Ислам дiнiнің әлеуметтік құндылықтары
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ МАГИСТРАТУРАСЫ
Философия және ғылым методологиясы кафедрасы
Ислам дiнiнің әлеуметтік құндылықтары
Орындаушы
2 курс магистрант _____________
Бекбенбетов С.Б.
Ғылыми жетекші
Филос.ғ.к., доцент ______________
Затов Қ.А.
Қорғауға жіберілді:
Философия және ғылым методологиясы
кафедрасының меңгерушісі,
философия ғылымдарының докторы,
профессор
______________
Байтенова Н.Ж.
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Жеке тұлғалық
құндылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
1.1. Құндылықтар жайында жалпы
мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Сәлем мен сабырдың жеке тұлғаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Тұлғаның кемелденуінде тәуекел мен шыншылдықтың
орны ... ... ... ... ... .44
2. Отбасылық
құндылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 76
2.1. Ерлі - зайыптылардың бір-біріне деген
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 76
2.2. Баланың ата-ана алдындағы
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
3. Іскерлік қарым-қатынас
құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
3.1. Тұтыну мен өндіру
құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..98
3.2. Іскерлік қарым-қатынаста өсім
тыйымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...102
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..115
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
118
Кіріспе
Тақырыпты зерттеудің объектісі
Бұл ғылыми жұмыстың зерттейтін басты объектілері – жалпы құндылықтар
жайында мағлұмат беру, Ислам дінінің қоғам мен жеке тұлғаға беретін маңызы,
діни құндылықтардың адам өміріндегі орны мен ролі және де құндылықтардың
қоғамға тигізер пайдалары мен мән-жайы. Адамзат өркениетінің адамгершілік
сана деңгейлері мен ұстанатын құндылықтар жүйесіндегі сапалық қасиеттер,
олардың қоғам дамуына ықпалы сипатталады. Жеке тұлғалық құндылықпен
отбасылық құндылықтың қоғамдағы орны. Іскерлік қарым – қатынаста тұтұну мен
өндірудің маңыздылығы және өсім тыйымы жөнінде баяндалады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті
Қоғамдағы адамдар арасындағы сүйіспеншілік, бауырластық, бір-біріне деген
сенімділікті арттыратын басты құндылықтарды зерттеп, олардың іске асуын
халыққа негізгі дәлелдерімен ұсыну. Сонымен қатар, Ислам дінінің ұмытылған
кейбір міндеттерін жаңғыртып, көпшіліктің назарына ұсыну. Бұған қоса, сәлем
мен сабыр, тәуекел мен шыншылдық сияқты жеке тұлға өміріндегі ең басты
құндылықтарды нақты дәлелдер арқылы ашып беру. Қоғамымыздағы отбасылық
өмірде белең алып бара жатқан, ата – ананы сыйламау, шаңырақтың шайқалуы
сияқты келеңсіз жағдайларды Ислами тұрғыдан қарастырып, мұндай жәйттарға
жол бермеу.
Жұмыстың ғылыми жаңалылығы
1. Осы тақырып еліміз Қазақстанда айтарлықтай зерттелмеген сыңайлы.
Бұрынғы әдеби қайнар-көздер басқа дереккөздеріне сүйеніп жазылған болса,
біз жұмысымызды Исламның діни қайнар-көздеріне, құнды әдебиеттеріне,
әсіресе, Құран Кәрім, Хадис Шәриф және де ғалымдардың ұлағатты сөздері мен
құнды еңбектеріне назар аудара отырып, шама-шарқымызша талқыладық.
2. Біз бұл жұмысымызда Исламның негізгі құндылықтарының кейбіреулеріне
тереңінен тоқталып, пікір-көзқарастарымызды аят-хадистермен толықтырып
кеттік. Сонымен қатар, замандас ғұламалардың көзқарастарынан да үзінділер
келтіре отырып, бұл жолдың өркендеп дамуы үшін қажетті әдістер мен нақты
дәлелдерді баяндадық.
3. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен тек қана қазақ тілдік әдебиеттер
мен шектелместен, басқа да шеттілдік әдебиеттерден үзінділер мен пайдалы
деректер келтіріле отырып әзірленді. Атап айтар болсақ, араб тілдік, түрік
тілдік, орыс тілдік әдебиеттердің ішінен ең маңыздылары таңдалып алынып,
білімгер қауымның назарына ұсынылды.
4. Тұлғаның бойында рухани құндылығын қалыптастырудың теориялық-
тұжырымдамалық негіздері, шынайы құндылықтар жүйесі және оны
қалыптастырудың факторлары анықталды.
Ғылыми зерттеу жұмысының маңыздылығы
Бұл зерттеу жұмысымыздың ең басты маңыздылықтарына келер болсақ: ХХІ
ғасырдағы экономика мен технологияның қатты дамыған заманында, адамның
материалдық және рухани күшінің тепе-теңдігін қалпына келтіру, тек қана
заттық тұрғыдан күшеюді мақсат етпей, сондай-ақ рухани жақтан да алға
ұмтылуы керектігін ескерту. Адамның ішкі дүниесіндегі руһани құбылысының
табиғаты мен әрекеті ғылыми және герменевтикалық тұрғыдан жан-жақты
талдауды қажет етеді. Қоғамдағы қазіргі замандағы болып жатқан түбегейлі
өзгерістер, жаһандану үрдістері зерттеушілердің алдына теориялық және
практикалық маңызы бар жаңа міндеттер қойып отыр. Ғылыми-техникалық өрлеу
мен материалдық – экономикалық даму адам өміріне жеңілдік әкелумен қатар,
оны өзінің ішкі дүниесінен алыстатады да, өкінішке орай ол сыртқы дүние
мәселелерімен айналысуына әкеліп соқты. Қазіргі кезеңде адамға, оның
тағдырына немқұрайдылық әдеттегі іске айналып, біртіндеп адамдардың бір-
біріне жанашырлығы азайып, адамдардың қатыгезденуі, мейірімділіктің азаюы,
ата-аналар мен жастардың арасында түсініспеушіліктің орын алуын байқауға
болады. Рухани құндылықтардың құнсыздануы, адамгершілік қалыптарына теріс
көзқарастардың белең алуы, әділеттіліктің барлығына сенбеушілік, жеке
өмірлеріндегі мақсатсыздық, бей-берекетсіздік адамның көңілінің
мазасыздығына, моральдық адамгершілік деңгейінің төмендеуіне алып келуде.
Осы жағдайлар нәтижесінде адам әбігерге толы өмірдің бостан босқа өтуіне,
өмір ағысымен еріксіз жылжуға әдеттенген. Күнделікті күйбің тіршілік
жағдайында адам рухани жағынан даму мен ақыл-ойын жетілдіруге, әлемді
түсіне білуіне және оны тереңдетуге уақыт таппайды. Сондықтан да ол өмірдің
сұлулығын сезінбейді, айналасында болып жатқан оқиғалар туралы терең
ойланбайды, көпшілігі сары уайыммен, немесе шарасыздықпен тіршілік етеді.
Құндылықтар табиғатының құпиясын түсіну адамға жарқын көңілмен өмір сүріп,
еңбек етуге, өзін-өзі тануына, ішкі дағдарыстар жағдайында өзіндік бағыт-
бағдар, жол табуға және өзінің ішкі мүмкіншіліктерін жан-жақты ашуға
көмектеседі. Алайда бүгінгі таңда адам үшін өмірдің мәні құндылық ретінде
жойылып, оның материалдық игіліктерді жинақтау қамында жүру құбылыстарының
белең алып отырғандығын тағы да жасырып қалуға болмайды. Рухани
құндылықтардың рөлінің төмендеуі, адам ойының материалдық құндылықтарға
бағытталуы қоғамда қылмыстың, зорлық-зомбылықтың өсуіне жағдай жасады. Ал
бұл жағдай адамның үнемі қорқыныш жағдайында өмір сүруіне алып келді.
Қоғамымыздағы әрбір жеке тұлғаның бойына сәлем мен сабыр, тәуекел мен
шыншылдық сияқты ең негізгі құндылықтарды және отбасылық өмірдегі ерлі –
зайыптылардың құқықтары, ата –ана алдындағы перзенттің міндеті іскерлік
қарым – қатынас саласында тұтыну мен өндірудің маңыздылығын өз бойымызға
сіңдіріп қоғамның гүлденуіне үлес қосу.
1. Жеке тұлғалық құндылықтар
1.1. Құндылықтар жайында жалпы мағлұмат
Әлем өзінің байлығымен және алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Құндылықтық
қатынас әрқашан да субьектінің бойында белгілі бір эмоцияларды – қуану,
сүйсіну, таңдану, табыну т.б туғызады.
Құндылықтар әлемі – сөздің кең мағынасында мәдениет әлемі, адамның рухани
әрекетінің саласы, тұлғаның рухани байлығы өлшемін білдіретін, оның
адамгершілік санасының, басымдылықтарының саласы.
Құндылықтың айқындамасы. Құндылықтар теориясы немесе аксиология (грек
тілінде axia - құндылық және logos - ілім) құндылықтар жаратылысы
туралы, оның нақтылықтағы орны мен құндылықтық әлемдегі құрылымы туралы
ілім.
Адамдар құндылық деп есептейтіннің бәрін негізінде құндылық дейміз.
Құндылық белгілі нәрсе, қымбат зат, қоғамдық құбылыс немесе адамдардың
ұстанымы мен идеялары, мәдени туындылары немесе табиғаттың сұлулығы болуы
мүмкін. Құндылық қолма-қол, бар, экзестенциалы, сонымен қоса ойда, зауықта,
нормативті идеал болуы мүмкін. Адамдар құндылыққа мақсат ретінде ұмтылады
немесе оған мақсатқа жететін құрал ретінде қарауы мүмкін. [3.,135б]
Құндылық идея немесе идеал (соның ішінде саяси), адамгершілік норма,
көркем шығарма сияқты норма, рухани өмір құбылыстары үшін жалпылай
жинақтаушы ұғым ретінде алға тартылады. Құндылықты жалпылама мағынада былай
айқындамалауға болады: Құндылық – белгілі бір тарихи қоғам адамдарына
немесе нағыздық, мақсат немесе идеал ретінде пайдалы және қажетті, табиғи
немесе қоғамдық құбылыстардың мәні (жақтары, қасиеттері). Бұл айқындамадан
құндылықтың тек бір ғана емес, әлі болмаған, болдыру үшін күресті қажет
ететін нәрсе екендігі көрінеді. Құндылық ұғымы дерліктей, игілік
ұғымына пара-пар. Бірақ құндылық пен игіліктің арасында айырма жоқ деуге
болмайды.
Қазіргі заман құндылықтардың тез өзгерістерге түсуімен, көптеген дәстүрлі
құнды түсүніктердің жойылуымен және бұрын мызғымас берік саналған дүниенің
құнсыздануымен, кесірінше белгісіз процестер мен құбылыстардың жоғарғы
деңгейге көтеріліп, құндылықтарға айналумен сипатталады.
Құндылықтар проблемасы қазіргі заманның өткір мәселелеріне жауап табу
мақсатында халық өзінің өткен тарихы мен мәдениеті қайда жете көзбен
қараған сәтте, яғни тарихының тоқырау дәуірінде міндетті түрде туындайды.
Құндылықтар - халық мәдениетінің түйіні, кез келген мәдениеттің іргетасы.
Құндылықтар жүйесінің болуы қажеті және сөзсіз, өйткені олар осынау күрделі
де өзгермелі әлемде бағдарлануға мүмкіндік береді.
Адам қалыптасуындағы дәстүрлі және жаңашылдық құндылықтарға тоқтала
отырып, ондағы рухани - адамгершілік құндылықтар - тұлғаның ішкі
құрылымының маңызды элементі болып табылады, ол тұлғаның әлеуметтік және
кемеліне келу деңгейін көрсетеді және ішкі құрылымның тұрақтылығын
қамтамасыз етеді, қоғамдық индивидтің мінін, адамның ішкі дүниесінің,
ақылының мінез-құлқының, санасының, ар-ожданының даму қалпын анықтайды,
тұлғаның адамилық деңгейін сипаттайды. Олар тұтастай алғанда қоғам мен
адам өмірінің шабыты - сезімдік жағын мазмұндық тұрғыдан толықтырады.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтары оқыту мен тәрбиелеудің үздіксіз
процессінде қалыптасатын адамгершілік рухани мұраттармен анықталады, яғни
тәрбиенің обьектісі, мақсаты бағытталған әсер ету обьектісі болып табылады.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру процесінің мәні
мен мазмұны –тұлғаның эмоционалды, сезім, ақыл-ой және рациональды ауқымның
бірлігі мен үйлесімділігіне біртіндеп қол жеткізу. Ол адамның өмір сүру
салтына рухани – адамгершілік құндылықтардың барлық жиынтығын жүзеге асыру
мен жетілдіруге жағдай жасайтын эмоциональді түрде бастан кешкен және өзі
қабылдаған рухани бағдарлармен мінез-құлықтық этикалық нормаларды танып
білу жинақтауды, дамыуды жүзеге асыруға бағытталған.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтары адам өмірінің өне бойында
қалыптасады, және өзгеріске түсіп отырады. Бірақ, оның қалыптасуы балғын
шақта белсенді түрде жүреді, бұл кезде тұлғаның алғашқы өзін-өзі тануы,
қоғамның құндылықтарын теориалық ұғынуы жүзге асады. Орта жаста адам
тұрақталған рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде мейілінше әлеуметтік
сарп етумен, оларды жетілдіру және тереңдеумен сипатталады. Бұл жас кезеңде
де адам әлеуметтік кәсіби, отбасы мәдени өрістерде мейілінше дербестік
танытады. Негізгі қажеттіліктерді, дүние-танымды нақтылау және өзін өзі
бағалауды тұрақтау жүреді. Бұл жас өзіне барынша талап қойғыштықпен
ерекшеленеді. Кәрілік кезде адамның рухани-адамгершілік, ақыл-ой,
эмоциялдық дамуы жалғаса береді. Адамның қоғамдағы өз рөлі мен өзін
түсініп тану деңгейі кемел шаққа қалыптасқан құндылықтар мен
қызығушылықтардың алуан түрлілігіне байланысты.
Рухани құндылықтарды жасайтын да оған құндылық бағасын беретін де оны
әлеуметтік өмірде дамытатын да, әлеуметтік практикада керектісін сақтайтын
да адам. Әсіресе тарихта қолданылатын құндылықтар жүйесін тұжырымдау халық
діліндегі ерекшеліктерін бейнелеу – үлкен ғұлама ойшылдардың шығармашылық
иегерлерінің еншісіде.
Рухани құндылықтың ұғымдық негіздеріне тоқталатын болсақ, онда айта
келетін жағдай бұл құбылыстың көздері руханилық, жан, мәдениет
адам, деген категориялармен астасып жатуында. Сондықтан, рухани
құндылықтарды – адамның шынайы болмысының нығаюына әсер ететін, оның
тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздық, шығармашылықпен паш
етуге мүмкіндіктер ақиқаттың нұрлы құбылыстары деуге болады.
Алдымен проблема ретінде ашып алатын нәрсе – материялдық дүние мен рухани
дүниенің өз ара айырмашылықтары бар екендігін мойындау. Әрқайсысы өз
заңдылықтарымен дамиды. Ол екеуін біріктіріп тұратын – ақиқат яғни, бұл
ғаламның, дүниенің тұтастығын білдіретін ұғым. Рухани құндылықтардың
материалды құндылықтардан айырмашылығы әрбір жанның ішкі потенциалын ашуға
көмектеседі, жалпы рухани үйлесімділікке қызмет етеді.
Адамзат қоғамның барлық саласында айтарлықтай өзгерістер мен жаңалықтар
болып жатқаны мәлім. Бұл өзгерістер мен жаңалықтар қоғамдағы жеке тұлғалар
мен топтарға кейде бұрыс әсерін тигізеді. Әрине, қоғамдағы бұл
өзгерістердің адамзат тәрбиесі жөніндегі пікірге айтарлықтй қозғау
салғанына күмән жоқ.
Біздің алдағы міндеттеріміздің бірі-жастарымыздың көкірегіндегі
кішіпейілдік қасиеттерін оятып, олардың жандарына адамдардың өзара
силастық және бір-біріне деген сенімділік дәнін егу болып отыр.
Жалпы адам қалыптасуындағы дәстүрлі және жаңашылық құндылықтар уақыттың
өзгеруіне қарамастан тәрбие құндылығының тұрақты болатынын дәлелдейді.
Яғни, біздің адамдар немесе басқа дүниелер жөніндегі көзқарасымыз
өзгергенімен, өміріміздегі тәрбие құндылығы өз тұрақтылығын сақтап қалмақ.
Адам қалыптасуындағы құндылықтар әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға
бағытталады, сондықтан үнемі, үздіксіз даму үстінде болу қажет.
Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз халықты рухани адамгершілік
бағдарларға шақырып отырған. Әл-Фараби Қайырымды қаланың жетекшілігін,
айтса Ж.Баласағұн әділетті болуға шақырған. Абай Адам бол! деп нақты
ойын көрсетсе, Шәкәрім ар - ұяттан адамзаттың ортақ тағдыры ғұламалардың
сөздерін жандандыра түсуі және бәріміздің ақиқатқа бет бұруымызды талап
етіп тұрғандай, онсыз болашақтың жарқын жолы ашылмайтыны анық.
Құндылық - мәдениеттің құрамдас бөлігі. Мәдениеттің құрамдас бөлігі
болуы себепті құндылық, адамдардың өзін-өзі ұстауын реттейді, олардың
шынайы тәртібін айқындайды. Мәдениет құндылықтары материалдық және рухани
болып бөлінеді. Құндылықтардың мазмұны қоғамның мәдени жетістіктерімен
шарттастырылған. Құндылықтар әлемі сөздің кең мағынасындағы, мәдениет әлемі
деген сөз. Ол адамның рухани қызмет аясы, оның санасының дұрыстығын
айғақтаушы, адамның рухани байлығының өлшеуіші іспетті. Құндылықтарды
мүдделердің қарапайым жалғасы немесе бейнелеуі ретінде қарастыруға
болмайды. Олар салыстырмалы өзінділікке ие. Біздің өмір сүріп жатқан
дүниеміздің ендігі келбеті, мәдениеттер мен құндылықтардан құралуда.
Мемлекеттер ретінде де, немесе жеке басты адам ретінде де, алып қарасақ
дүниенің шырайы, мәдени құндылықтар арқылы өлшенетін жағдайға жетіп
отырғандығын көреміз.
Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтың, түрлі діннің, әрқилы дәуірдің
рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Зерттеуіміздің негізгі мақсаты
тұлғаның бойында тәрбиенің негізгі өзегі болып табылатын патриоттық
құндылықты қалыптастыру. “Құндылық” (И.Кон, В.А.Караковский,
А.Г.Здравомыслов, В.А.Ядов, В.П.Тугаринов, С.Қалиев, Ж.Наурызбай,
Г.Қ.Нұрғалиева, Р.К.Төлеубекова, т.б. ғылыми зерттеулерінде) – Отан, адам,
тұлға, өмір, адамдардың бір-біріне мейрімділік қарым-қатынасы, шыншылдық,
әділеттілік, білім, ғылым, өнер, еңбек, адамның өмір сүруіне деген
материалдық жағдайдың болуы, т.б. болып саналады.
Кең дүниенің ішінде, пиғылдары тарайып бір-біріне қысым жасай отырып, жан-
жақтылы өз аумағын ұлғайтыуды көздеп басқасына озбырлық, басымшылық
қылатын, өзегін өртеген ойын іске асырып, өзгенің ұлттық пішінін бұзып,
руханиятын құлатқысы келетін, шағын ұлттық ұйымдар да бар. Бұл дәуірде жаңа
орныққан жүйелер, ендігі кезекте мәдени бөліну нүктесіне барып тіреледі.
Менің ойымша: Менің мәдениетім сенің мәдениетіңді жаныштайды!-дейтін
адамдарды тіпті осы типтегі ұлттарды кезіктіретін уақытта алыс емес. Көп
уақыт қажет етпей-ақ, ұраны бір осы сарындағылар біздің қарсымызғада
шығады. Дүниедегі ең маңызсыз нарселердің бірі болған торттың бір тілімі
үлкен мәдениет ретінде саналатын дәуірге келіп тірелдік, одан еш күмәніңіз
болмасын. Бұл айтылғандардың келесі жағынан қарағандағы пішіні де мынау:
Өзіне тән мәдени байлықтарының қадір-қасиетін білместен өмір сүрген
адамдар, жарты ғасырдан кейін, мәдениеттеріне ие болып қалған адамдардың
көзіне екінші сатыдағы адам, шала жетілген түрге айналуға мәжбүр болады.
Өйткені мәдени құндылықтары болған діні, тілі, салт-санасы, жалпы түсінігі
өзгеріп өзгенің жетегінде кеткен негізгі ұстанымынан айырылған адам жетім
қозыға ұқсап жетімсіреуі танқалатын жәйт емес. Ендігі мәселе бұған қарсы
өзгеріспен кері қайтудың жаңа бағыты, өз-өзіне оралу және өз құндылықтарын
сақтау арқылы өзгере алады. Енді жаһанданудың соңынан ерген ұлттар, тарихта
еш өмір сүрмеген сияқты, өз-өздерін айыптауға мәжбүр және де осылай
келешекке еш жалғасы бола алмайды да.
Шынайы және алдамшы құндылықтар. Жалтырағанның барлығы алтын емес.
Құндылықтарды танудағы ең қиын мәселе - нағыз құндылықтарды жалғандарынан
ажырата білу. Адамның өзінің солай деп таңдауына орай, құндылық қашанда
белгілі бір қанағаттанарлық нәрсені білдіреді. Ал материалдық және рухани
қажеттіліктердің өтелуі тұрғысынан, құндылықтардың бәрін қанағаттанарлық
категорияға жатқызуға болмайды.
Шынайы құндылық деп – адамға пайда алып келетін, оның санасына жоғары
адамдық қасиеттерді сіңіретін, адамдардың бақыты мен игіліктігін қамтамасыз
ететін, адамның тұлғасын ажарландыратын, адам мен қоғамның ілгерілей дамуын
қамтамсыз ететін құндылықтарды айтқан жөн
Алдамшы құндылықтарға жеке индивиттер құндылық деп қабылдағанмен, шынында
қоғамның дамуына септілік тигізбейтін, оны кері кетіретін, адамды
аздыратындарды айтамыз.
Адам мен адамзат ең жоғарғы болмыстық құндылықтар ретінде қарастырылу
керек. Одан кейін адамдардың руһани өміріне, әлеуметтік және қоғамның
материалдық өміріне қатысты құндылықтар алынады.
Жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар. Кім екендігіне қарамай,
әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық және басқа белгілерін есепке алмай барлық
адамдарға бірдей құнды болып келетін құндылықтар бар. Олар адамзат
тарихының дамуының барлық кезеңдерінде өмір сүрген, барлық халықтардың
өкілдері үшін құнды болып табылады. Бұл құндылықтарға мыналарды жатқызамыз:
шындық, сабырлық, игіліктілік, сұлулық, бірлік, тәуекел, ізгілік т.б
құндылықтар. Жоғарыда аталған құндылықтар мен басқаларын бір сөзбен
айтқанда, жалпы адамзаттық құндылықтар деп қарастыруға болады.
Ұлттық құндылықтарға белгілі бір жақты ұлт өкілдері құнды деп
есептейтіндер жатады. Олар да жалпы адамзаттық құндылықтар сияқты, өзінің
ұлтына тәнділігін қадірлейтіндер мен онысын мақтаныш ететіндер үшін құнды.
Ұлттық құндылықтарға отан, жер, туған жер, туған ошақ, халық, ұлттық тіл,
ұлттық мәдениет, дәстүрлер мен ғұрыптар жатады. Сонымен қоса, бұл тұлға
аралық қатынастар, шаруашылық және қолөнер аясының құндылықтарымен (ұллтық,
киім, тамақ) толтыруға болады. Жалпы адамзаттықа қарағанда, ұлттық
құндылықтар қатаң номиналды және нақты.
Адамның ішкі дүние қасиеттерімен рухани құндылықтарды үйлестіру, оның
өзіндік жетілуінің өзектерін немесе жан сұлулығы мен адамгершілік
дүниесінің өзара тығыз байланыстығын айтуға болады.
Рухани құндылықтар мақсаты - жеке адам мен қоғам игілігі. Яғни,
адамгершіліктің жоғарғы мәні.
Қоғамдық өмірде адамдардың қарым-қатынасы негізгі рухани жетілуі. Рухани
жетілудің көзі адамның өзін-өзі тануы мен өзін түсініп, өз орнын таба
білуінде. Ол үшін, әлеуметтік-мәдени ортада адамның қалыптасуына жағдай
жасалынып, адамның рухани дамуының мүмкіндігі айқындалуы қажет.
Қазіргі кезеңдерде, рухани дамудың негізін материалдық даму деп
түсінетіндер бар. Материалдық жағдайдың жақсы болуы дамудың жемісі деп
танитыңдар өте көп.
Осындай ұғымдар негізінде руханилық сияқты таным-түсініктер қоғамдық
өмірдің өзекті мәселесі ретінде қаратылмайтыны анық. Адамның өзіндік
қасиеті оның руханилығында дейтін болсақ, онда оның тіршілігінің мәніде сол
адамгершілік құндылықтарында емес пе?! Қоғамдық өмірдің де ең басты мазмұны
- рухани дүние қатысында.
Рухани құндылықтар қоғамдағы өмір сүру үйлесімділігі, онымен тұтастығы.
Қоғамдағы үйлесімділік тұтастығын адам парасаттылық негіздерін сезініп,
онымен біте қайнасқан ерекшелік күйге енуін айтуға болады. Адам өзінің
парасаттылық деңгейін ұғынуы, оны айналасындағы қарым-қатынас көрінісінен
сезіну арқылы шынайы руханилық түрін анықтай алады. Адам өзін ерекше
жаратылыс көрінісі ретінде өзін-өзі танып-түсінгенде, өзін Адам сабақтасқан
руханилықты сезінеді. Мұндай үйлесімділікті бар болмысынмен сезіну ғана
жанды ерекше күйге бөлейді.
Қазақ халқының ең басты рухани құндылық үлгісі саналатын көптеген ұғымдық
таным - түсініктерде адамгершілік, әдептілік тұрғысынан қарау, халық
даналығының көрінісі. Дүниеге рухани құндылықтар тұрғысынан көз жіберіп
талдау жасау, өмірлік қағида принциптерін ұсынудың маңыздылығын ұқтырады.
Қазақ халқының данасы Абай ұлттық ойлау дүниесінің терең сырын танытатын
қара сөздерінде халықтың дүние танымының маңызы да мәнді қағидаларына
ерекше тоқталып тұжырымдар жасайды.
Халықтың өмір сүруі ондағы рухани құндылықтар дүниесі, адами түсініктерге
негіз болған қағидалар халық менталитетінің ерекшелігін анықтап, өмірді
реттеп, қалыптастырудағы негізгі мақсаттарының бірінен саналған.
Сондықтан да, рухани құндылықтар өзектері адамгершілік қағидаларының
өлшемі екенін ұмытпағанымыз жөн болар.
Рухы күшті халықтың болашағы жарқын - деген жарқын қазақ жазушысы
Ғ.Мүсірепов. Ұлттың рухын, жастар түсініп бағалауы керек сонда ғана рухани
құндылығымыз жүзеге асады.
Рухани қажеттілік-адамның жеке тұлғалық, шығармашылық-тәлімдік және
мәдени әлеуметтік қажетін қанағаттандыратын құндылықтарға ынталық. Құндылық-
жеке адам үшін болмыстың бір белгілі көрінісінің маңызы.
Руханилық – ізгі ақылдың шешімі, ізгі жүрек әмірі, ізгі сезім, махаббат
пен жанашырлықтың саналы және санадан тыс әрекеттерден көрінуі. Руханилық-
жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші. Руханилықтың негізінде адамның
мінез-құлқы қалыптасады ар-ұят, өзін-өзі бағалау және адамгершілік
сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Ал махаббат
адамның мінез-құлқына рух береді оны өзгертеді, шығармашылық әректтерге
жетелейді.
Еліміздің алға қойып отырған мақсаты – рухани-мәдениетін дамыту, отандық
мәдениетті қалыптастыру. Қазақ елінің бірлігі, азаматтығы - іс-әрекетінің
сан салалы қызметі мен рухани мұрасының басты өзегі, желісі, бағыт-бағдары
және міні. Еліміздің алдындағы мақсатының басты және негізгі нысаны – елдің
бірлігі. Құндылықтар қадірін біліп, онымен амал істеу, оның қасиеттілігінің
белгісі. Ал жеке тұлға құндылықтарының ішіндегі алғашқы құндылықтардың
бірі ол-адамдардың бір-біріне деген сәлемі.
1.2. Сәлем мен сабырдың жеке тұлғаға әсері
Алдымен, адамшылық - сәлемдесуден басталады. Сәлемдесу – тұңғыш рет
немесе араға белгілі уақыт салып кездескен таныс және бейтаныс адамдардың
дәстүрлі сөз, ишара не дене қыймылы арқылы бір – біріне жақындық ниет,
ілтипат білдіріп жылы шырай танытуы.
Сәлем – араптың тыныштық, бейбітшілік мағынасындағы ассалам - сөзінің
тілімізде фонетикалық өзгеріске түсіп, қалыптасқан түрі. Мұсылмандар бір –
бірімен осы сөзді қолданып амандасады. Сәлем – ішкі, сыртқы ауру -
бәлелерден аман - сау, болу деген мағынаны да береді.
Сәләм – Аллаһтың есімі. Ұлы Аллаһ Тағала Құран Кәрімде былай баяндауда:
Ол сондай Аллаһ, Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Ол патша; Құддыс; Сәләм.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай дұға қылатын: Ей, Аллаһым! Сен Сәләмсің,
Сәләм (Амандық, есендік) жалғыз сенде. Ей құрметпен Ұлық иесі. Сен не деген
Ұлықсың. [46., 547 б]
Ибн Арабидің көзқарасы бойынша:
Сәлем – ешбір кемшілік айыбы болмаған және мұндай нәрселерден ұзақ болған
деген мағыналарда.
Сәлем – тыныштық пен аман-есендік иесі деген мағынаны береді. Яғни,
жәннаттағы құлдарына амандық, бейбітшілік, бақыт пен тыныштық және көңіл
тыныштығын беруші.
Сәлем – Жаратылысты қараңғалықтан құтқарған деген мағынаны білдіруде.
Ибн Кәсир бұл жөнінде: Сәлем – затында, істерінде және сипаттарында
толық болуының арқасында, әр түрлі кемшіліктен, айып пен кем-кетіктен аман
болған - деген мағынада.
Ибн Қаййум: Сәлем сөзінің мағынасы жамандық және кемшілік, айыптардан
ұзақ болу, олардан құтылу және есендікке қауышу. Сәлем сөзінен тараған
және түбірі осы сөзге негіз болатын әр бір сөз осы мағынаның төңірегінде
өрбиді. Араб тіліндегі Сәлләмакаллаһу (Аллаһ сені құтқарсын) ал, Сәлләма
фуланун мин шарри (пәленше жамандықтан құтылды) деген сияқты сөйлемдерде
осындай мағынада қолданылған. Момындардың дұғаларындағы Рабби сәллим
немесе Аллаһумма саллим (Раббым Аллаһым құтқар, амандық пен есендікке
қауыштыр) деп, дұға етулері осы мағынада. Ал, Құрандағы Зумер сүресінің 29
аятында баяндалатын сәләм сөзі жалғыз тек біреуіне тиісті болу, басқалардың
ортақтығы болмау деген мағыналарда қолданылған. [7., 47 б]
Сәлем – адамдардың өз араларында тілдерінен, қолдарынан, бір-біріне зиян
бермей аман болулары.
Сәләм - соғыстың антонимі болған бейбітшілік немесе ұрыстың кері мағынасы
болған келісім, - деген мағынаны да береді. Төмендегі аятта осы мағынада
қолданылған.
Егер олар келісімге бет бұрса, сенде олармен келіс және Аллаһқа тәуекел
ет. Себебі, келісім арқылы ұрысқан, соғысқан немесе қырылысқан жақтардың
әрбірі бір-біріне деген азап, жәбір, қиыншылық пен қан төгістен құтылып,
жандары жай табады.
Және фис салим тіркесіндегі, сәлем - таза, мықты, кек пен жамандықтан
пәк, таза жүрек деген мағынада. Ал негізгі мағынасы, жүректі жалғыз Аллаһқа
тапсыру, Аллаһтан басқа ешбір нәрсені ол жерде ұялатпау. Осылайша жүрек
күпірліктен, кек, көре алмаушылықтан т.б күнә істердің ластығынан және де,
Аллаһқа қарсы шығу сезімінен аман болғандықтан таза жүрек болып есептеледі.
Осылайша шынайлығымен дүрыстылығымен Аллаһ жолында жүреді және онымен тығыз
байланыста болады. Соңында қиямет күні Алланың азабынан құтылып, сыйына
бөленеді.
Ислам сөзінің өзі осы сөзден түреп түрленеді. Өйткені, Ислам шынайы
Аллаһқа берілу, оған мойынсұну деген мағынаны береді. Мұсылман - серік
қосу мен күпірліктің жаманшылығынан арылып, толық Аллаһқа берілген кісі. Ол
толығымен бүтіндей егесінің әмірінде болған, басқа егесі болмаған бір құл
тәрізді, сондықтан ұлы Аллаһ, жалғыз Раббысына сенген және оған
мойынсұнғанмен, бірнеше егесі болғандардың мысалын Құран Кәрімнің аятында
былай келтіруде:
Аллаһ бір мысал келтірді: Өзара түсінісе, шығыса алмаған ортақтардың
меншігіндегі біреумен, бір адамның меншігіндегі біреу; мысалдағы, екеуі тең
бе?. Барлық мақтау Аллаһқа лайық.
Аллаһтың Сәлем сипатымен сипатталуы. Аллаһтың бұл сипатқа барлық нәрседен
де лайық болғандығы. Аллаһ бұл есімдерің бірнешеуіне лайық. Себебі, әртүрлі
кемшілік пен айыптартан ұзақ. Ешбір кемшілігі жоқ. Ол толығымен Сәлем. Ал
жаратылғандардың бұл сипаты шектеулі. Аллаһ үшін, бұл есіммен сипатта,
сондай-ақ, басқа сипатармен есімдерінде шектеу жоқ. Оның бүткіл есімдері
мен сипаттары шектеусіз сансыз мағынаны береді. Оның сипаттары мен есімдері
әртүрлі; кемшілік пен қиялдан ұзақ. Аллаһтың құлдары арасында сәлемді жаю,
бұл Исламның үгіттеген амалдарының бірі. [6., 54 б]
Тегінде, әдеп, адамшылық - амандасудан басталады. Адам баласының рухани
тарихында қолы жеткен зор игілігі – сәлемдесу. Оның шарапаты мен кереметі
сонда - адамзат әдебінің қалыптасуында, жұмыр басты пенделердің бір –
біріне жылы мейір мен кең пейіл көрсетуінде, достықты, өзара жақындықты
бейнелеуде аса зор маңызға ие. Бұл жөнінде Аллаһтың Елшісі болған
пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у) былай деген:
Кісіде үш ерекшеліктің болуы, бауырының сүйіспеншілігін арттырады.
Бұлар: жолыққанда сәлем беру, мәжілісте отыру үшін орын ашып беру, ең
сүйкімді есімімен шақыру.
Ислам дінінде сәлемдесу әдептіліктің ең үлкені деп үйретіледі. Ислам
адамдардың бір – бірімен жолыққанда және айырылғанда да, бір – біріне сәлем
берулерін әмір етеді.
Сендердің бірің жиынға келсе, ондағыларға сәлем берсін. Кететін болса да
сәлем берсін. Себебі, бірінші сәлемдесудің міндеттілігі екінші
сәлемдесуден артық емес.
Түсініктеме: ... .бірінші сәлемдесудің міндеттілігі екінші сәлемдесуден
артық емес, яғни, екі жағдайда да сәлемдесудің маңызы зор.
Бұл хадисті Әбу Һурайрадан (р.а) Имам Әбу Дауд және Имам Тирмизи риуаят
етті. [7., 91 б]
Бұл сәлемдесу мәдени қоғамның дамығанының бірден бір көрінісі. Өйткені,
жүректерде бір – біріне деген сүйіспеншілік сезімін арттырып бір – біріне
деген сенімділігімен қарым – қатынасын күшейтеді және адамдардың
бауырластығын арттырады. Құранда:
Егер сізге сәлем берілсе, (немесе амандасса) сіз оданда жақсысын
қайтарыңыз немесе дәл өзіндей қылып жауап беріңіз. Күмәнсіз Аллаһ, барлық
нәрсенің хабарын сұраушы.
Бұл аяттан біз сәлем берушінің сәлемін алу - Аллаһтың әмір еткен парызы
екенін білеміз. Ал сәлем беру болса, Пайғамбарымыздың бекіткен сүннеті
болып табылады. Сәлемді алғанда дәл солай немесе артығырақ қылып
қайтаруымыз керек. Аллаһ Тағала алғашқы Адам атаны жаратқанда сәлемдесу
әдебін үйреткен. Пайғамбарымыз (с.а.у.):
Аллаһ Адам Атаны (а.с.) бойын алпыс шынтақ етіп жаратты. Жаратқан соң
бір топ періштелерге сілтеп, Адамға ғ.с. : Анау періштелерге барып, сәлем
бер де, олардың саған не деп жауап беретінін тыңда. Сол сәлемдескендерің
сенің және сенің ұрпағыңның сәлемдесу үлгісі болады - деп бұйырды. Сонда
Адам Ата (а.с.) періштелерге барып: Ассәләуму алайкум - деді. Оған
періштелер: Әс-сәламу ьалайкум уә рахматуллаһи - деп жауап берді.
Хадисті Әбу һурайрадан (р.л.ғ) Имам Бухари және Имам Муслим риуаят еттті.
[8., 52 б]
Сәлемдесу кезінде қаншалықты ізгі тілекпен, жақсылық тілеген сайын сауабы
көптігін Пайғамбарымыз төмендегі хадисте білдіруде:
Нәбиге (с.ғ.с) бір адам келіп: Әс-сәламу ьалайкум (Сіздерге Аллаһ
Тағаланың сәлемі болсын), - деді. Нәби (с.ғ.с) оған жауап берген соң ол
адам отырды. Нәби (с.ғ.с) : Он, - деп айтты. Осыдан соң екінші адам
келіп: Әс-сәламу ьалайкум уә раһматуллаһ (Сіздерге Аллаһ Тағаланың сәлемі
мен раһметі болсын) - деді. Нәби (с.ғ.с): оған жауап берген соң ол адам
отырды. Нәби (с.ғ.с): Жиырма -деді. Осыдан соң үшінші адам келіп: Әс-
сәламу ьалайкум уә раһматуллаһ уә бәрәкатүһ (Сіздерге Аллаһ Тағаланың
сәлемі, раһметі мен берекеті болсын) - деді. Нәби (с.ғ.с.) оған да жауап
берген соң ол адам да отырды. Нәби (с.ғ.с) : Отыз, - деп айтты.
Түсініктеме: Он,- яғни, бірінші келген адамның: Әс-сәламу ьалейкум, -
деп сәлемдескені үшін он сауап. Жиырма, - яғни, екінші келген адамның:
Әс-сәламу ьалейкум уә рахматул-лаһ, - деп сәлемдескені үшін жиырма сауап.
Отыз, - яғни, үшінші келген адамның: Әс- сәләму ьәлай-кум уә
рахматуллаһи уә бараәтуһ, - деп сәлемдескені үшін отыз сауап.
Пайғамбарымыз (с.а.у.) Әбу Һурайрадан риуаят етілген төмендегі хадисте
сәлемге ерекше мән беруде.
Жаным, өте құдыретті Аллаһқа ант етемін. Иман етпейінше жәннатқа кіре
алмайсыздар. Бір-біріңізді сүймейінше (толық) иман еткен болып
саналмайсыздар. Егер орындасаңыздар бір – біріңізді сүйетін істі білдірейін
бе? Араларыңызда сәлемді көбейтіңіздер, яғни жайыңыздар.
Сәлемнің қоғамдағы және дініміздегі орны ерекше және өте маңызды. Өмір
иіріміндегі қиын асулар адамдардың бір-біріне деген сәлемдері арқылы ғана
жеңілденеді.
Ислам діні мұсылман қоғамына әрбір салада басқаларынан айрықша, өзгеше
өзіне ғана тән ерекшеліктерімен заңдылықтар қойды. Қаншама кезеңдерде
қоғамдағы мәдениет жаһанданудың құрығына ілініп, өзгеріске ұшырап жатса да,
Исламның принциптері мен құндылықтары ешқандай өзгеріске ұшырамайды да,
жоғалмайды ол мәңгі.
Осы Пайғамбарымыздың үйреткен сәлемі, Ислами жүйемен мұсылман қоғамының
өзіне ғана тән дәстүр. Сәлем берудің маңыздылығын оның жемісін көргенде
білеміз. Бір-біріне деген сүйіспеншілік, бауырластық, танымайтын кісілердің
танысуы, қоғамдағы субекттердің өзара қарым-қатынасының күшейуі тұрғысынан
сәлемнің алар орны ерекше екендігі даусыз.
Сәлемдесудің түп негізі жылы шырай, кішіпейілділік екенін ұмытпаған жөн.
Сәлем - ізгі тілек, ықылас, пейіл көрсете отырып адамдардың бір – біріне
шын ықыласын білдіру араларында көңіл жақындығы, жарастық нышанын оятатынын
білуіміз керек. Сәлемді селқос қабылдау, қолының ұшын ғана беріп, кекірею,
жақтырмаған кейіп таныту – инабатсыздық, ожар - тәкаппарлықтың белгісі, оны
дініміз парасатсыздыққа, көргенсіздікке балайды. Шынында да, ашық қабақпен,
күлімсіреп берген сәлем адамның жан дүниесін жадыратып, әлгі көрініс көпке
дейін көңілдендіріп, жадында жүрмей ме? [4., 59 б]
Сәлемдесу - ол адамдардың бір-бірінің қадірін түсініп, бағалай білуі.
Сәлемдесу кең етек жайған қоғамда, дүниедегі ең құнды жаратылыс болған адам
баласы бір-біріне сүйеу болып, көңілді, қуанышты, жылы жүзді болады. Ал
бірін- бірі адам санатына қоспайтын қоғам ашулы, көңілсіз, құрметсіз
болады.
Пайғамбарымыз (с.а.у.) сәлемге немқұрайлы қараушылардың ең әлсіз адамдар
екендігін білдірген.
Адамдардың ең әлсізі –дұғаға әлсіздік еткені (яғни, қажетін Аллаһ
Тағаладан тілеу ісіне селқос қарағаны). Адамдардың ең сараңы-сәлемге
сараңдық еткені.
(Хадисті Әбу Һурайрадан (р.л. ғ.) Имам Табарони және Имам Бәйһақи риуаят
етті.)
Адам баласы қашанда тыныш - бейбіт, басы аман, бауыры бүтін, бір –бірімен
тату –тәтті, сыйласып, өмір сүруді аңсап, армандаған. Оның негізін
сәлемдесу әдебі салған. Мұсылмандар бір ағаштың бұтақтары негіздес. Олар
Ислам атты ортақ тектен, тамырдан өсіп-өніп, ұқсас тәрбие көріп, бірдей
азықпен қоректендірілген. Осы себептен мұсылмандар кездескенде хал-аһуал
сұрасудан бұрын сәлемдесуі әдептептілік міндет болып табылады. Сәлемдесудің
негізін-жылы шырай мен кішіпейілділік құрайды. Біз мұсылманның: Сізге
Аллаһтан есендік тілеймін!, - деген ұғымды білдіретін (ас-саламун алейкум)
сөзіне қайтарылған: Біз де Сізге Аллаһтан амандық тілейміз! - деген
мағынадағы (уа алейкумус-салам) ізгі тілегімен көңіл жақындығы және
жарастық нышанын білеміз. Бұл жөнінде қасиетті Құран Кәрімде:
Әй мүминдер!. Өз үйлеріңнен басқа үйге рұқсат алмайынша, әрі үй иесіне
сәлем бермейінше кірмеңдер. Бұл сендер үшін қайырлы. Әрине түсінесіңдер.
Егер үйде ешкім таппасаңдар, өздеріне рұқсат бермейінше кірмеңіздер. Егер
сендерге: Қайтыңыздар делінсе, онда қайтыңдар. Бұл сендер үшін жақсырақ.
Аллаһ не істегендеріңді жақсы біледі - делінген. (Нұр сүресі – 27 28
аяттарында).
Бұл аяттардың бізге әмір еткен бұйрықтарына көз жүгіртсек, әрбір адам
баласы өз үйінен бөтен қандайда бір үйге сәлем беріп, рұқсат сұрамастан
кіруге болмайтындығын, онымен қоса үйден рұқсат берілмесе немесе кері
оралуын қаласа, қайту керектігін талап етуде. Бұл талаптарды жақсылап ойлап
қарасақ, адам баласы үшін, өте үлкен сабақ пен пайда, қоғам мен мемлекет
үшін тыныштықтың қайнар көзі жатқанын байқаймыз. Пайғамбарымыз бұл жөнінде:
Рұқсат сұрау үш рет. Рұқсат берсе, кіресің бермесе кері қайтасың және
Сеһл бин Саьдтан: Рұқсат сұрау, көздің (үй кемшіліктерін көрмеуі үшін)
шарт қылынды.
Бұл бұйрықтардан төмендегідей міндеттерді шығарамыз.
1. Рұқсатсыз бөтен үйге кірмеу.
2. Үйге кіргенде үй халқына сәлем беру.
3. Үйде ешкім болмаса немесе кіруге рұқсат берілмесе, кері қайту.
Бұл аяттың түсу себебі, Адии бин Сабиттің риуаятына қарағанымызда,
ансардан болған бір әйел кісі Пайғамбарымызға келіп: Ей Аллаһтың елшісі,
мен кей кездерде ыңғайсыз күйге түскен кезімде, тіпті әкемнің немесе
баламның көзіне түскім келмейді, ал сондай кездерде айдаладағы кісілер
кіріп қалады - деген шағымына байланысты осы аят түскен. [25., 158 б]
Пайғамбарымыз бұл жөнінде мына бір хадистері бар.
Расулуллаһ (с.ғ.с.) маған: “Ей, балам! Үйіңе кіргеніңде үй-ішіңе сәлем
бер. Сенің сәлемдескенің өзіңе және үй-ішіңе Аллаһ Тағаланың берекесін алып
келеді” - деп айтты.
Хадисті Әнас ибн Маликтен (р.л.ғ) Имам Әбу Дауд риуаят етті.
Бір адам: Я, Расулуллаһ (с.ғ.с ) Исламдағы ең жақсы амал қандай?, -
деп, сұрағанда Расулуллаһ: Мұқтажды тамақтандырың және танысаң да,
танымасаңда кездескенмен сәлемдесуің, - деп жауап берді.
Исламға тән сәлем беру мәдениеті қазақ мақалдарында да жиі кездеседі:
Әдепті елдің баласы
Алыстан сәлем береді
Хадистен:
– Әфшус-сәләәмә бәйнәкум, Өз араларыңда сәлемді жайыңдар, яғни
сәлемдесіңдер.
Сәлемдесудің мәні, ең алдымен бетпе – бет ұшырасқан сәтте болатын тоң -
торыс үнсіздік, ыңғайсыздық пен жатырқаушылық, салқындық кедергісін
жойып, бір – бірінің кейіп - кескінін тану, болмысын байқау, өзіне деген
көңіл ауанын білу және тілек арқылы өзінің қалауын (ниетін ) ұқтыру: бір-
бірінің аман- саулығын сұрасу, өздерінің аман- есен дидарласып
тұрғандарына қуанып, шүкіршілігін жасау, ниеттерінің ақ – адал, таза
екенін білдіру. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) сәлемге өте қатты көңіл
бөлгендігін төмендегі хадистен байқаймыз.
Сендердің біреуің бауырымен кездессе, онымен сәлемдесін. Бірге кетіп
бара жатып, араларын тал, дуал немесе тас бөлсе, оны айналып өткен соң
қайта сәлемдессін.
Түсіндірме: Адамдардың бір – біріне жақсылық тілеуі, барлық халықта
әдептілік нышаны болып табылады. Мұсылмандық сәлемдесу үлгісі – жай ғана
сәлемдесу емес, бұл сәлемдесіп жатқан адамға тіршілігінде, әрбір ісінде
Аллаһ Тағаладан есендік, адамдық тілеу болып табылады. Адам баласы үшін
адамдықтан артық не нәрсе бар? Әрі, ... араларын тал, дуал немесе тас
бөлсе, оны айналып өткеннен соң... жылы шыраймен қарап, оған Аллаһ
Тағаланың амандығы қайта тілеуден артық дұға бар ма?. Жалпы, Расулуллаһтың
(с.ғ.с.) қайта сәлемдессін деген сөзі, мүмкіншілігінше Аллаһ Тағаланың
рахметін тілесін деген мағананы білдіреді.
(Хадисті Әбу Һурайрадан (р.л.ғ.) Имам Дауд риуаят еткен)
Орта Азиядағы туысқан түркі халықтар, барлық мұсылман елдеріндегідей,
Ассалаумағалейкум деген араб сөзімен амандасады, оның мағынасы Сізге
тыныштық тілеймін дегенді білдіреді. Оған жауап, яғни сәлемді алу ретінде
айтылатын Уағалейкумассалам - Сізге де тыныштық тілеймін деген сөз.
Одан кейін барып: Үй ішіңіз, мал-жаныңыз аман ба?. Денсаулығыңыз жақсы
ма? - деген сияқты хал-жағдайды білісу, жай, жөн сұрасу рәсімі жалғасады.
Әдетте, амандық – есендік сұрасудан пайда болған амандасу әдептерінің
бірі - қолмен ишарат ету, белгі беру. Дүние жүзіндегі сан алуан халықтардың
сәлемдесуі де, түрлі – түрлі болып келеді. Ауғандар алдымен қолын
маңдайларына тигізіп, иіліп, ізет жасап амандасады екен. Олары – басымыз
аман болсын дегендері. Франсуздар бір-бірінің маңдайынан сүйіп амандасады.
Сәлемдесуден кейін хал-ахуал сұрасу да әдептілікке, көрегенділікке,
естілікке жатады. [12., 152 б]
Қазақтың халық педагогикасында сәлем беру мен сәлем жасауға ерекше мән
беріледі. Өйткені бұл әрекеттер ізеттілікте, имандылықты, инабаттылықты,
мәдениетті үйретеді. Сәлемдесу о заманнан құдайшылық, имандылық, кісілік
нышаны ретінде түсініліп, қабылданған. Сондықтан, халқымызда қолданыста
бар: сәлемі түзу, сәлемнен кеткен жоқ сияқты сөздер татулықты, ағайын
арасының бұзылмағанын білдіреді.
Сәлем беру, мүминдердің бір-біріне деген ізгі - тілегімен дуасы және
жақсылығы, сонымен қатар сәлем беру адамдардың бір-бірін сүйе білуі мен дос
болуы арқылы бір-біріне: сен менің алдымдасың, сен менімен біргесің,
себебі сен адамзат баласысың - деген түсіністік ретінде қабылданады.
Мұсылмандар бір-бірімен кездескенде қол алысып амандасады. Бұл жайлы
пайғамбарымыздың хадис шерифінде былай делінген:
Ұшырасқан кісілер қол алысып сәлемдессе, кездескеніне шүкіршілік етсе,
Аллаһ Тағаладан тілеген тілегі қабыл болады, күнәлары кешіріледі.
Екі мұсылман кездесіп қол алысатын болса, олардың күнәлары екеуі
айрылысудан бұрын кешіріледі
Ертеде ауыл сыртында отырған қарияға ат үстінде келе жатқан жасы кіші
жолаушы аттан түсіп ардақтап сәлем беретін. Егер қарт адам жолықса, оны
таныса да, танымаса да сәлем беру – жасы кішінің адамгершілік міндеті.
Пайғамбарымыздың бір хадисінде былай деген:
Бір-біріңізбен сәлемдесіп жүріңіздер. Өз ара дос болыңыздар, сонда бір-
біріңізге деген мейірімдеріңіз асады.
Ислам дінінде сәлемдесу әдептіліктің ең үлкені деп үйретіледі.
Халықта мынадай нақыл сөз бар: Ананың сүтімен бармаған, сиырдың сүтімен
бармайды. Қандай тамаша айтылған сөз! Мынау әкемнің көзі еді, деп айтуға
жарамаған бала әкесін сыйлап жарытпайды. Ел ішінде әкесінің көзін көрген
үлкендерді арнайы тақтап немесе іздеп сәлем беруі – үлкен көрегенділік.
Қазақта: Әкең өлсе өлсін, әкеңді көрген қалсын дейтін сөз бар. Олар
танығандығынан сыйлап: Мынау біздің кешегі пәленшенің ұрпағы емес пе?
дейді. Олай деген үлкендерді төбеге көтеру аз. Бұл туралы пайғамбарымыз
(с.а.с.) - нің хадисінде әкенің достығын сақта, оны үзбе. Олай етпесең
Аллаһ Тағала сенің нұрыңды өшіріп қияды. Осы тәрбиені бойына сіңірген
Абдулла бин Омар (р.а.) көпшілікпен тұрғанда бір бәдәуи сәлем берді.
Абдулла ибн Омар басындағы сәлдені шешіп ұсынып, әлі қызметшісіне үйдегі
есегін оған беріп жіберуге бұйырды. Сонда жанында тұрғандарының бірі: Оған
екі дирһам берсеңіз жетпес пе еді? - деді. Оның ойынша бәдәуиге садақа
беріп жатыр деп түсінген болатын. Сонда ибн Омар: Ол әкемнің досы еді.
Пайғамбардан әкеңнің достығын сақта деген сөзін естігенмін. Мен әкем үшін
беріп жатырмын - деп жауап берді. [29., 123 б]
Әл –Барра ибн Әдибтың (р.а.) айтуынша Пайғамбырымыз (с.а.у.) бізге жеті
нәрсені: Науқастың көңілін сұрауды, жаназаға қатысуды, түшкіргенде саулық
тілеуді, әлсізге көмектесуді, езілгенге жақтасуды, сәлемдесуді һәм антқа
адал болуды бұйырған.
Көпшілікке сәлем беруші олардың арасында өзінің суқаны сүймейтін немесе
түс шайысып қалған кісісі болған жағдайда да, онысын басқаға сездірмей
ашық, айқын дауыспен сәлемдесуі керек. Сондай-ақ, топ адамның ішінен
танитын немесе атақты – абыройлы деген бір – екеуімен ғана алалап,
сәлемдесіп, қол алысу – барып тұрған әдепсіздік. Бұл сәлем берілген
адамдардың өзін ыңғайсыз жағдайда қалдырады да, сәлем берілмегендер үшін
ашықтан-ашық қорлауы болып табылады.
Әбу Иман (р.а.) пайғамбарымыздан (с.а.у.):
- Ия, Расулуллаһ екі кісі кездескенде қайсысы алғаш сәлемдесуі керек -
деп сұрапты. Сонда:
- Кімнің Аллаһ Тағала алдында қадірі мол болса, сол біріші амандасады -
деген жауап алады.
Әбу Талһа Зейд ибни .Жеһи (р.а.) былай дейді:
Біз көшенің басында үйлердің алдында сөйлесіп отыр едік. Бір кезде
пайғамбарымыз (с.а.у.) келді де:
Сіздерге не болды, мынадай көшеде отырып, қане бұл жерлерде отырмаңдар
- дегенде, біз: Біз бұл жерде жәй, сөйлесіп отырмыз - дедік.
Пайғамбарымыз айтты: Егер отырудан бас тартпасаңыздар, ең болмаса көшенің
хаққысын беріңдер. Бұл хаққы көзді харамнан тыю, сәлем алу және әдемі
сөздер сөйлеу - деп жауап қайтарды.
Бұл хадистен адам баласына берілетін тәрбие, көше бойына отырудан
ұзақтату, себебі көше бойында топырлап жиналып отыру, өтушілерді
ыңғайсыздықпен қорқынышқа салса, отырушыларды түрлі бәлелермен күнә істерге
итермелейтіні сөзсіз. Яғни, өтуші әйел кісілерге шаһуат көзімен қарау,
өтушілердің арқасынан өсектеп, жаман сөз сөйлеу, мазақтау, келеке қылу,
арқасынан күлу т.б. ал көшеде отыру қажеттіліктен туындаса, онда көше
әдебіне мойынсұнулары тиіс. Яғни, көзді харам нәрселерден сақтау, батысқа
еліктеген мына заманымызда әйел баласының құлын мүшелерін тырыстырып киіп
алған шалбарлары мен мата жетпей қалған сәндік киімдеріне көз салмау, сәлем
берсе сәлемін алу, бос өсектермен қырсық сөздерден аулақ болып, жақсы сөз
сөйлеу.
Сәлем беру садақаның бір түрі болып саналады. Әбу Зарр (р.а) дан:
Әрбір іс мұсылманға сауап болып жазылады. Күлімдеп, жымиып сәлемдесудің
өзі де сауап істерден.
Әбу Һурайра (р.а..) дың риуаятына қарағанда:
Бір мүминнің дін бауырын үш күннен артық бас тартып өкпелесуі адал емес.
Үш күн өткеннен кейін онымен кездесіп сәлем берсін. Егер сәлемнін алса,
екеуіде сауапқа ортақ болады. Егер сәлемін алмаса алмаған адам күнәға
батады. Сәлем берген адам өкпелесу хақынан шыққан болып есептеледі. [28.,
45 б]
Бану Амир тайпасынан болған бір адам Набидің (с.ғ.с.) үйіне барды. Нәби
(с.ғ.с) сол уақытта үйінде болатын. Әлгі адам кіруге рұқсат сұрап: Кірсем
рұқсат па?, - деп сұрады. Нәби (с.ғ.с) қызметшісіне: Анау адамға барып,
оған кіру үшін қалай рұқсат сұрайтынын үйрет. Алдымен Ас-саламу алейкум
(яғни,сәлемдесіп) десін, кейін: Кірсем рұқсат па?, - деп айтсын, - деп
айтты. Мұны естіген адам: Ас-саламу алейкум деп, кейін: Кірсем рұқсат
па? ,- деп сұрады. Осыдан соң Нәби (с.ғ.с) оған кіруге рұқсат етті.
Хадисті Рибғи ибн Хираштан Имам Әбу Дауд риуаят етті.
Сәлемдесу мұсылмандар арасында сүйіспешілікпен достық сезімдерін
нығайтады. Сәлем берген адам, сәлем алғаннан жоғары саналады. Қандай да бір
қоғамда адамдар бір-біріне сәлем бермей тоң-теріс мінез танытатын болса,
және ол қоғам арсында қаншалықты мәдениет, технология, ғылым және экономика
дамудың шыңына жеткен күннің өзінде, ол қоғам үшін жердің қаншалықты
кеңдігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ФИЛОСОФИЯ ЖӘНЕ САЯСАТТАНУ ФАКУЛЬТЕТІНІҢ МАГИСТРАТУРАСЫ
Философия және ғылым методологиясы кафедрасы
Ислам дiнiнің әлеуметтік құндылықтары
Орындаушы
2 курс магистрант _____________
Бекбенбетов С.Б.
Ғылыми жетекші
Филос.ғ.к., доцент ______________
Затов Қ.А.
Қорғауға жіберілді:
Философия және ғылым методологиясы
кафедрасының меңгерушісі,
философия ғылымдарының докторы,
профессор
______________
Байтенова Н.Ж.
Алматы, 2008
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. Жеке тұлғалық
құндылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ..5
1.1. Құндылықтар жайында жалпы
мағлұмат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2. Сәлем мен сабырдың жеке тұлғаға
әсері ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... 11
1.3. Тұлғаның кемелденуінде тәуекел мен шыншылдықтың
орны ... ... ... ... ... .44
2. Отбасылық
құндылықтар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... 76
2.1. Ерлі - зайыптылардың бір-біріне деген
міндеттері ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... 76
2.2. Баланың ата-ана алдындағы
міндеті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..88
3. Іскерлік қарым-қатынас
құндылықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...98
3.1. Тұтыну мен өндіру
құндылығы ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ..98
3.2. Іскерлік қарым-қатынаста өсім
тыйымы ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...102
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..115
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
118
Кіріспе
Тақырыпты зерттеудің объектісі
Бұл ғылыми жұмыстың зерттейтін басты объектілері – жалпы құндылықтар
жайында мағлұмат беру, Ислам дінінің қоғам мен жеке тұлғаға беретін маңызы,
діни құндылықтардың адам өміріндегі орны мен ролі және де құндылықтардың
қоғамға тигізер пайдалары мен мән-жайы. Адамзат өркениетінің адамгершілік
сана деңгейлері мен ұстанатын құндылықтар жүйесіндегі сапалық қасиеттер,
олардың қоғам дамуына ықпалы сипатталады. Жеке тұлғалық құндылықпен
отбасылық құндылықтың қоғамдағы орны. Іскерлік қарым – қатынаста тұтұну мен
өндірудің маңыздылығы және өсім тыйымы жөнінде баяндалады.
Зерттеудің мақсаты мен міндеті
Қоғамдағы адамдар арасындағы сүйіспеншілік, бауырластық, бір-біріне деген
сенімділікті арттыратын басты құндылықтарды зерттеп, олардың іске асуын
халыққа негізгі дәлелдерімен ұсыну. Сонымен қатар, Ислам дінінің ұмытылған
кейбір міндеттерін жаңғыртып, көпшіліктің назарына ұсыну. Бұған қоса, сәлем
мен сабыр, тәуекел мен шыншылдық сияқты жеке тұлға өміріндегі ең басты
құндылықтарды нақты дәлелдер арқылы ашып беру. Қоғамымыздағы отбасылық
өмірде белең алып бара жатқан, ата – ананы сыйламау, шаңырақтың шайқалуы
сияқты келеңсіз жағдайларды Ислами тұрғыдан қарастырып, мұндай жәйттарға
жол бермеу.
Жұмыстың ғылыми жаңалылығы
1. Осы тақырып еліміз Қазақстанда айтарлықтай зерттелмеген сыңайлы.
Бұрынғы әдеби қайнар-көздер басқа дереккөздеріне сүйеніп жазылған болса,
біз жұмысымызды Исламның діни қайнар-көздеріне, құнды әдебиеттеріне,
әсіресе, Құран Кәрім, Хадис Шәриф және де ғалымдардың ұлағатты сөздері мен
құнды еңбектеріне назар аудара отырып, шама-шарқымызша талқыладық.
2. Біз бұл жұмысымызда Исламның негізгі құндылықтарының кейбіреулеріне
тереңінен тоқталып, пікір-көзқарастарымызды аят-хадистермен толықтырып
кеттік. Сонымен қатар, замандас ғұламалардың көзқарастарынан да үзінділер
келтіре отырып, бұл жолдың өркендеп дамуы үшін қажетті әдістер мен нақты
дәлелдерді баяндадық.
3. Бұл ғылыми зерттеу жұмысы негізінен тек қана қазақ тілдік әдебиеттер
мен шектелместен, басқа да шеттілдік әдебиеттерден үзінділер мен пайдалы
деректер келтіріле отырып әзірленді. Атап айтар болсақ, араб тілдік, түрік
тілдік, орыс тілдік әдебиеттердің ішінен ең маңыздылары таңдалып алынып,
білімгер қауымның назарына ұсынылды.
4. Тұлғаның бойында рухани құндылығын қалыптастырудың теориялық-
тұжырымдамалық негіздері, шынайы құндылықтар жүйесі және оны
қалыптастырудың факторлары анықталды.
Ғылыми зерттеу жұмысының маңыздылығы
Бұл зерттеу жұмысымыздың ең басты маңыздылықтарына келер болсақ: ХХІ
ғасырдағы экономика мен технологияның қатты дамыған заманында, адамның
материалдық және рухани күшінің тепе-теңдігін қалпына келтіру, тек қана
заттық тұрғыдан күшеюді мақсат етпей, сондай-ақ рухани жақтан да алға
ұмтылуы керектігін ескерту. Адамның ішкі дүниесіндегі руһани құбылысының
табиғаты мен әрекеті ғылыми және герменевтикалық тұрғыдан жан-жақты
талдауды қажет етеді. Қоғамдағы қазіргі замандағы болып жатқан түбегейлі
өзгерістер, жаһандану үрдістері зерттеушілердің алдына теориялық және
практикалық маңызы бар жаңа міндеттер қойып отыр. Ғылыми-техникалық өрлеу
мен материалдық – экономикалық даму адам өміріне жеңілдік әкелумен қатар,
оны өзінің ішкі дүниесінен алыстатады да, өкінішке орай ол сыртқы дүние
мәселелерімен айналысуына әкеліп соқты. Қазіргі кезеңде адамға, оның
тағдырына немқұрайдылық әдеттегі іске айналып, біртіндеп адамдардың бір-
біріне жанашырлығы азайып, адамдардың қатыгезденуі, мейірімділіктің азаюы,
ата-аналар мен жастардың арасында түсініспеушіліктің орын алуын байқауға
болады. Рухани құндылықтардың құнсыздануы, адамгершілік қалыптарына теріс
көзқарастардың белең алуы, әділеттіліктің барлығына сенбеушілік, жеке
өмірлеріндегі мақсатсыздық, бей-берекетсіздік адамның көңілінің
мазасыздығына, моральдық адамгершілік деңгейінің төмендеуіне алып келуде.
Осы жағдайлар нәтижесінде адам әбігерге толы өмірдің бостан босқа өтуіне,
өмір ағысымен еріксіз жылжуға әдеттенген. Күнделікті күйбің тіршілік
жағдайында адам рухани жағынан даму мен ақыл-ойын жетілдіруге, әлемді
түсіне білуіне және оны тереңдетуге уақыт таппайды. Сондықтан да ол өмірдің
сұлулығын сезінбейді, айналасында болып жатқан оқиғалар туралы терең
ойланбайды, көпшілігі сары уайыммен, немесе шарасыздықпен тіршілік етеді.
Құндылықтар табиғатының құпиясын түсіну адамға жарқын көңілмен өмір сүріп,
еңбек етуге, өзін-өзі тануына, ішкі дағдарыстар жағдайында өзіндік бағыт-
бағдар, жол табуға және өзінің ішкі мүмкіншіліктерін жан-жақты ашуға
көмектеседі. Алайда бүгінгі таңда адам үшін өмірдің мәні құндылық ретінде
жойылып, оның материалдық игіліктерді жинақтау қамында жүру құбылыстарының
белең алып отырғандығын тағы да жасырып қалуға болмайды. Рухани
құндылықтардың рөлінің төмендеуі, адам ойының материалдық құндылықтарға
бағытталуы қоғамда қылмыстың, зорлық-зомбылықтың өсуіне жағдай жасады. Ал
бұл жағдай адамның үнемі қорқыныш жағдайында өмір сүруіне алып келді.
Қоғамымыздағы әрбір жеке тұлғаның бойына сәлем мен сабыр, тәуекел мен
шыншылдық сияқты ең негізгі құндылықтарды және отбасылық өмірдегі ерлі –
зайыптылардың құқықтары, ата –ана алдындағы перзенттің міндеті іскерлік
қарым – қатынас саласында тұтыну мен өндірудің маңыздылығын өз бойымызға
сіңдіріп қоғамның гүлденуіне үлес қосу.
1. Жеке тұлғалық құндылықтар
1.1. Құндылықтар жайында жалпы мағлұмат
Әлем өзінің байлығымен және алуан түрлілігімен ерекшеленеді. Құндылықтық
қатынас әрқашан да субьектінің бойында белгілі бір эмоцияларды – қуану,
сүйсіну, таңдану, табыну т.б туғызады.
Құндылықтар әлемі – сөздің кең мағынасында мәдениет әлемі, адамның рухани
әрекетінің саласы, тұлғаның рухани байлығы өлшемін білдіретін, оның
адамгершілік санасының, басымдылықтарының саласы.
Құндылықтың айқындамасы. Құндылықтар теориясы немесе аксиология (грек
тілінде axia - құндылық және logos - ілім) құндылықтар жаратылысы
туралы, оның нақтылықтағы орны мен құндылықтық әлемдегі құрылымы туралы
ілім.
Адамдар құндылық деп есептейтіннің бәрін негізінде құндылық дейміз.
Құндылық белгілі нәрсе, қымбат зат, қоғамдық құбылыс немесе адамдардың
ұстанымы мен идеялары, мәдени туындылары немесе табиғаттың сұлулығы болуы
мүмкін. Құндылық қолма-қол, бар, экзестенциалы, сонымен қоса ойда, зауықта,
нормативті идеал болуы мүмкін. Адамдар құндылыққа мақсат ретінде ұмтылады
немесе оған мақсатқа жететін құрал ретінде қарауы мүмкін. [3.,135б]
Құндылық идея немесе идеал (соның ішінде саяси), адамгершілік норма,
көркем шығарма сияқты норма, рухани өмір құбылыстары үшін жалпылай
жинақтаушы ұғым ретінде алға тартылады. Құндылықты жалпылама мағынада былай
айқындамалауға болады: Құндылық – белгілі бір тарихи қоғам адамдарына
немесе нағыздық, мақсат немесе идеал ретінде пайдалы және қажетті, табиғи
немесе қоғамдық құбылыстардың мәні (жақтары, қасиеттері). Бұл айқындамадан
құндылықтың тек бір ғана емес, әлі болмаған, болдыру үшін күресті қажет
ететін нәрсе екендігі көрінеді. Құндылық ұғымы дерліктей, игілік
ұғымына пара-пар. Бірақ құндылық пен игіліктің арасында айырма жоқ деуге
болмайды.
Қазіргі заман құндылықтардың тез өзгерістерге түсуімен, көптеген дәстүрлі
құнды түсүніктердің жойылуымен және бұрын мызғымас берік саналған дүниенің
құнсыздануымен, кесірінше белгісіз процестер мен құбылыстардың жоғарғы
деңгейге көтеріліп, құндылықтарға айналумен сипатталады.
Құндылықтар проблемасы қазіргі заманның өткір мәселелеріне жауап табу
мақсатында халық өзінің өткен тарихы мен мәдениеті қайда жете көзбен
қараған сәтте, яғни тарихының тоқырау дәуірінде міндетті түрде туындайды.
Құндылықтар - халық мәдениетінің түйіні, кез келген мәдениеттің іргетасы.
Құндылықтар жүйесінің болуы қажеті және сөзсіз, өйткені олар осынау күрделі
де өзгермелі әлемде бағдарлануға мүмкіндік береді.
Адам қалыптасуындағы дәстүрлі және жаңашылдық құндылықтарға тоқтала
отырып, ондағы рухани - адамгершілік құндылықтар - тұлғаның ішкі
құрылымының маңызды элементі болып табылады, ол тұлғаның әлеуметтік және
кемеліне келу деңгейін көрсетеді және ішкі құрылымның тұрақтылығын
қамтамасыз етеді, қоғамдық индивидтің мінін, адамның ішкі дүниесінің,
ақылының мінез-құлқының, санасының, ар-ожданының даму қалпын анықтайды,
тұлғаның адамилық деңгейін сипаттайды. Олар тұтастай алғанда қоғам мен
адам өмірінің шабыты - сезімдік жағын мазмұндық тұрғыдан толықтырады.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтары оқыту мен тәрбиелеудің үздіксіз
процессінде қалыптасатын адамгершілік рухани мұраттармен анықталады, яғни
тәрбиенің обьектісі, мақсаты бағытталған әсер ету обьектісі болып табылады.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтарды қалыптастыру процесінің мәні
мен мазмұны –тұлғаның эмоционалды, сезім, ақыл-ой және рациональды ауқымның
бірлігі мен үйлесімділігіне біртіндеп қол жеткізу. Ол адамның өмір сүру
салтына рухани – адамгершілік құндылықтардың барлық жиынтығын жүзеге асыру
мен жетілдіруге жағдай жасайтын эмоциональді түрде бастан кешкен және өзі
қабылдаған рухани бағдарлармен мінез-құлықтық этикалық нормаларды танып
білу жинақтауды, дамыуды жүзеге асыруға бағытталған.
Тұлғаның рухани-адамгершілік құндылықтары адам өмірінің өне бойында
қалыптасады, және өзгеріске түсіп отырады. Бірақ, оның қалыптасуы балғын
шақта белсенді түрде жүреді, бұл кезде тұлғаның алғашқы өзін-өзі тануы,
қоғамның құндылықтарын теориалық ұғынуы жүзге асады. Орта жаста адам
тұрақталған рухани-адамгершілік құндылықтар негізінде мейілінше әлеуметтік
сарп етумен, оларды жетілдіру және тереңдеумен сипатталады. Бұл жас кезеңде
де адам әлеуметтік кәсіби, отбасы мәдени өрістерде мейілінше дербестік
танытады. Негізгі қажеттіліктерді, дүние-танымды нақтылау және өзін өзі
бағалауды тұрақтау жүреді. Бұл жас өзіне барынша талап қойғыштықпен
ерекшеленеді. Кәрілік кезде адамның рухани-адамгершілік, ақыл-ой,
эмоциялдық дамуы жалғаса береді. Адамның қоғамдағы өз рөлі мен өзін
түсініп тану деңгейі кемел шаққа қалыптасқан құндылықтар мен
қызығушылықтардың алуан түрлілігіне байланысты.
Рухани құндылықтарды жасайтын да оған құндылық бағасын беретін де оны
әлеуметтік өмірде дамытатын да, әлеуметтік практикада керектісін сақтайтын
да адам. Әсіресе тарихта қолданылатын құндылықтар жүйесін тұжырымдау халық
діліндегі ерекшеліктерін бейнелеу – үлкен ғұлама ойшылдардың шығармашылық
иегерлерінің еншісіде.
Рухани құндылықтың ұғымдық негіздеріне тоқталатын болсақ, онда айта
келетін жағдай бұл құбылыстың көздері руханилық, жан, мәдениет
адам, деген категориялармен астасып жатуында. Сондықтан, рухани
құндылықтарды – адамның шынайы болмысының нығаюына әсер ететін, оның
тұлғалық дамуына өзек болатын, еркіндігін жасампаздық, шығармашылықпен паш
етуге мүмкіндіктер ақиқаттың нұрлы құбылыстары деуге болады.
Алдымен проблема ретінде ашып алатын нәрсе – материялдық дүние мен рухани
дүниенің өз ара айырмашылықтары бар екендігін мойындау. Әрқайсысы өз
заңдылықтарымен дамиды. Ол екеуін біріктіріп тұратын – ақиқат яғни, бұл
ғаламның, дүниенің тұтастығын білдіретін ұғым. Рухани құндылықтардың
материалды құндылықтардан айырмашылығы әрбір жанның ішкі потенциалын ашуға
көмектеседі, жалпы рухани үйлесімділікке қызмет етеді.
Адамзат қоғамның барлық саласында айтарлықтай өзгерістер мен жаңалықтар
болып жатқаны мәлім. Бұл өзгерістер мен жаңалықтар қоғамдағы жеке тұлғалар
мен топтарға кейде бұрыс әсерін тигізеді. Әрине, қоғамдағы бұл
өзгерістердің адамзат тәрбиесі жөніндегі пікірге айтарлықтй қозғау
салғанына күмән жоқ.
Біздің алдағы міндеттеріміздің бірі-жастарымыздың көкірегіндегі
кішіпейілдік қасиеттерін оятып, олардың жандарына адамдардың өзара
силастық және бір-біріне деген сенімділік дәнін егу болып отыр.
Жалпы адам қалыптасуындағы дәстүрлі және жаңашылық құндылықтар уақыттың
өзгеруіне қарамастан тәрбие құндылығының тұрақты болатынын дәлелдейді.
Яғни, біздің адамдар немесе басқа дүниелер жөніндегі көзқарасымыз
өзгергенімен, өміріміздегі тәрбие құндылығы өз тұрақтылығын сақтап қалмақ.
Адам қалыптасуындағы құндылықтар әдемі адамгершілік қасиеттерге баулуға
бағытталады, сондықтан үнемі, үздіксіз даму үстінде болу қажет.
Өткен ғасырларда өмір сүрген даналарымыз халықты рухани адамгершілік
бағдарларға шақырып отырған. Әл-Фараби Қайырымды қаланың жетекшілігін,
айтса Ж.Баласағұн әділетті болуға шақырған. Абай Адам бол! деп нақты
ойын көрсетсе, Шәкәрім ар - ұяттан адамзаттың ортақ тағдыры ғұламалардың
сөздерін жандандыра түсуі және бәріміздің ақиқатқа бет бұруымызды талап
етіп тұрғандай, онсыз болашақтың жарқын жолы ашылмайтыны анық.
Құндылық - мәдениеттің құрамдас бөлігі. Мәдениеттің құрамдас бөлігі
болуы себепті құндылық, адамдардың өзін-өзі ұстауын реттейді, олардың
шынайы тәртібін айқындайды. Мәдениет құндылықтары материалдық және рухани
болып бөлінеді. Құндылықтардың мазмұны қоғамның мәдени жетістіктерімен
шарттастырылған. Құндылықтар әлемі сөздің кең мағынасындағы, мәдениет әлемі
деген сөз. Ол адамның рухани қызмет аясы, оның санасының дұрыстығын
айғақтаушы, адамның рухани байлығының өлшеуіші іспетті. Құндылықтарды
мүдделердің қарапайым жалғасы немесе бейнелеуі ретінде қарастыруға
болмайды. Олар салыстырмалы өзінділікке ие. Біздің өмір сүріп жатқан
дүниеміздің ендігі келбеті, мәдениеттер мен құндылықтардан құралуда.
Мемлекеттер ретінде де, немесе жеке басты адам ретінде де, алып қарасақ
дүниенің шырайы, мәдени құндылықтар арқылы өлшенетін жағдайға жетіп
отырғандығын көреміз.
Жалпыадамзаттық құндылықтар – халықтың, түрлі діннің, әрқилы дәуірдің
рухани мақсаттарын жақындастыратын құбылыс. Зерттеуіміздің негізгі мақсаты
тұлғаның бойында тәрбиенің негізгі өзегі болып табылатын патриоттық
құндылықты қалыптастыру. “Құндылық” (И.Кон, В.А.Караковский,
А.Г.Здравомыслов, В.А.Ядов, В.П.Тугаринов, С.Қалиев, Ж.Наурызбай,
Г.Қ.Нұрғалиева, Р.К.Төлеубекова, т.б. ғылыми зерттеулерінде) – Отан, адам,
тұлға, өмір, адамдардың бір-біріне мейрімділік қарым-қатынасы, шыншылдық,
әділеттілік, білім, ғылым, өнер, еңбек, адамның өмір сүруіне деген
материалдық жағдайдың болуы, т.б. болып саналады.
Кең дүниенің ішінде, пиғылдары тарайып бір-біріне қысым жасай отырып, жан-
жақтылы өз аумағын ұлғайтыуды көздеп басқасына озбырлық, басымшылық
қылатын, өзегін өртеген ойын іске асырып, өзгенің ұлттық пішінін бұзып,
руханиятын құлатқысы келетін, шағын ұлттық ұйымдар да бар. Бұл дәуірде жаңа
орныққан жүйелер, ендігі кезекте мәдени бөліну нүктесіне барып тіреледі.
Менің ойымша: Менің мәдениетім сенің мәдениетіңді жаныштайды!-дейтін
адамдарды тіпті осы типтегі ұлттарды кезіктіретін уақытта алыс емес. Көп
уақыт қажет етпей-ақ, ұраны бір осы сарындағылар біздің қарсымызғада
шығады. Дүниедегі ең маңызсыз нарселердің бірі болған торттың бір тілімі
үлкен мәдениет ретінде саналатын дәуірге келіп тірелдік, одан еш күмәніңіз
болмасын. Бұл айтылғандардың келесі жағынан қарағандағы пішіні де мынау:
Өзіне тән мәдени байлықтарының қадір-қасиетін білместен өмір сүрген
адамдар, жарты ғасырдан кейін, мәдениеттеріне ие болып қалған адамдардың
көзіне екінші сатыдағы адам, шала жетілген түрге айналуға мәжбүр болады.
Өйткені мәдени құндылықтары болған діні, тілі, салт-санасы, жалпы түсінігі
өзгеріп өзгенің жетегінде кеткен негізгі ұстанымынан айырылған адам жетім
қозыға ұқсап жетімсіреуі танқалатын жәйт емес. Ендігі мәселе бұған қарсы
өзгеріспен кері қайтудың жаңа бағыты, өз-өзіне оралу және өз құндылықтарын
сақтау арқылы өзгере алады. Енді жаһанданудың соңынан ерген ұлттар, тарихта
еш өмір сүрмеген сияқты, өз-өздерін айыптауға мәжбүр және де осылай
келешекке еш жалғасы бола алмайды да.
Шынайы және алдамшы құндылықтар. Жалтырағанның барлығы алтын емес.
Құндылықтарды танудағы ең қиын мәселе - нағыз құндылықтарды жалғандарынан
ажырата білу. Адамның өзінің солай деп таңдауына орай, құндылық қашанда
белгілі бір қанағаттанарлық нәрсені білдіреді. Ал материалдық және рухани
қажеттіліктердің өтелуі тұрғысынан, құндылықтардың бәрін қанағаттанарлық
категорияға жатқызуға болмайды.
Шынайы құндылық деп – адамға пайда алып келетін, оның санасына жоғары
адамдық қасиеттерді сіңіретін, адамдардың бақыты мен игіліктігін қамтамасыз
ететін, адамның тұлғасын ажарландыратын, адам мен қоғамның ілгерілей дамуын
қамтамсыз ететін құндылықтарды айтқан жөн
Алдамшы құндылықтарға жеке индивиттер құндылық деп қабылдағанмен, шынында
қоғамның дамуына септілік тигізбейтін, оны кері кетіретін, адамды
аздыратындарды айтамыз.
Адам мен адамзат ең жоғарғы болмыстық құндылықтар ретінде қарастырылу
керек. Одан кейін адамдардың руһани өміріне, әлеуметтік және қоғамның
материалдық өміріне қатысты құндылықтар алынады.
Жалпы адамзаттық және ұлттық құндылықтар. Кім екендігіне қарамай,
әлеуметтік, нәсілдік, ұлттық және басқа белгілерін есепке алмай барлық
адамдарға бірдей құнды болып келетін құндылықтар бар. Олар адамзат
тарихының дамуының барлық кезеңдерінде өмір сүрген, барлық халықтардың
өкілдері үшін құнды болып табылады. Бұл құндылықтарға мыналарды жатқызамыз:
шындық, сабырлық, игіліктілік, сұлулық, бірлік, тәуекел, ізгілік т.б
құндылықтар. Жоғарыда аталған құндылықтар мен басқаларын бір сөзбен
айтқанда, жалпы адамзаттық құндылықтар деп қарастыруға болады.
Ұлттық құндылықтарға белгілі бір жақты ұлт өкілдері құнды деп
есептейтіндер жатады. Олар да жалпы адамзаттық құндылықтар сияқты, өзінің
ұлтына тәнділігін қадірлейтіндер мен онысын мақтаныш ететіндер үшін құнды.
Ұлттық құндылықтарға отан, жер, туған жер, туған ошақ, халық, ұлттық тіл,
ұлттық мәдениет, дәстүрлер мен ғұрыптар жатады. Сонымен қоса, бұл тұлға
аралық қатынастар, шаруашылық және қолөнер аясының құндылықтарымен (ұллтық,
киім, тамақ) толтыруға болады. Жалпы адамзаттықа қарағанда, ұлттық
құндылықтар қатаң номиналды және нақты.
Адамның ішкі дүние қасиеттерімен рухани құндылықтарды үйлестіру, оның
өзіндік жетілуінің өзектерін немесе жан сұлулығы мен адамгершілік
дүниесінің өзара тығыз байланыстығын айтуға болады.
Рухани құндылықтар мақсаты - жеке адам мен қоғам игілігі. Яғни,
адамгершіліктің жоғарғы мәні.
Қоғамдық өмірде адамдардың қарым-қатынасы негізгі рухани жетілуі. Рухани
жетілудің көзі адамның өзін-өзі тануы мен өзін түсініп, өз орнын таба
білуінде. Ол үшін, әлеуметтік-мәдени ортада адамның қалыптасуына жағдай
жасалынып, адамның рухани дамуының мүмкіндігі айқындалуы қажет.
Қазіргі кезеңдерде, рухани дамудың негізін материалдық даму деп
түсінетіндер бар. Материалдық жағдайдың жақсы болуы дамудың жемісі деп
танитыңдар өте көп.
Осындай ұғымдар негізінде руханилық сияқты таным-түсініктер қоғамдық
өмірдің өзекті мәселесі ретінде қаратылмайтыны анық. Адамның өзіндік
қасиеті оның руханилығында дейтін болсақ, онда оның тіршілігінің мәніде сол
адамгершілік құндылықтарында емес пе?! Қоғамдық өмірдің де ең басты мазмұны
- рухани дүние қатысында.
Рухани құндылықтар қоғамдағы өмір сүру үйлесімділігі, онымен тұтастығы.
Қоғамдағы үйлесімділік тұтастығын адам парасаттылық негіздерін сезініп,
онымен біте қайнасқан ерекшелік күйге енуін айтуға болады. Адам өзінің
парасаттылық деңгейін ұғынуы, оны айналасындағы қарым-қатынас көрінісінен
сезіну арқылы шынайы руханилық түрін анықтай алады. Адам өзін ерекше
жаратылыс көрінісі ретінде өзін-өзі танып-түсінгенде, өзін Адам сабақтасқан
руханилықты сезінеді. Мұндай үйлесімділікті бар болмысынмен сезіну ғана
жанды ерекше күйге бөлейді.
Қазақ халқының ең басты рухани құндылық үлгісі саналатын көптеген ұғымдық
таным - түсініктерде адамгершілік, әдептілік тұрғысынан қарау, халық
даналығының көрінісі. Дүниеге рухани құндылықтар тұрғысынан көз жіберіп
талдау жасау, өмірлік қағида принциптерін ұсынудың маңыздылығын ұқтырады.
Қазақ халқының данасы Абай ұлттық ойлау дүниесінің терең сырын танытатын
қара сөздерінде халықтың дүние танымының маңызы да мәнді қағидаларына
ерекше тоқталып тұжырымдар жасайды.
Халықтың өмір сүруі ондағы рухани құндылықтар дүниесі, адами түсініктерге
негіз болған қағидалар халық менталитетінің ерекшелігін анықтап, өмірді
реттеп, қалыптастырудағы негізгі мақсаттарының бірінен саналған.
Сондықтан да, рухани құндылықтар өзектері адамгершілік қағидаларының
өлшемі екенін ұмытпағанымыз жөн болар.
Рухы күшті халықтың болашағы жарқын - деген жарқын қазақ жазушысы
Ғ.Мүсірепов. Ұлттың рухын, жастар түсініп бағалауы керек сонда ғана рухани
құндылығымыз жүзеге асады.
Рухани қажеттілік-адамның жеке тұлғалық, шығармашылық-тәлімдік және
мәдени әлеуметтік қажетін қанағаттандыратын құндылықтарға ынталық. Құндылық-
жеке адам үшін болмыстың бір белгілі көрінісінің маңызы.
Руханилық – ізгі ақылдың шешімі, ізгі жүрек әмірі, ізгі сезім, махаббат
пен жанашырлықтың саналы және санадан тыс әрекеттерден көрінуі. Руханилық-
жеке тұлғаның негізгі сапалық көрсеткіші. Руханилықтың негізінде адамның
мінез-құлқы қалыптасады ар-ұят, өзін-өзі бағалау және адамгершілік
сапалары дамиды. Мұның өзі мейірімділікке, ізгілікке шақырады. Ал махаббат
адамның мінез-құлқына рух береді оны өзгертеді, шығармашылық әректтерге
жетелейді.
Еліміздің алға қойып отырған мақсаты – рухани-мәдениетін дамыту, отандық
мәдениетті қалыптастыру. Қазақ елінің бірлігі, азаматтығы - іс-әрекетінің
сан салалы қызметі мен рухани мұрасының басты өзегі, желісі, бағыт-бағдары
және міні. Еліміздің алдындағы мақсатының басты және негізгі нысаны – елдің
бірлігі. Құндылықтар қадірін біліп, онымен амал істеу, оның қасиеттілігінің
белгісі. Ал жеке тұлға құндылықтарының ішіндегі алғашқы құндылықтардың
бірі ол-адамдардың бір-біріне деген сәлемі.
1.2. Сәлем мен сабырдың жеке тұлғаға әсері
Алдымен, адамшылық - сәлемдесуден басталады. Сәлемдесу – тұңғыш рет
немесе араға белгілі уақыт салып кездескен таныс және бейтаныс адамдардың
дәстүрлі сөз, ишара не дене қыймылы арқылы бір – біріне жақындық ниет,
ілтипат білдіріп жылы шырай танытуы.
Сәлем – араптың тыныштық, бейбітшілік мағынасындағы ассалам - сөзінің
тілімізде фонетикалық өзгеріске түсіп, қалыптасқан түрі. Мұсылмандар бір –
бірімен осы сөзді қолданып амандасады. Сәлем – ішкі, сыртқы ауру -
бәлелерден аман - сау, болу деген мағынаны да береді.
Сәләм – Аллаһтың есімі. Ұлы Аллаһ Тағала Құран Кәрімде былай баяндауда:
Ол сондай Аллаһ, Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Ол патша; Құддыс; Сәләм.
Пайғамбарымыз (с.ғ.с.) былай дұға қылатын: Ей, Аллаһым! Сен Сәләмсің,
Сәләм (Амандық, есендік) жалғыз сенде. Ей құрметпен Ұлық иесі. Сен не деген
Ұлықсың. [46., 547 б]
Ибн Арабидің көзқарасы бойынша:
Сәлем – ешбір кемшілік айыбы болмаған және мұндай нәрселерден ұзақ болған
деген мағыналарда.
Сәлем – тыныштық пен аман-есендік иесі деген мағынаны береді. Яғни,
жәннаттағы құлдарына амандық, бейбітшілік, бақыт пен тыныштық және көңіл
тыныштығын беруші.
Сәлем – Жаратылысты қараңғалықтан құтқарған деген мағынаны білдіруде.
Ибн Кәсир бұл жөнінде: Сәлем – затында, істерінде және сипаттарында
толық болуының арқасында, әр түрлі кемшіліктен, айып пен кем-кетіктен аман
болған - деген мағынада.
Ибн Қаййум: Сәлем сөзінің мағынасы жамандық және кемшілік, айыптардан
ұзақ болу, олардан құтылу және есендікке қауышу. Сәлем сөзінен тараған
және түбірі осы сөзге негіз болатын әр бір сөз осы мағынаның төңірегінде
өрбиді. Араб тіліндегі Сәлләмакаллаһу (Аллаһ сені құтқарсын) ал, Сәлләма
фуланун мин шарри (пәленше жамандықтан құтылды) деген сияқты сөйлемдерде
осындай мағынада қолданылған. Момындардың дұғаларындағы Рабби сәллим
немесе Аллаһумма саллим (Раббым Аллаһым құтқар, амандық пен есендікке
қауыштыр) деп, дұға етулері осы мағынада. Ал, Құрандағы Зумер сүресінің 29
аятында баяндалатын сәләм сөзі жалғыз тек біреуіне тиісті болу, басқалардың
ортақтығы болмау деген мағыналарда қолданылған. [7., 47 б]
Сәлем – адамдардың өз араларында тілдерінен, қолдарынан, бір-біріне зиян
бермей аман болулары.
Сәләм - соғыстың антонимі болған бейбітшілік немесе ұрыстың кері мағынасы
болған келісім, - деген мағынаны да береді. Төмендегі аятта осы мағынада
қолданылған.
Егер олар келісімге бет бұрса, сенде олармен келіс және Аллаһқа тәуекел
ет. Себебі, келісім арқылы ұрысқан, соғысқан немесе қырылысқан жақтардың
әрбірі бір-біріне деген азап, жәбір, қиыншылық пен қан төгістен құтылып,
жандары жай табады.
Және фис салим тіркесіндегі, сәлем - таза, мықты, кек пен жамандықтан
пәк, таза жүрек деген мағынада. Ал негізгі мағынасы, жүректі жалғыз Аллаһқа
тапсыру, Аллаһтан басқа ешбір нәрсені ол жерде ұялатпау. Осылайша жүрек
күпірліктен, кек, көре алмаушылықтан т.б күнә істердің ластығынан және де,
Аллаһқа қарсы шығу сезімінен аман болғандықтан таза жүрек болып есептеледі.
Осылайша шынайлығымен дүрыстылығымен Аллаһ жолында жүреді және онымен тығыз
байланыста болады. Соңында қиямет күні Алланың азабынан құтылып, сыйына
бөленеді.
Ислам сөзінің өзі осы сөзден түреп түрленеді. Өйткені, Ислам шынайы
Аллаһқа берілу, оған мойынсұну деген мағынаны береді. Мұсылман - серік
қосу мен күпірліктің жаманшылығынан арылып, толық Аллаһқа берілген кісі. Ол
толығымен бүтіндей егесінің әмірінде болған, басқа егесі болмаған бір құл
тәрізді, сондықтан ұлы Аллаһ, жалғыз Раббысына сенген және оған
мойынсұнғанмен, бірнеше егесі болғандардың мысалын Құран Кәрімнің аятында
былай келтіруде:
Аллаһ бір мысал келтірді: Өзара түсінісе, шығыса алмаған ортақтардың
меншігіндегі біреумен, бір адамның меншігіндегі біреу; мысалдағы, екеуі тең
бе?. Барлық мақтау Аллаһқа лайық.
Аллаһтың Сәлем сипатымен сипатталуы. Аллаһтың бұл сипатқа барлық нәрседен
де лайық болғандығы. Аллаһ бұл есімдерің бірнешеуіне лайық. Себебі, әртүрлі
кемшілік пен айыптартан ұзақ. Ешбір кемшілігі жоқ. Ол толығымен Сәлем. Ал
жаратылғандардың бұл сипаты шектеулі. Аллаһ үшін, бұл есіммен сипатта,
сондай-ақ, басқа сипатармен есімдерінде шектеу жоқ. Оның бүткіл есімдері
мен сипаттары шектеусіз сансыз мағынаны береді. Оның сипаттары мен есімдері
әртүрлі; кемшілік пен қиялдан ұзақ. Аллаһтың құлдары арасында сәлемді жаю,
бұл Исламның үгіттеген амалдарының бірі. [6., 54 б]
Тегінде, әдеп, адамшылық - амандасудан басталады. Адам баласының рухани
тарихында қолы жеткен зор игілігі – сәлемдесу. Оның шарапаты мен кереметі
сонда - адамзат әдебінің қалыптасуында, жұмыр басты пенделердің бір –
біріне жылы мейір мен кең пейіл көрсетуінде, достықты, өзара жақындықты
бейнелеуде аса зор маңызға ие. Бұл жөнінде Аллаһтың Елшісі болған
пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у) былай деген:
Кісіде үш ерекшеліктің болуы, бауырының сүйіспеншілігін арттырады.
Бұлар: жолыққанда сәлем беру, мәжілісте отыру үшін орын ашып беру, ең
сүйкімді есімімен шақыру.
Ислам дінінде сәлемдесу әдептіліктің ең үлкені деп үйретіледі. Ислам
адамдардың бір – бірімен жолыққанда және айырылғанда да, бір – біріне сәлем
берулерін әмір етеді.
Сендердің бірің жиынға келсе, ондағыларға сәлем берсін. Кететін болса да
сәлем берсін. Себебі, бірінші сәлемдесудің міндеттілігі екінші
сәлемдесуден артық емес.
Түсініктеме: ... .бірінші сәлемдесудің міндеттілігі екінші сәлемдесуден
артық емес, яғни, екі жағдайда да сәлемдесудің маңызы зор.
Бұл хадисті Әбу Һурайрадан (р.а) Имам Әбу Дауд және Имам Тирмизи риуаят
етті. [7., 91 б]
Бұл сәлемдесу мәдени қоғамның дамығанының бірден бір көрінісі. Өйткені,
жүректерде бір – біріне деген сүйіспеншілік сезімін арттырып бір – біріне
деген сенімділігімен қарым – қатынасын күшейтеді және адамдардың
бауырластығын арттырады. Құранда:
Егер сізге сәлем берілсе, (немесе амандасса) сіз оданда жақсысын
қайтарыңыз немесе дәл өзіндей қылып жауап беріңіз. Күмәнсіз Аллаһ, барлық
нәрсенің хабарын сұраушы.
Бұл аяттан біз сәлем берушінің сәлемін алу - Аллаһтың әмір еткен парызы
екенін білеміз. Ал сәлем беру болса, Пайғамбарымыздың бекіткен сүннеті
болып табылады. Сәлемді алғанда дәл солай немесе артығырақ қылып
қайтаруымыз керек. Аллаһ Тағала алғашқы Адам атаны жаратқанда сәлемдесу
әдебін үйреткен. Пайғамбарымыз (с.а.у.):
Аллаһ Адам Атаны (а.с.) бойын алпыс шынтақ етіп жаратты. Жаратқан соң
бір топ періштелерге сілтеп, Адамға ғ.с. : Анау періштелерге барып, сәлем
бер де, олардың саған не деп жауап беретінін тыңда. Сол сәлемдескендерің
сенің және сенің ұрпағыңның сәлемдесу үлгісі болады - деп бұйырды. Сонда
Адам Ата (а.с.) періштелерге барып: Ассәләуму алайкум - деді. Оған
періштелер: Әс-сәламу ьалайкум уә рахматуллаһи - деп жауап берді.
Хадисті Әбу һурайрадан (р.л.ғ) Имам Бухари және Имам Муслим риуаят еттті.
[8., 52 б]
Сәлемдесу кезінде қаншалықты ізгі тілекпен, жақсылық тілеген сайын сауабы
көптігін Пайғамбарымыз төмендегі хадисте білдіруде:
Нәбиге (с.ғ.с) бір адам келіп: Әс-сәламу ьалайкум (Сіздерге Аллаһ
Тағаланың сәлемі болсын), - деді. Нәби (с.ғ.с) оған жауап берген соң ол
адам отырды. Нәби (с.ғ.с) : Он, - деп айтты. Осыдан соң екінші адам
келіп: Әс-сәламу ьалайкум уә раһматуллаһ (Сіздерге Аллаһ Тағаланың сәлемі
мен раһметі болсын) - деді. Нәби (с.ғ.с): оған жауап берген соң ол адам
отырды. Нәби (с.ғ.с): Жиырма -деді. Осыдан соң үшінші адам келіп: Әс-
сәламу ьалайкум уә раһматуллаһ уә бәрәкатүһ (Сіздерге Аллаһ Тағаланың
сәлемі, раһметі мен берекеті болсын) - деді. Нәби (с.ғ.с.) оған да жауап
берген соң ол адам да отырды. Нәби (с.ғ.с) : Отыз, - деп айтты.
Түсініктеме: Он,- яғни, бірінші келген адамның: Әс-сәламу ьалейкум, -
деп сәлемдескені үшін он сауап. Жиырма, - яғни, екінші келген адамның:
Әс-сәламу ьалейкум уә рахматул-лаһ, - деп сәлемдескені үшін жиырма сауап.
Отыз, - яғни, үшінші келген адамның: Әс- сәләму ьәлай-кум уә
рахматуллаһи уә бараәтуһ, - деп сәлемдескені үшін отыз сауап.
Пайғамбарымыз (с.а.у.) Әбу Һурайрадан риуаят етілген төмендегі хадисте
сәлемге ерекше мән беруде.
Жаным, өте құдыретті Аллаһқа ант етемін. Иман етпейінше жәннатқа кіре
алмайсыздар. Бір-біріңізді сүймейінше (толық) иман еткен болып
саналмайсыздар. Егер орындасаңыздар бір – біріңізді сүйетін істі білдірейін
бе? Араларыңызда сәлемді көбейтіңіздер, яғни жайыңыздар.
Сәлемнің қоғамдағы және дініміздегі орны ерекше және өте маңызды. Өмір
иіріміндегі қиын асулар адамдардың бір-біріне деген сәлемдері арқылы ғана
жеңілденеді.
Ислам діні мұсылман қоғамына әрбір салада басқаларынан айрықша, өзгеше
өзіне ғана тән ерекшеліктерімен заңдылықтар қойды. Қаншама кезеңдерде
қоғамдағы мәдениет жаһанданудың құрығына ілініп, өзгеріске ұшырап жатса да,
Исламның принциптері мен құндылықтары ешқандай өзгеріске ұшырамайды да,
жоғалмайды ол мәңгі.
Осы Пайғамбарымыздың үйреткен сәлемі, Ислами жүйемен мұсылман қоғамының
өзіне ғана тән дәстүр. Сәлем берудің маңыздылығын оның жемісін көргенде
білеміз. Бір-біріне деген сүйіспеншілік, бауырластық, танымайтын кісілердің
танысуы, қоғамдағы субекттердің өзара қарым-қатынасының күшейуі тұрғысынан
сәлемнің алар орны ерекше екендігі даусыз.
Сәлемдесудің түп негізі жылы шырай, кішіпейілділік екенін ұмытпаған жөн.
Сәлем - ізгі тілек, ықылас, пейіл көрсете отырып адамдардың бір – біріне
шын ықыласын білдіру араларында көңіл жақындығы, жарастық нышанын оятатынын
білуіміз керек. Сәлемді селқос қабылдау, қолының ұшын ғана беріп, кекірею,
жақтырмаған кейіп таныту – инабатсыздық, ожар - тәкаппарлықтың белгісі, оны
дініміз парасатсыздыққа, көргенсіздікке балайды. Шынында да, ашық қабақпен,
күлімсіреп берген сәлем адамның жан дүниесін жадыратып, әлгі көрініс көпке
дейін көңілдендіріп, жадында жүрмей ме? [4., 59 б]
Сәлемдесу - ол адамдардың бір-бірінің қадірін түсініп, бағалай білуі.
Сәлемдесу кең етек жайған қоғамда, дүниедегі ең құнды жаратылыс болған адам
баласы бір-біріне сүйеу болып, көңілді, қуанышты, жылы жүзді болады. Ал
бірін- бірі адам санатына қоспайтын қоғам ашулы, көңілсіз, құрметсіз
болады.
Пайғамбарымыз (с.а.у.) сәлемге немқұрайлы қараушылардың ең әлсіз адамдар
екендігін білдірген.
Адамдардың ең әлсізі –дұғаға әлсіздік еткені (яғни, қажетін Аллаһ
Тағаладан тілеу ісіне селқос қарағаны). Адамдардың ең сараңы-сәлемге
сараңдық еткені.
(Хадисті Әбу Һурайрадан (р.л. ғ.) Имам Табарони және Имам Бәйһақи риуаят
етті.)
Адам баласы қашанда тыныш - бейбіт, басы аман, бауыры бүтін, бір –бірімен
тату –тәтті, сыйласып, өмір сүруді аңсап, армандаған. Оның негізін
сәлемдесу әдебі салған. Мұсылмандар бір ағаштың бұтақтары негіздес. Олар
Ислам атты ортақ тектен, тамырдан өсіп-өніп, ұқсас тәрбие көріп, бірдей
азықпен қоректендірілген. Осы себептен мұсылмандар кездескенде хал-аһуал
сұрасудан бұрын сәлемдесуі әдептептілік міндет болып табылады. Сәлемдесудің
негізін-жылы шырай мен кішіпейілділік құрайды. Біз мұсылманның: Сізге
Аллаһтан есендік тілеймін!, - деген ұғымды білдіретін (ас-саламун алейкум)
сөзіне қайтарылған: Біз де Сізге Аллаһтан амандық тілейміз! - деген
мағынадағы (уа алейкумус-салам) ізгі тілегімен көңіл жақындығы және
жарастық нышанын білеміз. Бұл жөнінде қасиетті Құран Кәрімде:
Әй мүминдер!. Өз үйлеріңнен басқа үйге рұқсат алмайынша, әрі үй иесіне
сәлем бермейінше кірмеңдер. Бұл сендер үшін қайырлы. Әрине түсінесіңдер.
Егер үйде ешкім таппасаңдар, өздеріне рұқсат бермейінше кірмеңіздер. Егер
сендерге: Қайтыңыздар делінсе, онда қайтыңдар. Бұл сендер үшін жақсырақ.
Аллаһ не істегендеріңді жақсы біледі - делінген. (Нұр сүресі – 27 28
аяттарында).
Бұл аяттардың бізге әмір еткен бұйрықтарына көз жүгіртсек, әрбір адам
баласы өз үйінен бөтен қандайда бір үйге сәлем беріп, рұқсат сұрамастан
кіруге болмайтындығын, онымен қоса үйден рұқсат берілмесе немесе кері
оралуын қаласа, қайту керектігін талап етуде. Бұл талаптарды жақсылап ойлап
қарасақ, адам баласы үшін, өте үлкен сабақ пен пайда, қоғам мен мемлекет
үшін тыныштықтың қайнар көзі жатқанын байқаймыз. Пайғамбарымыз бұл жөнінде:
Рұқсат сұрау үш рет. Рұқсат берсе, кіресің бермесе кері қайтасың және
Сеһл бин Саьдтан: Рұқсат сұрау, көздің (үй кемшіліктерін көрмеуі үшін)
шарт қылынды.
Бұл бұйрықтардан төмендегідей міндеттерді шығарамыз.
1. Рұқсатсыз бөтен үйге кірмеу.
2. Үйге кіргенде үй халқына сәлем беру.
3. Үйде ешкім болмаса немесе кіруге рұқсат берілмесе, кері қайту.
Бұл аяттың түсу себебі, Адии бин Сабиттің риуаятына қарағанымызда,
ансардан болған бір әйел кісі Пайғамбарымызға келіп: Ей Аллаһтың елшісі,
мен кей кездерде ыңғайсыз күйге түскен кезімде, тіпті әкемнің немесе
баламның көзіне түскім келмейді, ал сондай кездерде айдаладағы кісілер
кіріп қалады - деген шағымына байланысты осы аят түскен. [25., 158 б]
Пайғамбарымыз бұл жөнінде мына бір хадистері бар.
Расулуллаһ (с.ғ.с.) маған: “Ей, балам! Үйіңе кіргеніңде үй-ішіңе сәлем
бер. Сенің сәлемдескенің өзіңе және үй-ішіңе Аллаһ Тағаланың берекесін алып
келеді” - деп айтты.
Хадисті Әнас ибн Маликтен (р.л.ғ) Имам Әбу Дауд риуаят етті.
Бір адам: Я, Расулуллаһ (с.ғ.с ) Исламдағы ең жақсы амал қандай?, -
деп, сұрағанда Расулуллаһ: Мұқтажды тамақтандырың және танысаң да,
танымасаңда кездескенмен сәлемдесуің, - деп жауап берді.
Исламға тән сәлем беру мәдениеті қазақ мақалдарында да жиі кездеседі:
Әдепті елдің баласы
Алыстан сәлем береді
Хадистен:
– Әфшус-сәләәмә бәйнәкум, Өз араларыңда сәлемді жайыңдар, яғни
сәлемдесіңдер.
Сәлемдесудің мәні, ең алдымен бетпе – бет ұшырасқан сәтте болатын тоң -
торыс үнсіздік, ыңғайсыздық пен жатырқаушылық, салқындық кедергісін
жойып, бір – бірінің кейіп - кескінін тану, болмысын байқау, өзіне деген
көңіл ауанын білу және тілек арқылы өзінің қалауын (ниетін ) ұқтыру: бір-
бірінің аман- саулығын сұрасу, өздерінің аман- есен дидарласып
тұрғандарына қуанып, шүкіршілігін жасау, ниеттерінің ақ – адал, таза
екенін білдіру. Пайғамбарымыз Мұхаммед (с.а.у.) сәлемге өте қатты көңіл
бөлгендігін төмендегі хадистен байқаймыз.
Сендердің біреуің бауырымен кездессе, онымен сәлемдесін. Бірге кетіп
бара жатып, араларын тал, дуал немесе тас бөлсе, оны айналып өткен соң
қайта сәлемдессін.
Түсіндірме: Адамдардың бір – біріне жақсылық тілеуі, барлық халықта
әдептілік нышаны болып табылады. Мұсылмандық сәлемдесу үлгісі – жай ғана
сәлемдесу емес, бұл сәлемдесіп жатқан адамға тіршілігінде, әрбір ісінде
Аллаһ Тағаладан есендік, адамдық тілеу болып табылады. Адам баласы үшін
адамдықтан артық не нәрсе бар? Әрі, ... араларын тал, дуал немесе тас
бөлсе, оны айналып өткеннен соң... жылы шыраймен қарап, оған Аллаһ
Тағаланың амандығы қайта тілеуден артық дұға бар ма?. Жалпы, Расулуллаһтың
(с.ғ.с.) қайта сәлемдессін деген сөзі, мүмкіншілігінше Аллаһ Тағаланың
рахметін тілесін деген мағананы білдіреді.
(Хадисті Әбу Һурайрадан (р.л.ғ.) Имам Дауд риуаят еткен)
Орта Азиядағы туысқан түркі халықтар, барлық мұсылман елдеріндегідей,
Ассалаумағалейкум деген араб сөзімен амандасады, оның мағынасы Сізге
тыныштық тілеймін дегенді білдіреді. Оған жауап, яғни сәлемді алу ретінде
айтылатын Уағалейкумассалам - Сізге де тыныштық тілеймін деген сөз.
Одан кейін барып: Үй ішіңіз, мал-жаныңыз аман ба?. Денсаулығыңыз жақсы
ма? - деген сияқты хал-жағдайды білісу, жай, жөн сұрасу рәсімі жалғасады.
Әдетте, амандық – есендік сұрасудан пайда болған амандасу әдептерінің
бірі - қолмен ишарат ету, белгі беру. Дүние жүзіндегі сан алуан халықтардың
сәлемдесуі де, түрлі – түрлі болып келеді. Ауғандар алдымен қолын
маңдайларына тигізіп, иіліп, ізет жасап амандасады екен. Олары – басымыз
аман болсын дегендері. Франсуздар бір-бірінің маңдайынан сүйіп амандасады.
Сәлемдесуден кейін хал-ахуал сұрасу да әдептілікке, көрегенділікке,
естілікке жатады. [12., 152 б]
Қазақтың халық педагогикасында сәлем беру мен сәлем жасауға ерекше мән
беріледі. Өйткені бұл әрекеттер ізеттілікте, имандылықты, инабаттылықты,
мәдениетті үйретеді. Сәлемдесу о заманнан құдайшылық, имандылық, кісілік
нышаны ретінде түсініліп, қабылданған. Сондықтан, халқымызда қолданыста
бар: сәлемі түзу, сәлемнен кеткен жоқ сияқты сөздер татулықты, ағайын
арасының бұзылмағанын білдіреді.
Сәлем беру, мүминдердің бір-біріне деген ізгі - тілегімен дуасы және
жақсылығы, сонымен қатар сәлем беру адамдардың бір-бірін сүйе білуі мен дос
болуы арқылы бір-біріне: сен менің алдымдасың, сен менімен біргесің,
себебі сен адамзат баласысың - деген түсіністік ретінде қабылданады.
Мұсылмандар бір-бірімен кездескенде қол алысып амандасады. Бұл жайлы
пайғамбарымыздың хадис шерифінде былай делінген:
Ұшырасқан кісілер қол алысып сәлемдессе, кездескеніне шүкіршілік етсе,
Аллаһ Тағаладан тілеген тілегі қабыл болады, күнәлары кешіріледі.
Екі мұсылман кездесіп қол алысатын болса, олардың күнәлары екеуі
айрылысудан бұрын кешіріледі
Ертеде ауыл сыртында отырған қарияға ат үстінде келе жатқан жасы кіші
жолаушы аттан түсіп ардақтап сәлем беретін. Егер қарт адам жолықса, оны
таныса да, танымаса да сәлем беру – жасы кішінің адамгершілік міндеті.
Пайғамбарымыздың бір хадисінде былай деген:
Бір-біріңізбен сәлемдесіп жүріңіздер. Өз ара дос болыңыздар, сонда бір-
біріңізге деген мейірімдеріңіз асады.
Ислам дінінде сәлемдесу әдептіліктің ең үлкені деп үйретіледі.
Халықта мынадай нақыл сөз бар: Ананың сүтімен бармаған, сиырдың сүтімен
бармайды. Қандай тамаша айтылған сөз! Мынау әкемнің көзі еді, деп айтуға
жарамаған бала әкесін сыйлап жарытпайды. Ел ішінде әкесінің көзін көрген
үлкендерді арнайы тақтап немесе іздеп сәлем беруі – үлкен көрегенділік.
Қазақта: Әкең өлсе өлсін, әкеңді көрген қалсын дейтін сөз бар. Олар
танығандығынан сыйлап: Мынау біздің кешегі пәленшенің ұрпағы емес пе?
дейді. Олай деген үлкендерді төбеге көтеру аз. Бұл туралы пайғамбарымыз
(с.а.с.) - нің хадисінде әкенің достығын сақта, оны үзбе. Олай етпесең
Аллаһ Тағала сенің нұрыңды өшіріп қияды. Осы тәрбиені бойына сіңірген
Абдулла бин Омар (р.а.) көпшілікпен тұрғанда бір бәдәуи сәлем берді.
Абдулла ибн Омар басындағы сәлдені шешіп ұсынып, әлі қызметшісіне үйдегі
есегін оған беріп жіберуге бұйырды. Сонда жанында тұрғандарының бірі: Оған
екі дирһам берсеңіз жетпес пе еді? - деді. Оның ойынша бәдәуиге садақа
беріп жатыр деп түсінген болатын. Сонда ибн Омар: Ол әкемнің досы еді.
Пайғамбардан әкеңнің достығын сақта деген сөзін естігенмін. Мен әкем үшін
беріп жатырмын - деп жауап берді. [29., 123 б]
Әл –Барра ибн Әдибтың (р.а.) айтуынша Пайғамбырымыз (с.а.у.) бізге жеті
нәрсені: Науқастың көңілін сұрауды, жаназаға қатысуды, түшкіргенде саулық
тілеуді, әлсізге көмектесуді, езілгенге жақтасуды, сәлемдесуді һәм антқа
адал болуды бұйырған.
Көпшілікке сәлем беруші олардың арасында өзінің суқаны сүймейтін немесе
түс шайысып қалған кісісі болған жағдайда да, онысын басқаға сездірмей
ашық, айқын дауыспен сәлемдесуі керек. Сондай-ақ, топ адамның ішінен
танитын немесе атақты – абыройлы деген бір – екеуімен ғана алалап,
сәлемдесіп, қол алысу – барып тұрған әдепсіздік. Бұл сәлем берілген
адамдардың өзін ыңғайсыз жағдайда қалдырады да, сәлем берілмегендер үшін
ашықтан-ашық қорлауы болып табылады.
Әбу Иман (р.а.) пайғамбарымыздан (с.а.у.):
- Ия, Расулуллаһ екі кісі кездескенде қайсысы алғаш сәлемдесуі керек -
деп сұрапты. Сонда:
- Кімнің Аллаһ Тағала алдында қадірі мол болса, сол біріші амандасады -
деген жауап алады.
Әбу Талһа Зейд ибни .Жеһи (р.а.) былай дейді:
Біз көшенің басында үйлердің алдында сөйлесіп отыр едік. Бір кезде
пайғамбарымыз (с.а.у.) келді де:
Сіздерге не болды, мынадай көшеде отырып, қане бұл жерлерде отырмаңдар
- дегенде, біз: Біз бұл жерде жәй, сөйлесіп отырмыз - дедік.
Пайғамбарымыз айтты: Егер отырудан бас тартпасаңыздар, ең болмаса көшенің
хаққысын беріңдер. Бұл хаққы көзді харамнан тыю, сәлем алу және әдемі
сөздер сөйлеу - деп жауап қайтарды.
Бұл хадистен адам баласына берілетін тәрбие, көше бойына отырудан
ұзақтату, себебі көше бойында топырлап жиналып отыру, өтушілерді
ыңғайсыздықпен қорқынышқа салса, отырушыларды түрлі бәлелермен күнә істерге
итермелейтіні сөзсіз. Яғни, өтуші әйел кісілерге шаһуат көзімен қарау,
өтушілердің арқасынан өсектеп, жаман сөз сөйлеу, мазақтау, келеке қылу,
арқасынан күлу т.б. ал көшеде отыру қажеттіліктен туындаса, онда көше
әдебіне мойынсұнулары тиіс. Яғни, көзді харам нәрселерден сақтау, батысқа
еліктеген мына заманымызда әйел баласының құлын мүшелерін тырыстырып киіп
алған шалбарлары мен мата жетпей қалған сәндік киімдеріне көз салмау, сәлем
берсе сәлемін алу, бос өсектермен қырсық сөздерден аулақ болып, жақсы сөз
сөйлеу.
Сәлем беру садақаның бір түрі болып саналады. Әбу Зарр (р.а) дан:
Әрбір іс мұсылманға сауап болып жазылады. Күлімдеп, жымиып сәлемдесудің
өзі де сауап істерден.
Әбу Һурайра (р.а..) дың риуаятына қарағанда:
Бір мүминнің дін бауырын үш күннен артық бас тартып өкпелесуі адал емес.
Үш күн өткеннен кейін онымен кездесіп сәлем берсін. Егер сәлемнін алса,
екеуіде сауапқа ортақ болады. Егер сәлемін алмаса алмаған адам күнәға
батады. Сәлем берген адам өкпелесу хақынан шыққан болып есептеледі. [28.,
45 б]
Бану Амир тайпасынан болған бір адам Набидің (с.ғ.с.) үйіне барды. Нәби
(с.ғ.с) сол уақытта үйінде болатын. Әлгі адам кіруге рұқсат сұрап: Кірсем
рұқсат па?, - деп сұрады. Нәби (с.ғ.с) қызметшісіне: Анау адамға барып,
оған кіру үшін қалай рұқсат сұрайтынын үйрет. Алдымен Ас-саламу алейкум
(яғни,сәлемдесіп) десін, кейін: Кірсем рұқсат па?, - деп айтсын, - деп
айтты. Мұны естіген адам: Ас-саламу алейкум деп, кейін: Кірсем рұқсат
па? ,- деп сұрады. Осыдан соң Нәби (с.ғ.с) оған кіруге рұқсат етті.
Хадисті Рибғи ибн Хираштан Имам Әбу Дауд риуаят етті.
Сәлемдесу мұсылмандар арасында сүйіспешілікпен достық сезімдерін
нығайтады. Сәлем берген адам, сәлем алғаннан жоғары саналады. Қандай да бір
қоғамда адамдар бір-біріне сәлем бермей тоң-теріс мінез танытатын болса,
және ол қоғам арсында қаншалықты мәдениет, технология, ғылым және экономика
дамудың шыңына жеткен күннің өзінде, ол қоғам үшін жердің қаншалықты
кеңдігі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz