Қазақстан тарихы. Оқулық
Лекция 1. Қазақстан ежелгі заманда
1.4. Алғашқы қауымдық құрылыс
1.5. Қола дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар
1.6. Тайпалық одақтар мен ежелгі мемлекеттер
Лекция 2. Қазақстан орта ғасырда
6. Түрік дәуіріндегі мемлекеттер (V.Х ғғ.)
7. Х.ХІІІ ғғ. Қазақстан территориясындағы мемлекеттер.
8. Қазақстан моңғол шапқыншылығы дәуірінде.
9. Қазақ хандығының құрылуы және қазақ халқының қалыптасуы
10. ХVІ.ХVІІ ғғ. Қазақ хандығы.
ІІІ БӨЛІМ
Қазақстан Ресей империясының құрамында
6. Қазақстанның Ресейге қосылуы: кіруі, жаулап алуы, отарлауы.
7. ХVІІІ ғ. мен ХІХ ғ. ортасындағы қазақ қоғамының саяси және әлеуметтік экономикалық жағдайы.
8. Қазақ халқының патшаның отарлау саясатына қарсы ұлт.азаттық күресі
9. ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік реформалар және патшалық Ресейдің отарына айналуы
10. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан
ІV бөлім. Кеңестер билігі тұсындағы Қазақстан
4.1 Қазақстан азаматтық қарсылықтық жылдарында (1917.1921 жж.)
4.2 Қазақстан тоталитарлық жүйенің қалыптасу кезеңінде
4.3 Қазақстан Ұлы Отан соғыстан кейінгі жылдарда
4.4 60.80 жылдардағы Қазақстан
Лекция 5. Тәуелсіз Қазақстан
10.1 Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің қайта жаңғыруы
10.2 Қазақтың нарықтық экономикаға барар жолда
10.3 Қазақстанның саяси.құқықтық құрылымының қалыптасуы
10.4 Қазақстанның сыртқы саясаты және шетелдермен байланысы
1.4. Алғашқы қауымдық құрылыс
1.5. Қола дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар
1.6. Тайпалық одақтар мен ежелгі мемлекеттер
Лекция 2. Қазақстан орта ғасырда
6. Түрік дәуіріндегі мемлекеттер (V.Х ғғ.)
7. Х.ХІІІ ғғ. Қазақстан территориясындағы мемлекеттер.
8. Қазақстан моңғол шапқыншылығы дәуірінде.
9. Қазақ хандығының құрылуы және қазақ халқының қалыптасуы
10. ХVІ.ХVІІ ғғ. Қазақ хандығы.
ІІІ БӨЛІМ
Қазақстан Ресей империясының құрамында
6. Қазақстанның Ресейге қосылуы: кіруі, жаулап алуы, отарлауы.
7. ХVІІІ ғ. мен ХІХ ғ. ортасындағы қазақ қоғамының саяси және әлеуметтік экономикалық жағдайы.
8. Қазақ халқының патшаның отарлау саясатына қарсы ұлт.азаттық күресі
9. ХІХ ғ. екінші жартысындағы Қазақстандағы әкімшілік реформалар және патшалық Ресейдің отарына айналуы
10. ХХ ғасырдың басындағы Қазақстан
ІV бөлім. Кеңестер билігі тұсындағы Қазақстан
4.1 Қазақстан азаматтық қарсылықтық жылдарында (1917.1921 жж.)
4.2 Қазақстан тоталитарлық жүйенің қалыптасу кезеңінде
4.3 Қазақстан Ұлы Отан соғыстан кейінгі жылдарда
4.4 60.80 жылдардағы Қазақстан
Лекция 5. Тәуелсіз Қазақстан
10.1 Қазақстанның мемлекеттік тәуелсіздігінің қайта жаңғыруы
10.2 Қазақтың нарықтық экономикаға барар жолда
10.3 Қазақстанның саяси.құқықтық құрылымының қалыптасуы
10.4 Қазақстанның сыртқы саясаты және шетелдермен байланысы
Аламзаттың пайда болуы мен қалыптасуы тас дәуірінен бастау алады. Адамның пайда болу мәселелерін зерттеу орасан көптеген теориялар туғызды, олардың ішінен екі негізгі концепцияны жеке қарастыруға болады-философиялық – діни (адамды құдай жаратты) және материалистік, бұған сәйкес адам табиғи эволюция мен еңбек қызметінің нәтижесінде жануарлардан (приматтардан) шықты.
Тас ғасыры бірнеше кезеңнен тұрады: палеолит (ерте тас ғасыры) 2,5-2 млн жыл бұрын басталды, ол өз кезегінде төменгі (ерте) палеолит (2,5 млн.-140 м.ж. бұрын), орта (120-40 м.ж. бұрын), жоғарғы (кейінгі) палеолитке (40-12 м.ж. б.з.б.) бөлінеді. Палеолит: Олдувай, Ашель, Мустье, Солютре, Ориньяк және Мадлен кезеңдерінен тұрады.
Мезолит (орта тас ғасыры) б.з.б. 12 м.ж.-6 м.ж. арасын қамтиды. Жаңа тас дәуірі (неолит) б.з.д. 6-4 м.ж. деп шамаланады. Тас дәуірінен қола дәуіріне өтпелі кезең энеолит (мыс тас ғасыры лат. Аeneus-мыс) б.з.б. 3 м.ж. деп аталады. Алғашқы мемлекеттер мен жазудың пайда болуына дейінгі тарихтың бүкіл кезеңін алғашқы қауымдық құрылыс (сонымен қоса, «тарихқа дейінгі» деген термин де қолданылады) деп атау қалыптасқан.
Тас дәуірінде, шамамен миллион жыл бұрын, адамдар Қазақстан территориясын мекендей бастады. Ол кездегі табиғат жағдайлары қазіргіден күрт өзгеше болды, Қазақстан фаунасының негізгі түрлері мамонт, жүндес мүйізтұмсық, жабайы бұқа-тур, үңгір аюы және т.б. болды. Бүкіл тас ғасыры бойы климаттық жағдайлар күрт өзгеріп тұрды. Мамонттар мен мүйізтұмсықтар жаппай қырылып қалды, бұл жерде адамдардың іс әрекеті де белгілі рөл атқарды деуге болады.
Біздің елімізде палеолиттік мәдениеттің екі таралу аймағын бөліп көрсетуге болады: Сарыарқа мен Қаратау жотасы (Бөріқарған, Тәңірқазған, Қазанғап және т.б.). Еңбек құралдары негізінен түрлі формадағы дөрекі және үлкен шапқылар (бифастар- екі жақты, унифастар бір жақты) болды. Біртіндеп анағұрлым кішірек және едәуір жақсы өңделген құралдарға-микролиттерге көшу байқалады. Палеолитте адамдар отты пайдалануды үйренді. Аңшылық палеолит кезеңінің шаруашылығында басты рөл атқарады. Аң аулаудың тәсілдері әртүрлі болды: от арқылы қамалау, тұзақ, шұңқырлар, т.б. аң аулау құралдарының дамуына ірі жануарлардың қырылуы үлкен серпіліс берді, өйткені, аң аулаудың объектілері ұсақ және жылдам жануарлар болып қалды, ал оларды найзамен аулау жеміссіздеу болды. Қолайлы жерлерде алғашқы адамдар сүйектен жасалған үшкір сүңгір (гарпун) мен қарапайым ілмектер (күршектер) көмегімен балық аулумен айналысты.
«Алғашқы адамдар тобыры» немесе «көне қауым» адамның жануарлар әлемінен бөлініп шығуымен бір мезгілде пайда болды. «Көне қауым» тұрақсыз құрылым болды, сол себептен біртіндеп қоғамдық ұйымның неғұрлым берік формасына орын бере бастады. Өйткені тұрақты иерархиялық бірлестіктер өмір сүру үшін неғұрлым сәттірек күресе алатын еді. Бұл форма аналық ру болды. Әлеуметтік байланыстарды нығайту үшін шынайы негіз – стихиялы пайда болған қандас туыстық байланыстар қолданылды, бұл туыстық тек аналық жағынан ғана бекітілді деп шамалауға болады. Рулық құрылысқа көшуді археологиялық мәліметтер де дәлелдейді (ұжымдық турғын-жайлар). Рудың аса маңызды белгісі эндогамия, яғни, ру ішіндегі некелік қатынастарға тиым салу болды. Біртіндеп, жеке ұйымдар –екі экзогамды рулардың бір тұрақты өзара некелік қарым-қатынасы бар эндогамиялық тайпаға бірігуі пайда болды. Некенің бастапқы формасы топтық неке, бұл кезде рудың барлық мүшелері (жігіттері) екінші рудың мүшелерімен (қыздарымен) некеге тұруға құқылы және тиісті болды. Біртіндеп некелік қатынастардың дамуы жұптық некенің қалыптасуына әкелді.
Тас ғасыры бірнеше кезеңнен тұрады: палеолит (ерте тас ғасыры) 2,5-2 млн жыл бұрын басталды, ол өз кезегінде төменгі (ерте) палеолит (2,5 млн.-140 м.ж. бұрын), орта (120-40 м.ж. бұрын), жоғарғы (кейінгі) палеолитке (40-12 м.ж. б.з.б.) бөлінеді. Палеолит: Олдувай, Ашель, Мустье, Солютре, Ориньяк және Мадлен кезеңдерінен тұрады.
Мезолит (орта тас ғасыры) б.з.б. 12 м.ж.-6 м.ж. арасын қамтиды. Жаңа тас дәуірі (неолит) б.з.д. 6-4 м.ж. деп шамаланады. Тас дәуірінен қола дәуіріне өтпелі кезең энеолит (мыс тас ғасыры лат. Аeneus-мыс) б.з.б. 3 м.ж. деп аталады. Алғашқы мемлекеттер мен жазудың пайда болуына дейінгі тарихтың бүкіл кезеңін алғашқы қауымдық құрылыс (сонымен қоса, «тарихқа дейінгі» деген термин де қолданылады) деп атау қалыптасқан.
Тас дәуірінде, шамамен миллион жыл бұрын, адамдар Қазақстан территориясын мекендей бастады. Ол кездегі табиғат жағдайлары қазіргіден күрт өзгеше болды, Қазақстан фаунасының негізгі түрлері мамонт, жүндес мүйізтұмсық, жабайы бұқа-тур, үңгір аюы және т.б. болды. Бүкіл тас ғасыры бойы климаттық жағдайлар күрт өзгеріп тұрды. Мамонттар мен мүйізтұмсықтар жаппай қырылып қалды, бұл жерде адамдардың іс әрекеті де белгілі рөл атқарды деуге болады.
Біздің елімізде палеолиттік мәдениеттің екі таралу аймағын бөліп көрсетуге болады: Сарыарқа мен Қаратау жотасы (Бөріқарған, Тәңірқазған, Қазанғап және т.б.). Еңбек құралдары негізінен түрлі формадағы дөрекі және үлкен шапқылар (бифастар- екі жақты, унифастар бір жақты) болды. Біртіндеп анағұрлым кішірек және едәуір жақсы өңделген құралдарға-микролиттерге көшу байқалады. Палеолитте адамдар отты пайдалануды үйренді. Аңшылық палеолит кезеңінің шаруашылығында басты рөл атқарады. Аң аулаудың тәсілдері әртүрлі болды: от арқылы қамалау, тұзақ, шұңқырлар, т.б. аң аулау құралдарының дамуына ірі жануарлардың қырылуы үлкен серпіліс берді, өйткені, аң аулаудың объектілері ұсақ және жылдам жануарлар болып қалды, ал оларды найзамен аулау жеміссіздеу болды. Қолайлы жерлерде алғашқы адамдар сүйектен жасалған үшкір сүңгір (гарпун) мен қарапайым ілмектер (күршектер) көмегімен балық аулумен айналысты.
«Алғашқы адамдар тобыры» немесе «көне қауым» адамның жануарлар әлемінен бөлініп шығуымен бір мезгілде пайда болды. «Көне қауым» тұрақсыз құрылым болды, сол себептен біртіндеп қоғамдық ұйымның неғұрлым берік формасына орын бере бастады. Өйткені тұрақты иерархиялық бірлестіктер өмір сүру үшін неғұрлым сәттірек күресе алатын еді. Бұл форма аналық ру болды. Әлеуметтік байланыстарды нығайту үшін шынайы негіз – стихиялы пайда болған қандас туыстық байланыстар қолданылды, бұл туыстық тек аналық жағынан ғана бекітілді деп шамалауға болады. Рулық құрылысқа көшуді археологиялық мәліметтер де дәлелдейді (ұжымдық турғын-жайлар). Рудың аса маңызды белгісі эндогамия, яғни, ру ішіндегі некелік қатынастарға тиым салу болды. Біртіндеп, жеке ұйымдар –екі экзогамды рулардың бір тұрақты өзара некелік қарым-қатынасы бар эндогамиялық тайпаға бірігуі пайда болды. Некенің бастапқы формасы топтық неке, бұл кезде рудың барлық мүшелері (жігіттері) екінші рудың мүшелерімен (қыздарымен) некеге тұруға құқылы және тиісті болды. Біртіндеп некелік қатынастардың дамуы жұптық некенің қалыптасуына әкелді.
1. Алпысбаев Х. А. Неолитическая стоянка в пещере Караунгур. // Изв. АН КазССР. Сер. обществ., 1969, Nо 2. 85-87-б.
2. Макарова Л А. Териофауна пещеры Караунгур. / / Археологические исследования в Казахстане. А., 1973, 146-155-б.
3. Виноградов А. В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. ТХАЭЭ. Т. ХIII, М., 1981.
4. Праслов Н. Д, Постинков Г. Б., Ротшильд Е Новые памятники с микролитическим инвентарем в Северо-Восточном Прикаспий. // КСИА, NQ 117, М., 1990.
5. Антонова Е В. Обряды и верования первобытных земледельцев Востока. М., 1990.
6. Таймагамбетов Ж К. Памятники каменного века. / / Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской гэс. I-Tapay, А.,1987.
7. Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. Петропавл, 1993.
8. сонда: Атбасарская культура. Екатеринбург, 1992.
9. Логвин В. Н. Каменный век казахстанского Притоболья (мезолит - энеолит).
А., 1991.
11.Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья.
12. Кисленко А. М Проблемы рекsтструкции энеолитического жилища. / / Проблемы реконструкции хозяйства и технологий по данным археологии. Петропавл, 1993.
13. Ахинжанов С. М, Макарова Л. А., Нарымов Т. Н К истории скотоводства и охоты в Казахстане. А., 1992.
14. Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов Қазақстан тарихы. Алматыкітап 2007.
15. К.Рысбайұлы Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы «Санат» 1999.
16. Ж.Артықбаев, Ә.Пірманов. Қазақстан тарихы. Алматы «Атамұра» 2008.
17. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003.
18. Аманжолов Ж.О. 12 лекций по истории Казахстана. Курс лекции. Астана., 2001.
19. Аманжолов Қ. Түркі халықтарының тарихы. А., 1993.
20. Күзембайұлы А., Әбіл Е. История Республики Казахстана. Астана., 2000.
21. Қозыбаев М.К. Тарих зердесі. Алматы, 1998. т.І.,т. 2
22. Ювалы А. Шыңғыс хан және ІІІ ғ. Орта Азия: Қарақұрымнан Тебризге дейін. Түркістан 2004.
23. Қазақстан тарихы. І том, А., 1996.
24. Қазақстан тарихы. 5 томдық, А. 2010.
25. Қазақстан тарихы очерктер. А., 1994.
26. Әбдіәкімұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997.
27. Тоғысбайұлы Б. Тарихтың ашылмаған беттері. Астана., 2001.
28. Абдрахман С. Тәуелсіздік шежіресі. Астана, 2001.
2. Макарова Л А. Териофауна пещеры Караунгур. / / Археологические исследования в Казахстане. А., 1973, 146-155-б.
3. Виноградов А. В. Древние охотники и рыболовы Среднеазиатского междуречья. ТХАЭЭ. Т. ХIII, М., 1981.
4. Праслов Н. Д, Постинков Г. Б., Ротшильд Е Новые памятники с микролитическим инвентарем в Северо-Восточном Прикаспий. // КСИА, NQ 117, М., 1990.
5. Антонова Е В. Обряды и верования первобытных земледельцев Востока. М., 1990.
6. Таймагамбетов Ж К. Памятники каменного века. / / Археологические памятники в зоне затопления Шульбинской гэс. I-Tapay, А.,1987.
7. Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья. Петропавл, 1993.
8. сонда: Атбасарская культура. Екатеринбург, 1992.
9. Логвин В. Н. Каменный век казахстанского Притоболья (мезолит - энеолит).
А., 1991.
11.Зайберт В. Ф. Энеолит Урало-Иртышского междуречья.
12. Кисленко А. М Проблемы рекsтструкции энеолитического жилища. / / Проблемы реконструкции хозяйства и технологий по данным археологии. Петропавл, 1993.
13. Ахинжанов С. М, Макарова Л. А., Нарымов Т. Н К истории скотоводства и охоты в Казахстане. А., 1992.
14. Г.В.Кан, Н.У.Шаяхметов Қазақстан тарихы. Алматыкітап 2007.
15. К.Рысбайұлы Қазақстан Республикасының тарихы. Алматы «Санат» 1999.
16. Ж.Артықбаев, Ә.Пірманов. Қазақстан тарихы. Алматы «Атамұра» 2008.
17. Мусин Ч. Қазақстан тарихы. А., 2003.
18. Аманжолов Ж.О. 12 лекций по истории Казахстана. Курс лекции. Астана., 2001.
19. Аманжолов Қ. Түркі халықтарының тарихы. А., 1993.
20. Күзембайұлы А., Әбіл Е. История Республики Казахстана. Астана., 2000.
21. Қозыбаев М.К. Тарих зердесі. Алматы, 1998. т.І.,т. 2
22. Ювалы А. Шыңғыс хан және ІІІ ғ. Орта Азия: Қарақұрымнан Тебризге дейін. Түркістан 2004.
23. Қазақстан тарихы. І том, А., 1996.
24. Қазақстан тарихы. 5 томдық, А. 2010.
25. Қазақстан тарихы очерктер. А., 1994.
26. Әбдіәкімұлы К. Қазақстан тарихы. А., 1997.
27. Тоғысбайұлы Б. Тарихтың ашылмаған беттері. Астана., 2001.
28. Абдрахман С. Тәуелсіздік шежіресі. Астана, 2001.
ҚАЗАҚСТАН ТАРИХЫ
Түркістан - 2010
Басуға Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Түркістан кәсіби колледжі оқу-әдістемелік кеңесі ұсынған. Хаттама N3 (2010-
2011оқу жылы).
Пкір жазғандар: Х.Тұрсын – тарих ғылымдарының
кандидаты, доцент.
А.Сандыбаева - тарих ғылымдарының
кандидаты, доцент.
Жауапты редактор: Н.Каттабекова - тарих ғылымдарының
кандидаты, доцент.
Ж 71
Қазақстан тарихы. – Түркістан: Ясы, - 2011, б.
ISBN 978-601-243-284-8
Оқу-әдістемелік құрал жоғарғы оқу орындарының тарих емес
мамандықтарына арналған Қазақстан тарихы курсының типтік бағдарламасы
негізінде жан-жақты қамтылып, оқушыларға тарихи білім берудің әдістері мен
тәсілдері, олардың оқу икемділігі мен дағдыларын қалыптастыру, тарих
сабағын ұйымдастырудың тәсілдері және оқытудың жаңа технологияларын қолдану
сияқты мәселелер теориялық және әдістемелік тұрғыдан баяндалды.
Кітап тарихшыларға, жоғарғы оқу орны, колледждердің оқытушылары мен
студенттеріне, магистранттарға, тарих пәнінің мұғалімдеріне, қазақстан
тарихына қызығатын оқырман қауымға арналған.
ISBN 978-601-243-284-8 УДК
94(574)(075)
ББК 63.3.(5қаз)я 7
Алғы сөз
І БӨЛІМ
Лекция 1. Қазақстан ежелгі заманда
1. Алғашқы қауымдық құрылыс
2. Қола дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар
3. Тайпалық одақтар мен ежелгі мемлекеттер
Лекция мақсаты.
Антропогенез немесе адамның даму процесіндегі маңызды факторлар, еңбек
құралдарының дамуымен адамзат санасындағы даму, адамзат қоғамының даму
ерекшеліктері туралы, археологиялық дәуірлерге бөлу, Тас дәуірінің
кезеңдері және зерттелуі, Қазақстан жеріндегі тас дәуірі тұрақтарындағы
зерттеулер туралы мағлұмат беру.
Лекция мәтіні.
1.1 Алғашқы қауымдық құрылыс
Аламзаттың пайда болуы мен қалыптасуы тас дәуірінен бастау алады.
Адамның пайда болу мәселелерін зерттеу орасан көптеген теориялар туғызды,
олардың ішінен екі негізгі концепцияны жеке қарастыруға болады-философиялық
– діни (адамды құдай жаратты) және материалистік, бұған сәйкес адам табиғи
эволюция мен еңбек қызметінің нәтижесінде жануарлардан (приматтардан)
шықты.
Тас ғасыры бірнеше кезеңнен тұрады: палеолит (ерте тас ғасыры) 2,5-2
млн жыл бұрын басталды, ол өз кезегінде төменгі (ерте) палеолит (2,5 млн.-
140 м.ж. бұрын), орта (120-40 м.ж. бұрын), жоғарғы (кейінгі) палеолитке (40-
12 м.ж. б.з.б.) бөлінеді. Палеолит: Олдувай, Ашель, Мустье, Солютре,
Ориньяк және Мадлен кезеңдерінен тұрады.
Мезолит (орта тас ғасыры) б.з.б. 12 м.ж.-6 м.ж. арасын қамтиды. Жаңа
тас дәуірі (неолит) б.з.д. 6-4 м.ж. деп шамаланады. Тас дәуірінен қола
дәуіріне өтпелі кезең энеолит (мыс тас ғасыры лат. Аeneus-мыс) б.з.б. 3
м.ж. деп аталады. Алғашқы мемлекеттер мен жазудың пайда болуына дейінгі
тарихтың бүкіл кезеңін алғашқы қауымдық құрылыс (сонымен қоса, тарихқа
дейінгі деген термин де қолданылады) деп атау қалыптасқан.
Тас дәуірінде, шамамен миллион жыл бұрын, адамдар Қазақстан
территориясын мекендей бастады. Ол кездегі табиғат жағдайлары қазіргіден
күрт өзгеше болды, Қазақстан фаунасының негізгі түрлері мамонт, жүндес
мүйізтұмсық, жабайы бұқа-тур, үңгір аюы және т.б. болды. Бүкіл тас ғасыры
бойы климаттық жағдайлар күрт өзгеріп тұрды. Мамонттар мен мүйізтұмсықтар
жаппай қырылып қалды, бұл жерде адамдардың іс әрекеті де белгілі рөл
атқарды деуге болады.
Біздің елімізде палеолиттік мәдениеттің екі таралу аймағын бөліп
көрсетуге болады: Сарыарқа мен Қаратау жотасы (Бөріқарған, Тәңірқазған,
Қазанғап және т.б.). Еңбек құралдары негізінен түрлі формадағы дөрекі және
үлкен шапқылар (бифастар- екі жақты, унифастар бір жақты) болды. Біртіндеп
анағұрлым кішірек және едәуір жақсы өңделген құралдарға-микролиттерге көшу
байқалады. Палеолитте адамдар отты пайдалануды үйренді. Аңшылық палеолит
кезеңінің шаруашылығында басты рөл атқарады. Аң аулаудың тәсілдері әртүрлі
болды: от арқылы қамалау, тұзақ, шұңқырлар, т.б. аң аулау құралдарының
дамуына ірі жануарлардың қырылуы үлкен серпіліс берді, өйткені, аң аулаудың
объектілері ұсақ және жылдам жануарлар болып қалды, ал оларды найзамен
аулау жеміссіздеу болды. Қолайлы жерлерде алғашқы адамдар сүйектен жасалған
үшкір сүңгір (гарпун) мен қарапайым ілмектер (күршектер) көмегімен балық
аулумен айналысты.
Алғашқы адамдар тобыры немесе көне қауым адамның жануарлар
әлемінен бөлініп шығуымен бір мезгілде пайда болды. Көне қауым тұрақсыз
құрылым болды, сол себептен біртіндеп қоғамдық ұйымның неғұрлым берік
формасына орын бере бастады. Өйткені тұрақты иерархиялық бірлестіктер өмір
сүру үшін неғұрлым сәттірек күресе алатын еді. Бұл форма аналық ру болды.
Әлеуметтік байланыстарды нығайту үшін шынайы негіз – стихиялы пайда болған
қандас туыстық байланыстар қолданылды, бұл туыстық тек аналық жағынан ғана
бекітілді деп шамалауға болады. Рулық құрылысқа көшуді археологиялық
мәліметтер де дәлелдейді (ұжымдық турғын-жайлар). Рудың аса маңызды белгісі
эндогамия, яғни, ру ішіндегі некелік қатынастарға тиым салу болды.
Біртіндеп, жеке ұйымдар –екі экзогамды рулардың бір тұрақты өзара некелік
қарым-қатынасы бар эндогамиялық тайпаға бірігуі пайда болды. Некенің
бастапқы формасы топтық неке, бұл кезде рудың барлық мүшелері (жігіттері)
екінші рудың мүшелерімен (қыздарымен) некеге тұруға құқылы және тиісті
болды. Біртіндеп некелік қатынастардың дамуы жұптық некенің қалыптасуына
әкелді.
Біртіндеп көне қауымда болған табиғи еңбек бөлінісі одан әрі дами
түсті. Ерлер-аңшылар, әйелдер-терімшілер және үйдегі ошақтың қамқоршысы
болды, балалар мен қариялар еңбекке қабілетті туыстарына қолғабыс етті.
Қариялар, әдетте, ұжымдық тәжірибені сақтаушылар есебінде және еңбек
құралдарын дайындауға белсене араласты. Осы мамандану еңбек өнімділігінің
артуына ықпал етті, бүкіл қауымға терең із қалдырған және айқын құрылым
берген жыныстық – жас мөлшеріне негізделген бөліністерге әкеп соқтырды.
Инициациялар деп жасөспірімдердің ересектер қатарына өту межесін білдіретін
салттардың кешенін атайды.
Кейінгі палеолитте тұрғын жай ретінде адамдар әлі де үңгірлерді
пайдалана берді, сонымен қатар жасанды тұрғын жайлар – жер үстіндегі
кепелер мен жертөрелерді де сала бастады.
Жоғарғы палеолит мәдениетіне, сондай-ақ адамдардың алғашқы қабірлері
де жатады, бұл сол заманда тән және жан туралы түсініктердің пайда болуы
туралы мәлімет береді. Табиғат пен адам – адамдардың ертеректегі діни
түсініктерінде бірге жүрді және бұл барлық түрлерінде – тотемизм, фетешизм,
анимизм, магияда да көрініс тапты. Тілдің дамуы адамның шаруашылық
қызметінің дамуымен қатар жүрді.
Мезолит (грекше мезос - орта) климаттағы өзгерістермен белгілі, бұл
бәрінен бұрын мұздықтардың кейін шегінуімен байланысты. Бұл кезде қазіргіге
жақын флора мен фаунаның құрамы қалыптаса бастады. Сондай ақ бұл уақытта
мамонттық фауналық кешеннің жойылып кетуіне байланысты өмір сүру қажетін
қамтамасыз етудің жаңа тәсілдерін іздестіру жүріп жатты. Кейбір аймақтарда
егіншілік пен мал шаруашылығының элементтері, басқаларда балықшылық пен
терімші аңшылық шаруашылықтары пайда болды. Мезолитте садақ пен жебелер
кеңінен қоладанылды, еңбек құралдарын даярлау техникасында өзгерістер
болды.
Ұжымдық еңбек пен өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болған
алғашқы қауымның қоғам неолит дәуірінде жаңа құрылымға ие болды.
Тайпалардың өз атауы, территориясы, диалектісі және басқа да ерекшеліктері
болды. Неолитте адамзат алғашқы жасанды материал қыш ыдыстарды (керамиканы)
даярлауды үйренді.Неолит барлық жағынан революциялық дәуір болып табылады.
Бұл кезде шаруашылықтың өнімді формалары : егіншілік пен малшылық пайда
болды. Неолит дәуірінде бүкіл Қазақстанның территориясын аңшылық өмір
салтынан жылқышылыққа, ежелгі металлургия мен егіншілікке өте бастаған
кішігірім жауынгер тайпалар тығыз қоныстанды.
Энеолит дәуірінде Қазақстан территориясында жылқыны қолға үйрету және
топтап бағу жүзеге асқан, бұл Солтүстік Қазақстан территориясындағы
археологиялық қазбалардан белгілі (Ботай мәдениеті). Ботайлықтар –Еуразия
өңіріндегі алғашқы жылқы өсірушілер. Жайық-Ертіс арасындағы энеолиттік
қоныстардан орасан көп жылқы сүйектері табылды.
Этникалық мәселелер туралы айтсақ сол замандарда Қазақстан үнді
еуропалық және орал-алтай қауымдастықтарының шығу аймағы болуы мүмкін.
Еуразияның көптеген халықтары сол этникалық негізден шыққан.
Алғашқы жылқы өсірушілер жылқыға табыну дәстүрін және көшпелі
тұрмыстың негізін қалайтын бірқатар элементтер қалыптастырды. Олар қазақтар
үшін қасиетті алаш (алаша) ұғымынан көрініс тапты. Ал, үндіеуропа
халықтарында алғашқы ала жылқыдан (алаша ат) мифологиялық қанатты аттың
образы – алаша (пегас) бастау алады, ежелгі үндіеуропалық халықтардыңкөне
сөздіктерінде пеку (пеки)сөзі жылқы, жеке адамның қозғалмалы мүлкі,
байлығы, малы және т.б. білдіреді. Ежелгі алаша аттан - славянша –
лошадь шығады. Көптеген себептерге байланысты сонау замандардан ақ Ұлы
Даланың тайпалары Батыс Еуропа мен Оңтүстіктің Азия өлкелеріне қоныс
аударып, онда мемлекеттер мен қазіргі өркениеттердің негізін қалай бастады.
Қорыта келе Тас дәуірінде дүниені эстетикалық тұрғыдан түсіну өнер
дами бастады. Қазақстанды мекендеген кейінгі палеолит тайпаларының
көркемдік танымның дәлелі ретінде негізінен тау шатқалдарындағы қашап
салынған суреттер (петроглифтер-гравюралар) қызмет атқарды, олардың негізгі
сюжеттері жүндес мүйізтұмсық, бұқа-тур, бизонның суреттері. Гравюрамен
қатар Қазақстан жерінде тастағы бейнелердің бояулы үлгілері де табылады.
Бұл Бектау ата тауларында, Баянауылда әулие үңгірде, Бұқтырма шатқалында
өрнектер түрінде т.б. кездеседі.
1.2 Қола дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар
Б.з.б. ІІ мыңжылдықта Еуразия даласында қола айлап табылды. Қазақстан
аумағын мекендеген тайпалардың археологиялық ескерткіштері жалпы атаумен
Андронов мәдениеті деп аталды. Өйткені, алғашқы қазылып алынған
ескерткіштер Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласының маңындағы Андроново
селосының жанынан табылуына байланысты Андронов мәдениеті деген атау
берілген. Онда 1913 жылы Б.Андрианов археологиялық қазба жұмыстарын
жүргізген. Сөйтіп, Андронов мәдени қауымдастығын зерттеу тарихы тоқсан
жылға жуық уақытқа созылған. Осы уақыт ішінде еуразияның аса ірі мәдени-
тарихи құрылымының материалдық және рухани өмірі туралы бай мәліметтер
алынды. Бұл мәліметтер Андронов тайпаларының шаруашылық өмірі туралы,
металлургиясы, керамика өндірісі, тұрмыстық және қоғамдық құрылысы туралы
ортақ көзқарастың тууына мүмкіндік берді. Оның таралу аймағы Оңтүстік Сібір
мен Қазақстанның кең-байтақ кеңістігін, Оралдың жақын аймақтары мен Орта
Азияның аудандарын қамтыды. Андронов мәдениетінің негізгі орталықтарының
бірі Қазақстан аумағы болды. Андроновшылар – бұл тегі жағынан туысқан,
антропологиялық, лингвистикалық құрылымы мен шаруашылық-мәдени өмірі
бойынша жақын тайпалар. Археологиялық мәліметтер негіздегеніндей, Андронов
тайпаларының басым бөлігі отырықшылық өмір салтын кешкен. Олардың
қалашықтары өзен жағалауларын, кең жайылған шалғындарды бойлай орналасқан.
Андроновшылар бақташылығы сәл басымдау малшылықпен және егіншілікпен
айналысқан. Андронов мәдениетінің белгісі ретінде мәйітті бүгілген күйінде
бір жақ жанымен, тақта тастардан құралған сандық тасқа немесе тік бұрышты
қима шұңқырларға жатқызылатын өзіндік жерлеу салты қалыптасқан. Адам
жерленгеннен кейін әртүрлі пішім үйлесімінде – тік бұрышты, домалақ, сопақ
нысанда немесе үйілген қорған тәрізді, тас дуалдар түріндегі молалық
құрылыстар тұрғызылған. Кейде мәйітті өртеп жіберген.
Андронов мәдениетінің келесі бір ерекше белгісі қолмен иленіп
жасалған ыдыс аяқтар. Мұның алдыңғы дөңгелек түпті ыдыстардан айырмашылығы
жайпақ түпті болып келіп, ою өрнектері тарақ тісті немесе тегіс соғылған
геометриялық өрнекпен жасалынған. Сайып келгенде, Андронов мәдениетін
металдан жасалған бұйымдарды әшекейлеудің өзгеше түрі ерекшелейді. Бұлар
бір жарым айналымға оралған, алтын жапырақшалардан жасалған сырғалар,
баскиімдер мен киімдерді көзәйнек тәріздес және табан түріндегі
салпыншақтармен безендіру және ұштары ширатылып бұралған білезіктер жатады.
Андронов мәдениеті мынандай үш кезеңге бөлінеді: ерте қола –б.д.д.
ХҮІІІ-ХҮІ ғасырлар, орта қола – б.д.д. ХҮ-ХІІ ғасырлар, соңғы қола –б.д.д.
ХІІ –ҮІІІ ғасырлар аралығын қамтиды.
Орталық Қазақстанда Андронов мәдениетінің 30 дан аса мекені, 150-ден
аса моласы табылды. Мұның ерте кезеңі – Нұра өзені алқабынан табылғандықтан
нұралық кезең деп аталған. Орта кезеңі –Атасу өзені алқабындағы молалар
тобы бойынша атасулық кезең деп аталады. Соңғы кезең – бегазы-дәндібайлық
кезең деп аталады. Бұл кезеңге Қарағандыға жақын Дәндібай ауылынан
Солтүстік Балқаш тұсындағы Бегазы сайынан табылған ескерткіштер жүйесі
кіреді. Солтүстік Қазақстанда Ботай ауданындағы ерте қола ескерткіштері
табылды. Сол уақыттарда тұрақты елді мекендер пайда бола бастады. Оларды
қалалардың алғашқы бастауы болды деп санауға толық негіз бар. Қола
дәуіріндегі Қазақстан аумағында болған Арқайым, Кент және басқа да
қоныстарды алғашқы қалалардың үлгісі ретінде алуға болады. Олар өзіне тән
қарапайым сәулеттік құрылымдармен ерекшеленді: қорғаныс құрылысы, сумен
жабдықтау жүйесі, ғибадатханасы, дамыған кәсібі болды. Евразия даласында
қола ғасырының (б.з.д. ХҮІІІ-ХҮІ ғ.) көпке белгілі бірден бір археологиялық
ескерткіш бекініс Арқайым елді мекені болып табылады.
Арқайым – бұл бекініс әрі сарай, шеберхана әрі тұрғын жай орталығы
болған. Оның үстінен қарағандағы көрінісі шеңбер түрінде көрінеді, олардың
ажыратылған бөлігі – бұл қаланың басты қақпасы. Үлкен шеңбердің ішінде тағы
бір шеңбер орналасқан. Ескерткіштердің жалпы ауданы 20 мың шаршы метрді
құрайды. Қазіргі жер беткейінде айналма ор, оның артынан екі шеңберлі
топырақты жалдар, орталық алаң іздері қалған. Жалдар – бұл шымнан,
өңделмеген бөренелерден және ағаштардан қаланған бекініс қабырғаларының
қалдықтары. Әрбір шеңбердің ішінде бөренелерден салынған тұрғын үйлер
орналасқан. Аулалар мен үйлердің шаруашылық қоныстарында –ошақтар,
құдықтар, шұңқырлар, металлургиялық пештер тұр. Қоныстың барлық аумағынан
60 тұрғын жай, керамикадан, сүйек пен тастан жасалған бұйымдар топтамасы,
металдан жасалған еңбек құралдары және кен өндіру ісіне қатысты заттар
табылған.
Сөйтіп андроновшылар өзен жағалаулары бойына қоныстанып, отырықшылық
өмір сүрген, қоныстары терең орлармен және шарбақты жалдармен қоршалған.
Қоныстардың ауданы 25 тен 150 шаршы метрге дейін, ұзын саны 10-нан 20-ға
дейін баратын, 1-1,5 метр жерге енгізілген қима ағаштар түріндегі үлкен
жертөлелерден тұрады. Қос шатырлы немесе пирамида тәріздес келіп,
діңгектермен ұсталған, оның түтін мен жарыққа арналған тесіктері болған.
Үлкен отбасылы үйде 30-50- ге тарта адам тұрды. Ал қоныс, ілгелес
егістіктер, жайылымдар мен молалар бір руға тиеселі болды.
Андронвтардың шаруашылығы мен тұрмысы. Андроновшылардың басым түрі
малшылық, ал негізгі тамағы ет пен сүт өнімдері болды. Олардың басты
дәулеті жылқы болды. Қоныс маңына жақын жайылымдар бірте- бірте
тозғандықтан, андроновшылар әрбір 20-25 жыл сайын жаңа жерлерге қоныс
аударып отырған. Б.з.д. ХҮ ғасырда, яғни орта қола кезеңінен бастап
бекініссіз елді мекендер пайда бола бастады, сол кезде малдарды жайлауға
айдау дәстүрі қалыптасты. Бақташылар көктемде малдың бір бөлігін алыс
жайылымдарға немесе тау шалғындарына айдап кетіп, малмен бірге көшіп-қонып
жүрді, содан тек күзде ғана мекендеріне бірақ оралып отырды.
Орта қола кезеңінде үй құрылысы, елді мекендер ұйымы өзгеріске
ұшыраған. Мұндай тұрмыстық кешендергеБатыс Қазақстандағы Тастыбұтақ қонысын
жатқызуға болады. Шығыс Қазақстанда Андронов мәдениетінің осыған ұқсас
ескерткіштері Ертіс, Бұқтырма, Күршім далалық аймақтарынан, Алтай мен
Тарбағатайдан табылды.
Қазақстанның оңтүстігіндегі Қаратау мен Жетісудағы Таңбалыда
жартастарға қашалып салынған суреттер (петроглифтер) шоғыры табылды.
Жартастарға жануарлардың, басы күн бейнесіндегі адамдардың, күйме-
арбалардың кескіндері қашап салынған. Алматыдан солтүстік батысқа қарай 170
км жердегі Таңбалы аңғарында тұрған андроновшылардың құдайлары бейнеленген
көріністер берілген. Мұнда эпикалық қаһармандар садақ тартқан күйі
күймелерде шауып келе жатқан әрекеттері, түйелер жегілген арбалар көші,
ғұрыптық билерді билеу көріністері суреттелген. Ғибидатхананың басты
бейнелері – қарапайым жандардан жоғары тұрған Күн басты бейне, олардың
бастары күн нұрын бейнелейтін бедерлі дөңгелектермен қоршалған. Күн басты
бейнені билеп жүрген адамдар айнала қоршауға алған. Таңбалы петроглифтері
әлемнің мәдени құндылықтарының қатарына енгізіліп, ЮНЕСКО ұйымының
қорғауына алынған.
Орта қола ескерткіштеріне, сондай-ақ Жетісудағы Қарақұдық моласы,
Қаратау өлкесіндегі Таутары моласы жатады. Аралға жақын Сырдарияның төменгі
ағысынан соңғы қола дәуірінің бірегей ескерткіші –Түгіскен кесенесін атауға
болады.
Қола дәуірінің тайпалары алғашқы мәдени қабаттың негізін қалады, ал
соның негізінде ерте көшпенділер мәдениетінің қалыптасуы жүрді. Адамдардың
негізгі кәсібі бақташылық, мал шаруашылығы мен теселі егіншілік болды. Мал
шаруашылығында біртіндеп мал құрамы өзгере бастады, көшпелі өмірге бейім
келетін жылқылардың, қойлардың, түйелердің үлес салмағы арта бастады.
Мысалы, соңғы қола дәуірінде табындағы жылқы үлесі 14 тен 36%-ға өсіп,
андроновшылар мәдениеті жылқы өсірушілер мәдениетіне айналды. Сондай-ақ,
сол кезеңде тайпалық көшпелі шаруашылықтың өсуіне байланысты екі өркешті
түйелердің саны едәуір артты. Түйе бейнелері қыш бұйымдарда және жартастағы
суреттерде көп кескінделуі де сондықтан болар. Көшпелі өмірге бейімделудің
белгілі ретінде малды жайлауға шығару кең етек алды. Алыс жайылымдардағы
бақташылар қабырғалы өрмелі жеңіл қаңқалы қостарды – киіз үйдің алғашқы
нұсқасын сырғауылдардан тұрғызды. Төрт дөңгелекті арбаларға орнатылған
көшуге оңтайлы киіз үйлер де қолданыла бастады. Б.д.д. ІІ мыңжылдықтың аяғы
мен І мыңжылдықтың басында климат жылынып, құрғақ климат қалыптаса
бастағандықтан көптеген жұрт көшпелі мал шаруашылығына ауыса бастады.
Металлургияның дамуы. Сол уақыттарда тайпалардың өмірінде металлургия
маңызды рөл атқарды. Еңбек құралдары мен қару жарақтарды дайындаудың
шикізаты: мыс пен қалайының қорытпасы –қола, кейде сүрме, мырыш, қорғасын
болды. Қола өзінің беріктілігімен, төменгі температурада балқытылуымен,
әдемі алтын тсімен ерекшеленді. Орталық және Шығыс Қазақстан ежелгі және
қарапайым кен ісінің орталықтары болды. Мыс кені негізінен Жезқазған,
Риддер, Қаршыға, Жалтыр, Ащылы, Ұратөбе, Күшікпай аудандарынан, қалайы
Атасу тауы өлкесінен, Қалба және Нарым жоталарынан, алтын Степняк,
Қазаншұңқыр, Балажал, Ақжал және басқа да өңірлерден өндірілген. Мұнда
ежелгі дәуірде мыс пен кені қалайыны өндіру орасан зор мөлшерге жеткенін
мамандар дәлелдеп отыр. Мәселен, Жезқазған ауданында балқытылған мыстың
көлемі 100 мың тоннаға дейін жеткен. Успен мыс кенішінен 200 мың тоннан кен
қазылып алынған. Қалайыны өндіру 130 тоннаға жеткен. Қазақстан
археологиясының негізін қалаушы Ә.Х.Марғұлан ежелгі металлургия орталығы
болған Жезқазған жайлы былай деп жазады: 1930 жылдары Жезқазғанның
ежелгі аса маңызды металлургия орталығы ретінде зор тарихи мәні дәлелденді.
Бұл туралы Қ.И. Сәтпаев жазды (Большой Джезқазған, Алматы, 1961, 5 бет),
оның айтқандары екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жүргізілген
археологиялық қазбалармен дәлелденді.
Зерттеудің негізгі нысаны Жезқазған кенішінің оңтүстік-шығысына қарай
бір шақырымдай жердегі кең сайда орналасқан Милықұдық қалашығы болды. Ол
туралы ешкім білмеген еді. Оны Қ.И.Сәтпаев ашты. Милықұдық сонау қола
дәуірінен кейінгі орта ғасырларға дейін келгенін әрі мыс, қалайы, темір,
алтын, күміс кенін өндіру мен оларды өңдеудегі адамның өндірістік қызметін
куәландыратын мәдени қыртыстың маңызды қабаттары сақталған. Жезқазғанның
ежелгі кен орындары мен үйінділері орасан зор. Геолог С.Х.Боллдың есебі
бойынша Жезқазған тарабынан оңдаған мың тонна мысы бар миллион тоннадан
астам бай тотықтырылған кен өндірілген
Қыртысты кен қабаттарына ене отырып, кенді қарапайым қайламен омыру
арқылы өндірілген. Сондай-ақ отпен уату әдісі де қолданылған. Егер тығыз
кендер кездесетін болса, оның үстінен от жағылып, содан кейін оған су құю
арқылы уатып түсірелетін болған. Ежелгі кеншілер жерді керкелбей үңги
отырып, оны тіреулермен бекітіп отырған. Өндірілген кен ошақ пішіндес
пештерде балқытылған. Балқыту үшін ағаш көмір қолданылып, тазартуды
оңайлату үшін кварц, жоса пайдаланылды. Мыс және қалайы кенін жеке
балқытып, басқа затты құйған кезде қалайыны мысқа қосты. Дайындалатын
заттың неге арналғанына байланысты мөлшері де дәлдікпен реттелді: ұру
құралдары үшін мысқа 4% қалайы, шабатын және кесетін құралдар үшін -5-тен
9% - ға дейін, қадап шаншитындарға 9-дан 12%-ға дейін және одан жоғары
мөлшерде қалайы қосылды.
Қола дәуірінде қолөнер, тоқымашылық дамыды. Қолмен жасалатын қыш
ыдыстар таспалық техникамен жасалып, қалыпқа салынып пішінделген; ыдыстар
жылтыратылып, өрнектелді және күйдірілді. Қару –жарақ дайындау ісі жақсы
дамыды. Жебелердің доғал және жапырақ тәріздес болып келетін ұштары, найза,
балта ұштары қоладан жасалды, қола қанжарлар кең тарады.
Қоғамдық өмірді ұйымдастыруда елеулі өзгерістер болды. Аналық ру
аталық румен ауысты. Алғашқы қауымдық құрылыстар біртіндеп ыдырап, мүлік
теңсіздігі күшейе бастады. Оған андроновшылардың молалары дәлел бола
алады.Олардың біреуі үлкен қорған түрінде салынып, өлген адамның қару-
жарағы, әшекейлері бірге қойылатын болған. Әрине, кедейлері де болды,
оларға қыш құмыралар, қарапайым әшекейлер, құрбандыққа шалынған малдың
мүшелері қойылған.
Антропологиялық түрлері бойынша андроновшылар еуропалық нәсілдердің
өкілдеріне жатты. Олар жалпақ бетті, үлкен көзді, кеңсірігі жетілген,
мұрынды болып келген. Көптеген ғалымдар андронов мәдениеті неолит және
энеолит дәуірлеріндегі жергілікті тайпалардың табиғи дамуы негізінде пайда
болған деп санайды. Андроновшылардың қай этникалық топқа тиістілігін
анықтауға қатысты әртүрлі болжамдар бар. Олардың бірі бойынша финн-угор
этникалық тобына жатқызылады. Соңғы жылдары андронов тайпаларыныңтүркі
тілдес тайпалар тобына жататыны туралы болжам алға тартылуда. Әйтсе де
олардың үндіирандыққа, арийлыққа жататындығы туралы дәлелді тұжырымдар да
келтіріледі. Бұл тұжырымдар ежелгі жазба деректердің, антропологиялық,
лингвистикалық, топонимикалық, ономастикалық, археологиялық зерттеулердің
материалдарын талдаудың нәтижесінде жасалған.
Андроновшылардың діни уғымдары. Андроновшылар аспанға, күнге, қасиетті
отқа табынған, о дүниелік өмірге сенген, оларда ата-бабалар рухына табыну
болған. Ас беру, құрбандық шалу дәстүрі қалыптасып, басты құрбандыққа жылқы
шалынған. Тыйым салу әдет-ғұрпы мен діни наным сенімдері де айтарлықтай
дамыды.
1.3 Тайпалық одақтар мен ежелгі мемлекеттер
Сақтар
Б.з.д.Х-Vғ Хуанхэ өзенінен Еділ мен Дунайға дейінгі аралықта тарихи
мәліметтерде парсыларша сақ, гректерше скиф деген атпен белгілі болған
түркі тілдес тайпалар тұрған.
Дарийдің Бехустин жартасындағы сақтарға жорық кезіндегі жазған
текстерінде сақ тайпаларының үш тобы аталады. Олар: хаомаварга сақтары,
парадария сақтары және тиграхауда сақтары.
Сақтардың ескі зираттары, оның ішінде патшалардың жерленуі Шілікті,
Талас, Шу, Іле жағалауларында, қырғыз және Жоңғар Алатауының бөктерінде,
Көген мен Нарынқолдың таулы аймақтарында, Еділ мен Дунай аралығынан
табылған.
Скиф-сақ бірлестігінің өмір сүрген кезеңі көне тарихшылар мен
архелогиялық материалдарға назар аударсақ, рулық қоғамның ыдырауына дөп
келеді. Бартольдің айтуынша түркі тілдес тайпаларының қалыптаса бастаған
шағы деуге болады.
Қазіргі Алматы қаласы орналасқан жерді сақтар мекендеген. Оларды грек
шежіресінде масагеттер деп атайды. Тарихтың атасы деп танылған Герадот
айбырлы масагеттер туралы былай деп жазады: Бұл халық өзінің көптігімен
және жаугершілігімен көзге түседі. Массагеттердің киген киімі, тұрмыс салты
жағынан скифтерге жақын. Сақ тайпаларының одағына мыналар кіреді:
массагеттер, дайлар, каспилер, исседондар, аландар, куейінректе савроматтар
мен сарматтар. Олардың арасында көнедегі аңыздарда айтылатын алтын қорыған
құмайлар деп аталатын тайпалар мәдени жағынан жоғарғы сатыда болды.
Массагет, яксарт тайпалары Көк теңіздің, Арал теңізінің Солтүстік және
Шығыс-Солтүстік өңіріне, Сырдарияның оң жақ алқабына орналасқан. Ерте
заманда Сырдария Яксартдеп аталған. Дайлар (немесе дахилар) тайпасы
Сырдарияның төменгі жағына, Көк теңіз қолтығына орын тепкен.
Каспилер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген.
Исседондар тайпасы: Іле мен Шу өзендерінің өн бойын, оның шығыс
жағындағылары Тарбағатай тайына дейін созылған алқапты мекендеген.
Аримаспалар тайпасы исседондардың Солтүстік және Шығысы-Солтүстік
жағына, Алтайдың Батыстағы сілеміне дейінгі жерлерде тұрған.
Сарматтар мен савроматтар тайпасы исседондардың Каспий теңізінің
терістігінде, Шығыста Еділ өзеніне дейінгі, Солтүстікте Жайық өзенінің
басына дейінгі жерлерде тұрғаны белгілі.
Герадот берген деректер мен кейінгі қазба жұмыстарының материалдарына
сүйенген біраз ғалымдар сақтарды- скифтерді Қаратеңіздің Оңтүстік Батыс
жағалауын түгел, Дунайдың сағасына дейін, Төменгі Буг пен Днепрден Азов
теңізіне дейінгі аралыққа орналастырса, енді біразы оларды Еділдің төменгі
ағысынан Шығысқа қараған кең алқапты мекендеген дейді. Соңғылардың айтуына
қарағанда, сақтар-скифтер бұдан кейін Еділдің батыс жағалауына өтіп, одан
терістік Кавказға келген. Содан қазіргі Дағыстан мен Дербентасуы арқыла
Әзербайжан жеріне өткен.
Герадот массагеттер туралы тағы былай дейді: Массагеттер киім киісі
мен тұрмыс салты жағынан скифтерге ұқсас. Олар салт атқа мініп те, жаяу да
шайқасмады. Соғыстың екі әдісін білді: садақ тартып, найзамен де айқасады.
Әдетте айбалтамен қаруланған. Олардың барлық заттары алтын мен мыстан
жасалған ... Құдайлар мен күнге ғана табынып, оған құрбандыққа жылқы шалды.
Мұның мәнісі–құдайлардың ең жүйрігіне ең жүйрік жануар шалады дегенге
саяды. Сақтар туралы Страбон, дәрігер Гиппократ, Үлкен Гай Плинийлер де
мейлінше мағлұматтар берген.
Сақтардың ерліктері туралы грек тарихшысы Герадот Тарих еңбегінде
б.з.б. VІ ғасырда сақ массагеттердің патшайымы Томиристің және оның үлкен
ұлы Спаргаписестің парсы патшасы Кирмен соғысы (б.з.б. 529 ж.); б.з.б.
519-518 жылдардағы парсы патшасы І Дарийдің тиграхауда сақтарымен соғысы:
(сақ көсемі Скунха, малшы Ширак ерліктері); б.з.б. ІV ғасырда Александр
Македонскийдің сақтармен шайқасы. (б.з.б. 330-327 ж.) Македондықтарға қарсы
3 жыл қатарынан партизандық соғыс жүргізген сақ көсемі Спитаның ерлігі
туралы жазған.
Дәрігер Гипократтың мына тұжырымы да назар аударарлықтай: Скифтер –
зор денелі және денелерінде ештеңке өспеу себепті олар бір біріне ұқсас.
Бүкіл скиф әулеті сары.
Страбонның дерегі бойынша, скиф, сақ тайпалары қазіргі Қазақстан, Орта
Азия жерлерін мекендеген, Страбон: Каспий теңізінен бастап скифтердің басым
бөлігі дай деп аталады, одан әрі Шығысқа қарай тұратындары массагеттер мен
сақтар, қалғандарын жалпылай скифтер дейді, алайда әрбір тайпаның өз
атаулары да бар. Олардың ішіндегі ең танымалдары - сақтар мен соғдылардан
соң Яксарт жағасынан келгенастар, пасиактар, тохарлар, сакаравлдар; бұл
жағалауды сақтар иеленген.
Страбонның басты еңбегі Жағрапияда скиф тайпаларын мінездеуге
байланысты айтқан екі қағидасы ерекше назар аударады. Оның бірі мүлік
ортақтығы, жеке меншіктің, тауарлы-ақша қарым-қатынасының болмауы себепті
скифтерде қалыптасқан жоғары моральдық қасиеттер. Ал, екіншісі –
методологиялық сипатта. Номадтар (көшпенділер) қарақшылықтан гөрі соғыспен
көбірек айналысады, әрі оны алым салық алу мақсатында жасайды, деп жазады
Страбон.
Антика авторларының жеткен деректер қазіргі заманғы археология
жетістіктері, оның ішінде аса көрнекті археолог К.А.Акышевтің ашқан
жаңалықтарымен (сақ пирамидалары, Есік қорғаннан табылған Алтын адам)
дәйектеле түсіп, Қазақстанның ертедегі темір ғасыр кезеңіндегі тарихын
кестелеуге нақты мүмкіндік береді.Көне дәуірдегі сақтар мен саураматтар
Қазақстанның тарихында айқын іздер қалдыра тұра, өзінің нәсілі жағынан
европейдтік, тілі жөнінен иран тектестігіне байланысты қазақ халқының дәл
арғы тегі бола алмайды. Алайда, белгілі антрополог Оразақ Смағұловтың
орынды көрсеткеніндей, сақ және саураматтар, арий тайпалары сияқты, қазақ
халқының алыстан қосылатын тектері болып саналды.
Алтын адам Қазақстанның 3жерінен табылған.
1. 1970 жылы Алматыдан 50 км, Есік қорғанынан. Б.з.б. ІV ға жатады.
Тапқан т.ғ.д. Кемал Ақышев.
2. 1999 жылы Атырау өңірі, Аралтөбе қорғанынан. Б.з.б. ІІІ ғ. Тапқан
т.ғ.к., археолог Зейнолла Самашев.
3. 2003 жылы Ш.Қ.О. Зайсан ауданы, Шілікті жазығынан. Б.з.б. VІІІғ. Аяғы
мен VІІ ғ. Басы. Тапқан т.ғ.д., профессор Әбдеш Төлеубаев.
Ерте көшпелілер заманында тонаушылық пен тұтқындарды құлға айналдыруға
негізделген жорықтар әскери демократияның дамуына, қолөнершілердің бөлінуі
мен қалалардың көбеюіне әсер етті.
Сақтар арба үстіне орнатқан киіз үйлерде (күйме) өмір сүрді. Қазба
жұмыстарынан сақтардың кейбір топтарының егінші болғанын және отырықшылық
өмір салтын ұстағанын көруге болады. Суреттерде сақтар шошақ бөрікті бас
киімде, қысқа шапан, кісе белбеуінің оң жағында қанжар, сол жағында –
садақ, өкшесіз аяқ киімде бейнеленген. Сонымен бірге Есік қорғанда
табылған тарихи артефактілер сақ ақсүйегінің киімінің реконструкциясын
жасауға және бұйымдардың мәнін анықтауға мүмкіндік береді.
Б.з.б. VІІ-ІVғ. – сақ тайпалар одағы құрылды. Сақ қоғамының сипаты
әскери демократиялық. 3 негізгі топқа бөлінген, әр топтың өзіндік дәстүрлі
түстері болған: 1. Жауынгерлер қызыл түс. 2. Абыздар ақ түс. 3. Қауым
мүшелері сары және көк түс. Тайпа көсемдерін жауынгерлер тобынан сайлады.
Мейрамдарда садақ атып сыналған садақшылардың ең мергені тайпаны басқару
құқығын иеленді. Сақ тайпалар одағының билеушісі – патша.
Сақ қоғамында діни наным сенім болған. Жерлеу дәстүрі сақ заманында
өткен уақытқа қарағанда басқаша болып келеді. Сақтардың қоныстарынан ірі
патша қорғандарын, топырақ, тас, ағаш үйінділерінің астынан бай мүрделерді,
созылған бойында адамды жерлеу салты кездестіреміз. Бұл салттың жарқын
мысалдары Шілікті, Есік, Бесшатыр, Пазырақ, Тасмола қорғандары. Олар ата
баба рухына сенген. Қайта тіріледі деген сеніммен оның дүние мүлкін де
жерлеген. Мәітті сақтау үшін бальзамдау мен мумиялау әдісін қолдана білген.
Отырықшы сақтар жерді киелі деп есептеп, оған табынған. Ал көшпелі сақтар
күнге, отқа және соғыс құдайына табынған. Басты құдай Күн болды. Көптеген
петроглифтерде көшпелілер басында күн бейнесі орналасқан жан иесі
бейнеленетін болған. Герадоттың айтуы бойынша Құрбандық қорғанның маңында
шалынды. Орталық Қазақстандағы Тасмола қорғандарында (мұртты) жылқы
қалдықтары көптеп табылды. Бұл мәдениттің мұртты қорған деген аспен
белгілі болу себебі қорғаннан шығысқа қарай екі тас мұрт шығады. Ол
заманның тұрмыстық ыдыстары мен бұйымдары аң стилімен өрнектелген. Аң стилі
діни және магиялық түсініктерге негізделген. Оның ерекшелігі алысып жатқан
және қозғалыстағы аңдардың бейнесі.
Сақ заманында анимизм, тотемизм және магия секілді ең ежелгі діни
ұғымдар сақталған.
Сақтар тілі- Шығыс ирандық.
Сақтардың кәсібі: темір өңдеу (аң стильинде), қолөнер, Ұлы Жібек жолында
сауда, тоқымашылық, мал шаруашылығы (жылқы, түйе, сиыр, қой), Оңтүстік
Қазақстанда суармалы егіншілікпен (бидай, арпа, сұлы), шұғылданған.
Қорыта келе, б.з.б. ІV-ІІІ ғасырларда Қазақстан территориясындағы сақ
тайпалық одақтары ыдырап, осы аймаққа келген басқа күшті тайпалардың
құрамына енді.
Үйсіндер мен қаңлылар
Б.з.б. І ғасыр аяғында Қазақстан далаларында сақтарды ығыстырған жаңа
тайпалық одақтар пайда болды. Олар: үйсіндер, қаңлылар.
Қазақстан жеріндегі ертеде құрылған (б.д.д. ІІ ғ.) Кангюй, Яньцай, Үйсін
мемлекеттері туралы қытай деректерінің Шицзи жылнамасында олар мал үшін
бір орыннан екінші орынға көшіп жүре беретін көшпенді халық. Жайшылықта
хундармен араласады. Үйсіндердің жаужүрек бірнеше мыңдаған әскері болды.
Олардың бір кездері Іле өңіріне келіп қоныстанғаннан кейінгі уақытта аса
күшті тайпалық мемлекет ретінде тарих сахнасынан шығып, өз тұсында едәуір
ықпалды болғанын айтады.
Қытай тарихшысы Сыма Цян мен Бан Гудың Ханнамасы мен Жылнамасында
мынандай деректер бар: Үйсін мемлекетінің жері... ұлан байтақ кең, әрі
жазық, жауын шашыны көп, ауа райы суық, тауларда қалың қарағай өседі.
Егіншілікпен шұғылданбайды. Әдет ғұрпы хундарға ұқсайды. Бұл елде жылқы
көп, байларында 4-5 мың жылқы болады. Халқы қайсар батыр келеді. Бұрын
хундарға бағынышты болған кейін күшейді де оларға бағынбайтын болған. Шығыс
жағы хундармен, Солтүстігі қаңлымен, батыс жағы Ферғанамен, Оңтүстігі
қалалық мемлекеттермен шектеседі ... .
Үйсін құрған мемлекетке 120 мың түтін қараған, жан саны 630 мың
болып, 188 мың 800 сайлаулы әскер ұстаған. Ең үлкен билеушілерін Күнби деп
атаған. Қытайлықтар қандас тайпалардың арасынан іріткі салу үшін қыздарын
үйсіндерге ұзатып, ондағы ел билеген атқамінерлер мен елеулі адамдарды
тарту таралғымен өздеріне тартқан. Бұл жөнінде қытай жазбаларындағы Хань
хандығының тарихыатты кітаптың Үйсіндер атты тарауында нақты жазылған.
Үйсіндердің негізгі орналасқан жері – Іле даласы. Территориясы Шу
мен Талас өзендері Қаратау- Тянь Шань тауы- Балқаш көлі- Ыстықкөл.
Мемлекет үшке бөлінген: шығыс, батыс, орталық (б.з.б. 73ж.). Астанасы-
Чигучен (Қызыл Аңғар). Ыстықкөлдің маңы. Халқы 630 мың адам, тұрақты атты
әскер 30 мың. Соғыс жағдайында 180 мың әскер жасақталады. Үйсіндердің
билеуші титулы - гуньмо (күнбегі) Тайпа көсемдері мен рубасылары – бектер.
Басты байлық мал мен жер.
Б.з.б. І ғасырда ежелгі үйсін қоғамында жерге жеке меншікке иелену
басталды. Жеке меншіктің болғанының тағы бір белгісі жеке адамдарға тиеселі
мүліктің ерекше таңбалармен белгіленуі. Таңбалар үй мүліктерімен
жануарларға салынды.
Әскер басшылары мен лауазымды адамдар алтыннан, мыстан жасалған мөрлері
болды. Лауазымы төмен үйсіндер тас және қыш саздан жасалған мөр ұстаған.
Үйсіндер Қытаймен дипломатиялық және туыстық қатынаста болды.Олар
үйғыр тайпалары Енисей қырғыздары, Еділ бойы халықтарымен сауда байланысын
жасаған.
Қаңлы, ғұндармен жайылым жерлер үшін соғысқан.
Археологиялық ескерткіштері. Үйсіндердің обалары салынған уақытына қарай 3
топқа бөлінеді:
*Ерте қорымдар: Қапшағай, Өтеген, Қызылеспе, Қызылауыз, Қызылқайнар.
Ерекшелігі: солтүстіктен оңтүстікке қарайтізбектеліп салынған, әр тізбекте
5-6 оба бар.
*Орта кезең қорымдары: Өтеген-Қарлақ, Қаратума, Тайғақ, Алтынемел, Талғар,
Ақтас. Ерекшелігі: жүйесіз, 3 обадан тізбектеліп салынған.
*Соңғы кезең қорымдары: Қапшағай, Шолақжиде, Үңгірқора,
Қалқан. Ерекшелігі: тізбексіз және жүйесіз салынып, қабірлер лаққаталып
қазылған.
Үйсіндердің шаруашылығына келетін болсақ мал шаруашылығы егіншілікпен
бірге жүргізілді. Жоғарыда айтқандай байларының жылқылары 4-5 мыңнан асқан.
Ол малдардың ішінде жылқы өсіруге ерекше көңіл бөлген. Үйсіндер көбнесе
тары мен арпа еккен. Отырықшы үйсіндер сонымен қатар мыс, қорғасын, қалайы,
алтын кен орындарын да пайдаланған. Отырықшы үйсіндердің баспанасы
кірпіштен және тастан салынған үйлер. Көшпелі үйсіндер киіз үйлерде тұрды.
Жерлеу дәстүрі. Үйсіндердің жерлеу дәстүріне келетін болсақ, олар
мәйіттің қолын қапталына созып, басын батысқа қарай жатқазған. Олар өлген
адамды тіріледі деп сенген.Адамды жерлегенде тұтынған заттарымен бірге
көмген.
Үйсіндер – ежелден келе жатқан түркі тайпаларының бірі. Бүгінде Ұлы
жүз құрамындағы ру.
Қаңлылар.
Б.з.б. ІІ ғ. халықтардың ұлы қоныс аударуы деп аталатын оқиға
нәтижесінде Орталық Азияда бірнеше жаңа мемлекеттік бірлестіктер пайда
болды. Соның бірі – Қаңлы мемлекеті. Оның Шығыс шекарасы Талас өзенінің
бойымен өтті де, кейіннен б.з. ІІІ ғасырда Жетісудың оңтүстік-батысына
дейін жетті. Мемлекеттің аумағы Ташкент жазирасын, сондай-ақ Сырдарияның
төменгі және орта ағысын, Жаңадария, Қуандария өзендерінің аңғарларын, Арыс
өзенін, Қаратау бөктерлерін қоса, Оңтүстік Қазақстанның байтақ кеңістігін
алып жатты. Астанасы Битянь қаласы болды. Халқы 120 мың отбасы, 600 мың
адамды, әскер саны 120 мың адамды құраған. Қаңлылардың саяси тарихы туралы
мәліметтер Чжан Цяньнің хабарламаларында кездеседі. Б.з.д. І ғасырдың
аяғында Қытай императорына Батыс өлкенің басқарушысы былай деп хабарлаған:
Кангюйлер (үйсіндермен салыстырғанда) тәкаппар да қияңқы, біздің
елшілердің алдында бас июге ешбір келісім бермейді. Аймақ басқарушылары
жіберген қызметкерлерді Үйсін елшілерінен төмен отырғызады. Тамақты алдымен
ағамандар мен ақсақалдарға, содан кейін уәлилер жіберген адамға береді.
Б.з.д. 47-46 жылдары Қаңлы билеушісі солтүстік Ғұндар тәңірқұты Шөжеге (Чжи
Чжи) Қытай одақтасы болған үйсіндермен соғысы кезінде қолдау білдірген.
Қаңлы билеушісі Шөжеге өзінің қызын беріп, өз иелігін шығысынан оған жер
бөлді және оның қарамағына өз әскерінің бір бөлігін берді. Шөже Қаңлы
мемлекетінің шығыс шекарасын қауіпсіздендіру талабын орындамады әрі
қаңлылардың әдет-ғұрыпымен жүруді қаламады. Сонымен бірге, кейін ол Қаңлы
билеушісінің қызын өлтіреді. Сол үшін Қаңлы жерінен қуылады.
Шөже қаңлылардың жерінен қуылып Талас өзенінің бас жағына кетті. Сонда
қала сала бастады.Жазбаша деректемелердің мәліметтеріне қарағанда қала
салуды күн сайын 500 ге жуық адам салған. Шаньюй қаржыны Ферғана мен
Парфия билеушілерінен алым ретінде алып отырған, құрлысшы шеберлерде сол
жақтан әкелінген. Бірақ Қытайлықтар Шөженің күшейп кетуінен қорқып соғысқа
дайындалады. Нәтижесінде қала қиратылып барлығы өлтірілді.
ІІІ-V ғасырларда мұнда түркі тілді тайпалар басып кіріп Қаңлы
мемлекеті бұл аймақтағы үстемдігінен айырылып қалады. Қаңлы дәуірінің
маңызды мәдени ескерткіштерінің бірі Шардара маңындағы Ақтөбе қалашығы
болып табылады. Арыстың сол жағасындағы Отырар алқабында аумағы шамамен 100
км төбе түріндегі ондаған қалашықтардың орындары табылған. Ең ірі қала
орталығы - Көкмардан болды.
Үйсіндер мен қаңлылардың көшпелі мал шаруашылығы егіншілікпен ұштасып
жатты. Қоғамның бай мен кедейге жіктелуі сақтарға қарағанда анағұрлым айқын
көрінді. Үйсіндер көбінесе мал шаруашылығына жақын болды. Жоғарыда аталған
қытай тарихшысы Сыма Цянь: Үйсіндерде жылқы көп. Адамдары 4-5 мыңға дейін
жылқы ұстайды, -деп жазады. Қаңлылар негізінен егіншілікпен айналысты,
қорғандары мен дуалдары бар мекендерде тұрды, үйлері кірпіштен қаланды.
Олардың қатарында күрделі сарай кешендері де болды. Үйсіндер мен қаңлы
қоғамында құлдар да болған. Негізінен тұтқынға түскендер құлға
айналдырылып, олар көбінесе үй шаруасына пайдаланылды.
Қаңлылардың билеуші титулы хан болды. Бүкіл елді басқару ісін 3
үәзірі атқарған. Лауазымдық қызмет мұрагерлік жолмен берілді Қаңлылар
туралы мәліметтерді Хань әулетінің Цянь Ханьшудың жерге орналасуды
суреттеу деген бөлімінде айтылады. Қаңлылар туралы зерттеулерде өздерінің
елеулі үлес қосқан ғалымдар бұл А.Н.Бернштам, С.Г.Кляшторный, Л.Левина,
Ю.Ф.Буряков.
Археологтар қазба нәтижесінде көптеген қорымдар мен қоныстарды тапты.
Оларды қауыншы, отырар-қаратау, жетіасар мәдениеттері деп бөлді.
Қауыншы мәдениеті – Ташкент төңірегіндегі аймақ. Бұл мәдениеттің ең жақсы
зерттелген ескерткіші –Сырдария жағалауындағы Шардараға таяу орналасқан
Ақтөбе қонысы.
Отырар-Қаратау мәдениеті – Бұл мәдениет ескерткіштерінің м аңызды орталығы
Отырар алқабы. Арыс өзенінің сол жағалауынан 20 шақты төбе табылды.: Пұшық
Мардан, Көк мардан, Қостөбе, Шаштөбе, Кетман төбе, Шөптөбе, Ахайтөбе,
Мардан күйік, Ботай төбе.
Ғұндар
Ежелгі Қазақ даласындағы этникалық, саяси, мәдени үдерістерде ғұн
тайпаларының алатын орны ерекше. Осынау жоғалып кеткен халық аты
жаугерліктің, қаталдық пен тағылықтың бейнесіндей көрінеді. Атилла
бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл жорық жасап, оларды құлазытып
кетеді, олар халықтардың ұлы қоныс аударуын бастайды. Мұның бәрі Еуропа
тарихынан мәлім. Тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен
белгілі.
Деректерде ғұндар мен қаңлылардың өзара қарым қатынасы туралы
мәліметтер сақталған. 55 жылы аса ғұдыретті ғұн мемлекеті – оңтүстік және
солтүстік болып екіге бөлінеді. Солтүстік батыс Монғолиядағы Қырғыз Нұр
көліне таяу жерден теріскей ғұндардың билеушісі Шөже (Чжи Чжи) өз ордасын
орнатады. Олар үйсіндерге шабуыл ұымдастырып тұрады. Шөже мен Қытай елі де
жауласады, әсіресе Шөже қытай елшілерін өлтірткеннен кейін бұл жағдай одан
әрі ушығып кетеді. Шөже мен оңтүстік ғұндар арасындағы бәсеке тартыс күшейе
түседі. Осы кезде үйсіндер мен қаңлылар арасында да соғыс өрши түсті.
Қаңлылар одақтас ретінде Шөжеге ұсыныстар жасап Талас өңіріндегі жерлерді
беріп, әскеріне қолбасшылық құқығын береді. Оған қоса қаңлы билеушісі қызын
береді. Бірақ оның үміті ақталмады. Шөже үйсіндерді күйрете алмады.
Керісінше шаньюй мен қаңлылардың арасында үлкен соғыс басталады.
Шежірелерге сүйенсек Шөже қаңлылардың әдет ғұрыптарын мойындаудан бас
тартты және ашумен қаңлылардың қызын (әйелін) өлтіріп қояды, бұған қоса
бірнеше атақты ақсүйектерді өлтіріп Талас өзеніне лақтырып тастайды
делінген. Бұл үшін Шөже қаңлы билеушісінің қосынан қуылып, Таластың жоғарғы
жағына кетіп шаһар сала бастайды.
Шөженің күшейе түсуі және оның үйсіндерді дүрліктіріп, шапқыншылық
жасай бергені Қытайды алаңдатты.Олар соғыс бастайды. Әскері екіге бөлінеді.
Қалың қол Шу алқабы мен Таласқа барып Шөженің қаласының түбінде қосылады.
Қытай әскері қамалды бұзып Шөженің 1518 адамы тұтқынға алынып, олардың
түгелдей басы кесіледі.
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93жылы басталады. Олар
бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария бойы
мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді.
Б.з. ІV ғасырында олар Европадан бой көрсетеді.
Тарихшылардың басым көпшілігінің деректеріне сүйенетін болсақ, ғұндар
түріктердің арғы ата бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне
байланысты, шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. І
мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының
антропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол тұрпаттылар пайда бола
бастайды.
Ғұндардың шаруашылығы. Ғұндардың шаруашылық қызметінің негізгі түрі
көшпелі мал шаруашылығы болды. Көшпелі өміріндегі басты рөлі жылқы мен қой
атқарғаны белгілі. Өйткені, олар тебіндеп, жыл бойы жайыла алатын еді.
Жылқылары моңғол тектес – жатаған, тұрпайы, бұлшық еттері мығым, қысқа да
жалпақ басты болып келеді. Бұдан басқа өгіз, қодас, түйе табындары, орасан
зор қой мен ешкі отарлары ұсталды. Мал отбасының меншігінде болды, әрбір
отбасы мал жайылымы үшін ру аумағының бөлігін пайдалануға және өз руы
тарапынан қорғауға алынды. Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған.
Олар малын жайып келе жатып, жолай аң мен құстарды атып тіршілік қажетіне
жаратқан. Біреуінің қылмысы үшін бүкіл ұжым жауап берді. Отбасылық
қатынастарда көп әйел алу мен әмеңгерлік дәстүр үстем болды.
Ғұндардың қоғамы. Деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген.
Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. Ғұн қоғамының билеуші
тобы төрт рудан құралды. Бұл рулар арасындағы байланыстар некелік
қатынастармен бекітіліп отырған. Яғни бір рудың ер азаматтары басқа үш
рудаң ғана қыз алысатын болды. Мемлекет басшысы тәңірқұт (шаньюй) төрт
рудың ең ықпалды руынан ғана сайланатын болған, оған іле шала жалпы аты
түмен басы деп аталатын бекзаттар жүреді. Жазба деректер күәлігіне қарасақ,
олардың шаньюйдің ұлдары, аға інілері немесе жақын ағайын туыстары
болған.Түменбасылар саны небәрі 24 екен, оларда әрқайсысының меншігінде
қөшіп қонатын жер сулары болған. Деректерде қара халықтарды қанау құралы
ретінде, алым салықтың да болғаны жөнінде мәліметтер бар.
Кәсібі мен саудасы. Ғұндар арасында қолөнер кәсібінің өркен жайғаны
металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан жасалған бұйымдарды
көп табылғанынан белгілі. Қабырғаларда кездесетін, қолдан немесе құмыра
шеңберлерінде кездесетін керамика құмырал мен көзелер, саптыаяқтар –
құмырашы өнерінің жоғарғы дәрежеде екендігінің дәлелі. Қазба жұмыстары
кезінде ғұндар қабырғаларынан шетелдік заттар табылған. Олар: жібек
маталар, қытайдың ағаштан жасалған қымбат мүліктері, айналар мен нефриттен
істелінген бұйымдар.
Қайталау мен бекіту сұрақтары
1. Еңбек құралдарын жасаудың нуклеуістік әдісі қай дәуірде кең тарады?
2. Ежелгі адамдардың дамуы туралы не білесіз?
3. Қай кезеңде шаруашылық еңбек қалыптасып өнім өндіру шықты?
4. Қола дәуірінде Қаратау жартастарында ненің 49 стуреті салынған?
5. Бегазы қонысы Қазақстанның қай аймағынан табылды?
6. Сақтар қанша топқа бөлінді?
7. Сақтарға қарсы басқа мемлекеттер ұйымдастырған жорықтар туралы не
білесіз?
8. Үйсін термині не білдіреді?
9. Қаңлылардың материалдық мәдениеті қандай бөліктерге бөлінеді?
10. Ғұндардың билеушілері туралы не білесіз?
Өзіндік жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Қазақстан жеріндегі тас дәуірі
2. Қазақстан жеріндегі палеолиттік ескерткіштер
3. Қазақстан территориясындағы мезолит
4. Қола ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Түркістан - 2010
Басуға Қожа Ахмет Ясауи атындағы Халықаралық қазақ-түрік университеті
Түркістан кәсіби колледжі оқу-әдістемелік кеңесі ұсынған. Хаттама N3 (2010-
2011оқу жылы).
Пкір жазғандар: Х.Тұрсын – тарих ғылымдарының
кандидаты, доцент.
А.Сандыбаева - тарих ғылымдарының
кандидаты, доцент.
Жауапты редактор: Н.Каттабекова - тарих ғылымдарының
кандидаты, доцент.
Ж 71
Қазақстан тарихы. – Түркістан: Ясы, - 2011, б.
ISBN 978-601-243-284-8
Оқу-әдістемелік құрал жоғарғы оқу орындарының тарих емес
мамандықтарына арналған Қазақстан тарихы курсының типтік бағдарламасы
негізінде жан-жақты қамтылып, оқушыларға тарихи білім берудің әдістері мен
тәсілдері, олардың оқу икемділігі мен дағдыларын қалыптастыру, тарих
сабағын ұйымдастырудың тәсілдері және оқытудың жаңа технологияларын қолдану
сияқты мәселелер теориялық және әдістемелік тұрғыдан баяндалды.
Кітап тарихшыларға, жоғарғы оқу орны, колледждердің оқытушылары мен
студенттеріне, магистранттарға, тарих пәнінің мұғалімдеріне, қазақстан
тарихына қызығатын оқырман қауымға арналған.
ISBN 978-601-243-284-8 УДК
94(574)(075)
ББК 63.3.(5қаз)я 7
Алғы сөз
І БӨЛІМ
Лекция 1. Қазақстан ежелгі заманда
1. Алғашқы қауымдық құрылыс
2. Қола дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар
3. Тайпалық одақтар мен ежелгі мемлекеттер
Лекция мақсаты.
Антропогенез немесе адамның даму процесіндегі маңызды факторлар, еңбек
құралдарының дамуымен адамзат санасындағы даму, адамзат қоғамының даму
ерекшеліктері туралы, археологиялық дәуірлерге бөлу, Тас дәуірінің
кезеңдері және зерттелуі, Қазақстан жеріндегі тас дәуірі тұрақтарындағы
зерттеулер туралы мағлұмат беру.
Лекция мәтіні.
1.1 Алғашқы қауымдық құрылыс
Аламзаттың пайда болуы мен қалыптасуы тас дәуірінен бастау алады.
Адамның пайда болу мәселелерін зерттеу орасан көптеген теориялар туғызды,
олардың ішінен екі негізгі концепцияны жеке қарастыруға болады-философиялық
– діни (адамды құдай жаратты) және материалистік, бұған сәйкес адам табиғи
эволюция мен еңбек қызметінің нәтижесінде жануарлардан (приматтардан)
шықты.
Тас ғасыры бірнеше кезеңнен тұрады: палеолит (ерте тас ғасыры) 2,5-2
млн жыл бұрын басталды, ол өз кезегінде төменгі (ерте) палеолит (2,5 млн.-
140 м.ж. бұрын), орта (120-40 м.ж. бұрын), жоғарғы (кейінгі) палеолитке (40-
12 м.ж. б.з.б.) бөлінеді. Палеолит: Олдувай, Ашель, Мустье, Солютре,
Ориньяк және Мадлен кезеңдерінен тұрады.
Мезолит (орта тас ғасыры) б.з.б. 12 м.ж.-6 м.ж. арасын қамтиды. Жаңа
тас дәуірі (неолит) б.з.д. 6-4 м.ж. деп шамаланады. Тас дәуірінен қола
дәуіріне өтпелі кезең энеолит (мыс тас ғасыры лат. Аeneus-мыс) б.з.б. 3
м.ж. деп аталады. Алғашқы мемлекеттер мен жазудың пайда болуына дейінгі
тарихтың бүкіл кезеңін алғашқы қауымдық құрылыс (сонымен қоса, тарихқа
дейінгі деген термин де қолданылады) деп атау қалыптасқан.
Тас дәуірінде, шамамен миллион жыл бұрын, адамдар Қазақстан
территориясын мекендей бастады. Ол кездегі табиғат жағдайлары қазіргіден
күрт өзгеше болды, Қазақстан фаунасының негізгі түрлері мамонт, жүндес
мүйізтұмсық, жабайы бұқа-тур, үңгір аюы және т.б. болды. Бүкіл тас ғасыры
бойы климаттық жағдайлар күрт өзгеріп тұрды. Мамонттар мен мүйізтұмсықтар
жаппай қырылып қалды, бұл жерде адамдардың іс әрекеті де белгілі рөл
атқарды деуге болады.
Біздің елімізде палеолиттік мәдениеттің екі таралу аймағын бөліп
көрсетуге болады: Сарыарқа мен Қаратау жотасы (Бөріқарған, Тәңірқазған,
Қазанғап және т.б.). Еңбек құралдары негізінен түрлі формадағы дөрекі және
үлкен шапқылар (бифастар- екі жақты, унифастар бір жақты) болды. Біртіндеп
анағұрлым кішірек және едәуір жақсы өңделген құралдарға-микролиттерге көшу
байқалады. Палеолитте адамдар отты пайдалануды үйренді. Аңшылық палеолит
кезеңінің шаруашылығында басты рөл атқарады. Аң аулаудың тәсілдері әртүрлі
болды: от арқылы қамалау, тұзақ, шұңқырлар, т.б. аң аулау құралдарының
дамуына ірі жануарлардың қырылуы үлкен серпіліс берді, өйткені, аң аулаудың
объектілері ұсақ және жылдам жануарлар болып қалды, ал оларды найзамен
аулау жеміссіздеу болды. Қолайлы жерлерде алғашқы адамдар сүйектен жасалған
үшкір сүңгір (гарпун) мен қарапайым ілмектер (күршектер) көмегімен балық
аулумен айналысты.
Алғашқы адамдар тобыры немесе көне қауым адамның жануарлар
әлемінен бөлініп шығуымен бір мезгілде пайда болды. Көне қауым тұрақсыз
құрылым болды, сол себептен біртіндеп қоғамдық ұйымның неғұрлым берік
формасына орын бере бастады. Өйткені тұрақты иерархиялық бірлестіктер өмір
сүру үшін неғұрлым сәттірек күресе алатын еді. Бұл форма аналық ру болды.
Әлеуметтік байланыстарды нығайту үшін шынайы негіз – стихиялы пайда болған
қандас туыстық байланыстар қолданылды, бұл туыстық тек аналық жағынан ғана
бекітілді деп шамалауға болады. Рулық құрылысқа көшуді археологиялық
мәліметтер де дәлелдейді (ұжымдық турғын-жайлар). Рудың аса маңызды белгісі
эндогамия, яғни, ру ішіндегі некелік қатынастарға тиым салу болды.
Біртіндеп, жеке ұйымдар –екі экзогамды рулардың бір тұрақты өзара некелік
қарым-қатынасы бар эндогамиялық тайпаға бірігуі пайда болды. Некенің
бастапқы формасы топтық неке, бұл кезде рудың барлық мүшелері (жігіттері)
екінші рудың мүшелерімен (қыздарымен) некеге тұруға құқылы және тиісті
болды. Біртіндеп некелік қатынастардың дамуы жұптық некенің қалыптасуына
әкелді.
Біртіндеп көне қауымда болған табиғи еңбек бөлінісі одан әрі дами
түсті. Ерлер-аңшылар, әйелдер-терімшілер және үйдегі ошақтың қамқоршысы
болды, балалар мен қариялар еңбекке қабілетті туыстарына қолғабыс етті.
Қариялар, әдетте, ұжымдық тәжірибені сақтаушылар есебінде және еңбек
құралдарын дайындауға белсене араласты. Осы мамандану еңбек өнімділігінің
артуына ықпал етті, бүкіл қауымға терең із қалдырған және айқын құрылым
берген жыныстық – жас мөлшеріне негізделген бөліністерге әкеп соқтырды.
Инициациялар деп жасөспірімдердің ересектер қатарына өту межесін білдіретін
салттардың кешенін атайды.
Кейінгі палеолитте тұрғын жай ретінде адамдар әлі де үңгірлерді
пайдалана берді, сонымен қатар жасанды тұрғын жайлар – жер үстіндегі
кепелер мен жертөрелерді де сала бастады.
Жоғарғы палеолит мәдениетіне, сондай-ақ адамдардың алғашқы қабірлері
де жатады, бұл сол заманда тән және жан туралы түсініктердің пайда болуы
туралы мәлімет береді. Табиғат пен адам – адамдардың ертеректегі діни
түсініктерінде бірге жүрді және бұл барлық түрлерінде – тотемизм, фетешизм,
анимизм, магияда да көрініс тапты. Тілдің дамуы адамның шаруашылық
қызметінің дамуымен қатар жүрді.
Мезолит (грекше мезос - орта) климаттағы өзгерістермен белгілі, бұл
бәрінен бұрын мұздықтардың кейін шегінуімен байланысты. Бұл кезде қазіргіге
жақын флора мен фаунаның құрамы қалыптаса бастады. Сондай ақ бұл уақытта
мамонттық фауналық кешеннің жойылып кетуіне байланысты өмір сүру қажетін
қамтамасыз етудің жаңа тәсілдерін іздестіру жүріп жатты. Кейбір аймақтарда
егіншілік пен мал шаруашылығының элементтері, басқаларда балықшылық пен
терімші аңшылық шаруашылықтары пайда болды. Мезолитте садақ пен жебелер
кеңінен қоладанылды, еңбек құралдарын даярлау техникасында өзгерістер
болды.
Ұжымдық еңбек пен өндіріс құрал-жабдықтарына ортақ меншік үстем болған
алғашқы қауымның қоғам неолит дәуірінде жаңа құрылымға ие болды.
Тайпалардың өз атауы, территориясы, диалектісі және басқа да ерекшеліктері
болды. Неолитте адамзат алғашқы жасанды материал қыш ыдыстарды (керамиканы)
даярлауды үйренді.Неолит барлық жағынан революциялық дәуір болып табылады.
Бұл кезде шаруашылықтың өнімді формалары : егіншілік пен малшылық пайда
болды. Неолит дәуірінде бүкіл Қазақстанның территориясын аңшылық өмір
салтынан жылқышылыққа, ежелгі металлургия мен егіншілікке өте бастаған
кішігірім жауынгер тайпалар тығыз қоныстанды.
Энеолит дәуірінде Қазақстан территориясында жылқыны қолға үйрету және
топтап бағу жүзеге асқан, бұл Солтүстік Қазақстан территориясындағы
археологиялық қазбалардан белгілі (Ботай мәдениеті). Ботайлықтар –Еуразия
өңіріндегі алғашқы жылқы өсірушілер. Жайық-Ертіс арасындағы энеолиттік
қоныстардан орасан көп жылқы сүйектері табылды.
Этникалық мәселелер туралы айтсақ сол замандарда Қазақстан үнді
еуропалық және орал-алтай қауымдастықтарының шығу аймағы болуы мүмкін.
Еуразияның көптеген халықтары сол этникалық негізден шыққан.
Алғашқы жылқы өсірушілер жылқыға табыну дәстүрін және көшпелі
тұрмыстың негізін қалайтын бірқатар элементтер қалыптастырды. Олар қазақтар
үшін қасиетті алаш (алаша) ұғымынан көрініс тапты. Ал, үндіеуропа
халықтарында алғашқы ала жылқыдан (алаша ат) мифологиялық қанатты аттың
образы – алаша (пегас) бастау алады, ежелгі үндіеуропалық халықтардыңкөне
сөздіктерінде пеку (пеки)сөзі жылқы, жеке адамның қозғалмалы мүлкі,
байлығы, малы және т.б. білдіреді. Ежелгі алаша аттан - славянша –
лошадь шығады. Көптеген себептерге байланысты сонау замандардан ақ Ұлы
Даланың тайпалары Батыс Еуропа мен Оңтүстіктің Азия өлкелеріне қоныс
аударып, онда мемлекеттер мен қазіргі өркениеттердің негізін қалай бастады.
Қорыта келе Тас дәуірінде дүниені эстетикалық тұрғыдан түсіну өнер
дами бастады. Қазақстанды мекендеген кейінгі палеолит тайпаларының
көркемдік танымның дәлелі ретінде негізінен тау шатқалдарындағы қашап
салынған суреттер (петроглифтер-гравюралар) қызмет атқарды, олардың негізгі
сюжеттері жүндес мүйізтұмсық, бұқа-тур, бизонның суреттері. Гравюрамен
қатар Қазақстан жерінде тастағы бейнелердің бояулы үлгілері де табылады.
Бұл Бектау ата тауларында, Баянауылда әулие үңгірде, Бұқтырма шатқалында
өрнектер түрінде т.б. кездеседі.
1.2 Қола дәуіріндегі Қазақстандағы тайпалар
Б.з.б. ІІ мыңжылдықта Еуразия даласында қола айлап табылды. Қазақстан
аумағын мекендеген тайпалардың археологиялық ескерткіштері жалпы атаумен
Андронов мәдениеті деп аталды. Өйткені, алғашқы қазылып алынған
ескерткіштер Оңтүстік Сібірдегі Ачинск қаласының маңындағы Андроново
селосының жанынан табылуына байланысты Андронов мәдениеті деген атау
берілген. Онда 1913 жылы Б.Андрианов археологиялық қазба жұмыстарын
жүргізген. Сөйтіп, Андронов мәдени қауымдастығын зерттеу тарихы тоқсан
жылға жуық уақытқа созылған. Осы уақыт ішінде еуразияның аса ірі мәдени-
тарихи құрылымының материалдық және рухани өмірі туралы бай мәліметтер
алынды. Бұл мәліметтер Андронов тайпаларының шаруашылық өмірі туралы,
металлургиясы, керамика өндірісі, тұрмыстық және қоғамдық құрылысы туралы
ортақ көзқарастың тууына мүмкіндік берді. Оның таралу аймағы Оңтүстік Сібір
мен Қазақстанның кең-байтақ кеңістігін, Оралдың жақын аймақтары мен Орта
Азияның аудандарын қамтыды. Андронов мәдениетінің негізгі орталықтарының
бірі Қазақстан аумағы болды. Андроновшылар – бұл тегі жағынан туысқан,
антропологиялық, лингвистикалық құрылымы мен шаруашылық-мәдени өмірі
бойынша жақын тайпалар. Археологиялық мәліметтер негіздегеніндей, Андронов
тайпаларының басым бөлігі отырықшылық өмір салтын кешкен. Олардың
қалашықтары өзен жағалауларын, кең жайылған шалғындарды бойлай орналасқан.
Андроновшылар бақташылығы сәл басымдау малшылықпен және егіншілікпен
айналысқан. Андронов мәдениетінің белгісі ретінде мәйітті бүгілген күйінде
бір жақ жанымен, тақта тастардан құралған сандық тасқа немесе тік бұрышты
қима шұңқырларға жатқызылатын өзіндік жерлеу салты қалыптасқан. Адам
жерленгеннен кейін әртүрлі пішім үйлесімінде – тік бұрышты, домалақ, сопақ
нысанда немесе үйілген қорған тәрізді, тас дуалдар түріндегі молалық
құрылыстар тұрғызылған. Кейде мәйітті өртеп жіберген.
Андронов мәдениетінің келесі бір ерекше белгісі қолмен иленіп
жасалған ыдыс аяқтар. Мұның алдыңғы дөңгелек түпті ыдыстардан айырмашылығы
жайпақ түпті болып келіп, ою өрнектері тарақ тісті немесе тегіс соғылған
геометриялық өрнекпен жасалынған. Сайып келгенде, Андронов мәдениетін
металдан жасалған бұйымдарды әшекейлеудің өзгеше түрі ерекшелейді. Бұлар
бір жарым айналымға оралған, алтын жапырақшалардан жасалған сырғалар,
баскиімдер мен киімдерді көзәйнек тәріздес және табан түріндегі
салпыншақтармен безендіру және ұштары ширатылып бұралған білезіктер жатады.
Андронов мәдениеті мынандай үш кезеңге бөлінеді: ерте қола –б.д.д.
ХҮІІІ-ХҮІ ғасырлар, орта қола – б.д.д. ХҮ-ХІІ ғасырлар, соңғы қола –б.д.д.
ХІІ –ҮІІІ ғасырлар аралығын қамтиды.
Орталық Қазақстанда Андронов мәдениетінің 30 дан аса мекені, 150-ден
аса моласы табылды. Мұның ерте кезеңі – Нұра өзені алқабынан табылғандықтан
нұралық кезең деп аталған. Орта кезеңі –Атасу өзені алқабындағы молалар
тобы бойынша атасулық кезең деп аталады. Соңғы кезең – бегазы-дәндібайлық
кезең деп аталады. Бұл кезеңге Қарағандыға жақын Дәндібай ауылынан
Солтүстік Балқаш тұсындағы Бегазы сайынан табылған ескерткіштер жүйесі
кіреді. Солтүстік Қазақстанда Ботай ауданындағы ерте қола ескерткіштері
табылды. Сол уақыттарда тұрақты елді мекендер пайда бола бастады. Оларды
қалалардың алғашқы бастауы болды деп санауға толық негіз бар. Қола
дәуіріндегі Қазақстан аумағында болған Арқайым, Кент және басқа да
қоныстарды алғашқы қалалардың үлгісі ретінде алуға болады. Олар өзіне тән
қарапайым сәулеттік құрылымдармен ерекшеленді: қорғаныс құрылысы, сумен
жабдықтау жүйесі, ғибадатханасы, дамыған кәсібі болды. Евразия даласында
қола ғасырының (б.з.д. ХҮІІІ-ХҮІ ғ.) көпке белгілі бірден бір археологиялық
ескерткіш бекініс Арқайым елді мекені болып табылады.
Арқайым – бұл бекініс әрі сарай, шеберхана әрі тұрғын жай орталығы
болған. Оның үстінен қарағандағы көрінісі шеңбер түрінде көрінеді, олардың
ажыратылған бөлігі – бұл қаланың басты қақпасы. Үлкен шеңбердің ішінде тағы
бір шеңбер орналасқан. Ескерткіштердің жалпы ауданы 20 мың шаршы метрді
құрайды. Қазіргі жер беткейінде айналма ор, оның артынан екі шеңберлі
топырақты жалдар, орталық алаң іздері қалған. Жалдар – бұл шымнан,
өңделмеген бөренелерден және ағаштардан қаланған бекініс қабырғаларының
қалдықтары. Әрбір шеңбердің ішінде бөренелерден салынған тұрғын үйлер
орналасқан. Аулалар мен үйлердің шаруашылық қоныстарында –ошақтар,
құдықтар, шұңқырлар, металлургиялық пештер тұр. Қоныстың барлық аумағынан
60 тұрғын жай, керамикадан, сүйек пен тастан жасалған бұйымдар топтамасы,
металдан жасалған еңбек құралдары және кен өндіру ісіне қатысты заттар
табылған.
Сөйтіп андроновшылар өзен жағалаулары бойына қоныстанып, отырықшылық
өмір сүрген, қоныстары терең орлармен және шарбақты жалдармен қоршалған.
Қоныстардың ауданы 25 тен 150 шаршы метрге дейін, ұзын саны 10-нан 20-ға
дейін баратын, 1-1,5 метр жерге енгізілген қима ағаштар түріндегі үлкен
жертөлелерден тұрады. Қос шатырлы немесе пирамида тәріздес келіп,
діңгектермен ұсталған, оның түтін мен жарыққа арналған тесіктері болған.
Үлкен отбасылы үйде 30-50- ге тарта адам тұрды. Ал қоныс, ілгелес
егістіктер, жайылымдар мен молалар бір руға тиеселі болды.
Андронвтардың шаруашылығы мен тұрмысы. Андроновшылардың басым түрі
малшылық, ал негізгі тамағы ет пен сүт өнімдері болды. Олардың басты
дәулеті жылқы болды. Қоныс маңына жақын жайылымдар бірте- бірте
тозғандықтан, андроновшылар әрбір 20-25 жыл сайын жаңа жерлерге қоныс
аударып отырған. Б.з.д. ХҮ ғасырда, яғни орта қола кезеңінен бастап
бекініссіз елді мекендер пайда бола бастады, сол кезде малдарды жайлауға
айдау дәстүрі қалыптасты. Бақташылар көктемде малдың бір бөлігін алыс
жайылымдарға немесе тау шалғындарына айдап кетіп, малмен бірге көшіп-қонып
жүрді, содан тек күзде ғана мекендеріне бірақ оралып отырды.
Орта қола кезеңінде үй құрылысы, елді мекендер ұйымы өзгеріске
ұшыраған. Мұндай тұрмыстық кешендергеБатыс Қазақстандағы Тастыбұтақ қонысын
жатқызуға болады. Шығыс Қазақстанда Андронов мәдениетінің осыған ұқсас
ескерткіштері Ертіс, Бұқтырма, Күршім далалық аймақтарынан, Алтай мен
Тарбағатайдан табылды.
Қазақстанның оңтүстігіндегі Қаратау мен Жетісудағы Таңбалыда
жартастарға қашалып салынған суреттер (петроглифтер) шоғыры табылды.
Жартастарға жануарлардың, басы күн бейнесіндегі адамдардың, күйме-
арбалардың кескіндері қашап салынған. Алматыдан солтүстік батысқа қарай 170
км жердегі Таңбалы аңғарында тұрған андроновшылардың құдайлары бейнеленген
көріністер берілген. Мұнда эпикалық қаһармандар садақ тартқан күйі
күймелерде шауып келе жатқан әрекеттері, түйелер жегілген арбалар көші,
ғұрыптық билерді билеу көріністері суреттелген. Ғибидатхананың басты
бейнелері – қарапайым жандардан жоғары тұрған Күн басты бейне, олардың
бастары күн нұрын бейнелейтін бедерлі дөңгелектермен қоршалған. Күн басты
бейнені билеп жүрген адамдар айнала қоршауға алған. Таңбалы петроглифтері
әлемнің мәдени құндылықтарының қатарына енгізіліп, ЮНЕСКО ұйымының
қорғауына алынған.
Орта қола ескерткіштеріне, сондай-ақ Жетісудағы Қарақұдық моласы,
Қаратау өлкесіндегі Таутары моласы жатады. Аралға жақын Сырдарияның төменгі
ағысынан соңғы қола дәуірінің бірегей ескерткіші –Түгіскен кесенесін атауға
болады.
Қола дәуірінің тайпалары алғашқы мәдени қабаттың негізін қалады, ал
соның негізінде ерте көшпенділер мәдениетінің қалыптасуы жүрді. Адамдардың
негізгі кәсібі бақташылық, мал шаруашылығы мен теселі егіншілік болды. Мал
шаруашылығында біртіндеп мал құрамы өзгере бастады, көшпелі өмірге бейім
келетін жылқылардың, қойлардың, түйелердің үлес салмағы арта бастады.
Мысалы, соңғы қола дәуірінде табындағы жылқы үлесі 14 тен 36%-ға өсіп,
андроновшылар мәдениеті жылқы өсірушілер мәдениетіне айналды. Сондай-ақ,
сол кезеңде тайпалық көшпелі шаруашылықтың өсуіне байланысты екі өркешті
түйелердің саны едәуір артты. Түйе бейнелері қыш бұйымдарда және жартастағы
суреттерде көп кескінделуі де сондықтан болар. Көшпелі өмірге бейімделудің
белгілі ретінде малды жайлауға шығару кең етек алды. Алыс жайылымдардағы
бақташылар қабырғалы өрмелі жеңіл қаңқалы қостарды – киіз үйдің алғашқы
нұсқасын сырғауылдардан тұрғызды. Төрт дөңгелекті арбаларға орнатылған
көшуге оңтайлы киіз үйлер де қолданыла бастады. Б.д.д. ІІ мыңжылдықтың аяғы
мен І мыңжылдықтың басында климат жылынып, құрғақ климат қалыптаса
бастағандықтан көптеген жұрт көшпелі мал шаруашылығына ауыса бастады.
Металлургияның дамуы. Сол уақыттарда тайпалардың өмірінде металлургия
маңызды рөл атқарды. Еңбек құралдары мен қару жарақтарды дайындаудың
шикізаты: мыс пен қалайының қорытпасы –қола, кейде сүрме, мырыш, қорғасын
болды. Қола өзінің беріктілігімен, төменгі температурада балқытылуымен,
әдемі алтын тсімен ерекшеленді. Орталық және Шығыс Қазақстан ежелгі және
қарапайым кен ісінің орталықтары болды. Мыс кені негізінен Жезқазған,
Риддер, Қаршыға, Жалтыр, Ащылы, Ұратөбе, Күшікпай аудандарынан, қалайы
Атасу тауы өлкесінен, Қалба және Нарым жоталарынан, алтын Степняк,
Қазаншұңқыр, Балажал, Ақжал және басқа да өңірлерден өндірілген. Мұнда
ежелгі дәуірде мыс пен кені қалайыны өндіру орасан зор мөлшерге жеткенін
мамандар дәлелдеп отыр. Мәселен, Жезқазған ауданында балқытылған мыстың
көлемі 100 мың тоннаға дейін жеткен. Успен мыс кенішінен 200 мың тоннан кен
қазылып алынған. Қалайыны өндіру 130 тоннаға жеткен. Қазақстан
археологиясының негізін қалаушы Ә.Х.Марғұлан ежелгі металлургия орталығы
болған Жезқазған жайлы былай деп жазады: 1930 жылдары Жезқазғанның
ежелгі аса маңызды металлургия орталығы ретінде зор тарихи мәні дәлелденді.
Бұл туралы Қ.И. Сәтпаев жазды (Большой Джезқазған, Алматы, 1961, 5 бет),
оның айтқандары екінші дүниежүзілік соғыстан кейін жүргізілген
археологиялық қазбалармен дәлелденді.
Зерттеудің негізгі нысаны Жезқазған кенішінің оңтүстік-шығысына қарай
бір шақырымдай жердегі кең сайда орналасқан Милықұдық қалашығы болды. Ол
туралы ешкім білмеген еді. Оны Қ.И.Сәтпаев ашты. Милықұдық сонау қола
дәуірінен кейінгі орта ғасырларға дейін келгенін әрі мыс, қалайы, темір,
алтын, күміс кенін өндіру мен оларды өңдеудегі адамның өндірістік қызметін
куәландыратын мәдени қыртыстың маңызды қабаттары сақталған. Жезқазғанның
ежелгі кен орындары мен үйінділері орасан зор. Геолог С.Х.Боллдың есебі
бойынша Жезқазған тарабынан оңдаған мың тонна мысы бар миллион тоннадан
астам бай тотықтырылған кен өндірілген
Қыртысты кен қабаттарына ене отырып, кенді қарапайым қайламен омыру
арқылы өндірілген. Сондай-ақ отпен уату әдісі де қолданылған. Егер тығыз
кендер кездесетін болса, оның үстінен от жағылып, содан кейін оған су құю
арқылы уатып түсірелетін болған. Ежелгі кеншілер жерді керкелбей үңги
отырып, оны тіреулермен бекітіп отырған. Өндірілген кен ошақ пішіндес
пештерде балқытылған. Балқыту үшін ағаш көмір қолданылып, тазартуды
оңайлату үшін кварц, жоса пайдаланылды. Мыс және қалайы кенін жеке
балқытып, басқа затты құйған кезде қалайыны мысқа қосты. Дайындалатын
заттың неге арналғанына байланысты мөлшері де дәлдікпен реттелді: ұру
құралдары үшін мысқа 4% қалайы, шабатын және кесетін құралдар үшін -5-тен
9% - ға дейін, қадап шаншитындарға 9-дан 12%-ға дейін және одан жоғары
мөлшерде қалайы қосылды.
Қола дәуірінде қолөнер, тоқымашылық дамыды. Қолмен жасалатын қыш
ыдыстар таспалық техникамен жасалып, қалыпқа салынып пішінделген; ыдыстар
жылтыратылып, өрнектелді және күйдірілді. Қару –жарақ дайындау ісі жақсы
дамыды. Жебелердің доғал және жапырақ тәріздес болып келетін ұштары, найза,
балта ұштары қоладан жасалды, қола қанжарлар кең тарады.
Қоғамдық өмірді ұйымдастыруда елеулі өзгерістер болды. Аналық ру
аталық румен ауысты. Алғашқы қауымдық құрылыстар біртіндеп ыдырап, мүлік
теңсіздігі күшейе бастады. Оған андроновшылардың молалары дәлел бола
алады.Олардың біреуі үлкен қорған түрінде салынып, өлген адамның қару-
жарағы, әшекейлері бірге қойылатын болған. Әрине, кедейлері де болды,
оларға қыш құмыралар, қарапайым әшекейлер, құрбандыққа шалынған малдың
мүшелері қойылған.
Антропологиялық түрлері бойынша андроновшылар еуропалық нәсілдердің
өкілдеріне жатты. Олар жалпақ бетті, үлкен көзді, кеңсірігі жетілген,
мұрынды болып келген. Көптеген ғалымдар андронов мәдениеті неолит және
энеолит дәуірлеріндегі жергілікті тайпалардың табиғи дамуы негізінде пайда
болған деп санайды. Андроновшылардың қай этникалық топқа тиістілігін
анықтауға қатысты әртүрлі болжамдар бар. Олардың бірі бойынша финн-угор
этникалық тобына жатқызылады. Соңғы жылдары андронов тайпаларыныңтүркі
тілдес тайпалар тобына жататыны туралы болжам алға тартылуда. Әйтсе де
олардың үндіирандыққа, арийлыққа жататындығы туралы дәлелді тұжырымдар да
келтіріледі. Бұл тұжырымдар ежелгі жазба деректердің, антропологиялық,
лингвистикалық, топонимикалық, ономастикалық, археологиялық зерттеулердің
материалдарын талдаудың нәтижесінде жасалған.
Андроновшылардың діни уғымдары. Андроновшылар аспанға, күнге, қасиетті
отқа табынған, о дүниелік өмірге сенген, оларда ата-бабалар рухына табыну
болған. Ас беру, құрбандық шалу дәстүрі қалыптасып, басты құрбандыққа жылқы
шалынған. Тыйым салу әдет-ғұрпы мен діни наным сенімдері де айтарлықтай
дамыды.
1.3 Тайпалық одақтар мен ежелгі мемлекеттер
Сақтар
Б.з.д.Х-Vғ Хуанхэ өзенінен Еділ мен Дунайға дейінгі аралықта тарихи
мәліметтерде парсыларша сақ, гректерше скиф деген атпен белгілі болған
түркі тілдес тайпалар тұрған.
Дарийдің Бехустин жартасындағы сақтарға жорық кезіндегі жазған
текстерінде сақ тайпаларының үш тобы аталады. Олар: хаомаварга сақтары,
парадария сақтары және тиграхауда сақтары.
Сақтардың ескі зираттары, оның ішінде патшалардың жерленуі Шілікті,
Талас, Шу, Іле жағалауларында, қырғыз және Жоңғар Алатауының бөктерінде,
Көген мен Нарынқолдың таулы аймақтарында, Еділ мен Дунай аралығынан
табылған.
Скиф-сақ бірлестігінің өмір сүрген кезеңі көне тарихшылар мен
архелогиялық материалдарға назар аударсақ, рулық қоғамның ыдырауына дөп
келеді. Бартольдің айтуынша түркі тілдес тайпаларының қалыптаса бастаған
шағы деуге болады.
Қазіргі Алматы қаласы орналасқан жерді сақтар мекендеген. Оларды грек
шежіресінде масагеттер деп атайды. Тарихтың атасы деп танылған Герадот
айбырлы масагеттер туралы былай деп жазады: Бұл халық өзінің көптігімен
және жаугершілігімен көзге түседі. Массагеттердің киген киімі, тұрмыс салты
жағынан скифтерге жақын. Сақ тайпаларының одағына мыналар кіреді:
массагеттер, дайлар, каспилер, исседондар, аландар, куейінректе савроматтар
мен сарматтар. Олардың арасында көнедегі аңыздарда айтылатын алтын қорыған
құмайлар деп аталатын тайпалар мәдени жағынан жоғарғы сатыда болды.
Массагет, яксарт тайпалары Көк теңіздің, Арал теңізінің Солтүстік және
Шығыс-Солтүстік өңіріне, Сырдарияның оң жақ алқабына орналасқан. Ерте
заманда Сырдария Яксартдеп аталған. Дайлар (немесе дахилар) тайпасы
Сырдарияның төменгі жағына, Көк теңіз қолтығына орын тепкен.
Каспилер тайпасы Каспий теңізінің шығыс жағалауын мекендеген.
Исседондар тайпасы: Іле мен Шу өзендерінің өн бойын, оның шығыс
жағындағылары Тарбағатай тайына дейін созылған алқапты мекендеген.
Аримаспалар тайпасы исседондардың Солтүстік және Шығысы-Солтүстік
жағына, Алтайдың Батыстағы сілеміне дейінгі жерлерде тұрған.
Сарматтар мен савроматтар тайпасы исседондардың Каспий теңізінің
терістігінде, Шығыста Еділ өзеніне дейінгі, Солтүстікте Жайық өзенінің
басына дейінгі жерлерде тұрғаны белгілі.
Герадот берген деректер мен кейінгі қазба жұмыстарының материалдарына
сүйенген біраз ғалымдар сақтарды- скифтерді Қаратеңіздің Оңтүстік Батыс
жағалауын түгел, Дунайдың сағасына дейін, Төменгі Буг пен Днепрден Азов
теңізіне дейінгі аралыққа орналастырса, енді біразы оларды Еділдің төменгі
ағысынан Шығысқа қараған кең алқапты мекендеген дейді. Соңғылардың айтуына
қарағанда, сақтар-скифтер бұдан кейін Еділдің батыс жағалауына өтіп, одан
терістік Кавказға келген. Содан қазіргі Дағыстан мен Дербентасуы арқыла
Әзербайжан жеріне өткен.
Герадот массагеттер туралы тағы былай дейді: Массагеттер киім киісі
мен тұрмыс салты жағынан скифтерге ұқсас. Олар салт атқа мініп те, жаяу да
шайқасмады. Соғыстың екі әдісін білді: садақ тартып, найзамен де айқасады.
Әдетте айбалтамен қаруланған. Олардың барлық заттары алтын мен мыстан
жасалған ... Құдайлар мен күнге ғана табынып, оған құрбандыққа жылқы шалды.
Мұның мәнісі–құдайлардың ең жүйрігіне ең жүйрік жануар шалады дегенге
саяды. Сақтар туралы Страбон, дәрігер Гиппократ, Үлкен Гай Плинийлер де
мейлінше мағлұматтар берген.
Сақтардың ерліктері туралы грек тарихшысы Герадот Тарих еңбегінде
б.з.б. VІ ғасырда сақ массагеттердің патшайымы Томиристің және оның үлкен
ұлы Спаргаписестің парсы патшасы Кирмен соғысы (б.з.б. 529 ж.); б.з.б.
519-518 жылдардағы парсы патшасы І Дарийдің тиграхауда сақтарымен соғысы:
(сақ көсемі Скунха, малшы Ширак ерліктері); б.з.б. ІV ғасырда Александр
Македонскийдің сақтармен шайқасы. (б.з.б. 330-327 ж.) Македондықтарға қарсы
3 жыл қатарынан партизандық соғыс жүргізген сақ көсемі Спитаның ерлігі
туралы жазған.
Дәрігер Гипократтың мына тұжырымы да назар аударарлықтай: Скифтер –
зор денелі және денелерінде ештеңке өспеу себепті олар бір біріне ұқсас.
Бүкіл скиф әулеті сары.
Страбонның дерегі бойынша, скиф, сақ тайпалары қазіргі Қазақстан, Орта
Азия жерлерін мекендеген, Страбон: Каспий теңізінен бастап скифтердің басым
бөлігі дай деп аталады, одан әрі Шығысқа қарай тұратындары массагеттер мен
сақтар, қалғандарын жалпылай скифтер дейді, алайда әрбір тайпаның өз
атаулары да бар. Олардың ішіндегі ең танымалдары - сақтар мен соғдылардан
соң Яксарт жағасынан келгенастар, пасиактар, тохарлар, сакаравлдар; бұл
жағалауды сақтар иеленген.
Страбонның басты еңбегі Жағрапияда скиф тайпаларын мінездеуге
байланысты айтқан екі қағидасы ерекше назар аударады. Оның бірі мүлік
ортақтығы, жеке меншіктің, тауарлы-ақша қарым-қатынасының болмауы себепті
скифтерде қалыптасқан жоғары моральдық қасиеттер. Ал, екіншісі –
методологиялық сипатта. Номадтар (көшпенділер) қарақшылықтан гөрі соғыспен
көбірек айналысады, әрі оны алым салық алу мақсатында жасайды, деп жазады
Страбон.
Антика авторларының жеткен деректер қазіргі заманғы археология
жетістіктері, оның ішінде аса көрнекті археолог К.А.Акышевтің ашқан
жаңалықтарымен (сақ пирамидалары, Есік қорғаннан табылған Алтын адам)
дәйектеле түсіп, Қазақстанның ертедегі темір ғасыр кезеңіндегі тарихын
кестелеуге нақты мүмкіндік береді.Көне дәуірдегі сақтар мен саураматтар
Қазақстанның тарихында айқын іздер қалдыра тұра, өзінің нәсілі жағынан
европейдтік, тілі жөнінен иран тектестігіне байланысты қазақ халқының дәл
арғы тегі бола алмайды. Алайда, белгілі антрополог Оразақ Смағұловтың
орынды көрсеткеніндей, сақ және саураматтар, арий тайпалары сияқты, қазақ
халқының алыстан қосылатын тектері болып саналды.
Алтын адам Қазақстанның 3жерінен табылған.
1. 1970 жылы Алматыдан 50 км, Есік қорғанынан. Б.з.б. ІV ға жатады.
Тапқан т.ғ.д. Кемал Ақышев.
2. 1999 жылы Атырау өңірі, Аралтөбе қорғанынан. Б.з.б. ІІІ ғ. Тапқан
т.ғ.к., археолог Зейнолла Самашев.
3. 2003 жылы Ш.Қ.О. Зайсан ауданы, Шілікті жазығынан. Б.з.б. VІІІғ. Аяғы
мен VІІ ғ. Басы. Тапқан т.ғ.д., профессор Әбдеш Төлеубаев.
Ерте көшпелілер заманында тонаушылық пен тұтқындарды құлға айналдыруға
негізделген жорықтар әскери демократияның дамуына, қолөнершілердің бөлінуі
мен қалалардың көбеюіне әсер етті.
Сақтар арба үстіне орнатқан киіз үйлерде (күйме) өмір сүрді. Қазба
жұмыстарынан сақтардың кейбір топтарының егінші болғанын және отырықшылық
өмір салтын ұстағанын көруге болады. Суреттерде сақтар шошақ бөрікті бас
киімде, қысқа шапан, кісе белбеуінің оң жағында қанжар, сол жағында –
садақ, өкшесіз аяқ киімде бейнеленген. Сонымен бірге Есік қорғанда
табылған тарихи артефактілер сақ ақсүйегінің киімінің реконструкциясын
жасауға және бұйымдардың мәнін анықтауға мүмкіндік береді.
Б.з.б. VІІ-ІVғ. – сақ тайпалар одағы құрылды. Сақ қоғамының сипаты
әскери демократиялық. 3 негізгі топқа бөлінген, әр топтың өзіндік дәстүрлі
түстері болған: 1. Жауынгерлер қызыл түс. 2. Абыздар ақ түс. 3. Қауым
мүшелері сары және көк түс. Тайпа көсемдерін жауынгерлер тобынан сайлады.
Мейрамдарда садақ атып сыналған садақшылардың ең мергені тайпаны басқару
құқығын иеленді. Сақ тайпалар одағының билеушісі – патша.
Сақ қоғамында діни наным сенім болған. Жерлеу дәстүрі сақ заманында
өткен уақытқа қарағанда басқаша болып келеді. Сақтардың қоныстарынан ірі
патша қорғандарын, топырақ, тас, ағаш үйінділерінің астынан бай мүрделерді,
созылған бойында адамды жерлеу салты кездестіреміз. Бұл салттың жарқын
мысалдары Шілікті, Есік, Бесшатыр, Пазырақ, Тасмола қорғандары. Олар ата
баба рухына сенген. Қайта тіріледі деген сеніммен оның дүние мүлкін де
жерлеген. Мәітті сақтау үшін бальзамдау мен мумиялау әдісін қолдана білген.
Отырықшы сақтар жерді киелі деп есептеп, оған табынған. Ал көшпелі сақтар
күнге, отқа және соғыс құдайына табынған. Басты құдай Күн болды. Көптеген
петроглифтерде көшпелілер басында күн бейнесі орналасқан жан иесі
бейнеленетін болған. Герадоттың айтуы бойынша Құрбандық қорғанның маңында
шалынды. Орталық Қазақстандағы Тасмола қорғандарында (мұртты) жылқы
қалдықтары көптеп табылды. Бұл мәдениттің мұртты қорған деген аспен
белгілі болу себебі қорғаннан шығысқа қарай екі тас мұрт шығады. Ол
заманның тұрмыстық ыдыстары мен бұйымдары аң стилімен өрнектелген. Аң стилі
діни және магиялық түсініктерге негізделген. Оның ерекшелігі алысып жатқан
және қозғалыстағы аңдардың бейнесі.
Сақ заманында анимизм, тотемизм және магия секілді ең ежелгі діни
ұғымдар сақталған.
Сақтар тілі- Шығыс ирандық.
Сақтардың кәсібі: темір өңдеу (аң стильинде), қолөнер, Ұлы Жібек жолында
сауда, тоқымашылық, мал шаруашылығы (жылқы, түйе, сиыр, қой), Оңтүстік
Қазақстанда суармалы егіншілікпен (бидай, арпа, сұлы), шұғылданған.
Қорыта келе, б.з.б. ІV-ІІІ ғасырларда Қазақстан территориясындағы сақ
тайпалық одақтары ыдырап, осы аймаққа келген басқа күшті тайпалардың
құрамына енді.
Үйсіндер мен қаңлылар
Б.з.б. І ғасыр аяғында Қазақстан далаларында сақтарды ығыстырған жаңа
тайпалық одақтар пайда болды. Олар: үйсіндер, қаңлылар.
Қазақстан жеріндегі ертеде құрылған (б.д.д. ІІ ғ.) Кангюй, Яньцай, Үйсін
мемлекеттері туралы қытай деректерінің Шицзи жылнамасында олар мал үшін
бір орыннан екінші орынға көшіп жүре беретін көшпенді халық. Жайшылықта
хундармен араласады. Үйсіндердің жаужүрек бірнеше мыңдаған әскері болды.
Олардың бір кездері Іле өңіріне келіп қоныстанғаннан кейінгі уақытта аса
күшті тайпалық мемлекет ретінде тарих сахнасынан шығып, өз тұсында едәуір
ықпалды болғанын айтады.
Қытай тарихшысы Сыма Цян мен Бан Гудың Ханнамасы мен Жылнамасында
мынандай деректер бар: Үйсін мемлекетінің жері... ұлан байтақ кең, әрі
жазық, жауын шашыны көп, ауа райы суық, тауларда қалың қарағай өседі.
Егіншілікпен шұғылданбайды. Әдет ғұрпы хундарға ұқсайды. Бұл елде жылқы
көп, байларында 4-5 мың жылқы болады. Халқы қайсар батыр келеді. Бұрын
хундарға бағынышты болған кейін күшейді де оларға бағынбайтын болған. Шығыс
жағы хундармен, Солтүстігі қаңлымен, батыс жағы Ферғанамен, Оңтүстігі
қалалық мемлекеттермен шектеседі ... .
Үйсін құрған мемлекетке 120 мың түтін қараған, жан саны 630 мың
болып, 188 мың 800 сайлаулы әскер ұстаған. Ең үлкен билеушілерін Күнби деп
атаған. Қытайлықтар қандас тайпалардың арасынан іріткі салу үшін қыздарын
үйсіндерге ұзатып, ондағы ел билеген атқамінерлер мен елеулі адамдарды
тарту таралғымен өздеріне тартқан. Бұл жөнінде қытай жазбаларындағы Хань
хандығының тарихыатты кітаптың Үйсіндер атты тарауында нақты жазылған.
Үйсіндердің негізгі орналасқан жері – Іле даласы. Территориясы Шу
мен Талас өзендері Қаратау- Тянь Шань тауы- Балқаш көлі- Ыстықкөл.
Мемлекет үшке бөлінген: шығыс, батыс, орталық (б.з.б. 73ж.). Астанасы-
Чигучен (Қызыл Аңғар). Ыстықкөлдің маңы. Халқы 630 мың адам, тұрақты атты
әскер 30 мың. Соғыс жағдайында 180 мың әскер жасақталады. Үйсіндердің
билеуші титулы - гуньмо (күнбегі) Тайпа көсемдері мен рубасылары – бектер.
Басты байлық мал мен жер.
Б.з.б. І ғасырда ежелгі үйсін қоғамында жерге жеке меншікке иелену
басталды. Жеке меншіктің болғанының тағы бір белгісі жеке адамдарға тиеселі
мүліктің ерекше таңбалармен белгіленуі. Таңбалар үй мүліктерімен
жануарларға салынды.
Әскер басшылары мен лауазымды адамдар алтыннан, мыстан жасалған мөрлері
болды. Лауазымы төмен үйсіндер тас және қыш саздан жасалған мөр ұстаған.
Үйсіндер Қытаймен дипломатиялық және туыстық қатынаста болды.Олар
үйғыр тайпалары Енисей қырғыздары, Еділ бойы халықтарымен сауда байланысын
жасаған.
Қаңлы, ғұндармен жайылым жерлер үшін соғысқан.
Археологиялық ескерткіштері. Үйсіндердің обалары салынған уақытына қарай 3
топқа бөлінеді:
*Ерте қорымдар: Қапшағай, Өтеген, Қызылеспе, Қызылауыз, Қызылқайнар.
Ерекшелігі: солтүстіктен оңтүстікке қарайтізбектеліп салынған, әр тізбекте
5-6 оба бар.
*Орта кезең қорымдары: Өтеген-Қарлақ, Қаратума, Тайғақ, Алтынемел, Талғар,
Ақтас. Ерекшелігі: жүйесіз, 3 обадан тізбектеліп салынған.
*Соңғы кезең қорымдары: Қапшағай, Шолақжиде, Үңгірқора,
Қалқан. Ерекшелігі: тізбексіз және жүйесіз салынып, қабірлер лаққаталып
қазылған.
Үйсіндердің шаруашылығына келетін болсақ мал шаруашылығы егіншілікпен
бірге жүргізілді. Жоғарыда айтқандай байларының жылқылары 4-5 мыңнан асқан.
Ол малдардың ішінде жылқы өсіруге ерекше көңіл бөлген. Үйсіндер көбнесе
тары мен арпа еккен. Отырықшы үйсіндер сонымен қатар мыс, қорғасын, қалайы,
алтын кен орындарын да пайдаланған. Отырықшы үйсіндердің баспанасы
кірпіштен және тастан салынған үйлер. Көшпелі үйсіндер киіз үйлерде тұрды.
Жерлеу дәстүрі. Үйсіндердің жерлеу дәстүріне келетін болсақ, олар
мәйіттің қолын қапталына созып, басын батысқа қарай жатқазған. Олар өлген
адамды тіріледі деп сенген.Адамды жерлегенде тұтынған заттарымен бірге
көмген.
Үйсіндер – ежелден келе жатқан түркі тайпаларының бірі. Бүгінде Ұлы
жүз құрамындағы ру.
Қаңлылар.
Б.з.б. ІІ ғ. халықтардың ұлы қоныс аударуы деп аталатын оқиға
нәтижесінде Орталық Азияда бірнеше жаңа мемлекеттік бірлестіктер пайда
болды. Соның бірі – Қаңлы мемлекеті. Оның Шығыс шекарасы Талас өзенінің
бойымен өтті де, кейіннен б.з. ІІІ ғасырда Жетісудың оңтүстік-батысына
дейін жетті. Мемлекеттің аумағы Ташкент жазирасын, сондай-ақ Сырдарияның
төменгі және орта ағысын, Жаңадария, Қуандария өзендерінің аңғарларын, Арыс
өзенін, Қаратау бөктерлерін қоса, Оңтүстік Қазақстанның байтақ кеңістігін
алып жатты. Астанасы Битянь қаласы болды. Халқы 120 мың отбасы, 600 мың
адамды, әскер саны 120 мың адамды құраған. Қаңлылардың саяси тарихы туралы
мәліметтер Чжан Цяньнің хабарламаларында кездеседі. Б.з.д. І ғасырдың
аяғында Қытай императорына Батыс өлкенің басқарушысы былай деп хабарлаған:
Кангюйлер (үйсіндермен салыстырғанда) тәкаппар да қияңқы, біздің
елшілердің алдында бас июге ешбір келісім бермейді. Аймақ басқарушылары
жіберген қызметкерлерді Үйсін елшілерінен төмен отырғызады. Тамақты алдымен
ағамандар мен ақсақалдарға, содан кейін уәлилер жіберген адамға береді.
Б.з.д. 47-46 жылдары Қаңлы билеушісі солтүстік Ғұндар тәңірқұты Шөжеге (Чжи
Чжи) Қытай одақтасы болған үйсіндермен соғысы кезінде қолдау білдірген.
Қаңлы билеушісі Шөжеге өзінің қызын беріп, өз иелігін шығысынан оған жер
бөлді және оның қарамағына өз әскерінің бір бөлігін берді. Шөже Қаңлы
мемлекетінің шығыс шекарасын қауіпсіздендіру талабын орындамады әрі
қаңлылардың әдет-ғұрыпымен жүруді қаламады. Сонымен бірге, кейін ол Қаңлы
билеушісінің қызын өлтіреді. Сол үшін Қаңлы жерінен қуылады.
Шөже қаңлылардың жерінен қуылып Талас өзенінің бас жағына кетті. Сонда
қала сала бастады.Жазбаша деректемелердің мәліметтеріне қарағанда қала
салуды күн сайын 500 ге жуық адам салған. Шаньюй қаржыны Ферғана мен
Парфия билеушілерінен алым ретінде алып отырған, құрлысшы шеберлерде сол
жақтан әкелінген. Бірақ Қытайлықтар Шөженің күшейп кетуінен қорқып соғысқа
дайындалады. Нәтижесінде қала қиратылып барлығы өлтірілді.
ІІІ-V ғасырларда мұнда түркі тілді тайпалар басып кіріп Қаңлы
мемлекеті бұл аймақтағы үстемдігінен айырылып қалады. Қаңлы дәуірінің
маңызды мәдени ескерткіштерінің бірі Шардара маңындағы Ақтөбе қалашығы
болып табылады. Арыстың сол жағасындағы Отырар алқабында аумағы шамамен 100
км төбе түріндегі ондаған қалашықтардың орындары табылған. Ең ірі қала
орталығы - Көкмардан болды.
Үйсіндер мен қаңлылардың көшпелі мал шаруашылығы егіншілікпен ұштасып
жатты. Қоғамның бай мен кедейге жіктелуі сақтарға қарағанда анағұрлым айқын
көрінді. Үйсіндер көбінесе мал шаруашылығына жақын болды. Жоғарыда аталған
қытай тарихшысы Сыма Цянь: Үйсіндерде жылқы көп. Адамдары 4-5 мыңға дейін
жылқы ұстайды, -деп жазады. Қаңлылар негізінен егіншілікпен айналысты,
қорғандары мен дуалдары бар мекендерде тұрды, үйлері кірпіштен қаланды.
Олардың қатарында күрделі сарай кешендері де болды. Үйсіндер мен қаңлы
қоғамында құлдар да болған. Негізінен тұтқынға түскендер құлға
айналдырылып, олар көбінесе үй шаруасына пайдаланылды.
Қаңлылардың билеуші титулы хан болды. Бүкіл елді басқару ісін 3
үәзірі атқарған. Лауазымдық қызмет мұрагерлік жолмен берілді Қаңлылар
туралы мәліметтерді Хань әулетінің Цянь Ханьшудың жерге орналасуды
суреттеу деген бөлімінде айтылады. Қаңлылар туралы зерттеулерде өздерінің
елеулі үлес қосқан ғалымдар бұл А.Н.Бернштам, С.Г.Кляшторный, Л.Левина,
Ю.Ф.Буряков.
Археологтар қазба нәтижесінде көптеген қорымдар мен қоныстарды тапты.
Оларды қауыншы, отырар-қаратау, жетіасар мәдениеттері деп бөлді.
Қауыншы мәдениеті – Ташкент төңірегіндегі аймақ. Бұл мәдениеттің ең жақсы
зерттелген ескерткіші –Сырдария жағалауындағы Шардараға таяу орналасқан
Ақтөбе қонысы.
Отырар-Қаратау мәдениеті – Бұл мәдениет ескерткіштерінің м аңызды орталығы
Отырар алқабы. Арыс өзенінің сол жағалауынан 20 шақты төбе табылды.: Пұшық
Мардан, Көк мардан, Қостөбе, Шаштөбе, Кетман төбе, Шөптөбе, Ахайтөбе,
Мардан күйік, Ботай төбе.
Ғұндар
Ежелгі Қазақ даласындағы этникалық, саяси, мәдени үдерістерде ғұн
тайпаларының алатын орны ерекше. Осынау жоғалып кеткен халық аты
жаугерліктің, қаталдық пен тағылықтың бейнесіндей көрінеді. Атилла
бастаған ғұндар Еуропа елдеріне жортуыл жорық жасап, оларды құлазытып
кетеді, олар халықтардың ұлы қоныс аударуын бастайды. Мұның бәрі Еуропа
тарихынан мәлім. Тарихи әдебиетте олар хунну немесе сюнну деген атпен
белгілі.
Деректерде ғұндар мен қаңлылардың өзара қарым қатынасы туралы
мәліметтер сақталған. 55 жылы аса ғұдыретті ғұн мемлекеті – оңтүстік және
солтүстік болып екіге бөлінеді. Солтүстік батыс Монғолиядағы Қырғыз Нұр
көліне таяу жерден теріскей ғұндардың билеушісі Шөже (Чжи Чжи) өз ордасын
орнатады. Олар үйсіндерге шабуыл ұымдастырып тұрады. Шөже мен Қытай елі де
жауласады, әсіресе Шөже қытай елшілерін өлтірткеннен кейін бұл жағдай одан
әрі ушығып кетеді. Шөже мен оңтүстік ғұндар арасындағы бәсеке тартыс күшейе
түседі. Осы кезде үйсіндер мен қаңлылар арасында да соғыс өрши түсті.
Қаңлылар одақтас ретінде Шөжеге ұсыныстар жасап Талас өңіріндегі жерлерді
беріп, әскеріне қолбасшылық құқығын береді. Оған қоса қаңлы билеушісі қызын
береді. Бірақ оның үміті ақталмады. Шөже үйсіндерді күйрете алмады.
Керісінше шаньюй мен қаңлылардың арасында үлкен соғыс басталады.
Шежірелерге сүйенсек Шөже қаңлылардың әдет ғұрыптарын мойындаудан бас
тартты және ашумен қаңлылардың қызын (әйелін) өлтіріп қояды, бұған қоса
бірнеше атақты ақсүйектерді өлтіріп Талас өзеніне лақтырып тастайды
делінген. Бұл үшін Шөже қаңлы билеушісінің қосынан қуылып, Таластың жоғарғы
жағына кетіп шаһар сала бастайды.
Шөженің күшейе түсуі және оның үйсіндерді дүрліктіріп, шапқыншылық
жасай бергені Қытайды алаңдатты.Олар соғыс бастайды. Әскері екіге бөлінеді.
Қалың қол Шу алқабы мен Таласқа барып Шөженің қаласының түбінде қосылады.
Қытай әскері қамалды бұзып Шөженің 1518 адамы тұтқынға алынып, олардың
түгелдей басы кесіледі.
Ғұндардың қоныс аударуының екінші толқыны б.з. 93жылы басталады. Олар
бірқатар тайпаларды бағындырып, екіншілерін соңынан ертіп, Сырдария бойы
мен Арал өңіріне, Орталық және Батыс Қазақстан аймақтарына барып енеді.
Б.з. ІV ғасырында олар Европадан бой көрсетеді.
Тарихшылардың басым көпшілігінің деректеріне сүйенетін болсақ, ғұндар
түріктердің арғы ата бабалары, олардың Қазақстан жеріне келіп кіруіне
байланысты, шығыс иранның қаңлы тайпаларының түріктенуі басталады. Б.з. І
мыңжылдығының бірінші жартысынан Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан тайпаларының
антропологиялық тұрпаты өзгереді де, моңғол тұрпаттылар пайда бола
бастайды.
Ғұндардың шаруашылығы. Ғұндардың шаруашылық қызметінің негізгі түрі
көшпелі мал шаруашылығы болды. Көшпелі өміріндегі басты рөлі жылқы мен қой
атқарғаны белгілі. Өйткені, олар тебіндеп, жыл бойы жайыла алатын еді.
Жылқылары моңғол тектес – жатаған, тұрпайы, бұлшық еттері мығым, қысқа да
жалпақ басты болып келеді. Бұдан басқа өгіз, қодас, түйе табындары, орасан
зор қой мен ешкі отарлары ұсталды. Мал отбасының меншігінде болды, әрбір
отбасы мал жайылымы үшін ру аумағының бөлігін пайдалануға және өз руы
тарапынан қорғауға алынды. Ғұндар өмірінде аңшылық та үлкен орын алған.
Олар малын жайып келе жатып, жолай аң мен құстарды атып тіршілік қажетіне
жаратқан. Біреуінің қылмысы үшін бүкіл ұжым жауап берді. Отбасылық
қатынастарда көп әйел алу мен әмеңгерлік дәстүр үстем болды.
Ғұндардың қоғамы. Деректерге қарағанда, ғұндар 24 руға бөлінген.
Ағамандар кеңесі мен халық жиналысы жұмыс істеген. Ғұн қоғамының билеуші
тобы төрт рудан құралды. Бұл рулар арасындағы байланыстар некелік
қатынастармен бекітіліп отырған. Яғни бір рудың ер азаматтары басқа үш
рудаң ғана қыз алысатын болды. Мемлекет басшысы тәңірқұт (шаньюй) төрт
рудың ең ықпалды руынан ғана сайланатын болған, оған іле шала жалпы аты
түмен басы деп аталатын бекзаттар жүреді. Жазба деректер күәлігіне қарасақ,
олардың шаньюйдің ұлдары, аға інілері немесе жақын ағайын туыстары
болған.Түменбасылар саны небәрі 24 екен, оларда әрқайсысының меншігінде
қөшіп қонатын жер сулары болған. Деректерде қара халықтарды қанау құралы
ретінде, алым салықтың да болғаны жөнінде мәліметтер бар.
Кәсібі мен саудасы. Ғұндар арасында қолөнер кәсібінің өркен жайғаны
металдан, сүйек пен мүйізден, тас пен саздан, ағаштан жасалған бұйымдарды
көп табылғанынан белгілі. Қабырғаларда кездесетін, қолдан немесе құмыра
шеңберлерінде кездесетін керамика құмырал мен көзелер, саптыаяқтар –
құмырашы өнерінің жоғарғы дәрежеде екендігінің дәлелі. Қазба жұмыстары
кезінде ғұндар қабырғаларынан шетелдік заттар табылған. Олар: жібек
маталар, қытайдың ағаштан жасалған қымбат мүліктері, айналар мен нефриттен
істелінген бұйымдар.
Қайталау мен бекіту сұрақтары
1. Еңбек құралдарын жасаудың нуклеуістік әдісі қай дәуірде кең тарады?
2. Ежелгі адамдардың дамуы туралы не білесіз?
3. Қай кезеңде шаруашылық еңбек қалыптасып өнім өндіру шықты?
4. Қола дәуірінде Қаратау жартастарында ненің 49 стуреті салынған?
5. Бегазы қонысы Қазақстанның қай аймағынан табылды?
6. Сақтар қанша топқа бөлінді?
7. Сақтарға қарсы басқа мемлекеттер ұйымдастырған жорықтар туралы не
білесіз?
8. Үйсін термині не білдіреді?
9. Қаңлылардың материалдық мәдениеті қандай бөліктерге бөлінеді?
10. Ғұндардың билеушілері туралы не білесіз?
Өзіндік жұмыстардың (курс, бақылау, реферат, баяндама) тақырыптары
1. Қазақстан жеріндегі тас дәуірі
2. Қазақстан жеріндегі палеолиттік ескерткіштер
3. Қазақстан территориясындағы мезолит
4. Қола ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz