, еңбекке шынығып өске баладан
келешекте қоғамға пайдалы азамат өсіп шығатыны мәлім.
Техникалық прогресстің дамуы, адамзат қиялы мен жасалатын еңбегінің
шегі жоқ екенін дәлелдейді. Сондықтан әрбір жас жеткіншек қазіргі ғылыми
техника мен технологияны жетік меңгеріп, отанымыздың қарыштап дамуына
өзіндік үлес қоса алатындай дәрежеге жеткізу міндеттері мұғалімдерге
жүктеледі. Жоғарыда айтылған жайттарды корыта айтсақ еңбек әрбір адамның
маман болып қалыптасуына,мағыналы өмір сүруіне көп әсер ететінін
байқаймыз. Халықтар арасында еңбек туралы мақал-мәтелдер көп кездеседі, оны
сабақтарда пайдаланып, мәнін ашып түсіндіруге болады.
Біршама мақал-мәтелді мысалға алатын болсақ:
Алтын кемер белге сән –ақылды жігіт елге сән
Алтын балдақ қол сәні, әшекей кесте тон сәні
Атадан көріп оқ жонар,анадан көріп тон пішер
Адам өнерімен әсем, аң жүнімен әсем
Алтын балдақ қол сәні, әшекей кесте тон сәні
Атыңнан айырылсаңда,ер тоқымыңнан айырылма
Алтын шекпен ерге жарасар,алтын кісе белге жарасар
Батыр адам қорқақты сүймес,шебер адам шорқақты сүймес
Дау қуған жау табады,өнер қуған қазына табады
Ерліктің бір нышаны - өнер
Еңбек өнер өрісі-өнер өмір жемісі
Ер қадірін ерлер білер,зер қадірін зергер білер
Ер өнерімен танылар
Егеуді-егеуге салма түрпісі кетер,етігі тар адамның күлкісі кетер
Өнегелі елден өнерлі бала туады
Өнер іздеген өсер, өсек іздеген өшер
Өнерлі адам өрге шығар,өнерсіз адам жолда қалар
Өнерді қызықпасаң көре алмайсың,таспаны үйренбесең өре алмайсың
Өнерлінің қолын ұста,өнегелінің жолын ұста
Өзіңде барға мас болма,өнері барға қас болма
Өнерлі талап өрді алар,өнерсіз талап не болар?
Өнерлі болу - зейнет, өнерсіз болу - бейнет
Өз баласына тон піше алмаған, кісі баласының киіміне күлмес
Өнерлінің он саусағы тең, өнерсіздің бір саусағы кем
Өлшеусіз шабата да тоқылмас
Ерінбеген өнер табар, шегіне берген соңында қалар
Тоғыз қабат торқадан,тоқтышақтың терісі артық
Ұзын пішсең,қысқа болмас-үлгісі жоқ нұсқа болмас
Шебердің қолы ортақ, шешеннің тілі ортақ
Үлгісі көптің өнері көп,өнері көптің ермегі көп
Еңбек етсең, емерсің, Еңбекпенен ер көгер-жауынменен жер көгерер ,
Еңбектің наны тәтті-жалқаудың жаны тәтті, Таза еңбек,бәрін жеңбек,
Мал жұтаса да ,өнер жұтамас
1.4 Ою-өрнектің қазақтың қолөнеріндегі маңызы
Қазақ халқының қолөнері деп халық тұрмысында жиі қолданатын өру,тігу,
тоқу, мүсіндеу, құрастыру, бейнелеу сияқты шығармашылық өнер жиынтығын
айтады. Шын мәнінде қолөнер түрлерінің әрқайсысының талай ғасырлық
тарихы бар. Қазақ халқы көне дәуірден өшпес мұрасы болып, ұрпақтан – ұрпақ-
қа, әкеден балаға сабақтасып, өзіндік тарихымен, әдет – ғұрпымен, сәндік,
көр-кемдік жолымен, көшпенді елімізді бүкіл әлемге өзінің ерекшелігімен
таныта білген – қолөнер.
Қолөнердің халықтың әлеуметтік салт – тұрмұсында алатын орнының
қаншалықты биік, жоғары екеніне сене алсаң – оның ішінде қолөнерде нақышына
келтіріп әдемілік, әсемдік дүниесінің ауқымын кеңейткен ою - өрнек. Олай
болса бұл бөлімде айтайық деп отырғанымыз, өткен өмірімізбен бірге, өшпей
мұра болып, материалдық мүліктерімізбен қатарласып, сабақтасып келе жатқан
ою - өрнек туралы болмақ.
Ою-өрнектің шығып тарауы қолөнер, заттарының өркендеуімен тығыз бай-
ланысты және солардың ішінен орны ала білді. Олардың даму процесінде
халықтың әлеуметтік сана сезімінің, болмас тіршілігінің жанданып,
мәдениетінің өсіп, тұрмыс жағдайларының жақсаруының да әсері болады.
Сонымен қатар ою - өрнектің өркендеуіне ата – бабаларымыздың сенімдік
– талғампаздық дүниесі, қоршаған табиғат аясы, өскен ұясы, туған жердің
қасиетті топырағы мен тоғай – тауларының құлпырған рең түрлері, шикізат
байлықтары да көп ықпал етті.
Әр халыққа, ұлтқа тән өзіндік ою - өрнек негіздері қалыптасып дәстүр
алады. Кілемге, киімге, сырмаққа, ыдысқа, қару – жараққа, үй – жиһаздарына
арналған ою түрлері қалыптасады. Олай болса бүгінгі өмірімізде бірден дайын
күйінде келмеген. Ою - өрнек адам баласының ақыл ойының толып – толқуының,
жүрегінің лүпілінен, өзін айнала қоршаған ортаны танып – тамашалауынан
туған бейнелер. [5]
Ою-өрнек (латын тілінен аударғанда әсемдеу, сәндеу) – әр түрлі
заттарды, архитектура-лық ғимараттарды әшекейлеуге арналған жүйелі ырғақ
пен қайталанып отыратын әр үйлесімділікке құрылған өрнек-нақыштар. Ұлттық
ою-өрнек өзіне тән белгілерінің жүйелерін қазақ халқының қалыптасуымен әрі
республиканың қазіргі аумағын мекендеген Азияның басқа да халықтары
мәдениетімен тығыз байланыста дамыды. Бұл ортағасырлық архитектуралық
ғимараттардағы көгеріс және геометриялық ою-орнектерден (Айша-бибі, Ахмет
Яссауи кесенесі) айқын көрінеді. Қоңыр ою-өрнектің дәстүрлі тоқыма өнері
үлгісінде, кестеде, ағаш, мүйіз, сүйек, металл мен теріге өрнек салу
мейлінше жетілдіре түсті.
Ою-өрнек ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қазақ қолөнерінің барлық түріне
бірдей ортақ әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Ою деген сөзбен өрнек деген сөздің мағынасы бір. Бұл сөздің ұғымында бір
нәрсені ойып, кесіп алып жасау немесе екі затты оя кесіп қиюластырып жасау,
бір нәрсенің бетіне ойып бедер түсіру деген мағына жатады. Қазақ көбінесе
бір өрнекке салып қиып алған үлгіні, үлгіге салып кескен сырмақтың қиығын,
сондай-ақ барлық қошқар мүйіз өрнектерін де ою дейді. Ал өрнек дегеніміз әр
түрлі ою, бедер, бейненің күйдіріп, жалатып, бояп, батырып, қалыптап
істеген көркемдік түрлердің, әшекейлердің ортақ атауы іспеттес. Сондықтан,
ою-өрнек деп қосарланып айтылады.
Қазақтың өрнекті әшекеймен істелетін қолөнердің түрлері де, атаулары да өте
көп. Солардың ішінде халық арасына көбірек тарағаны – ою-өрнек. Ою-өрнек
ісі тым ерте заманнан бастап-ақ қолөнерінің барлық түріне бірдей ортақ
әсемдеп әшекейлеудің негізі болып келді.
Түзу және айқастыра тоқу тәсілдері көп қолданылады. Түркі халықтарының
қолтаңбаларында өрнексіз заттың мәні жоқ. Жалпы қазақ халқы ою-өрнекті
қадір тұтқан. Бас киімдегі ою-өрнекке қарап, қай ұлттың ұрпағы екенін
таныған, кімнің қазақ, кімнің ұйғыр, татар екенін білген. Қырғыздарда
қошқар мүйіз, тұмар, теке мүйіз, ұйғырларда бадам, шәдә,
өзбектерде пахта гүл, бадам деп аталады. Қазақтардың оюын сипатына
қарай теңдеме, жүздеме, сыңар ою деп үш топқа бөледі.
Қазақтар өздері жасаған ою-өрнектің атауын таба білген. Осы атауларды олар
өз тіршілігіне лайықты қолдана түскен. Әрбір тарихи кезең өзіндік ою-
өрнектермен ерекшеленген. Ескіден келе жатырған мешіт, күмбез ою-өрнексіз
жүзеге аспаған. Қазақ ою-өрнегінің табиғаты халық өнерінің тарихын, өмір
тіршілігінің сұлулығын және әсемдігін айқындайды.
Қазақ даласында оюлар әр түрлі үлгіде дамыған. Еліміздің әрбір ай-мағының
өзінің стильдік ерекшеліктері, үлгілері болған. Соған карамастан, барлық
оюлардың бастапқы элементінің негізі — мүйіз тектес ою-өрнек болып
саналады. Қазақ халқының түрмысында жиі қолданылатын: өру, тігу, тоқу,
құрау, еріту, балқыту, қию арқылы үй жиһаздарын, құрал-саймандарды, киіз
үйлерді, зергерлік бұйымдарды, кілем, алаша, сырмақ, терме алаша, қоржын,
ыдыс-аяқтарды, киім-кешектерді ою-өрнектермен әшекейлеп, безендіріп
отырған. Ғалымдардың пайымдауынша қазақ ұлттық ою-өрнектерінің, әзірше 230-
дай түрі ғана анықталған. Біз солардың ішіндегі халық арасында ең көп
тараған мүйіз тектес ою-өрнек туралы сөз етпекпіз.
Мүйіз оюы қазақ халқының ою-өрнегінің төркіні деуге болады, өйткені
барлық жаңа элементтер соның негізінде жасалып, тек атаулары ғана өзгеріп
отырған. Мысалы: қошқармүйіз, арқармүйіз, бүғымүйіз, қырықмүйіз,
қосмүйіз, сыңармүйіз, сынықмүйіз, төртқұлақ, түйетабан,
сыңарөкше, қосалқа, қүсқанаты, қаз-табан. Колөнер шеберлері осы
элементтердің сан түрлі композициясын жасап, бүйымдарға ұтымды пайдаланып
келеді.
Қазақ оюларының мазмұны мал өсіру, аңшылықты жер-су, көшіп-қону
көріністерін, күнделікті өмірде кездесетін әртүрлі заттардың сыртқы
бейнесін тұспалдайды, бірақ қолөнер саласындағы қай бұйымды алсақ та, сол
заттың бетінде түрлі нүсқада бейнеленген мүйіз элементін байқаймыз. Әрбір
оюшы ою-өрнек жасап, оған ат беріп, оны тұрмыста қолданған. Сондықтан
қазақтың ұлттық ою-өрнектерінің ең басты мәнері, әртүрлі мәнер жасауда жиі
қолданылатыны мүйіз тектес ою-өрнектер.
Мүйіз тектес ою-өрнектер кейде өте ұсақ, кейде өте ірі болып келеді. Ұсағы
зергерлік, кесте тігу, ағаш, сүйек, мүйіз ұқсату сияқты нәзік істерге
қолданылса, ірісі кілем, алаша, терме алаша, текемет, сырмақ, ши орау,
қоржын, киім-кешек, құрылысқа қолданылады.
Халық шеберлері мүйіз өрнегінен сан қилы мәнерлермен құбылта, бір элементке
екінші, үшінші элементтерді қосып, молықтырады да, қүлпырған әдемі де
мазмұнды композиция жасайды. Мүйіз тектес ою-өрнектердің негізі қойдың,
арқардың, ешкінің, сиырдың, бұланның, бұғының, қодастың, еліктің мүйіздерін
түспалдаудан пайда болған.
Шеберлер жаңа ою-өрнектерді тұрмыс тіршілігіне өз дәуіріндегі заман ағымына
қарай лайықтап пайдаланып келеді.
Қошқармүйіз оюы неше түрі формалаға еніп, қазақ бұйымдарының көбінде
кездеседі. Әсіресе киіз үй жасауларының барлық түріне де салып тоқуға
болады. Мәселен, текеметтің ортасына “қошқармүйіз” шет-шетіне “тұмар”,
“шаршы” немесе “су” оюлары салынады. Мұнысы туған жер төсін толтырған отар-
отар қой болсын деген халықтың арман – тілегі, Омыртқа – мал шаруашылығымен
тығыз байланысты туған, малдың дене мүшесіне қатысты өрнек. Бұл ою
қайраттылықтың, ерліктің белгісі. Ер адамның, батырдың киімінің, кейде
құрлардың шетіне салынады. Мұндай оюлардың формасы қойдың төбесі мен екі
жаққа иіріле түскен мүйіз тәрізденіп келеді де, кейде осы мүйіздің
қолтығында қойдың құлағын долбарлаған шолақ мүйіз тәрізді тағы екі буын
тұрады. Байқап қарағанда бұдан қошқардың тұмсық бейнесі аңғарылады.
Мүйіз — қазақ оюының ең көне мәнері. Ою-өрнектің бұл элементі мүйізді
мегзеуден шыққан. Мүйізою-өрнек кейде ұсақ кейде ірі болып келеді. Ұсақ
түрлері ағаш, сүйек, мүйіз сияқты нәзік қолөнер саласында қолданады. Ірі
түрлері сырмақ, текемет, алаша, кілем, сәулет өнерінде сан түрлі мәнерде
қолданады. Мүйіз элементтері аймүйіз, қосмүйіз, сыңармүйіз,
сынықмүйіз, қырықмүйіз, маралмүйіз, өркешмүйіз, қошқармүйіз т.б.
түрлерге бөлінеді. Мүйіз өрнегі үй жиһаздарында (кілем, сырмақ, текемет,
алаша, көрпе, түскиіз, шымши) мен түрмыстық заттарда (саба, шанаш, күбі,
ожау, жүкаяқ, торсық, сандық т.б.), сондай-ақ қару-жарақтарда (қынап,
оқшантай, садак), киім-кешек, ат әбзелдерінде (ертоқым, айыл) жалпы бұл
элементтің қолданбайтын жері жоқ десе де болады.
Қосмүйіз ою-өрнегі қойдың, ешкінің, сиырдың екі мүйізін ғана бейнелейді
және кейде ырғақ, кейде ілмек деп аталатын оюларды қосмүйіз дейді. Үй
жиһаздары мен түрмыстық заттарды, киім-кешек, қару-жарақтарды безендіру
үшін пайдаланатын қой, ешкі, сиыр, бүғы, марал сияқты жануарлардың қос
мүйізін бейнелейтін ою-өрнек. Қазіргі кезде қосмүйіз ою-өрнегін
сәукелеге, айыр қалпақтың төбесіне, шетіне, камзолдың алдыңғы жағына,
етіктің қонышына салады. [5]
Тоғызтөбе ою-өрнегі ең көне оюлардың бірі болып саналады. Бұл өрнек
қимақтар мен қарлұқтардың қолөнерінде сақталған және кезінде тоғыз-төбе
ою-өрнегі Айша-бибі күмбезінің кірпіштерін өрнектеу үшін қолданған. Ал
қазіргі кезде қазақ, қырғыз, түрікмен, қарақалпақ қолөнерінде кездеседі.
Арқармүйіз деп аталатын ою-өрнек қойдың мүйізін бейнелейтін оюдың түрі.
Бұл элемент қошқармүйізге өте ұқсас, бірақ, оған қарағанда шиыршықтанып,
тармағы одан көбірек болып келеді. (Кілем, тұскиіз, сырмақ, кесте, киім-
кешек пен үй жиһаздарында кездеседі).
Сыңармүйіз қосмүйіз, қошқармүйіз деп аталатын оюдың тек бір жақ
сыңарын ғана бейнелейтін өрнек түрі. Шебер орналастырылған сыңармүйіз
өрнек композициясында дараланып тұрмай, жымдасып келеді, үй-жиһаздары мен
тұрмыстық заттарға, сондай-ақ киім-кешек, қару-жарақ т.б. бетіне салынатын
ою-өрнектің бәрінде кездеседі және текемет, сырмақты әшекейлейтін, жиегіне
жүргізілетін өрнектің бір түрі.
Қошқармүйіз ою-өрнегі қойдың төбесі мен екі жаққа иіріле түскен мүйіз
бейнесінде келіп, оның қолтық тұсынан қойдың құлағын долбарлайтын тағы бір
шолақ мүйіз тәрізді екі буын шығып тұрады. Одан байқаған адамға қошқардың
тұмсық бейнесі аңғарылады.
Текемет, сырмақ, басқұр, алаша, кілем, былғары, сүйек, ағаш, зергерлік
бұйымдардың барлық түрлерінде кездеседі. Киізден жасалған бұйымдарда бұл ою
түсті шүберектермен ойылып, құрақ, яғни аппликациялық өрнек түрінде де
тігіледі.
Қырықмүйіз ою-өрнегі біріне-бірі жалғаса, тармақтала қосылған, көп
мүйізден құралған ою-өрнектің бір түрі. Ол көбінесе дөңгелек не төрт-бүрыш
ішінде бейнеленеді, кейде бұтақтың ағашы тәрізді тармақталып, жайылып
бейнеленеді. Бір-бірімен қосылған бірнеше тармақты көп мүйізді оюлардан
құралады. (Тұскиіз, тон, кежім, сырмақ, текемет, архитектура сәулет
өнерінде молырақ кездеседі).
Сынықмүйіз морт сынған тік төртбұрыш жасап, төрт рет ішке қарай иіледі.
Бұл ою-өрнек кілемдерді, шилерді, басқұр мен алашаларды, сондай-ақ әртүрлі
қалталарды безендіру үшін пайдаланылады, ал сырт көрінісі малдың сынған
мүйізіне үқсайды.
Төртқұлақ ою-өрнегінің төрт тармағы зооморфты немесе көгеніс оюларынан
құралған, ортасы крест бейнесін жасайды. Төрт тармақтан дөңгелек,
төртбұрыш, төртжапырақ құрайтын ою-өрнектер жасалады. Бұл оюлар,
кебеже, жүк-аяқ, аяққап, батырлардың шапанының жауырынына, қалқанға,
шалбардың тізе тұсына, дөдегенің ортасына немесе шет бүрыштарына салынады.
Үшқұлақ, Үшжапырақ ою-өрнектері барлық қолөнерге тән үш мүйізді, үш
жапырақты, үш тармақты болып бейнеленеді. Х-Х1 ғасырда Тараз қаласындағы
моншаның қабырғалары үш жапырақты ою-өрнекпен бейнеленген.
Түйемойын ою-өрнегі түйенің мойнына ұқсап иіле көтеріліп барып
тармақталатын мүйіз оюы. Мұндай өрнек мәнері көбінесе күрделі бір мүйіз
оюларымен түтас келеді де,түйемойын өрнегі сол топта өз алдына оқшауланып
өзге денелерден озып тұратын түйенің ұзын мойнына ұқсайды.
Өркеш ою-өрнегі түйенің қос өркешін бейнелейді. Сырмақ, текемет,
түскиіздерге салынатын ою-өрнек композициясында көбірек кездесетін элемент.
Қазақ оюында мал мен аңның қос мүйізін, түйенің қос өркешін, биенің қос
емшегін бейнелеу тек симметриялық тепе-теңдік үшін ғана емес, сонымен қатар
береке-бірліктің, көбеюдің символын білдіреді.
Айыр ою-өрнегі ашатұяқ, айыртұяқ өрнегі кейде айыр өрнегі деп те
аталады. Пішен ашалайтын айыр құралға ұқсас болып келеді.
Ботакөз ою-өрнегі әшекейлі композицияның ортасына салынатын немесе
бірнеше қайталанып келіп, шетін көмкеретін жиектеме түзейтін ою. Сырт
пішіні ботаның көзіндей дөңгеленген ромбқа үқсайтын геометриялық ою-өрнек.
Бұл орамалдың шетін көмкеретін жиектеме түзейді.
Каңқа ою-өрнегі тоқыма бұйымдарында қолданылады. Малдың құрап қалған
сүйегін тұспалдайды. Алаша, басқұр бау т.б. тоқыма бұйымдар негізінде өрнек
ретінде салынды.
Қаpma ою-өрнегі төрттүлік малдың дене мүшелеріне еліктеуден шыққан, және
сол мүшелердің атымен аталып кеткен. Бұл өрнек түрі ағаш оюда, зергерлік
бұйымдарда, кесте тігуде кездеседі. Қарта өрнегі жүрекке ұқсаңқырап
келеді.
Қабырға бұл өрнекте қарама-қайшы түстер қатар алынады. Ақ немесе сары
фонда қара өрнек жүргізіледі. Бұл өрнек ағаш бетіне бедер түсіруде, кесте
тігуде кездеседі және басқұрға да осы өрнектер жиі бейнеленеді.
Омыртқа ою-өрнегін кестелерден, өрме шилерден, сүйек пен ағаштан жасалған
бұйымдардан жиі көреміз. Бұл өрнек түрі омыртқаның түрін тұспалдайды, ол
әртүрлі үйлесімде түрленіп ою композициясының ортасына және жиегінде
қолданады.
Қайнар ою-өрнегі малды өлкеде өмірге келген, оюдың түстері салкын түстер
гаммасынан кұралады. Бүл ою-өрнек жайылымдар мен суаттардан тапшылық көрген
елде пайда болған өрнек мал таңбасына ұқсайды немесе судың бір тамшысынан
тұспалдайды.
Қорта айтқанда ою-өрнек – дәлдік, есеп, теңдік, теңеу, үйлесім, жарасым,
сәндік, көркемдік, сәйкестік, тазалық, нәзіктік, сүйкімділік, парасаттылық,
жылылық, сұлулық, ойлылық, ақылдылық, зеректік, шуақты шақ, арайлы кезең,
жарқын әлем, көңілге шабыт, шаттық ұялатады, шабыт береді, ептілікке,
іскерлікке, шеберлікке, икемділікке, дәлдікке баулиды. Өнерге деген
махаббат, сұлулыққа деген ғашықтық, құштарлық жинағы ою ойған адамның
жүрегі жылы, жаны нәзік болады.
Қошқармүйіз ою-өрнегі – байлық пен молшылықтың нышаны. Қошқармүйіз онымен
қатар әр заттың көлемі, сәнділік пайдалану деңгейіне қарай әр алуан жапырақ
тектес бітпес оюлар салынады. Бұл өрнектер иірім, шиыршық, түйетабан,
құсмұрын т.б.аттармен аталған.Бұл мыңдаған жылдар бойы қалыптасқан ұлттық
қоңыр ою-өрнектерімізді, кәзіргі жаһандық заманда аман сақтап,
жастарымыздың бойына ұялата білу біздің парызымыз.
Қазақтың ұлттық киімі ғасырлар бойы қалыптасқан және айналадағы ортаға
желді, аязды болып келетін аңызақ даладағы тіршілікке бейімделген халық
мұрасының құрамдас бөлігі болып табылады. Оның қарапайымдылығы,
үйлесімділігі, жүріп-тұруға қолайлылығы – басқа жұрттардың киім-кешегі
сияқты әуел баста адамның тәнін жауып, мағынасыз және ойдан шығарылған
ғаламаттардан, ал кейіннен денені ыстық-суықтан, қуаң желден, әсіресе мал
айналасында болатын маса – шыбыннан қорғауға қажет болғандығын аңғартады.
Киімді әшекейлеу, жағасына, өңіріне, етек-жеңіне кесте тігіп, оқа бастыру,
зерлі жиектер жүгірту, киімді безендіруге қымбат металдар мен асыл
тастардан түзілген әткеншектерді пайдалану көбіне әсемдікке құштарлықтан
емес, дала қауымында жеке меншіктің пайда болуымен байланысты үстемдік
етушілердің байлығын, әлеуметтік өміріндегі алатын орнын баса көрсету
қажеттігінен туған болуы ықтимал.
Өйткені даланы мекендеп үнемі малмен бірге көшіп-қонып жүрген елдің де,
кедейшіліктің тауқыметін көп тартқан егіншілердің де сәндік құруға уақыты
да, қаржысы да жете бермесе керек. Халық арасында кең тараған сұлуынан
жылуы деген сөз де, сол көне заманнан қалған болуы мүмкін. Әйтседе, киім-
кешекті әшекейлеу бірте-бірте ғасырлар өткен сайын қалыптасқан дәстүрге
айналады да, әрбір ұрпақтың талғамына лайық өмір талқысынан өтіп, ұлттық
киімнің бөліп қарауға болмайтын және оның өзіндік ерекшеліктерін баса
көрсететін ыңғайластығы болып қала берген. Соңғы 15-20 жылда жүргізілген
этнографиялық зерттеулерге қарағанда, қазіргі ғылыми-техникалық прогрестің,
жаңа моданың әсерімен, сол сияқты қазақша киімнен ешбір хабары жоқ, ұлттық
дәстүрлерге жатпайтын жалған элементтермен көбірек айналысатын, бірақ
өздерінің туындыларын кино, телевизия, театр ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz