Қожа Ахмет Ясауидің өмір жолын өз замандастарының еңбектерімен салыстыру арқылы байланыстырып, ойшылдың дүниетанымының әр түрлi қырларына философия тарихы тұрғысынан талдаулар жасауда оның әлемдік философиядағы орнына мән беру
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І А. ЯСАУИ ДҮНИЕТАНЫМЫ МЕН ДІНИ ТАНЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 А.Ясауи шығармашылығының қалыптасуы және рухани танымдық
көзқарасының әлем тарихындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 А.Ясауи танытқан сопылық ілім және оның мәдени, рухани қатынастар мен әлеуметтік жүйелерді реттеуші сипаты ... ... ... ... ... ...25
ІІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ОЙ.ПІКІРЛЕРІНДЕГІ А. ЯСАУИ
ІЛІМІНІҢ МАҢЫЗЫ
2.1 А.Ясауи философиясындағы әлем жаратылысы және оның ұлттық танымдағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2 «Диуани хикметтегі» А.Ясауидің рухани танымдық көзқарасы ... ...
2.3 А.Ясауи философиясындағы рух тәрбиесінің қазіргі таңда қазақ ұлттық мәдениетінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Қазіргі қоғамдық ой.пікірде ойшыл дүниетанымының құндылығы мен әлем философиясына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...55
І А. ЯСАУИ ДҮНИЕТАНЫМЫ МЕН ДІНИ ТАНЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 А.Ясауи шығармашылығының қалыптасуы және рухани танымдық
көзқарасының әлем тарихындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1.2 А.Ясауи танытқан сопылық ілім және оның мәдени, рухани қатынастар мен әлеуметтік жүйелерді реттеуші сипаты ... ... ... ... ... ...25
ІІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ОЙ.ПІКІРЛЕРІНДЕГІ А. ЯСАУИ
ІЛІМІНІҢ МАҢЫЗЫ
2.1 А.Ясауи философиясындағы әлем жаратылысы және оның ұлттық танымдағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .40
2.2 «Диуани хикметтегі» А.Ясауидің рухани танымдық көзқарасы ... ...
2.3 А.Ясауи философиясындағы рух тәрбиесінің қазіргі таңда қазақ ұлттық мәдениетінде алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.4 Қазіргі қоғамдық ой.пікірде ойшыл дүниетанымының құндылығы мен әлем философиясына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..47
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...55
Диссертация жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда дін мәселесіне қарайлас тақырыптар өзекті. Қоғам рухани құндылықтарды өз деңгейінде бағалауға ден қойңан сәт. Біз осы бағытта мемлекет тарапынан жасалған орасан істердің куәсі әрі қазақ елі үшін алтын ғасыр туындаған кезеңді бастан өткерудеміз.
Қазақ халқына 2050 бағдарламасын ұсыну, олардың күнделікті тыныс тіршілігі мен саяси әлеуметтік белсенділігін, әлеуметтік процестерді барынша жақсарту бағытындағы жұмыстар жоспарлы түрде алға қойылумен қатар тапсырма ретінде орындау жолға қойылды. Демек бұл жетістікке әр бәр Қазақстандық өз үлесін қосады.
Әлемдік философияда қоғамды демократияландыруды жүзеге асыру барысында адам ең жоғарғы құндылық ретінде бағаланды және оның дүниетанымы өз алдына тың зерттелмеген мәселе ретінде қаралады. Даму жолында ұлттың рухани көзқарасының орны ерекше. Ал оның адамның өмір сүруін қамтамасыз етуші жүйе екені белгілі. Міне осындай рухани жүйелердің бірі әлемге әйгілі ойшыл А.Ясауи ілімінен орын алған болатын.
Біздің ұлттық идеология А.Ясауи ілімінен бастау алып, күні бүгінге дейін дәстүрлерімізден көрінеді. Әлем тарихында өзіндік рөлі бар А.Ясауи әрбір жеке тұлғаның жүрек тазалығын мақсат етер рухани тәлім-тәрбиені алуға құқықы бар деген. Бұл тұрғыда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев біздің өзімізді қоршаған қоғамның қалай өзгеретінін көріп - білуге қабілетіміз кәміл жетеді, оның есесіне, кейде өзіміздің қалай өзгеретінімізді аңғара бермейміз. Біз өзімізше мынау жаңадан пайда болды, немесе бұрынғылар көзден ғайып болды ғой дейтініміз бар, алайда мен бір кездері былай ойлаушы едім, енді ойым мен әрекетім басқаша дегенге мейілінше сирек барамыз. Әсілі адам өмірінің ұзына бойына, тәннің ғана эволюциясы емес, сонымен бірге рухтың да эволюциясы серік болса керек” [1] -деген.
Қазақ халқына 2050 бағдарламасын ұсыну, олардың күнделікті тыныс тіршілігі мен саяси әлеуметтік белсенділігін, әлеуметтік процестерді барынша жақсарту бағытындағы жұмыстар жоспарлы түрде алға қойылумен қатар тапсырма ретінде орындау жолға қойылды. Демек бұл жетістікке әр бәр Қазақстандық өз үлесін қосады.
Әлемдік философияда қоғамды демократияландыруды жүзеге асыру барысында адам ең жоғарғы құндылық ретінде бағаланды және оның дүниетанымы өз алдына тың зерттелмеген мәселе ретінде қаралады. Даму жолында ұлттың рухани көзқарасының орны ерекше. Ал оның адамның өмір сүруін қамтамасыз етуші жүйе екені белгілі. Міне осындай рухани жүйелердің бірі әлемге әйгілі ойшыл А.Ясауи ілімінен орын алған болатын.
Біздің ұлттық идеология А.Ясауи ілімінен бастау алып, күні бүгінге дейін дәстүрлерімізден көрінеді. Әлем тарихында өзіндік рөлі бар А.Ясауи әрбір жеке тұлғаның жүрек тазалығын мақсат етер рухани тәлім-тәрбиені алуға құқықы бар деген. Бұл тұрғыда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев біздің өзімізді қоршаған қоғамның қалай өзгеретінін көріп - білуге қабілетіміз кәміл жетеді, оның есесіне, кейде өзіміздің қалай өзгеретінімізді аңғара бермейміз. Біз өзімізше мынау жаңадан пайда болды, немесе бұрынғылар көзден ғайып болды ғой дейтініміз бар, алайда мен бір кездері былай ойлаушы едім, енді ойым мен әрекетім басқаша дегенге мейілінше сирек барамыз. Әсілі адам өмірінің ұзына бойына, тәннің ғана эволюциясы емес, сонымен бірге рухтың да эволюциясы серік болса керек” [1] -деген.
1. Назарбаев Н.Ә. Сындарлы он жыл. - Алматы.:Атамұра, 2003ж - 240 б - 219б\е
2. Озғанбай Ө. Қара нар керек бұл іске.- Астана.:Қазақстан, 1998ж, 282 б-23 б\е
3. Нысанбаев Ә., Бектасова Г.О. Қазақстан философиясы: зерттеу мен оқыту
проблемалары \\ Желмая. 1998. № 2. 16 бет.
4. Хамидов А.А. Философия Востока и философия Запада: к определению
мировоззренческой валидности \\ Вопросы философии. 2002, № 3. С. 129
5. Орынбеков М.С. Духовная консолидация казахского народа. Алматы, 2002. -
274с
6. Молдабеков Ж.Ж. Қазақтану. Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 459 6.
\163-169\.
7. Р.Бердібай .Жұлдыздар жарығы. - Алматы.: Білім, 2000 ж. 248 б, 14 б\е
8. Т.Айнабекұлы. Сейіт әй - әулени "Диуани хикмет - даналық кітабы" Шымкент шаһары. 2001ж. 260 б, 18-19 б\е
9. Хазірет Сұлтан Ахмет Ясауи. Хикмет. - Алматы.: Жалын баспасы, 2002 ж. 268 б, 8-9 б\е
10. Досжан Д. Ай дүние есігі. Әңгімелер. - Алматы.: Қайнар, 1998 ж. 400 б, 155-158 б\е
11. Иассауи Қ.А. Хикметтер. - Алматы.: Дайк-пресс, 2000ж. 208 б, 158 б\е
12. Мырзахметұлы М. Түркістан - Тараз арасы. -Астана.:Биге, 2002ж. 432 б, 94-99 б\е
13. Салықов К. Түркістанға тағзым. - Алматы.: 2000ж. 149 б, 69 б\е
14. Иассауи Қ.А. Хикметтер. - Алматы.: Дайк пресс, 2000 ж. 208б, 87 б\е
15. Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы. - Түркістан 2000ж. 216 б, 47-48б\е
16. Хазірет Сұлтан Ахмет Ясауи. Хикметтер. - Алматы: Жібек жолы. 2002ж. 268 б, 8-9 б\е
17. Хазірет Сұлтан Ахмет Ясауи. Хикметтер. - Алматы.: Жібек жолы. 2002ж. 268 б, 202 б\е
18. Есім Ғ. Адам - зат. Философиялық эсселер мен новеллалар, зерттеулер. - Астана.: \2002 ж. 312 б, 275-280б\е
19. Н.К.Зейбек., А.Ясауи және таңдаулы хикметтер. Анкара.2003ж 255 б, 64-65 б\е
20. М.Ф.Көпрүлү. А.Ясауи танымы мен тағлымы. Зерттеулер. - Шымкент. 2002ж. 144 б, 77-79 б\е
21. Ж.Кәрібайұлы. Ат тұяғын қыздырған Атамекен. - Астана.: \ 2002ж. 144 б, 77-79 б\е
22. Ж.Кәрібайұлы. Ат тұяғын қыздырған Атамекен. - Астана.: \ 2002ж. 144 б, 122-123 б\е
23. Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?. - Алматы: Білім. 2000ж. 504 б, 248 б\е
24. М. Жолдасбекұлы, Қ.Салғараұлы. Ел тұтқа. Ел тарихының
әйгілі тұлғалары. - Астана 2001ж. 256 б, 235 б\е
25. А.Ясауи. Диуани хикмет. - Алматы.1993 ж. 109 б, 43 б\е
26. Әлмашұлы Ж. Қызыр қонған Түркістан. - Алматы: Санат., 1998 ж. 208 б, 25 б\е
27. Нысаналы А. Жансарай. Толғамдар. - Өркениет. 1999ж. 272 б,
38-40 б\е
28. Медетбек Т. Баба дәстүрдің мұрагері кім?. - Алматы.: Өлке, 2001 ж. 248 б, 39 б\е
29. Озғанбай Ө. Қара нар керек бұл іске. - Астана.: Қазақстан. 1998 ж. 282 б, 24-25 б\е
30. Н.К.Зейбек. Иассауи жолы. - Анкара., 1998 ж. 113 б
31. Құран, хадистер. ІІІ бөлім. - Алматы, Москва. "Білім қоғамы". 1991 ж. 390 б
32. Қожа Ахмет Ясауи. Хикметтер. (23 хикмет) 68 б\е
33. Х.А.Ғақыпұлы. Таңдаулы хадистер аудармасы.(Ар ұятқа байланысты.13-хадис) - Алматы., 1994ж 24-25 б\е.
34. Х.А.Ғақыпұлы. Таңдаулы хадистер аудармасы.(13-хадис) - Алматы., 1994ж 96 б\е
35. Құран, хадистер. ІІІ бөлім. - Алматы, Москва. "Білім қоғамы". 1991 ж. 390 б (Басқара сүресі. 185 аят)
36. А.Ясауи. Диуани хикмет. - Алматы.: Дайк-пресс. 2000 ж.
208 б, 17 хикмет.
37. Құран, хадистер. ІІІ бөлім. - Алматы, Москва. "Білім қоғамы". 1991 ж. 390 б (Лұқман сүресі. 22 аят)
38. Қожа Ахмет Ясауи. Диуани Хикмет. - Алматы.: 1995 ж. 208 б.
39. Х.Алтай. Ғақыпұлы. Таңдаулы хадистер аудармасы. Мұхаммед
пайғамбар хадистері. - Алматы. 1994 ж. 45 б.
40. А. Абуов. "Ақиқат жаршысы". Түркістан 2000 ж. 144 б, 52 б\е.
41. С.Дәуітұлы. Диуани хикмет және қазақ поэзиясы. Алматы, 2001ж. 100-105 б\е.
42. Т.Медетбек. Баба дәстүрдің мұрагері кім?. - Алматы.:Өлке. 2001 ж. 248 б, 38-39 б\е
43. Н.К.Зейбек. А.Ясауи жолы. "Бойут - Таң". - Анкара, 2002 ж. 96 б, 64 б\е.
44.А.Абуов. Ақиқат жаршысы. - Түркістан 200 ж. 144 б, 30-31 б\е.
45.Х.А.Ғақыпұлы. Таңдамалы хадистер аудармасы. Мұхаммед пайғамбар хадистер. - Алматы. 1994.ж.
46. Н.К.Зейбек. Иассауи жолы. - Анкара 1998ж. 116 б, 22-23 б\е
47. Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. - Алматы:Білім. 2000 ж. 248 б, 14 б\е
48. А.Ясауи. Хикметтер. - Алматы.: Өнер. 1995 ж. 208 б, 131 б\е.
49. А.Ясауи. Диуани хикмет. - Алматы.: Дайк-пресс. 2000 ж. 20 б
50. Абай энциклопедия. - Алматы.: Атамұра. 1995 ж, 720 б, 346-347 б\е.
51. Көне түркі сөздігі. - Алматы, 1969. - 544-б
52. Өмірәлиев Қ. Абай афоризмі. - Алматы.:Қазақстан. 1993 ж. 128 б, 6 б\е..
53. Абай.Энциклопедия. 720 б, 334-335 б\е.
54. Абай Құнанбайұлы. Шығармалары. Екі томдық толық жинағы. Өлеңдер мен аудармалар - Алматы.: Жазушы. 1995 ж. 379 б, 114 б\е.
2. Озғанбай Ө. Қара нар керек бұл іске.- Астана.:Қазақстан, 1998ж, 282 б-23 б\е
3. Нысанбаев Ә., Бектасова Г.О. Қазақстан философиясы: зерттеу мен оқыту
проблемалары \\ Желмая. 1998. № 2. 16 бет.
4. Хамидов А.А. Философия Востока и философия Запада: к определению
мировоззренческой валидности \\ Вопросы философии. 2002, № 3. С. 129
5. Орынбеков М.С. Духовная консолидация казахского народа. Алматы, 2002. -
274с
6. Молдабеков Ж.Ж. Қазақтану. Алматы: Қазақ университеті, 2003. - 459 6.
\163-169\.
7. Р.Бердібай .Жұлдыздар жарығы. - Алматы.: Білім, 2000 ж. 248 б, 14 б\е
8. Т.Айнабекұлы. Сейіт әй - әулени "Диуани хикмет - даналық кітабы" Шымкент шаһары. 2001ж. 260 б, 18-19 б\е
9. Хазірет Сұлтан Ахмет Ясауи. Хикмет. - Алматы.: Жалын баспасы, 2002 ж. 268 б, 8-9 б\е
10. Досжан Д. Ай дүние есігі. Әңгімелер. - Алматы.: Қайнар, 1998 ж. 400 б, 155-158 б\е
11. Иассауи Қ.А. Хикметтер. - Алматы.: Дайк-пресс, 2000ж. 208 б, 158 б\е
12. Мырзахметұлы М. Түркістан - Тараз арасы. -Астана.:Биге, 2002ж. 432 б, 94-99 б\е
13. Салықов К. Түркістанға тағзым. - Алматы.: 2000ж. 149 б, 69 б\е
14. Иассауи Қ.А. Хикметтер. - Алматы.: Дайк пресс, 2000 ж. 208б, 87 б\е
15. Түркістан тарихы мен мәдениеті. Ғылыми мақалалар жинағы. - Түркістан 2000ж. 216 б, 47-48б\е
16. Хазірет Сұлтан Ахмет Ясауи. Хикметтер. - Алматы: Жібек жолы. 2002ж. 268 б, 8-9 б\е
17. Хазірет Сұлтан Ахмет Ясауи. Хикметтер. - Алматы.: Жібек жолы. 2002ж. 268 б, 202 б\е
18. Есім Ғ. Адам - зат. Философиялық эсселер мен новеллалар, зерттеулер. - Астана.: \2002 ж. 312 б, 275-280б\е
19. Н.К.Зейбек., А.Ясауи және таңдаулы хикметтер. Анкара.2003ж 255 б, 64-65 б\е
20. М.Ф.Көпрүлү. А.Ясауи танымы мен тағлымы. Зерттеулер. - Шымкент. 2002ж. 144 б, 77-79 б\е
21. Ж.Кәрібайұлы. Ат тұяғын қыздырған Атамекен. - Астана.: \ 2002ж. 144 б, 77-79 б\е
22. Ж.Кәрібайұлы. Ат тұяғын қыздырған Атамекен. - Астана.: \ 2002ж. 144 б, 122-123 б\е
23. Бұлұтай М.Ж. Ата-баба діні. Түркілер неге мұсылман болды?. - Алматы: Білім. 2000ж. 504 б, 248 б\е
24. М. Жолдасбекұлы, Қ.Салғараұлы. Ел тұтқа. Ел тарихының
әйгілі тұлғалары. - Астана 2001ж. 256 б, 235 б\е
25. А.Ясауи. Диуани хикмет. - Алматы.1993 ж. 109 б, 43 б\е
26. Әлмашұлы Ж. Қызыр қонған Түркістан. - Алматы: Санат., 1998 ж. 208 б, 25 б\е
27. Нысаналы А. Жансарай. Толғамдар. - Өркениет. 1999ж. 272 б,
38-40 б\е
28. Медетбек Т. Баба дәстүрдің мұрагері кім?. - Алматы.: Өлке, 2001 ж. 248 б, 39 б\е
29. Озғанбай Ө. Қара нар керек бұл іске. - Астана.: Қазақстан. 1998 ж. 282 б, 24-25 б\е
30. Н.К.Зейбек. Иассауи жолы. - Анкара., 1998 ж. 113 б
31. Құран, хадистер. ІІІ бөлім. - Алматы, Москва. "Білім қоғамы". 1991 ж. 390 б
32. Қожа Ахмет Ясауи. Хикметтер. (23 хикмет) 68 б\е
33. Х.А.Ғақыпұлы. Таңдаулы хадистер аудармасы.(Ар ұятқа байланысты.13-хадис) - Алматы., 1994ж 24-25 б\е.
34. Х.А.Ғақыпұлы. Таңдаулы хадистер аудармасы.(13-хадис) - Алматы., 1994ж 96 б\е
35. Құран, хадистер. ІІІ бөлім. - Алматы, Москва. "Білім қоғамы". 1991 ж. 390 б (Басқара сүресі. 185 аят)
36. А.Ясауи. Диуани хикмет. - Алматы.: Дайк-пресс. 2000 ж.
208 б, 17 хикмет.
37. Құран, хадистер. ІІІ бөлім. - Алматы, Москва. "Білім қоғамы". 1991 ж. 390 б (Лұқман сүресі. 22 аят)
38. Қожа Ахмет Ясауи. Диуани Хикмет. - Алматы.: 1995 ж. 208 б.
39. Х.Алтай. Ғақыпұлы. Таңдаулы хадистер аудармасы. Мұхаммед
пайғамбар хадистері. - Алматы. 1994 ж. 45 б.
40. А. Абуов. "Ақиқат жаршысы". Түркістан 2000 ж. 144 б, 52 б\е.
41. С.Дәуітұлы. Диуани хикмет және қазақ поэзиясы. Алматы, 2001ж. 100-105 б\е.
42. Т.Медетбек. Баба дәстүрдің мұрагері кім?. - Алматы.:Өлке. 2001 ж. 248 б, 38-39 б\е
43. Н.К.Зейбек. А.Ясауи жолы. "Бойут - Таң". - Анкара, 2002 ж. 96 б, 64 б\е.
44.А.Абуов. Ақиқат жаршысы. - Түркістан 200 ж. 144 б, 30-31 б\е.
45.Х.А.Ғақыпұлы. Таңдамалы хадистер аудармасы. Мұхаммед пайғамбар хадистер. - Алматы. 1994.ж.
46. Н.К.Зейбек. Иассауи жолы. - Анкара 1998ж. 116 б, 22-23 б\е
47. Бердібай Р. Жұлдыздар жарығы. - Алматы:Білім. 2000 ж. 248 б, 14 б\е
48. А.Ясауи. Хикметтер. - Алматы.: Өнер. 1995 ж. 208 б, 131 б\е.
49. А.Ясауи. Диуани хикмет. - Алматы.: Дайк-пресс. 2000 ж. 20 б
50. Абай энциклопедия. - Алматы.: Атамұра. 1995 ж, 720 б, 346-347 б\е.
51. Көне түркі сөздігі. - Алматы, 1969. - 544-б
52. Өмірәлиев Қ. Абай афоризмі. - Алматы.:Қазақстан. 1993 ж. 128 б, 6 б\е..
53. Абай.Энциклопедия. 720 б, 334-335 б\е.
54. Абай Құнанбайұлы. Шығармалары. Екі томдық толық жинағы. Өлеңдер мен аудармалар - Алматы.: Жазушы. 1995 ж. 379 б, 114 б\е.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І А. ЯСАУИ ДҮНИЕТАНЫМЫ МЕН ДІНИ ТАНЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 А.Ясауи шығармашылығының қалыптасуы және рухани танымдық
көзқарасының әлем тарихындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. А.Ясауи танытқан сопылық ілім және оның мәдени, рухани қатынастар
мен әлеуметтік жүйелерді реттеуші сипаты ... ... ... ... ... ...25
ІІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРІНДЕГІ А. ЯСАУИ
ІЛІМІНІҢ МАҢЫЗЫ
1. А.Ясауи философиясындағы әлем жаратылысы және оның ұлттық танымдағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2. Диуани хикметтегі А.Ясауидің рухани танымдық көзқарасы ... ...
3. А.Ясауи философиясындағы рух тәрбиесінің қазіргі таңда қазақ
ұлттық мәдениетінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
4. Қазіргі қоғамдық ой-пікірде ойшыл дүниетанымының құндылығы мен әлем
философиясына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...55
КІРІСПЕ
Диссертация жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда дін мәселесіне
қарайлас тақырыптар өзекті. Қоғам рухани құндылықтарды өз деңгейінде
бағалауға ден қойңан сәт. Біз осы бағытта мемлекет тарапынан жасалған
орасан істердің куәсі әрі қазақ елі үшін алтын ғасыр туындаған кезеңді
бастан өткерудеміз.
Қазақ халқына 2050 бағдарламасын ұсыну, олардың күнделікті тыныс
тіршілігі мен саяси әлеуметтік белсенділігін, әлеуметтік процестерді
барынша жақсарту бағытындағы жұмыстар жоспарлы түрде алға қойылумен қатар
тапсырма ретінде орындау жолға қойылды. Демек бұл жетістікке әр бәр
Қазақстандық өз үлесін қосады.
Әлемдік философияда қоғамды демократияландыруды жүзеге асыру барысында
адам ең жоғарғы құндылық ретінде бағаланды және оның дүниетанымы өз алдына
тың зерттелмеген мәселе ретінде қаралады. Даму жолында ұлттың рухани
көзқарасының орны ерекше. Ал оның адамның өмір сүруін қамтамасыз етуші жүйе
екені белгілі. Міне осындай рухани жүйелердің бірі әлемге әйгілі ойшыл
А.Ясауи ілімінен орын алған болатын.
Біздің ұлттық идеология А.Ясауи ілімінен бастау алып, күні бүгінге
дейін дәстүрлерімізден көрінеді. Әлем тарихында өзіндік рөлі бар А.Ясауи
әрбір жеке тұлғаның жүрек тазалығын мақсат етер рухани тәлім-тәрбиені алуға
құқықы бар деген. Бұл тұрғыда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев біздің өзімізді
қоршаған қоғамның қалай өзгеретінін көріп - білуге қабілетіміз кәміл
жетеді, оның есесіне, кейде өзіміздің қалай өзгеретінімізді аңғара
бермейміз. Біз өзімізше мынау жаңадан пайда болды, немесе бұрынғылар көзден
ғайып болды ғой дейтініміз бар, алайда мен бір кездері былай ойлаушы едім,
енді ойым мен әрекетім басқаша дегенге мейілінше сирек барамыз. Әсілі адам
өмірінің ұзына бойына, тәннің ғана эволюциясы емес, сонымен бірге рухтың да
эволюциясы серік болса керек” [1] -деген.
Демек, қазіргі таңдағы өмір талабы тек ғылыми және мәдени
жетістіктермен ғана емес, әрбір жеке тұлғаның бойындағы шығармашылық
деңгейін кеңейтіп, даналықпен қоректенген өмір тәжірибесін арттыру болып
табылады. Сондықтан, адам жаратылысы әр қилы болады. Тіпті, мәдени ниетіміз
бен салтымыз да, рухани байлығымыз да орын алатын құндылықтар адами
идеялдар көрінісін береді. “Адам-әлемнің патшасы”,- деген сөз бекер емес.
Сондықтан да адамға қатысты өмір жолы - адамдық “мен” дәрежесін өз
деңгейінде құрудан бастау алуы тиіс. Бұл тұрғыда “адамның ең қауіпті және
ең мықты жауы адамның өзі екені” [2] белгілі. Адамның өзін-өзі тануында,
оның өзін үлкен әсерге алып келетіні даусыз.
Бұл зерттеу әлем, оның негізгі құндылығы адам болмысын зерттеуге
бағытталған. А.Ясауи жеке тұлғалық келбетi жалпы түркi халықтарына ортақ
деген пікірдеміз. Сондықтан, бұл жерде ұлттық өзiмшiлдiктен гөрi ғұламаның
айтып кеткен даналық сөздерiн жан-жақты игеру мақсаты ұтымды болып келедi.
Ақиқаттың ұлы заңдылығы рухани дамудың әр түрлi қырларын айқындай
түседі. Ал ғылыми зерттеулердің негiзгi мақсаты тарихи болмыстағы iнжу-
маржандарды әлеуметтік дүниеге обьективтi түрде паш ету болып табылады.
Осыған байланысты ұлтымыздың қазіргі жаһандану заманында рухани
бағдарлардан айрылып қалмауына демеу болатын рухани құрылымдар мен
жүйелерді сараптауға арналған А.Ясауи ілімі мен ізденістерінің маңызын
келешек ұрпаққа танытудың маңызы айтарлықтай қажет. Сондықтан, Диссертация
жұмысының тақырыбын таңдауда ойшыл дүниетанымынң қоғам үшін маңызы мен
рухани қажеттілігіне баса назар аударылды деуге болады.
Диссертация жұмысының зерттелу деңгейі: Философия тарихында көптеген
ойшылдардың есімі қалды. Олардың барлығы дерлік өз көзқарастарында әлем,
адам, табиғат, қоғамдық орта, рухани дүниетаным, саналылық пен мәдени
дәстүрлер жөнінде пікірлер қалдырды. Ойшылдар шығармашылығы өзінің басқаға
ұқсамайтын бірегейлілігімен ерекшеленді. Қоғам соны жоғары бағалап, әрдайм
ойшыл қыл қаламынан туындаған дүниені бағалап, құндылыққа теңеді немесе
ойшыл өмірін ізгіліктің жолы ретінде таныды. Міне біз зерттеп отырған
тақырып осы бағыттағы жұмыстардың бірі.
А.Ясауидiң Даналық хикметтер атты тарихи еңбегi егемендік алғаннан
кейінгі дәуірлерде аударылып, қазақ тiлінде жарық көрдi. М.Жармұхаммедұлы
осы еңбектiң алғы сөзінде ... басқа түркi халқының тiл тарихын, әдебиет
тарихын, ондағы рухани танымдық көзқарастар және басқа да ерекшелiктер
негiзiн, әлемдік көзқарастар мен адам жан дүниесіне имандылықты мұсылман
ілімі арқылы ендіруді қолға алған таптырмайтын құнды мұра болып табылады-
дейдi. Бiздiң пiкiрiмiзше, бұл еңбектiң философиялық тұрғысындағы құндылығы
да зор деуге болады. Жалпы философия тарихы бойынша зерттеулердің бұл
мәселе бойынша санаулы ғана екенiн атап өтуге болады.
Бұл күрделi мәселенің қазіргі кезең үшін маңыздылығын айтқан
Ә.Нысанбаев сияқты зерттеушiлер былай деп орынды тұжырымдайды: Дәстүрлi
ұлттық мәдениетті және оның дүниетанымдық әмбебаптарын зерттеуде түрік
халықтарының дүниеге көзқарасының ашықтауда Орталық Азия мен басқа да түркi
тiлдес халықтардың ғалымдарымен біріге отырып зерттеулер жүргізу үлкен
маңыздылыққа ие болу үстінде [3]. Мiне, осы пікір бізді ортақ
негiздерiмiздi iздеуге, рухани ынтымақтастыққа шақырған үндеу тәрізді.
Тәуелсіздік кезеңiндегi жаңа тарихымызда философиялық зерттеулерге
деген қажеттілік арта түскені мәлім. Сол әлеуметтiк дамудың қисынына сәйкес
Д.Кенжетай А.Ясауи философиясындағы Миратул кулуб деген тақырыпта еңбекке
зерттеу жасайды. Бұл кітапта автор түркілік ойшылдың дiни-философиялық
көзқарасына жан-жақты талдаулар жасайды. Міне осы бастама Қ.А.Ясауиді қазақ
даласында көптеген ойшылдарымен (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Абай, Шәкәрім және
т.б.) салыстыра отырып, дүниетанымдық ұқсастықтар мен айырмашылықтарды
анықтауға және әр түрлi түсiнiктер мен ұғымдарға арнайы талдаулар жасауға
жасаған алғашқы қадам болды.
Дегенмен А.Ясауи дүниетанымының әрi қарай жан-жақты зерттелу
қажеттілiгi өмiр қажеттiлiгiнен туындайтыны күмән туғызбайды. Даналық
келбеттi тереңiрек көрсете бiлу үшін түркілік ғұламалардың шығармашылығын
философиялық талдаудан өткiзген авторлардың еңбектерiне сүйендiк. Әсiресе,
Қорқыт, Әл-Фараби, Әл-Кинди сынды тұлғаларды сараптаудан өткiзген
С.Н.Ақатай, М.С.Бурабаев, А.Қ.Қасабек, А.Қ.Қасымжанов, Н.Л.Сейтахметова,
Т.Х. Рысқалиев және т.б. ғалымдардың еңбектерiн атап өтуге болады.
Әрине, А.Ясауидiң философиялық көзқарасының ерекшелiгiн анықтау үшін
бүкіл адамзаттың философиялық ой тарихындағы даму үрдiстердi бiлудiң
қажеттiлiгi бар екенi белгiлi. Әсіресе, түркілік әлемдегi философиялық
ойдың ерекшелiктерiн пайымдаудан өткiзген еңбектер Диссертация жұмысының
жалпы мазмұнына, құндылықтың басымдылықтарына игi әсерiн тигiздi. Мәселен,
философия тарихындағы басымдылық танытқан идеялар мен мұраттарды, дiни
құндылықтар мен адамгершiлiк принциптердi анықтауда, түркілік философиядағы
экзистенциалдық айшықтауда және сонымен қатар тақырыпты жан-жақты зерттеуде
бағыт-бағдар болған еңбектердiң қатарына Т.Айтқазиннiң, Ж.М.Әбділдиннің,
Қ.Ә. Кекілбаевтің, Т.Ы.Әбжановтың, Т.Х.Ғабитовтың, Ғарифолла Есiмнiң,
Қ.Ш.Нұрланованың, К. Рахметовтың, Г.Г.Соловьеваның, А.Тайжановтың ғылыми
философиялық зерттеулерi жатады.
А.А.Хамидов шығыс ойшылдары өз көзқарастарында рух адам және қоршаған
ортаны қарастырады. Бұл тұтас алғанда әлем, яғни тұтасортаны қарастыру
болмақ [ 4]-деген.
Жалпы философия тарихы мен қазақ философиясының тарихын тұтастай
алғанда өзара байланыстағы жақын құбылыстар ретiнде қарастыруға болады және
оның ежелгi заманнан қазіргі кезеңге дейiнгi тарихына объективтi баға
беруге көмектескен, оған тарихи процесс ретiнде сипаттама берген және
өзiндiк өзгеше пiкiрлер бiлдiрген еңбектердiң қатарына А.Ф. Лосевтiң, Ж.А.
Алтаевтың, Ш.Бейсеновтың, Н.Н.Иманқұлдың, Н.Р.Мусаеваның,
М.С.Орынбековтың, О.А.Сегiзбаевтың, Г.К.Шалабаеваның, және т.б.
шығармаларын жатқызуға болады. А.Ясауидiң дүниетанымының ерекшелiктерiне
алғашқы болып философиялық пайымдаулар жасаған авторлардың қатарына М.С.
Орынбеков \5\ пен Ж.Ж.Молдабеков \ 6\ сияқты қазақстандық ғалымдардың да
еңбектерiн
жатқыза аламыз. Олар ортағасырлық түркілік философиялық ойдың тарихында
Қожа Ахмет Ясауидің де лайықты орны бар екенiн атап көрсетедi.
Диссертация жұмысының мақсаты мен мiндеттерi: Диссертациядық жұмыстың
негiзгi мақсаты шығыс ойшылы Қожа Ахмет Ясауидің өмір жолын өз
замандастарының еңбектерімен салыстыру арқылы байланыстырып, ойшылдың
дүниетанымының әр түрлi қырларына философия тарихы тұрғысынан талдаулар
жасауда оның әлемдік философиядағы орнына мән беру. Сонымен қатар оның дiни
философиясына тән гуманистiк негiздердi, рухани құндылықтарды тұтастанған
кейiпте пайымдаулар жасауға ұмтылу да зерттеу жұмысының басымдық танытатын
бағдарларының бiрі болып табылады. Осы зерттеу мақсатына сәйкес
Диссертациядық жұмыста төмендегiдей мiндеттердi шешудi алға қойдық:
- Қожа Ахмет Ясауидің өмір жолын ойшылдар шығармашылығымен
байланысытыра отырып зерттеу
- Қожа Ахмет Ясауидің дүниетанымының қалыптасуына негiз болған рухани,
әлеуметтiк, мәдени, тарихи бастауларды анықтау;
-Түркілік ойшылдың шығармашылығындағы дiни-философиялық тұжырымдардың
ерекшелiктерiн әр түрлi бағыттарға қатысты салыстырмалы талдаудан өткiзу;
-Ғұламаның дүниетанымында орын алған құндылықтық-мағыналық құрылымдарға
философиялық сұрыптамалар жасау;
- Қожа Ахмет Ясауидің шығыстық дәстүрдегi даналық түсiнiктерiн
зерделеуден өткiзу;
- Қазiргi рухани жаңғыру жағдайындағы елiмiздiң әлеуметтiк болмысына
ортағасырлық гуманистiк идеялардың әсерi мен мәдени сабақтастығын көрсету.
Диссертациядық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Жұмыстың ең басты жаңалығы
- Қожа Ахмет Ясауидің дүниетанымын философия тарихы тарапынан жасмалған
талдауларға салыстырмалы талдаудан өткiзу болып табылады. Бұл ғылыми
зерттеуде әр түрлi философиялық ізденістердің тәсiлдерiн қолдана отырып
төмендегiдей негiзгi ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік.
- Шығыстың ойшылы Қожа Ахмет Ясауидің рухани мұрасына жүйелi түрде
философиялық талдау жасалынды және оның әлемдік философиядағы орны жан-
жақты зерттелiндi;
- Ортағасырлық ойшылдың дүниетанымының қайнар көздерi түркi
менталитетiнiң ерекшелiктерi мен исламдағы этикалық қағидалардың бiрлiгiнен
туындайтыны анықталған;
- Қожа Ахмет Ясауидің дүниетанымында орын алған рухани бағдарлардың
тарихи процесте өмiршеңдiгi дәлелденедi, оның қазақ даласындағы
сабақтастықпен жалғасып отырғандығы зерделендi. Адам тұлғасының рухани
дамуының қайнар көздерi болып табылатын әмбебап қасиеттер жүйесi
сараптаудан өткiзiлдi.
Диссертация жұмысының құрылымымен көлемі: Диссертация жұмысының мақсаты мен
мiндеттерiне сәйкес бұл жұмыс кiрiспеден, екi бөлiмнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
І А. ЯСАУИ ДҮНИЕТАНЫМЫ МЕН ДІНИ ТАНЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУ
ЖОЛДАРЫ
1.1 А.Ясауи шығармашылығының қалыптасуы және рухани танымдық
Түркі әлемінің ұлы ойшылы Қожа Ахмет Ясауи ілімінің қалыптасуы мен
дамуы - адамның танымдық рухани көзқарасын дамытатын негізгі күш болды.
Адамның рухани танымдық жолындағы жүрек тазалығы - оның көзқарасмын
танытады, рухани жан дүниесін кеңейтеді. Ясауидің басты көздеген мақсаты
осы болатын. Сондай-ақ, ол әрбір адам баласының алдына “өзіңді тани отырып,
хақты тану” талабын қояды. Шынайы адам болмысы - Алламен табысу, оның
бейнесін көру екенін өзінің сопылық дүниетанымында жан жақты ашып
көрсетеді.
Ахмет Ясауи өз шығармасын жеке адамға немесе ұлыстарға емес, күллі
түркі әлеміне арнағанын, “хикметтегі” терең ойлардың тұтас елдер мен
халықтардың тағдырына түпкілікті әсер ететінін жақсы сезген. Оның
мұншалықты берік сенімі өз заманындағы қауымының адамгершілік сұрауларын,
әдеп - ғұрып мұқтаждарын, салт - санадағы алуан қайшылықтарды терең
пайымдаудан, жұртшылықтың тән жарасын емес, рухындағы жарасын емдеудің
жолын тапқандығынан туған. \7\
Бұл жөнінде Ясауи хикметтеріндегі негізгі тұлға - Алла - тағала,
Аллаға ғашықтық, Алланың нұрлы жамалын көруге бар өмірі мен күш - жігерін
жұмсауға салды. Ол ғашығымен қауышу үшін жаннан кетіп, белді бекем байлап
түн ұйқысын төрт бөліп, жылап, еңіреп, оны бұл сәтте естен шығармауы ләзім.
Бұл жағдай Ясауише- “Түн сөйлемес, жан сөйлемес, иман сөйлер” деген адам
баласының жан дүниесін нұраландырып тұратын сәулесі ұлық Аллаға деген
шынайы махаббаттан туындайтынын аңғартады.
Алланың қахар ғазабынан қорықпай, адамдарды ренжітіп, көздерінен жас
ағызатын тас бауырларды имансыз деп олардың зұлымдығын бар даусымен
айыптаған. Яссаудің көзқарасы бойынша, мұсылман да, кәпір де бір - біріне
азар бермеуі шарт:
Сүндет екен кәпірге де бермеу азар,
Көңілі қатты діл азардан құдай безер.
Құдай ақы ондайларға үкім жазар \8\
Қожа Ахмет Ясауидің есепсіз көп хикметтеріндегі негізгі түйін: адам
баласының жалған дүниеден бағилық өмірге етудегі үмбеттілік жолдың дұрысы
мен барысын көрсету, Аллаға шын берілген құлдың іс - әрекеттерін бейнелеу
болып табылады. Осы орайда оның ең алдымен қандай ауыр қиыншылықта тап
болса да, шыдамдылық, сабырлылық танытуға мән бергенін көреміз. Ақын
ойынша, әр іске төзімділік, шәкіршілік етіп, қадайға жалбарыну, одан
шапағат күту, дүние мүлік, байлық үшін жанын жалдап өтірік - өсекке ұрынбау
тәрізді мәселелер күнәдан арылудың басты - басты талаптары делінеді. Сондай
- ақ ол адамның Аллаға деген сенімінің, ой - пиғылының тазалығына баса
назар аударады. Осыдан барып құдайға деген ықыласы артып, мұның ақыры оған
қалтықсыз шын сүйіспеншілікке ұласады,- деп көрсетеді. Егер кісі тек
сырттай ғана құдайшыл болып, іштей басқа ниетте болса ол сөз жоқ, екі
жүзділікке, опасыздыққа ұрынады- деп түсіндіреді. Мұндай аяр да алдамшы
жандар мейілінше сабырсыз, арсыз, төзімсіз келеді - дейді. Осының арты
надандық, ғафылдыққа жалғасады деп қорытады. Ақын надандықтың адам баласына
келтіретін зияны мен бөлігін жеріне жеткізе қатты сынап, бұған даналықты
ғана қарама - қарсы қояды, үміт - тілегін де даналарға арнайды:
Наданмен өткен өмірің тозақ болар,
Надан барса тозақ та одан қашар.
Наданмен тозаққа қарай қылма сапар,
Адамдардың ортасында суық шалғандай болдым мен- ә.
Жер астына қашып кірдім надандардан,
Қолым жайып дұға тілеймін жомарттардан.
Ғаріп жаным мың садаға даналардан,
Дана таппай жер астына кірдім мен - ә. \9\
Ақын қаламынан туған хикметтерінің адам өмірі үшін маңызы орасан зор.
қасиет пен киеге толы, адамды тек жақсылыққа өндейтін асыл жырлардың
бағасын қашанда халық біледі. Ол тек өзі өмір сүрген мезгілді ғана емес,
болашақты да қата жібермей көріп тұрғандай, алыстан соққан ызғарымен салқын
сызын айнытпай, асырмай қаз - қалпында жеткізді: “ Үлкен - кіші адамдардан
үдеп кетті, қыз келіншек нәзік жаннан ұят кетті, “Ұят барда - иман бар” -
деп Расул айтқан арсыз қауымды қатты сынға алады. Қожа Ахмет Ясауи
пайғамбар жасы алпыс үшке келген кезде “бұдан былайғы ғұмырымда жарық
дүниені көрмеуім керек” деп сол кездегі Яссы - Түркістан қаласының
терістігінен жер асты ғимаратын салғызып, соған түсіп, былайғы өмірін жер
асты мекен жайы - қылуетте өткізді. Хикметтердің көбін сонда отырып жазды.
Ясауи хикметтерінің негізгі сарыны адамның мінез құлқы мен қалыптасу
барысында ерекше сипатқа ие. Мәселен, “соғыс, ұрыс – керіс, кісі өлтіру,
қиянат, қайбат” бәрі - бәрі екі нәрседен шығады. Оларды атап айтар болсақ,
бірі - жеке бастың қамы, екіншсі – нәпсінің қамы. Жеке бастан қанағат
кетсе, адамды арсыздық, тойымсыздық, яғни, ішсем - жесем, кисем - жүрсем,
байысам деген мінез аздыра бастайды., ал нәпсіден қанағат кетсе,ол да
жаман нәрсе, мәселен, құштарлық оты бойын қыздырып, арсыз қылықтарға бой
алдырады” - деп адам бойын таза ұстауды ниет етеді \10\.
Ясауи туындыларындағы адамның ішкі рухани әлемімен тікелей айналысатын
жан ғылымы және сыртқы ғылым салаларымен шұғылданатын тән ғылымы туралы
тосын танымның шығу төркіні туралы назар аударар болсақ - екеуінің
арасындағы негізгі күш - адамның өзіндік санасының дамуына әкеп саяды.
Ясауи адам жанының, рухының кеселді, зиянды жағын оқырманнан
аулақ ұстап, рухани жағынан іштей түлеп жетілу, кемелдену жолына өндеген
ойшыл. Яғни ол әрбір пенденің іштей рухани дамуы арқылы пенделіктің
кәмалаттығының биік тұғырына көтерілу мақсатын қояды. Осы таным тұрғысынан
келіп, Ясауи жан ғылымының әрекетін жоғары бағалап, тәннің әрекетін
нәпсілік құрығынан шыға алмаған “малға достық мұңы жоқ, малдан басқа”
дегендей пенделіктің төменгі сатысындағы тән құмарына, нәпсілікке бейім
құбылыс ретінде қарайды. Мүмкін бұл пікірді ойшыл, сопыға өз заманының ащы
шындығын да айттырып отырған болар.
Ұлы бабамыз Ясауи тән құмарлығына қарсы тұрып “жан тазалығы хазіретте
жағын тұрар” деген аса күрделі гуманистік маңынадағы ой байламына келген.
Әрине, бұл күрделі даму жолынан өткен мораль философиясының өзекті
желісінің, оның даму, тарихының жолынан бейхабар адамның ұғына алуы
екіталай. Жан тазалығын мақсат еткендегі негізгі зерттеу нысанасы бүкіл
сопылық ой танымның, сопылық гуманистік бағыттағы ілім жолының өзекті
арнасы - адамның ішкі рухани ілім жолының кеңейіп, кемелденуінің жолы
болмақ. Бүкіл сопылық танымның жұрт таныған сатысының ең биік тұғыры -
ақиқатқа жету жолы. Осы жолда жүріп, азапты жетілу өткелдерінен өтіп
мақсатқа ұмтылар үміттің сүйеніш болар тірегі жәуанмәрттілік іліміне келіп
тіреледі. Оның мағынасы, сопылықтың басты мұрат мақсаты Аллаға ғашық болу
жолындағы Абайдың “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” өлеңіндегі айтылған
айнымай сүюге тікелей байланысты. Аллаға ғашық болу жолында оның пендесі
рухани жағынан іштей жетілу жолында, өзінің жан дүниесін кемелдендіруде,
сопылық ілімге сүйенбей тұрмайды. Ал, ол іліммен айналысушыларды Ясауи
сөзімен айтар болсақ, жан қуатының өзі болып шығады. Ясауидің өзі жан
ғылымының күш басшысы, сол ілімнің ғалымы ғана емес, оза шапқан хакімі болу
себепті де Әзірет Сұлтан аталып кеткені жай нәрсе емес. Атақты Дулат ақын
да Ясауиді Әзірет Сұлтан деп тануы себепті:
Әзірет қонған Қаратау,
Аса алмаған одан жау,
- деп мадақтауында көп сырлар жатыр.
Ясауи өзінің тән мен жан ғылымына байланысты 20-хикметінде былайша
көрсетіп өтеді: Ілім екеуі тән мен жанға басшы. Жан ғалым хазіретіне жақын
тұрады. Махаббаттың шарабын осы жан ғылымын дамыту үшін іске асырады.\11\.
Адамның дүниетанымын жетілдіріп, жарты адам, жарты молда, жарты мұсылманға
айналған қиянатшылдық жолындағы адамдардың жан жарасының емін тауып толық
адам қатарына қосылушылар - жан тазалығының көрінісі болмақ. Сол себепті
Ясауидің жан ғылымының адамзат баласы үшін біз біле бермейтін сырларының
көп екенін білеміз. Бұл мәселе бүкіл адам баласына тән құбылыс. Бүгінгі
күннің талабына да жауап бере алатын даналық ойдың адастырмас бағыт -
бағалары деп, ұғына алсақ қана, ұлы бабаның даналық жолында болмақпыз.
Бұдан бет бұрсақ жанымызды тән құмары билеген нәпсінің арсыз жолынан шыға
алмаған жанға айналмақпыз. Бұл жөнінде ұлы Абай айтқан екі ұдай жолға
түсеріміз анық.
Мен көрдім дүние деген иттің жерін,
Жеп жүр ғой біреуінің біреу етін.
Қызық жоқ ойлы адамға бұл бір жалғанда,
Көбінің сырты бүтін іші түтін. \12\
Сондықтан осындай жағдайларды сынға ала отырып, Ясауидің әрбір хикметі
адамның әлемді тану үшін өзіңді тануға ұмтылуға шақырады. Бұл жөніндегі
Ясауидің ойын Абаймен бірге Мұстафа Кемал Ататүрік нақтылай түседі: “Жолда
кетіп бара жатқан жолаушының көкжиекті ғана көруі жеткілісіз, міндетті
түрде ол көкжиектің арғы жағын көруі керек және білуі қажет. \13\.
Ахмет Ясауидің рухани ұстазы, әрі уағыздаушы ретінде кең танымал
болуына түркі тілінде жазылған “Диуани хикмет” өлеңдер жинағы екенін айтып
өттік. Хикметтер - діни сопылық әдебиет ескерткіші ғана емес, оларды ежелгі
түркі тілдес ескерткіштердің біріне жатқызамыз. Атақты “Диуани хикмет”
ауыздан ауызға беріліп, ұрпақтан ұрпаққа тараған халықты, елді, адалдыққа,
шыншылдыққа, мейірімділікке, ұстамдылыққа, ірі шыдамдылыққа шақырған түркі
тілдес халықтардың мұрасы. Ясауи хикметтерінің басты мазмұны Аллаға ғашық
болып, адамның әлемдегі орнын тану мақсатына сай келеді. Мәселен, 70-
хикметінде: тән сөйлемей жан да сөйлемей иман сөйлейтіні туралы, осыны
негізге ала отырып Аллаға ғашық болу арқылы кез келген қызметті атқара
алатыны айтылады”.\14\
Бұл жөнінде белгілі зерттеуші ғалым А.Абуовтың көз - қарастары ойға
қонымды: “ Адам – табиғат жаратылысы жағынан алып қарағанда - Алланың
құлы. Оның фәни жалғандағы міндеті оған табынумен, әміріне құлақ асуымен
шектеледі. Адамның жер бетіндегі ғұмыры өмірін Алла жолына бағыштау
деңгейімен мәнді” деген. \15\. Яғни осы айтылған ойлардың ортақ желісі
әрбір адамды рухани дүниелермен байыту ұлттық руханияттың орнығуына барынша
ықпал ету, ол үшін рухани байлығымызға аса мән беруіміз керек. Сонда ғана
мұндай рухани деңгейі биік жандар ұлттық рухын көтере алады. өйткені, рухы
күшті ар-намысы таза, парасаты биік жандар айналасына сәуле шашып, бүкіл
қоғамдағы моральдық азаматтық хал-ахуалдың деңгейін жоғарылатады. Бұл озық
тұлғалар қоғамдағы демократиялық принциптердің, гуманизмнің,
қайырымдылықтың, парасаттылықтың салтанат құруына тікелей ықпал етеді. Қожа
Ахмет Ясауидің мейірімсіз жандардан қашып жер астына түскеніне де сегіз
ғасыр, ұлан - асыр уақыт. Осы уақытқа дейін және болашақта да Ясауи мұрасы
ешқашан жоғалмайды. Мұның түп төркіні адам баласының өз жүрегіндегі ар ұят
аталатын әлемдік жарасының әміршісі - Аллаға деген сенімде жатса керек.
Тәртіптілік пен тәрбиелілік осынау киелі ақ жолдан бастау алары хақ. Қожа
Ахмет Ясауидің осы идеясы мына жолдардан анық көрінеді:
“Бір құдайдың жеткізген сөзін даусын,
Білгендерге шапағатты нұры жаусын!” .
Ақын өзіне жеті жасында пайғамбарымыз Мұстафа ғалайссаламның арнап
қалдырған жинағын табыс еткен Арыстан бабтың айтқан өлеңдері мен ақылдарын
зор ілтипатпен еске ала отырып, ұстазының рухани тазалығын, адалдығы мен
шыншылдығын өзгелерге үлгі тұта сөйлейді. Осыған орай ол кейбір надан
шәкірттер мен арам сопылардың бет пердесін ашып, олардың шын мәнінде
қандай жандар екенін көрсетеді.
Тақуамын деп зор санар, көзінен шықпайды жасы,
Көңілдерінде дерті жоқ, қалай ауырар бас.
Өтірік, айла қылса да құдайға мәлім бар ісі,
Арыстан Бабам сөздерін естісеңіз тәбәрік. \16\
Осыған байланысты алпыс төртінші хикметінде ғашықсыз адамның адам
қатарында болмайтынын айтады. Себебі, Аллаға ғашық емес жандар ақыретте
тозаққа баратыны туралы да сөз қозғайды. \17\. Ясауидің адамдыққа шақыруы -
адамның адамгершілікке негізделе отырып тануының көрінісі еді. Оның
тыныштыққа, толысуға, ақиқат жолына, адамдар арасында әділеттілік және
бауырластыққа шақыруы өзін - өзі тану барысы болатын. Оның адамдыққа
шақыруы - дүние істерінде ақыл мен білім жолында, руханиятта сезім мен
уахи, шабыт жолына шақыру еді.
Ұлы тәңірге ұласу, оған көтерілу, онымен жүздесуі - дін жолындағы
адамның ең ұлы мұраты. Бұл мұратқа махаббат арқылы жетуге болады. Яғни
әрбір адам өзінің жүрек тазалығын толық қамтамасыз ететін Аллға шексіз
мойынсынуы тиіс. Сонда ғана махаббатты анық сезініп, шексіз сүйіспеншілікке
қол жеткізбек. Махаббатты беретін де сол бір Алла. Сондықтан Ясауидің басты
танымы Алланы тану, сол жолда жүру болғандықтан махаббаттан тыс қала
алмайды. “Диуани хикметтің” басты сарыны да осы махаббатта құралған. Оны
оқып, оның мәңгі өшпес мұраттарын түсінген кісі, оның руханилық мәнін жоққа
шығара алмайды. “Диуани хикметтің” бүкіл тынысы адам өмірінің қалыптасуы
мен дамуын рухани құндылықтарға байыту негізінде қалыптастыру. Адам
санасының сәулелерін нұрландыру. Ал мұндай адам қандай адам болмақ? Егер
дін жолымен келсек, жақсы адам дінге берілген мұсылман, Алла атымен
жүрген адам. Яғни, Алланың ақ жолы арқылы - ақиқатты тануға бар күш
жігерін салған адам. Ақиқат жолына түскен жан қиянат атаулыға қарсы, ол сол
мақсатта нәпсісін тиған адам. Бұл өте қатаң тәртіпті талап ететін
қағида. Адамның біреуге қиянат жасамай жүруі мүмкін емес іс. Адамға қиянат
жасамаудың тек бір ақ жолы бар, бірақ оның өзі даулы, ол тақуалық жол.
Адамдарды көрмей тау ішіне жатып алып, құдайына сыйыну. Әйтпегенде адамдар
ортасында жүріп, адамдарға қиянат жасамау биік талап болғанмен, орындалуы
аса ауыр. Қиянатты жасамау үшін, қиянат дегеннің не екенін білген жөн. Ол
үшін әрбір жеке тұлға өзін жетілдіруге бағытталған Алла жолына ұласуы шарт.
Осыған байланысты Шәкәрім былай дейді.
Тәңір жолы - ақ жүрек, Сайтан деген қиянат,
Ақ жүректі ертерек ,ескер дағы қыл әдет...
Бұл айтуға оңай. Нақтылы тұрмыста “Тәңір жолы ақ жүрек” деген не? Ол тек
ұран. Ол нақтылы қалай орындалмақ? Жүректі мына дүниеде қалай ағартпақ?
Әрине бұл үшін адамның жауы оның дұшпаны емес, адамның өзі екенін білген
дұрыс. Адам өзі жарылқаушы, әрі жазалаушы, жәбірлеуші. Себебі, адам өзіне-
өзі ие емес. Оның бұл жалғанда өзін толық меңгеріп, басқаруы болмайтын іс .
Ол әлде бір істің жетегіне түсіп, одан дертті болмауы қиын. Ол дерттің
негізгі атаулары: атақ, мақтан және бақытты аңсау. Осының үшеуі де адам
баласына кері әсер ететін құбылыстар. Осылар туралы Абай “арсыз болмай атақ
жоқ, алдамшы болмай бақ қайда?” деген. Адам атақ үшін іске араласса ар
алдында жауапты болмақ, ал өзін бақыттымын деп санау, сезіну өзін-өзі
алдау.
Бақыт деген сағым, ол адамның қол жететін ісі емес. Сол үшін адам
болмысында ізгілікпен қоса азап шегу мүмкіндігі бар. Себебі адам - күнә
арқалаған тіршілік иесі. Күнәсіз адамдар жұмаққа барады. Кінәлі адамдар
тамұқта жан азабын тартады - дейді діншілдер. Ал белгілі философ Ғ. Есімнің
айтуынша: бұл өмірде күнәсіз болып өмір сүрудің несі қызық. Бұл дүние жұмақ
емес, адам періште емес.Жалған дүниеде тұрақсыздық мол. Адам осы халмен
арпалысуда. Ол жақсы болғысы, жақсылық жасағысы келеді, бірақ мына дүниенің
кірі оны былғамай қоймайды, осындай сәтте кінәлі адам өз мінін санап
қайғыға түседі. Қайғылы адам дана адам болмақ”. \18\. Яғни мұндай
дәрежедегі “дана адам” болу, Ясауи іліміндегі “толық адам” болу жолындағы
имандылық пен ізеттілік сынды рухани қазыналары мен тікелей байланысты
қалыптасады. Адамның ішкі ажары сыртына шықпай тұрмайды. Ақылды, ақжүрек
адам көркімен көз тойғызар. Оның бет әлпетінен ойнап шыққан нұр жанының
жақсылығынан хабар береді. Рух биіктігі, жан сұлулығы ойға жүйрік
парасаттылық не көріксізді көрікті етеді, не ажарландырады. қазіргі қоғамда
демократиялық бағыт өз дәрежесінде болу үшін - адам құндылығын дұрыс
бағалау керек. Өйткені адам - әлеуметтік, саяси, экономикалық, тағы басқа
мәселелерді шешуде зор беделге ие, жоғарғы сана иесі. Адам өмірі қайшылыққа
толы әрі күрделі. Оған себеп - қоғамның, табиғаттың сан қырлы, сан салалы
болуында. Сондықтан осындай өмір жолын бір тиянақты жүйелілікпен
ұйымдастыру - әрбір жеке адамның өзін-өзі үнемі жетілдіруінің субъективтік
көрінісі болып табылады. Өмірді тану арқылы адам қоғамдық даму дәрежесін
айқындап береді. Сондай-ақ мұндай бастама - мемелекеттің маңыздылығы мен
мақсаттылығын жүзеге асыруда басты орынға шығады. Себебі өзіндік даму
дәрежесін жетілдіруге ұмтылған жан - өз елінің ертеңі үшін бүгіні мен
кешегісін сақтау үшін қызмет етері анық. Сол үшін мемлекеттік даму бағдарын
өз санамыздың даму бағытына сай құруымыз керек. Мұндай шараларды
жүзеге
асыру арқылы, әрі мұндай мақсатқа жету үшін біз ең алдымен рухани
құндылықтарымызды бағалай білуіміз керек. Оның ішінде адам жоғары сана иесі
ретінде басты орынға шығуы шарт. Бұл жөнінде Н. К. Зейбек “Қожа Ахмет Ясауи
және таңдаулы хикметтер” деген еңбегінде “Адам- әлемнің жаухары. Болмыстың
нұр халдері, қуатқа айналған материалдық көріністің бәрі адамда
жинақталған. Адамның нұрдан тұратын бес бөлімі бар. Жүрек -бұйрық әлемнің
бірінші баспалдағы: Рух - екінші баспалдағы. Сыр - үшінші, Сырдың үстінгі
жағы -хафи (тереңдік), Хафидың үстіңгі жағы ахфа (ішкі тереңдік) мәртебесі.
Адам материя және нұр әлемінен тұратын ең кемел суреттелген және мәнді
жаратылған болмыс деп көрсетеді.\19\
Сондықтан, осындай ойлар арқылы адам құндылығының мәні келіп шығады.
Ясауи көздеген ұлы мақсатты осы кезде болатын. Бұл тұрғыда
Ф. Көпірүлүнің ойлары нақтылай түседі. Оның айтуынша адам ең жоғарғы
жаратылыс. Дін жолында жоғарылаудың, алланың мейіріміне бөленудің жолы
-адамдарға көрсетілген көмек, оларды қолдау сүю, мұқтаждарға, жолда
қалғандарға, жетім жесірлерге, кедей - кепшіктерге деген мейірімділік,
сүйіспеншілік,- деген.\19\
Мұндай заманаға қол жеткізу үшін өткенімізге көз жүгіртіп, бүгініміз
бен болашағымызға саналы ұрпақ тәрбилеуіміз қажет. Ол үшін ойшыл
тұлғаларымыз Ясауи, Абай, Шәкәрім сынды ойшылдарымыздың еңбектерін
өмірімізге серт етуіміз керек. Өйткені, бүгінгі күннің мазмұнды болуы
кешегіге байланысты. Өткеніне зер салмаған адам ұлттық рухын сезінбейді.
Елінің, жерінің қадір қасиетін жете білмейді. Кешегі кеңес кезеңінде осы
бағыт содырлы солақай саясаттың өзегі болды десек артық айтпаған болар
еді. Ал бүгінде тәуелсіздікке қол жетіп, рухани еңсемізді тіктеп,
халқымыздың тарихи зердесіне ерекше құлшыныспен терең үңілуге дең
қойғанымыз-жаңа леп, жақсылық нышаны. Дегенмен, Кеңес одағының ыдырауының
нәтижесінде қол
жеткізілген тәуелсіздік өзімен бірге кейбір мәселелердің тууына себеп
болды. Мәселен: бір орталық басқару орынның болмауы, ескі жүйенің келмеске
кетуі, ұлттық сана, діни түсінік пен сезімнің өсіп қалыптасуы қоғамның
жіктелуіне, қарама-қарсы топтардың бөлінуіне әкеп соқты. Тәжікстандағы
ішкі соғыс, Өзбекстандағы саяси исламшыл (саясатқа арласқан мұсылмандар
бірлігі) топтардың көбеюі, әлі де көкейкестілігін шеше алмаған
Қырғызстандағы Батыкен мәселесі Орта Азиядағы тұрақтылықтың тамырына
балта шапты. Қазақстанда осы мәселеге қатысты өз деңгейінде алдын алу іс-
шараларын жасауға мәжбүр болды. Діни көз қарастар турасында түрлі теріс
пікірлер айтылып қалды. Негізінде дін халықтың санасын уландыратын апин
емес. Дін -қоғамның рухани өмірі, түсінігі, көзқарасы мен сенімі ретінде
өзіне сенетіндердің көзқарастарына, психологиясы мен нормаларына кейбір
жағдайларда кері әсерін не оңды әсерін тигізетін әлеуметтік құбылыс болып
табылады. Әрине біздің қазақ елі үшін ислам дінінен артық дін жоқ екені
анық. Ал, оның орындалу барысымен толық мағынасын ұғына алдық па?! Осындай
жағдайларды орнықтыру үшін ислам дінін берік ұстаған Ясауи рөлі ерекше.
Қандай да болмасын бір дінге сенетін адам, діни жауапкершілікті арқалап
өмір сүреді. Осылайша діни қағидалар мен нормалар оның өмірлік бағыт
бағдарына айналады. Дін тек қана адамзат қоғамында идеялогиялық құбылыс
емес, ол сонымен қатар қоғамдық - әлеуметтік негіздердің бірі болып
табылады. Сондықтан, әрбір жеке тұлға өзін - өзі таныту үшін -діни
қағидаларды ұстанып, рухани құндылықтарды бойына терең сіңіруі қажет.
Сондай - ақ елімізде орын алып отырған келеңсіз жағдайларға байланысты, оны
жою мақсатында Ж. Кәрібайұлының “Атамекен” кітабында жан жақты айтылады.
Мәселен: адам санасын жетілдіруге қатысты “Адам тәрбиесіндегі түрлі
кемшілік атаулы, ол ең алдымен сананың кеселі. Ендеше қоғам болып сананы
емдеуге ден қою керек. Отаншылдық от басында басталып, әртүрлі ортада
жалғасын тауып, қоғам
мүшелерінің өмірлік белсінді позициясын қалыптастыратын дәрежеге ие
болғанда, ол үлкен рухани қозғаушы күшке айналып, адамдарды қауымдастырады.
өркениетке бағыт ұстанған еліміз үшін мұның пайдасы орасан зор.
Сондай - ақ әрбір адам баласының санасын дамыту үшін жас кезден
бастап тума тарихын, қасиетті тілін, дінін терең түсініп, қастерлей білуге,
жеке басы мен жақындары үшін жауапкершілікті сезінуге мол мүмкіндік
туғызатын оңтайлы орта қалыптастыруға жағдай туғызу қажет, -\21\ десе, ал
жастардың өзіндік танымын дамытуға қатысты осы “Атамекен” кітабында былайша
айтып өтеді: “Батыстың “жаппай” мәдениетіне бас ұру, мағынасы жоқ әндерге
бас ұру алысқа апармайды. Ботасыз нарды идірген күй құдіретін, көңілдің
ажарын ашатын ән құдіретін, сезімді тулататын би құдіретін сезінбей өскен
ұрпақ ұлттық уызға жарымаған, ұлтты ұлықтауға беймаз, рухы сынғыш болып
шығады. үлкен қауіп осында. Кезінде Ахмет Байтұрсыновтың: “Қазық бол
жұртқа, қорған боп сыртқа, Кім ойлайды намысты?! деген сауалы әлі де
актуальды болып отыр. Осы мәселеге әрі жоғарыдағы дін, сана мәселелеріне
қатысты жауап -қоғамдық сананың қылмыстану процесін тезірек жою керек. Ол
үшін тәрбиеге - серпіліс, санаға - сілкініс қажет”,- деген. \22\
Сондықтан, Ясауидің “Кім өзін - өзі таныса, ақиқатты “тани алады”
деген қағидасын ұғынуға, өзімізді тануға, яғни, тарихымызды білуге,
тілімізді сүю мен дінімізді қастерлеуге, мәдениетімізді сақтауға,
әдебиетімізді бағалай білуге, рухани тініміздегі қордаланып қалған
мәселелерден шығу жолдарын қарастыруымыз керек Ясауи ілімі жеке адамды
тәрбиелеумен бірге оның ұлттық қарым - қатынастарын нығайтуға қосқан үлесі
өте зор. Оның рухани құндылықтарға толы мұрасы ислам дінінің кең тарауына
өз ықпалын тигізді. Ал ислам діні адам болмысын жетілдіруде басты күш
екені белгілі. Қасиетті кітабымыз Құран Кәримнің тіл байлығы,
сөздерінің күштілігі, мазмұнының
тереңдігі ғасырлар бойы адамзатты исламға таратқан ең басты күш болды .
Құран Кәрім адам затты хақ дін Исламға тарта бермек: ол мұсылмандардың ең
үлкен мақтанышы \23\ Сондықтан да бұл айтылғандардың Ясауи ілімімен
тікелей байланыстығын көруге болады. Себебі Ясауи ойлары да ислам дінінің
тарауына ықпал етті. Бұл жөнінде М. Жолдасбекұлының, Қ. Салғараұлының
“Елтұтқа” кітабында айтылады:
“Ясауи өзінің жоғарыда аталып өткен “хикметтері” арқылы білім,
сүйіспеншілік, шыдамдылық, мейірімділік, ғашықтық негіздеріне сүйенген
ислам дінінің Түркістан топырағында кеңінен өріс алуына және түркі
мұсылмандарының яғни, кең байтақ территорияға жайылған түрлі рулардың
исламға кіруіне қызмет етті”. \24\
Сонымен Қожа Ахмет Ясауи жырлары, оның адамға қатысты ой толғамдары -
әділдік, шапағаттылық, мейірімділік, тазалық, тақуалық, шыншылдық, ойлылық
сияқты игі істерге негізделген. Яғни, Абай айтқандай “бес нәрсеге асық, бес
нәрседен қашық” болуға шақырады. Оның өзінің парасатты пайымдаулары мен
байлаулы мол бағамдары, өмірі мен тұрмыс тіршілігі туралы ойларын өзінің
сопылық дүниетанымында жан-жақты ашып көрсетеді.
Мұндағы негізгі мақсат - тақуалық ғұмыр, ғаріп, пақыр, жетімдерге
пана болып қамқорлық жасау, Алла елшісінің жолын ұстау, өмірді босқа
өткізбеу, һәм Құрани Кәримнің сүре, аяттарындағы уағыздар мен Мұхаммед
пайғамбардың қасиетті хадистеріндегі өсиетнамаларды еске түсіру. Сайып
келген де ұлы ақын бұрынырақ ғұмыр кешкен мұсылман ойпаздары мен
даналарының кәміл адам тәрбиелеу туралы идеясын алға тартады. Мұның бәрі
сопылық тағылым мен дәстүрлі принциптерімен сабақтасып жатқаны айқын
көрінеді.
Адам бойындағы қоғам өзгерісімен бірге пайда болып отыратын өтірік
айту, өркөкіректік шырмаған санадан арылу үшін төмендегідей мақсаттарды
алға тартқым келеді. Ең алдымен, біз қоғамдағы адамның ролін, оған әсер
етер дүниені терең әрі мұқият зерттеуіміз керек. Адамдардың ара қатынасын
және саяси қатынастарымен өмір жолының ауыртпалығына қарамастан ізгі тәрбие
алуын қамтамасыз ету шарт. Сондай-ақ қазіргі кезең қайта жандандыруды талап
етіп отырған рухани мәселе де - басты өмір талабына айналуы тиіс.
Рухани дүниемізді байыту-ұлттық санамызды жетілдіруден бастау алып,
адамгершілікке негізделген әлемдік санаға қарай ойыстыруды қажет етеді. Сол
үшін де бүгінгі өмір ағымы әлемді танудың бағытын мақсат етіп, рухани
татулық пен ұлтаралық ынтымақтастықты, әдеп - ғұрыппен ұлы патриотизмді
қалыптастыруы тиіс. Ал, бұл-әрбір азаматтың дүниетанымына байланысты.
Әрбір адамның өмірі қоршаған ортамен сәт сайын қарым-қатынаста . Ал,
ол қарым-қатынас мәні білімнен бастау алары анық. Осыдан келіп, “өмір мәні
неде?” - деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа жауап адамның танымдық
көзқарасына байланысты түрліше болып келеді. Ал,менің пікірім: адам өмірі -
білімде, Білім - шындықты танудың жолы, ал шындық- ақиқатқа жетелейтін
бірден-бір жол.Сонда өмір мәні - білімді игеруде әділдікті қаруы ету. Ал,
адам мәні-ақиқат жолындағы еңбек, борыш нәтижесінен келіп шығады.
Осы тұста А.Х.Қасымжанов айтқан ой-пікірлері ойға қонымды. “Дербес
мемлекет пен саяси тұрғыда жетілген ортаны қалыптастыруға тырысқан ойшылдар
ел ішіндегі дәстүрлерді анықтаудан, жаңа демократиялық үрдіске ойысуды
көздейді. Платон түзген методиканың өзі өміршеңдігін жоғалтпай өркениетті
мемлекеттің дәстүрлерінен көрініс алды десе, ал осы ақиқатқа жетер жолда
адам мен қоғамның қатынасы қашанда тығыз байланыста болады.
Бұған біздің қосарымыз - әрбір адам дәрежесіндегі жан - өзіндік сана
мақсатын қоғамдық сананың қалыптасуы үшін ұйымдастыруы керек.
Осы мақсат негізінде және ХХІ ғасыр басында түрлі мәдени ғаламдану мен
бірге, рухани жұтаңдықтар орын алуына байланысты, жеке тұлғаның
адамгершілік - рухани қалыптасуын қамтамасыз ету негізінде “өзіндік таным”
идеясы қанат жаюына тура келді. Оның қоғам өмірі үшін маңызы өте зор.
“Қоғам өміріндегі жамандық атаулының түп себебі адамдардың жаратқанға
деген сенімінің, құлшылығының азаюынан, - деп білетін ақын ұнамсыз
құбылыстардың зардабын көрсетеді” -деген Р.Бердібайдың ойы жоғарыдағы
идеяның тууына өзінің бір үлесін қосса керек.
Сондықтан өз еліміздің келешек тағдырын рухани талапқа сай құру,
бүгінгі күндегі нарықтық қатынас пен түрлі өмір тәжірибелерін ескеріп,
қоғам алдында ұлттық сана сезімді ояту және биік парасатты, ар-ожданы мол ,
өз адамзаттық деңгейін рухани құндылықтарға ұштастыра білетін елжанды тұлға
тәрбиелеу өмір талабы болуы тиіс.
Дегенмен, бүгінгі таңда техникалық прогрестің даму қарқыны болашақтағы
адам баласының жетістіктерін анықтай отырып, оның бойындағы теріс қабілетін
жою күші іспетті. Осы жүйелерге негізделгенде ғана біз келешекте салауатты
өмір салтын қалыптастыра аламыз.
Өмір талабы да, парасатты, зерделі, білімді, салауатты қоғам құруға
негізделеді. Демек, өмірдің құндылығы - жалпы адамзаттың жинақтаған
тәжірибелік ұстанымдарымен анықталады. Адамның әлемді тану тәжірибелік
құндылықтар жүйесіне сүйенетінін көрдік. Сондықтан да, әлемді тану, өмірдің
басты мақсаты мен мүддесіне айналады. Осы тұрғыда: “Мен өзім жаңадан ештеңе
ойлап тауып отырған жоқпын, - дейді Сара Алпысқызы- бәрі де өмір
тәжірибелері негізінде өз мүмкіндіктерімізді тани отырып, жанымызды да,
тәнімізді де сауықтыруға ұмтылыс жасау”- дейді.
Өзіндік танымы мол жетістіктерді пайдалана отырып, - әрқайсысымыздың
ойымыз бен іс - әрекеттерімізді арымызбен бірлікте болуға шақырады.
Рухани
жан дүние осы мәселені айқындайды және мол жәрдем етеді десек
қаталеспейміз. Қазақ ұлты үшін Рухтан қасиетті, киелі нәрсе жоқ.
Тәуелсіздігін сақтағысы келген ел ең алдымен, Рухын сақтауы керек. Рух
әкеден балаға тіл, діл, дін тұтастығы арман - мұрат тұтастығы арқылы көшіп
отырған теңдесі жоқ қазына. Бұл қазынаны сақтау ұрпаққа - сын. Бөтен күз,
бөгде пиғылдың сұғанақтығынан аман болса, сен амансың. Халық аузында: Рухың
дертті болса, сен де дерттісің. Рухың өлсе, сенің де өлгенің.
- Рухы мықты елді жеңу де мүмкін емес. Рух - тектіліктің белгісі, өмір
сүру кепілі - деген ойлар көптеп кезігеді.
- Бұл жерде бүкіл Шығысты тамсандырған, аламан дәуірлердің аумалы –
төкпелі қиындықтардың басынан өткерген, жер бетінен өшіп кетпей, үшінші
мың жылдық босағасын ерікті жұрт, еркін ел ретінде аттап отырған рухани
кемелденген Түркістанды атап өтуіміз өте орынды деп ойлаймын. Себебі, бұл -
кешегі өткен ата - бабаларымыздың тарихи және рухани астанасы болған -
Түркістан! Мұны барша түркі халықтары мойындайды. Мәселен, халықтың бүгінін
айтқанда жаны түтігіп, сүйегі үгітіліп сөйлейтін, ертеңін айтқанда күйрей
езіліп, күйзеліп кететін М.Жұмабаевтың Ұлы қала жөніндегі ойы орынды
айтылған.
Түркістан - екі дүние есігі ғой,
Түркістан - ер түріктің бесігі ғой.
Тамаша Түркістандай жерде туған,
Түріктің тәңірі берген несібі ғой.
Тұранның шетсіз - шексіз шөлі қандай,
Теңіздей кемері жоқ көлі қандай?!
Тұранның дария аталған өзендері,
Тоғыса, шөлді басқан селі қандай.
Тұранның Тянь-Шаньдай тауы қандай,
Пар келмес Тянь-Шаньға таулар талай!
Еріксіз ер түрікті ойға аларсың,
Көкке асқан хан тәңірге қарай-қарай.
Осы шумақтан әйгілі болып отырғандай, бүкіл түркі дүниесіне аты
әйгілі Түкістан - мен үшін ерте кезден-ақ сүйегіне сіңген, қанмен біте
қайнасқан қасиетті ұғым. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: Түркістан - ұл
сүйіп, ұрпақ тәрбиелеп, өзінің елдік тұтастығын сақтауға, мемлекеттік
іргесін бекітуге күш салып жатқан қазақ жұртының кешегі таңғажайып
тарихына ғана емес, бүгінгі таңдағы ұлттық ойысуымыздың ұлы міндеттеріне де
қызмет етер рухымыздың ұлы Тұмары. Осы ой жүйелеріне негізгі арқау болған,
қасиетті Түркістанды әйгілі еткен, бүкіл түркі дүниесіне ислам дінінен
рухани ақпар берген рухани ұстаз Ахмет Ясауи есімі ерекше аталады.
Сондықтан ойшыл шығармашылығын әлем тарихына ұсыну, оның әлемдегі орнын
айқындайды. Оның ойларына философиялық талдаулар жасау өмір жолына үңілу
бізді оның тақуалық жолға түсу арқылы бүкіл әлемге өмірін үлгі еткендей
әсер қалдырды.
1.2 А.Ясауи танытқан сопылық ілім және оның мәдени, рухани қатынастар
мен әлеуметтік жүйелерді реттеуші сипаты
Сопылық дүниетаным - адам жетілуінің алғышарттары, рухани жетілуінің
биік шыңы. Адам сопылық жолда Алланы тани отырып, өзінің рухани жан
дүниесін таниды. Сопылық ағымының ең басты да өзекті мәселесі - ақиқатқа
жету екенін білеміз. Ал ақиқат - жүрек тазалығын талап етеді. Демек, ол
тазалық - өзіндік адами болмыстың қалыптасуының көрінісі бола алады.
Ислам сопылығының мақсаты - Аллаға ұласу, шынайы мұсылман болу. Сондай-
ақ, сопылық - адамның өмір барысындағы ұлы жетістігі. Бұл ұлы жетістік
сезімге ұласады. Ал ол адам алдына пәк махаббатты мақсат етіп қояды.
Махаббат -дінді ұғыну, жүректің құдай нұрын ұғынуға ұмтылысы. Яғни
бұдан шығатын қорытынды өзіңді тану үшін, жүзіңді Алла жүзіне бұру. Сол
негізінде рухани жүрек тазалығын өмір мәніне айналдыру.
Ал қоғамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І А. ЯСАУИ ДҮНИЕТАНЫМЫ МЕН ДІНИ ТАНЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ
ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУ ЖОЛДАРЫ
1.1 А.Ясауи шығармашылығының қалыптасуы және рухани танымдық
көзқарасының әлем тарихындағы орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
2. А.Ясауи танытқан сопылық ілім және оның мәдени, рухани қатынастар
мен әлеуметтік жүйелерді реттеуші сипаты ... ... ... ... ... ...25
ІІ ҚАЗАҚ ХАЛҚЫНЫҢ ҚОҒАМДЫҚ ОЙ-ПІКІРЛЕРІНДЕГІ А. ЯСАУИ
ІЛІМІНІҢ МАҢЫЗЫ
1. А.Ясауи философиясындағы әлем жаратылысы және оның ұлттық танымдағы
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
2. Диуани хикметтегі А.Ясауидің рухани танымдық көзқарасы ... ...
3. А.Ясауи философиясындағы рух тәрбиесінің қазіргі таңда қазақ
ұлттық мәдениетінде алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...
4. Қазіргі қоғамдық ой-пікірде ойшыл дүниетанымының құндылығы мен әлем
философиясына ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..4 7
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..53
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ...55
КІРІСПЕ
Диссертация жұмысының өзектілігі: Қазіргі таңда дін мәселесіне
қарайлас тақырыптар өзекті. Қоғам рухани құндылықтарды өз деңгейінде
бағалауға ден қойңан сәт. Біз осы бағытта мемлекет тарапынан жасалған
орасан істердің куәсі әрі қазақ елі үшін алтын ғасыр туындаған кезеңді
бастан өткерудеміз.
Қазақ халқына 2050 бағдарламасын ұсыну, олардың күнделікті тыныс
тіршілігі мен саяси әлеуметтік белсенділігін, әлеуметтік процестерді
барынша жақсарту бағытындағы жұмыстар жоспарлы түрде алға қойылумен қатар
тапсырма ретінде орындау жолға қойылды. Демек бұл жетістікке әр бәр
Қазақстандық өз үлесін қосады.
Әлемдік философияда қоғамды демократияландыруды жүзеге асыру барысында
адам ең жоғарғы құндылық ретінде бағаланды және оның дүниетанымы өз алдына
тың зерттелмеген мәселе ретінде қаралады. Даму жолында ұлттың рухани
көзқарасының орны ерекше. Ал оның адамның өмір сүруін қамтамасыз етуші жүйе
екені белгілі. Міне осындай рухани жүйелердің бірі әлемге әйгілі ойшыл
А.Ясауи ілімінен орын алған болатын.
Біздің ұлттық идеология А.Ясауи ілімінен бастау алып, күні бүгінге
дейін дәстүрлерімізден көрінеді. Әлем тарихында өзіндік рөлі бар А.Ясауи
әрбір жеке тұлғаның жүрек тазалығын мақсат етер рухани тәлім-тәрбиені алуға
құқықы бар деген. Бұл тұрғыда Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев біздің өзімізді
қоршаған қоғамның қалай өзгеретінін көріп - білуге қабілетіміз кәміл
жетеді, оның есесіне, кейде өзіміздің қалай өзгеретінімізді аңғара
бермейміз. Біз өзімізше мынау жаңадан пайда болды, немесе бұрынғылар көзден
ғайып болды ғой дейтініміз бар, алайда мен бір кездері былай ойлаушы едім,
енді ойым мен әрекетім басқаша дегенге мейілінше сирек барамыз. Әсілі адам
өмірінің ұзына бойына, тәннің ғана эволюциясы емес, сонымен бірге рухтың да
эволюциясы серік болса керек” [1] -деген.
Демек, қазіргі таңдағы өмір талабы тек ғылыми және мәдени
жетістіктермен ғана емес, әрбір жеке тұлғаның бойындағы шығармашылық
деңгейін кеңейтіп, даналықпен қоректенген өмір тәжірибесін арттыру болып
табылады. Сондықтан, адам жаратылысы әр қилы болады. Тіпті, мәдени ниетіміз
бен салтымыз да, рухани байлығымыз да орын алатын құндылықтар адами
идеялдар көрінісін береді. “Адам-әлемнің патшасы”,- деген сөз бекер емес.
Сондықтан да адамға қатысты өмір жолы - адамдық “мен” дәрежесін өз
деңгейінде құрудан бастау алуы тиіс. Бұл тұрғыда “адамның ең қауіпті және
ең мықты жауы адамның өзі екені” [2] белгілі. Адамның өзін-өзі тануында,
оның өзін үлкен әсерге алып келетіні даусыз.
Бұл зерттеу әлем, оның негізгі құндылығы адам болмысын зерттеуге
бағытталған. А.Ясауи жеке тұлғалық келбетi жалпы түркi халықтарына ортақ
деген пікірдеміз. Сондықтан, бұл жерде ұлттық өзiмшiлдiктен гөрi ғұламаның
айтып кеткен даналық сөздерiн жан-жақты игеру мақсаты ұтымды болып келедi.
Ақиқаттың ұлы заңдылығы рухани дамудың әр түрлi қырларын айқындай
түседі. Ал ғылыми зерттеулердің негiзгi мақсаты тарихи болмыстағы iнжу-
маржандарды әлеуметтік дүниеге обьективтi түрде паш ету болып табылады.
Осыған байланысты ұлтымыздың қазіргі жаһандану заманында рухани
бағдарлардан айрылып қалмауына демеу болатын рухани құрылымдар мен
жүйелерді сараптауға арналған А.Ясауи ілімі мен ізденістерінің маңызын
келешек ұрпаққа танытудың маңызы айтарлықтай қажет. Сондықтан, Диссертация
жұмысының тақырыбын таңдауда ойшыл дүниетанымынң қоғам үшін маңызы мен
рухани қажеттілігіне баса назар аударылды деуге болады.
Диссертация жұмысының зерттелу деңгейі: Философия тарихында көптеген
ойшылдардың есімі қалды. Олардың барлығы дерлік өз көзқарастарында әлем,
адам, табиғат, қоғамдық орта, рухани дүниетаным, саналылық пен мәдени
дәстүрлер жөнінде пікірлер қалдырды. Ойшылдар шығармашылығы өзінің басқаға
ұқсамайтын бірегейлілігімен ерекшеленді. Қоғам соны жоғары бағалап, әрдайм
ойшыл қыл қаламынан туындаған дүниені бағалап, құндылыққа теңеді немесе
ойшыл өмірін ізгіліктің жолы ретінде таныды. Міне біз зерттеп отырған
тақырып осы бағыттағы жұмыстардың бірі.
А.Ясауидiң Даналық хикметтер атты тарихи еңбегi егемендік алғаннан
кейінгі дәуірлерде аударылып, қазақ тiлінде жарық көрдi. М.Жармұхаммедұлы
осы еңбектiң алғы сөзінде ... басқа түркi халқының тiл тарихын, әдебиет
тарихын, ондағы рухани танымдық көзқарастар және басқа да ерекшелiктер
негiзiн, әлемдік көзқарастар мен адам жан дүниесіне имандылықты мұсылман
ілімі арқылы ендіруді қолға алған таптырмайтын құнды мұра болып табылады-
дейдi. Бiздiң пiкiрiмiзше, бұл еңбектiң философиялық тұрғысындағы құндылығы
да зор деуге болады. Жалпы философия тарихы бойынша зерттеулердің бұл
мәселе бойынша санаулы ғана екенiн атап өтуге болады.
Бұл күрделi мәселенің қазіргі кезең үшін маңыздылығын айтқан
Ә.Нысанбаев сияқты зерттеушiлер былай деп орынды тұжырымдайды: Дәстүрлi
ұлттық мәдениетті және оның дүниетанымдық әмбебаптарын зерттеуде түрік
халықтарының дүниеге көзқарасының ашықтауда Орталық Азия мен басқа да түркi
тiлдес халықтардың ғалымдарымен біріге отырып зерттеулер жүргізу үлкен
маңыздылыққа ие болу үстінде [3]. Мiне, осы пікір бізді ортақ
негiздерiмiздi iздеуге, рухани ынтымақтастыққа шақырған үндеу тәрізді.
Тәуелсіздік кезеңiндегi жаңа тарихымызда философиялық зерттеулерге
деген қажеттілік арта түскені мәлім. Сол әлеуметтiк дамудың қисынына сәйкес
Д.Кенжетай А.Ясауи философиясындағы Миратул кулуб деген тақырыпта еңбекке
зерттеу жасайды. Бұл кітапта автор түркілік ойшылдың дiни-философиялық
көзқарасына жан-жақты талдаулар жасайды. Міне осы бастама Қ.А.Ясауиді қазақ
даласында көптеген ойшылдарымен (Әл-Фараби, Ж.Баласағұн, Абай, Шәкәрім және
т.б.) салыстыра отырып, дүниетанымдық ұқсастықтар мен айырмашылықтарды
анықтауға және әр түрлi түсiнiктер мен ұғымдарға арнайы талдаулар жасауға
жасаған алғашқы қадам болды.
Дегенмен А.Ясауи дүниетанымының әрi қарай жан-жақты зерттелу
қажеттілiгi өмiр қажеттiлiгiнен туындайтыны күмән туғызбайды. Даналық
келбеттi тереңiрек көрсете бiлу үшін түркілік ғұламалардың шығармашылығын
философиялық талдаудан өткiзген авторлардың еңбектерiне сүйендiк. Әсiресе,
Қорқыт, Әл-Фараби, Әл-Кинди сынды тұлғаларды сараптаудан өткiзген
С.Н.Ақатай, М.С.Бурабаев, А.Қ.Қасабек, А.Қ.Қасымжанов, Н.Л.Сейтахметова,
Т.Х. Рысқалиев және т.б. ғалымдардың еңбектерiн атап өтуге болады.
Әрине, А.Ясауидiң философиялық көзқарасының ерекшелiгiн анықтау үшін
бүкіл адамзаттың философиялық ой тарихындағы даму үрдiстердi бiлудiң
қажеттiлiгi бар екенi белгiлi. Әсіресе, түркілік әлемдегi философиялық
ойдың ерекшелiктерiн пайымдаудан өткiзген еңбектер Диссертация жұмысының
жалпы мазмұнына, құндылықтың басымдылықтарына игi әсерiн тигiздi. Мәселен,
философия тарихындағы басымдылық танытқан идеялар мен мұраттарды, дiни
құндылықтар мен адамгершiлiк принциптердi анықтауда, түркілік философиядағы
экзистенциалдық айшықтауда және сонымен қатар тақырыпты жан-жақты зерттеуде
бағыт-бағдар болған еңбектердiң қатарына Т.Айтқазиннiң, Ж.М.Әбділдиннің,
Қ.Ә. Кекілбаевтің, Т.Ы.Әбжановтың, Т.Х.Ғабитовтың, Ғарифолла Есiмнiң,
Қ.Ш.Нұрланованың, К. Рахметовтың, Г.Г.Соловьеваның, А.Тайжановтың ғылыми
философиялық зерттеулерi жатады.
А.А.Хамидов шығыс ойшылдары өз көзқарастарында рух адам және қоршаған
ортаны қарастырады. Бұл тұтас алғанда әлем, яғни тұтасортаны қарастыру
болмақ [ 4]-деген.
Жалпы философия тарихы мен қазақ философиясының тарихын тұтастай
алғанда өзара байланыстағы жақын құбылыстар ретiнде қарастыруға болады және
оның ежелгi заманнан қазіргі кезеңге дейiнгi тарихына объективтi баға
беруге көмектескен, оған тарихи процесс ретiнде сипаттама берген және
өзiндiк өзгеше пiкiрлер бiлдiрген еңбектердiң қатарына А.Ф. Лосевтiң, Ж.А.
Алтаевтың, Ш.Бейсеновтың, Н.Н.Иманқұлдың, Н.Р.Мусаеваның,
М.С.Орынбековтың, О.А.Сегiзбаевтың, Г.К.Шалабаеваның, және т.б.
шығармаларын жатқызуға болады. А.Ясауидiң дүниетанымының ерекшелiктерiне
алғашқы болып философиялық пайымдаулар жасаған авторлардың қатарына М.С.
Орынбеков \5\ пен Ж.Ж.Молдабеков \ 6\ сияқты қазақстандық ғалымдардың да
еңбектерiн
жатқыза аламыз. Олар ортағасырлық түркілік философиялық ойдың тарихында
Қожа Ахмет Ясауидің де лайықты орны бар екенiн атап көрсетедi.
Диссертация жұмысының мақсаты мен мiндеттерi: Диссертациядық жұмыстың
негiзгi мақсаты шығыс ойшылы Қожа Ахмет Ясауидің өмір жолын өз
замандастарының еңбектерімен салыстыру арқылы байланыстырып, ойшылдың
дүниетанымының әр түрлi қырларына философия тарихы тұрғысынан талдаулар
жасауда оның әлемдік философиядағы орнына мән беру. Сонымен қатар оның дiни
философиясына тән гуманистiк негiздердi, рухани құндылықтарды тұтастанған
кейiпте пайымдаулар жасауға ұмтылу да зерттеу жұмысының басымдық танытатын
бағдарларының бiрі болып табылады. Осы зерттеу мақсатына сәйкес
Диссертациядық жұмыста төмендегiдей мiндеттердi шешудi алға қойдық:
- Қожа Ахмет Ясауидің өмір жолын ойшылдар шығармашылығымен
байланысытыра отырып зерттеу
- Қожа Ахмет Ясауидің дүниетанымының қалыптасуына негiз болған рухани,
әлеуметтiк, мәдени, тарихи бастауларды анықтау;
-Түркілік ойшылдың шығармашылығындағы дiни-философиялық тұжырымдардың
ерекшелiктерiн әр түрлi бағыттарға қатысты салыстырмалы талдаудан өткiзу;
-Ғұламаның дүниетанымында орын алған құндылықтық-мағыналық құрылымдарға
философиялық сұрыптамалар жасау;
- Қожа Ахмет Ясауидің шығыстық дәстүрдегi даналық түсiнiктерiн
зерделеуден өткiзу;
- Қазiргi рухани жаңғыру жағдайындағы елiмiздiң әлеуметтiк болмысына
ортағасырлық гуманистiк идеялардың әсерi мен мәдени сабақтастығын көрсету.
Диссертациядық жұмыстың ғылыми жаңалығы: Жұмыстың ең басты жаңалығы
- Қожа Ахмет Ясауидің дүниетанымын философия тарихы тарапынан жасмалған
талдауларға салыстырмалы талдаудан өткiзу болып табылады. Бұл ғылыми
зерттеуде әр түрлi философиялық ізденістердің тәсiлдерiн қолдана отырып
төмендегiдей негiзгi ғылыми нәтижелерге қол жеткіздік.
- Шығыстың ойшылы Қожа Ахмет Ясауидің рухани мұрасына жүйелi түрде
философиялық талдау жасалынды және оның әлемдік философиядағы орны жан-
жақты зерттелiндi;
- Ортағасырлық ойшылдың дүниетанымының қайнар көздерi түркi
менталитетiнiң ерекшелiктерi мен исламдағы этикалық қағидалардың бiрлiгiнен
туындайтыны анықталған;
- Қожа Ахмет Ясауидің дүниетанымында орын алған рухани бағдарлардың
тарихи процесте өмiршеңдiгi дәлелденедi, оның қазақ даласындағы
сабақтастықпен жалғасып отырғандығы зерделендi. Адам тұлғасының рухани
дамуының қайнар көздерi болып табылатын әмбебап қасиеттер жүйесi
сараптаудан өткiзiлдi.
Диссертация жұмысының құрылымымен көлемі: Диссертация жұмысының мақсаты мен
мiндеттерiне сәйкес бұл жұмыс кiрiспеден, екi бөлiмнен, қорытынды және
пайдаланылған әдебиеттер тiзiмiнен тұрады.
І А. ЯСАУИ ДҮНИЕТАНЫМЫ МЕН ДІНИ ТАНЫМДЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСЫП ДАМУ
ЖОЛДАРЫ
1.1 А.Ясауи шығармашылығының қалыптасуы және рухани танымдық
Түркі әлемінің ұлы ойшылы Қожа Ахмет Ясауи ілімінің қалыптасуы мен
дамуы - адамның танымдық рухани көзқарасын дамытатын негізгі күш болды.
Адамның рухани танымдық жолындағы жүрек тазалығы - оның көзқарасмын
танытады, рухани жан дүниесін кеңейтеді. Ясауидің басты көздеген мақсаты
осы болатын. Сондай-ақ, ол әрбір адам баласының алдына “өзіңді тани отырып,
хақты тану” талабын қояды. Шынайы адам болмысы - Алламен табысу, оның
бейнесін көру екенін өзінің сопылық дүниетанымында жан жақты ашып
көрсетеді.
Ахмет Ясауи өз шығармасын жеке адамға немесе ұлыстарға емес, күллі
түркі әлеміне арнағанын, “хикметтегі” терең ойлардың тұтас елдер мен
халықтардың тағдырына түпкілікті әсер ететінін жақсы сезген. Оның
мұншалықты берік сенімі өз заманындағы қауымының адамгершілік сұрауларын,
әдеп - ғұрып мұқтаждарын, салт - санадағы алуан қайшылықтарды терең
пайымдаудан, жұртшылықтың тән жарасын емес, рухындағы жарасын емдеудің
жолын тапқандығынан туған. \7\
Бұл жөнінде Ясауи хикметтеріндегі негізгі тұлға - Алла - тағала,
Аллаға ғашықтық, Алланың нұрлы жамалын көруге бар өмірі мен күш - жігерін
жұмсауға салды. Ол ғашығымен қауышу үшін жаннан кетіп, белді бекем байлап
түн ұйқысын төрт бөліп, жылап, еңіреп, оны бұл сәтте естен шығармауы ләзім.
Бұл жағдай Ясауише- “Түн сөйлемес, жан сөйлемес, иман сөйлер” деген адам
баласының жан дүниесін нұраландырып тұратын сәулесі ұлық Аллаға деген
шынайы махаббаттан туындайтынын аңғартады.
Алланың қахар ғазабынан қорықпай, адамдарды ренжітіп, көздерінен жас
ағызатын тас бауырларды имансыз деп олардың зұлымдығын бар даусымен
айыптаған. Яссаудің көзқарасы бойынша, мұсылман да, кәпір де бір - біріне
азар бермеуі шарт:
Сүндет екен кәпірге де бермеу азар,
Көңілі қатты діл азардан құдай безер.
Құдай ақы ондайларға үкім жазар \8\
Қожа Ахмет Ясауидің есепсіз көп хикметтеріндегі негізгі түйін: адам
баласының жалған дүниеден бағилық өмірге етудегі үмбеттілік жолдың дұрысы
мен барысын көрсету, Аллаға шын берілген құлдың іс - әрекеттерін бейнелеу
болып табылады. Осы орайда оның ең алдымен қандай ауыр қиыншылықта тап
болса да, шыдамдылық, сабырлылық танытуға мән бергенін көреміз. Ақын
ойынша, әр іске төзімділік, шәкіршілік етіп, қадайға жалбарыну, одан
шапағат күту, дүние мүлік, байлық үшін жанын жалдап өтірік - өсекке ұрынбау
тәрізді мәселелер күнәдан арылудың басты - басты талаптары делінеді. Сондай
- ақ ол адамның Аллаға деген сенімінің, ой - пиғылының тазалығына баса
назар аударады. Осыдан барып құдайға деген ықыласы артып, мұның ақыры оған
қалтықсыз шын сүйіспеншілікке ұласады,- деп көрсетеді. Егер кісі тек
сырттай ғана құдайшыл болып, іштей басқа ниетте болса ол сөз жоқ, екі
жүзділікке, опасыздыққа ұрынады- деп түсіндіреді. Мұндай аяр да алдамшы
жандар мейілінше сабырсыз, арсыз, төзімсіз келеді - дейді. Осының арты
надандық, ғафылдыққа жалғасады деп қорытады. Ақын надандықтың адам баласына
келтіретін зияны мен бөлігін жеріне жеткізе қатты сынап, бұған даналықты
ғана қарама - қарсы қояды, үміт - тілегін де даналарға арнайды:
Наданмен өткен өмірің тозақ болар,
Надан барса тозақ та одан қашар.
Наданмен тозаққа қарай қылма сапар,
Адамдардың ортасында суық шалғандай болдым мен- ә.
Жер астына қашып кірдім надандардан,
Қолым жайып дұға тілеймін жомарттардан.
Ғаріп жаным мың садаға даналардан,
Дана таппай жер астына кірдім мен - ә. \9\
Ақын қаламынан туған хикметтерінің адам өмірі үшін маңызы орасан зор.
қасиет пен киеге толы, адамды тек жақсылыққа өндейтін асыл жырлардың
бағасын қашанда халық біледі. Ол тек өзі өмір сүрген мезгілді ғана емес,
болашақты да қата жібермей көріп тұрғандай, алыстан соққан ызғарымен салқын
сызын айнытпай, асырмай қаз - қалпында жеткізді: “ Үлкен - кіші адамдардан
үдеп кетті, қыз келіншек нәзік жаннан ұят кетті, “Ұят барда - иман бар” -
деп Расул айтқан арсыз қауымды қатты сынға алады. Қожа Ахмет Ясауи
пайғамбар жасы алпыс үшке келген кезде “бұдан былайғы ғұмырымда жарық
дүниені көрмеуім керек” деп сол кездегі Яссы - Түркістан қаласының
терістігінен жер асты ғимаратын салғызып, соған түсіп, былайғы өмірін жер
асты мекен жайы - қылуетте өткізді. Хикметтердің көбін сонда отырып жазды.
Ясауи хикметтерінің негізгі сарыны адамның мінез құлқы мен қалыптасу
барысында ерекше сипатқа ие. Мәселен, “соғыс, ұрыс – керіс, кісі өлтіру,
қиянат, қайбат” бәрі - бәрі екі нәрседен шығады. Оларды атап айтар болсақ,
бірі - жеке бастың қамы, екіншсі – нәпсінің қамы. Жеке бастан қанағат
кетсе, адамды арсыздық, тойымсыздық, яғни, ішсем - жесем, кисем - жүрсем,
байысам деген мінез аздыра бастайды., ал нәпсіден қанағат кетсе,ол да
жаман нәрсе, мәселен, құштарлық оты бойын қыздырып, арсыз қылықтарға бой
алдырады” - деп адам бойын таза ұстауды ниет етеді \10\.
Ясауи туындыларындағы адамның ішкі рухани әлемімен тікелей айналысатын
жан ғылымы және сыртқы ғылым салаларымен шұғылданатын тән ғылымы туралы
тосын танымның шығу төркіні туралы назар аударар болсақ - екеуінің
арасындағы негізгі күш - адамның өзіндік санасының дамуына әкеп саяды.
Ясауи адам жанының, рухының кеселді, зиянды жағын оқырманнан
аулақ ұстап, рухани жағынан іштей түлеп жетілу, кемелдену жолына өндеген
ойшыл. Яғни ол әрбір пенденің іштей рухани дамуы арқылы пенделіктің
кәмалаттығының биік тұғырына көтерілу мақсатын қояды. Осы таным тұрғысынан
келіп, Ясауи жан ғылымының әрекетін жоғары бағалап, тәннің әрекетін
нәпсілік құрығынан шыға алмаған “малға достық мұңы жоқ, малдан басқа”
дегендей пенделіктің төменгі сатысындағы тән құмарына, нәпсілікке бейім
құбылыс ретінде қарайды. Мүмкін бұл пікірді ойшыл, сопыға өз заманының ащы
шындығын да айттырып отырған болар.
Ұлы бабамыз Ясауи тән құмарлығына қарсы тұрып “жан тазалығы хазіретте
жағын тұрар” деген аса күрделі гуманистік маңынадағы ой байламына келген.
Әрине, бұл күрделі даму жолынан өткен мораль философиясының өзекті
желісінің, оның даму, тарихының жолынан бейхабар адамның ұғына алуы
екіталай. Жан тазалығын мақсат еткендегі негізгі зерттеу нысанасы бүкіл
сопылық ой танымның, сопылық гуманистік бағыттағы ілім жолының өзекті
арнасы - адамның ішкі рухани ілім жолының кеңейіп, кемелденуінің жолы
болмақ. Бүкіл сопылық танымның жұрт таныған сатысының ең биік тұғыры -
ақиқатқа жету жолы. Осы жолда жүріп, азапты жетілу өткелдерінен өтіп
мақсатқа ұмтылар үміттің сүйеніш болар тірегі жәуанмәрттілік іліміне келіп
тіреледі. Оның мағынасы, сопылықтың басты мұрат мақсаты Аллаға ғашық болу
жолындағы Абайдың “Алланың өзі де рас, сөзі де рас” өлеңіндегі айтылған
айнымай сүюге тікелей байланысты. Аллаға ғашық болу жолында оның пендесі
рухани жағынан іштей жетілу жолында, өзінің жан дүниесін кемелдендіруде,
сопылық ілімге сүйенбей тұрмайды. Ал, ол іліммен айналысушыларды Ясауи
сөзімен айтар болсақ, жан қуатының өзі болып шығады. Ясауидің өзі жан
ғылымының күш басшысы, сол ілімнің ғалымы ғана емес, оза шапқан хакімі болу
себепті де Әзірет Сұлтан аталып кеткені жай нәрсе емес. Атақты Дулат ақын
да Ясауиді Әзірет Сұлтан деп тануы себепті:
Әзірет қонған Қаратау,
Аса алмаған одан жау,
- деп мадақтауында көп сырлар жатыр.
Ясауи өзінің тән мен жан ғылымына байланысты 20-хикметінде былайша
көрсетіп өтеді: Ілім екеуі тән мен жанға басшы. Жан ғалым хазіретіне жақын
тұрады. Махаббаттың шарабын осы жан ғылымын дамыту үшін іске асырады.\11\.
Адамның дүниетанымын жетілдіріп, жарты адам, жарты молда, жарты мұсылманға
айналған қиянатшылдық жолындағы адамдардың жан жарасының емін тауып толық
адам қатарына қосылушылар - жан тазалығының көрінісі болмақ. Сол себепті
Ясауидің жан ғылымының адамзат баласы үшін біз біле бермейтін сырларының
көп екенін білеміз. Бұл мәселе бүкіл адам баласына тән құбылыс. Бүгінгі
күннің талабына да жауап бере алатын даналық ойдың адастырмас бағыт -
бағалары деп, ұғына алсақ қана, ұлы бабаның даналық жолында болмақпыз.
Бұдан бет бұрсақ жанымызды тән құмары билеген нәпсінің арсыз жолынан шыға
алмаған жанға айналмақпыз. Бұл жөнінде ұлы Абай айтқан екі ұдай жолға
түсеріміз анық.
Мен көрдім дүние деген иттің жерін,
Жеп жүр ғой біреуінің біреу етін.
Қызық жоқ ойлы адамға бұл бір жалғанда,
Көбінің сырты бүтін іші түтін. \12\
Сондықтан осындай жағдайларды сынға ала отырып, Ясауидің әрбір хикметі
адамның әлемді тану үшін өзіңді тануға ұмтылуға шақырады. Бұл жөніндегі
Ясауидің ойын Абаймен бірге Мұстафа Кемал Ататүрік нақтылай түседі: “Жолда
кетіп бара жатқан жолаушының көкжиекті ғана көруі жеткілісіз, міндетті
түрде ол көкжиектің арғы жағын көруі керек және білуі қажет. \13\.
Ахмет Ясауидің рухани ұстазы, әрі уағыздаушы ретінде кең танымал
болуына түркі тілінде жазылған “Диуани хикмет” өлеңдер жинағы екенін айтып
өттік. Хикметтер - діни сопылық әдебиет ескерткіші ғана емес, оларды ежелгі
түркі тілдес ескерткіштердің біріне жатқызамыз. Атақты “Диуани хикмет”
ауыздан ауызға беріліп, ұрпақтан ұрпаққа тараған халықты, елді, адалдыққа,
шыншылдыққа, мейірімділікке, ұстамдылыққа, ірі шыдамдылыққа шақырған түркі
тілдес халықтардың мұрасы. Ясауи хикметтерінің басты мазмұны Аллаға ғашық
болып, адамның әлемдегі орнын тану мақсатына сай келеді. Мәселен, 70-
хикметінде: тән сөйлемей жан да сөйлемей иман сөйлейтіні туралы, осыны
негізге ала отырып Аллаға ғашық болу арқылы кез келген қызметті атқара
алатыны айтылады”.\14\
Бұл жөнінде белгілі зерттеуші ғалым А.Абуовтың көз - қарастары ойға
қонымды: “ Адам – табиғат жаратылысы жағынан алып қарағанда - Алланың
құлы. Оның фәни жалғандағы міндеті оған табынумен, әміріне құлақ асуымен
шектеледі. Адамның жер бетіндегі ғұмыры өмірін Алла жолына бағыштау
деңгейімен мәнді” деген. \15\. Яғни осы айтылған ойлардың ортақ желісі
әрбір адамды рухани дүниелермен байыту ұлттық руханияттың орнығуына барынша
ықпал ету, ол үшін рухани байлығымызға аса мән беруіміз керек. Сонда ғана
мұндай рухани деңгейі биік жандар ұлттық рухын көтере алады. өйткені, рухы
күшті ар-намысы таза, парасаты биік жандар айналасына сәуле шашып, бүкіл
қоғамдағы моральдық азаматтық хал-ахуалдың деңгейін жоғарылатады. Бұл озық
тұлғалар қоғамдағы демократиялық принциптердің, гуманизмнің,
қайырымдылықтың, парасаттылықтың салтанат құруына тікелей ықпал етеді. Қожа
Ахмет Ясауидің мейірімсіз жандардан қашып жер астына түскеніне де сегіз
ғасыр, ұлан - асыр уақыт. Осы уақытқа дейін және болашақта да Ясауи мұрасы
ешқашан жоғалмайды. Мұның түп төркіні адам баласының өз жүрегіндегі ар ұят
аталатын әлемдік жарасының әміршісі - Аллаға деген сенімде жатса керек.
Тәртіптілік пен тәрбиелілік осынау киелі ақ жолдан бастау алары хақ. Қожа
Ахмет Ясауидің осы идеясы мына жолдардан анық көрінеді:
“Бір құдайдың жеткізген сөзін даусын,
Білгендерге шапағатты нұры жаусын!” .
Ақын өзіне жеті жасында пайғамбарымыз Мұстафа ғалайссаламның арнап
қалдырған жинағын табыс еткен Арыстан бабтың айтқан өлеңдері мен ақылдарын
зор ілтипатпен еске ала отырып, ұстазының рухани тазалығын, адалдығы мен
шыншылдығын өзгелерге үлгі тұта сөйлейді. Осыған орай ол кейбір надан
шәкірттер мен арам сопылардың бет пердесін ашып, олардың шын мәнінде
қандай жандар екенін көрсетеді.
Тақуамын деп зор санар, көзінен шықпайды жасы,
Көңілдерінде дерті жоқ, қалай ауырар бас.
Өтірік, айла қылса да құдайға мәлім бар ісі,
Арыстан Бабам сөздерін естісеңіз тәбәрік. \16\
Осыған байланысты алпыс төртінші хикметінде ғашықсыз адамның адам
қатарында болмайтынын айтады. Себебі, Аллаға ғашық емес жандар ақыретте
тозаққа баратыны туралы да сөз қозғайды. \17\. Ясауидің адамдыққа шақыруы -
адамның адамгершілікке негізделе отырып тануының көрінісі еді. Оның
тыныштыққа, толысуға, ақиқат жолына, адамдар арасында әділеттілік және
бауырластыққа шақыруы өзін - өзі тану барысы болатын. Оның адамдыққа
шақыруы - дүние істерінде ақыл мен білім жолында, руханиятта сезім мен
уахи, шабыт жолына шақыру еді.
Ұлы тәңірге ұласу, оған көтерілу, онымен жүздесуі - дін жолындағы
адамның ең ұлы мұраты. Бұл мұратқа махаббат арқылы жетуге болады. Яғни
әрбір адам өзінің жүрек тазалығын толық қамтамасыз ететін Аллға шексіз
мойынсынуы тиіс. Сонда ғана махаббатты анық сезініп, шексіз сүйіспеншілікке
қол жеткізбек. Махаббатты беретін де сол бір Алла. Сондықтан Ясауидің басты
танымы Алланы тану, сол жолда жүру болғандықтан махаббаттан тыс қала
алмайды. “Диуани хикметтің” басты сарыны да осы махаббатта құралған. Оны
оқып, оның мәңгі өшпес мұраттарын түсінген кісі, оның руханилық мәнін жоққа
шығара алмайды. “Диуани хикметтің” бүкіл тынысы адам өмірінің қалыптасуы
мен дамуын рухани құндылықтарға байыту негізінде қалыптастыру. Адам
санасының сәулелерін нұрландыру. Ал мұндай адам қандай адам болмақ? Егер
дін жолымен келсек, жақсы адам дінге берілген мұсылман, Алла атымен
жүрген адам. Яғни, Алланың ақ жолы арқылы - ақиқатты тануға бар күш
жігерін салған адам. Ақиқат жолына түскен жан қиянат атаулыға қарсы, ол сол
мақсатта нәпсісін тиған адам. Бұл өте қатаң тәртіпті талап ететін
қағида. Адамның біреуге қиянат жасамай жүруі мүмкін емес іс. Адамға қиянат
жасамаудың тек бір ақ жолы бар, бірақ оның өзі даулы, ол тақуалық жол.
Адамдарды көрмей тау ішіне жатып алып, құдайына сыйыну. Әйтпегенде адамдар
ортасында жүріп, адамдарға қиянат жасамау биік талап болғанмен, орындалуы
аса ауыр. Қиянатты жасамау үшін, қиянат дегеннің не екенін білген жөн. Ол
үшін әрбір жеке тұлға өзін жетілдіруге бағытталған Алла жолына ұласуы шарт.
Осыған байланысты Шәкәрім былай дейді.
Тәңір жолы - ақ жүрек, Сайтан деген қиянат,
Ақ жүректі ертерек ,ескер дағы қыл әдет...
Бұл айтуға оңай. Нақтылы тұрмыста “Тәңір жолы ақ жүрек” деген не? Ол тек
ұран. Ол нақтылы қалай орындалмақ? Жүректі мына дүниеде қалай ағартпақ?
Әрине бұл үшін адамның жауы оның дұшпаны емес, адамның өзі екенін білген
дұрыс. Адам өзі жарылқаушы, әрі жазалаушы, жәбірлеуші. Себебі, адам өзіне-
өзі ие емес. Оның бұл жалғанда өзін толық меңгеріп, басқаруы болмайтын іс .
Ол әлде бір істің жетегіне түсіп, одан дертті болмауы қиын. Ол дерттің
негізгі атаулары: атақ, мақтан және бақытты аңсау. Осының үшеуі де адам
баласына кері әсер ететін құбылыстар. Осылар туралы Абай “арсыз болмай атақ
жоқ, алдамшы болмай бақ қайда?” деген. Адам атақ үшін іске араласса ар
алдында жауапты болмақ, ал өзін бақыттымын деп санау, сезіну өзін-өзі
алдау.
Бақыт деген сағым, ол адамның қол жететін ісі емес. Сол үшін адам
болмысында ізгілікпен қоса азап шегу мүмкіндігі бар. Себебі адам - күнә
арқалаған тіршілік иесі. Күнәсіз адамдар жұмаққа барады. Кінәлі адамдар
тамұқта жан азабын тартады - дейді діншілдер. Ал белгілі философ Ғ. Есімнің
айтуынша: бұл өмірде күнәсіз болып өмір сүрудің несі қызық. Бұл дүние жұмақ
емес, адам періште емес.Жалған дүниеде тұрақсыздық мол. Адам осы халмен
арпалысуда. Ол жақсы болғысы, жақсылық жасағысы келеді, бірақ мына дүниенің
кірі оны былғамай қоймайды, осындай сәтте кінәлі адам өз мінін санап
қайғыға түседі. Қайғылы адам дана адам болмақ”. \18\. Яғни мұндай
дәрежедегі “дана адам” болу, Ясауи іліміндегі “толық адам” болу жолындағы
имандылық пен ізеттілік сынды рухани қазыналары мен тікелей байланысты
қалыптасады. Адамның ішкі ажары сыртына шықпай тұрмайды. Ақылды, ақжүрек
адам көркімен көз тойғызар. Оның бет әлпетінен ойнап шыққан нұр жанының
жақсылығынан хабар береді. Рух биіктігі, жан сұлулығы ойға жүйрік
парасаттылық не көріксізді көрікті етеді, не ажарландырады. қазіргі қоғамда
демократиялық бағыт өз дәрежесінде болу үшін - адам құндылығын дұрыс
бағалау керек. Өйткені адам - әлеуметтік, саяси, экономикалық, тағы басқа
мәселелерді шешуде зор беделге ие, жоғарғы сана иесі. Адам өмірі қайшылыққа
толы әрі күрделі. Оған себеп - қоғамның, табиғаттың сан қырлы, сан салалы
болуында. Сондықтан осындай өмір жолын бір тиянақты жүйелілікпен
ұйымдастыру - әрбір жеке адамның өзін-өзі үнемі жетілдіруінің субъективтік
көрінісі болып табылады. Өмірді тану арқылы адам қоғамдық даму дәрежесін
айқындап береді. Сондай-ақ мұндай бастама - мемелекеттің маңыздылығы мен
мақсаттылығын жүзеге асыруда басты орынға шығады. Себебі өзіндік даму
дәрежесін жетілдіруге ұмтылған жан - өз елінің ертеңі үшін бүгіні мен
кешегісін сақтау үшін қызмет етері анық. Сол үшін мемлекеттік даму бағдарын
өз санамыздың даму бағытына сай құруымыз керек. Мұндай шараларды
жүзеге
асыру арқылы, әрі мұндай мақсатқа жету үшін біз ең алдымен рухани
құндылықтарымызды бағалай білуіміз керек. Оның ішінде адам жоғары сана иесі
ретінде басты орынға шығуы шарт. Бұл жөнінде Н. К. Зейбек “Қожа Ахмет Ясауи
және таңдаулы хикметтер” деген еңбегінде “Адам- әлемнің жаухары. Болмыстың
нұр халдері, қуатқа айналған материалдық көріністің бәрі адамда
жинақталған. Адамның нұрдан тұратын бес бөлімі бар. Жүрек -бұйрық әлемнің
бірінші баспалдағы: Рух - екінші баспалдағы. Сыр - үшінші, Сырдың үстінгі
жағы -хафи (тереңдік), Хафидың үстіңгі жағы ахфа (ішкі тереңдік) мәртебесі.
Адам материя және нұр әлемінен тұратын ең кемел суреттелген және мәнді
жаратылған болмыс деп көрсетеді.\19\
Сондықтан, осындай ойлар арқылы адам құндылығының мәні келіп шығады.
Ясауи көздеген ұлы мақсатты осы кезде болатын. Бұл тұрғыда
Ф. Көпірүлүнің ойлары нақтылай түседі. Оның айтуынша адам ең жоғарғы
жаратылыс. Дін жолында жоғарылаудың, алланың мейіріміне бөленудің жолы
-адамдарға көрсетілген көмек, оларды қолдау сүю, мұқтаждарға, жолда
қалғандарға, жетім жесірлерге, кедей - кепшіктерге деген мейірімділік,
сүйіспеншілік,- деген.\19\
Мұндай заманаға қол жеткізу үшін өткенімізге көз жүгіртіп, бүгініміз
бен болашағымызға саналы ұрпақ тәрбилеуіміз қажет. Ол үшін ойшыл
тұлғаларымыз Ясауи, Абай, Шәкәрім сынды ойшылдарымыздың еңбектерін
өмірімізге серт етуіміз керек. Өйткені, бүгінгі күннің мазмұнды болуы
кешегіге байланысты. Өткеніне зер салмаған адам ұлттық рухын сезінбейді.
Елінің, жерінің қадір қасиетін жете білмейді. Кешегі кеңес кезеңінде осы
бағыт содырлы солақай саясаттың өзегі болды десек артық айтпаған болар
еді. Ал бүгінде тәуелсіздікке қол жетіп, рухани еңсемізді тіктеп,
халқымыздың тарихи зердесіне ерекше құлшыныспен терең үңілуге дең
қойғанымыз-жаңа леп, жақсылық нышаны. Дегенмен, Кеңес одағының ыдырауының
нәтижесінде қол
жеткізілген тәуелсіздік өзімен бірге кейбір мәселелердің тууына себеп
болды. Мәселен: бір орталық басқару орынның болмауы, ескі жүйенің келмеске
кетуі, ұлттық сана, діни түсінік пен сезімнің өсіп қалыптасуы қоғамның
жіктелуіне, қарама-қарсы топтардың бөлінуіне әкеп соқты. Тәжікстандағы
ішкі соғыс, Өзбекстандағы саяси исламшыл (саясатқа арласқан мұсылмандар
бірлігі) топтардың көбеюі, әлі де көкейкестілігін шеше алмаған
Қырғызстандағы Батыкен мәселесі Орта Азиядағы тұрақтылықтың тамырына
балта шапты. Қазақстанда осы мәселеге қатысты өз деңгейінде алдын алу іс-
шараларын жасауға мәжбүр болды. Діни көз қарастар турасында түрлі теріс
пікірлер айтылып қалды. Негізінде дін халықтың санасын уландыратын апин
емес. Дін -қоғамның рухани өмірі, түсінігі, көзқарасы мен сенімі ретінде
өзіне сенетіндердің көзқарастарына, психологиясы мен нормаларына кейбір
жағдайларда кері әсерін не оңды әсерін тигізетін әлеуметтік құбылыс болып
табылады. Әрине біздің қазақ елі үшін ислам дінінен артық дін жоқ екені
анық. Ал, оның орындалу барысымен толық мағынасын ұғына алдық па?! Осындай
жағдайларды орнықтыру үшін ислам дінін берік ұстаған Ясауи рөлі ерекше.
Қандай да болмасын бір дінге сенетін адам, діни жауапкершілікті арқалап
өмір сүреді. Осылайша діни қағидалар мен нормалар оның өмірлік бағыт
бағдарына айналады. Дін тек қана адамзат қоғамында идеялогиялық құбылыс
емес, ол сонымен қатар қоғамдық - әлеуметтік негіздердің бірі болып
табылады. Сондықтан, әрбір жеке тұлға өзін - өзі таныту үшін -діни
қағидаларды ұстанып, рухани құндылықтарды бойына терең сіңіруі қажет.
Сондай - ақ елімізде орын алып отырған келеңсіз жағдайларға байланысты, оны
жою мақсатында Ж. Кәрібайұлының “Атамекен” кітабында жан жақты айтылады.
Мәселен: адам санасын жетілдіруге қатысты “Адам тәрбиесіндегі түрлі
кемшілік атаулы, ол ең алдымен сананың кеселі. Ендеше қоғам болып сананы
емдеуге ден қою керек. Отаншылдық от басында басталып, әртүрлі ортада
жалғасын тауып, қоғам
мүшелерінің өмірлік белсінді позициясын қалыптастыратын дәрежеге ие
болғанда, ол үлкен рухани қозғаушы күшке айналып, адамдарды қауымдастырады.
өркениетке бағыт ұстанған еліміз үшін мұның пайдасы орасан зор.
Сондай - ақ әрбір адам баласының санасын дамыту үшін жас кезден
бастап тума тарихын, қасиетті тілін, дінін терең түсініп, қастерлей білуге,
жеке басы мен жақындары үшін жауапкершілікті сезінуге мол мүмкіндік
туғызатын оңтайлы орта қалыптастыруға жағдай туғызу қажет, -\21\ десе, ал
жастардың өзіндік танымын дамытуға қатысты осы “Атамекен” кітабында былайша
айтып өтеді: “Батыстың “жаппай” мәдениетіне бас ұру, мағынасы жоқ әндерге
бас ұру алысқа апармайды. Ботасыз нарды идірген күй құдіретін, көңілдің
ажарын ашатын ән құдіретін, сезімді тулататын би құдіретін сезінбей өскен
ұрпақ ұлттық уызға жарымаған, ұлтты ұлықтауға беймаз, рухы сынғыш болып
шығады. үлкен қауіп осында. Кезінде Ахмет Байтұрсыновтың: “Қазық бол
жұртқа, қорған боп сыртқа, Кім ойлайды намысты?! деген сауалы әлі де
актуальды болып отыр. Осы мәселеге әрі жоғарыдағы дін, сана мәселелеріне
қатысты жауап -қоғамдық сананың қылмыстану процесін тезірек жою керек. Ол
үшін тәрбиеге - серпіліс, санаға - сілкініс қажет”,- деген. \22\
Сондықтан, Ясауидің “Кім өзін - өзі таныса, ақиқатты “тани алады”
деген қағидасын ұғынуға, өзімізді тануға, яғни, тарихымызды білуге,
тілімізді сүю мен дінімізді қастерлеуге, мәдениетімізді сақтауға,
әдебиетімізді бағалай білуге, рухани тініміздегі қордаланып қалған
мәселелерден шығу жолдарын қарастыруымыз керек Ясауи ілімі жеке адамды
тәрбиелеумен бірге оның ұлттық қарым - қатынастарын нығайтуға қосқан үлесі
өте зор. Оның рухани құндылықтарға толы мұрасы ислам дінінің кең тарауына
өз ықпалын тигізді. Ал ислам діні адам болмысын жетілдіруде басты күш
екені белгілі. Қасиетті кітабымыз Құран Кәримнің тіл байлығы,
сөздерінің күштілігі, мазмұнының
тереңдігі ғасырлар бойы адамзатты исламға таратқан ең басты күш болды .
Құран Кәрім адам затты хақ дін Исламға тарта бермек: ол мұсылмандардың ең
үлкен мақтанышы \23\ Сондықтан да бұл айтылғандардың Ясауи ілімімен
тікелей байланыстығын көруге болады. Себебі Ясауи ойлары да ислам дінінің
тарауына ықпал етті. Бұл жөнінде М. Жолдасбекұлының, Қ. Салғараұлының
“Елтұтқа” кітабында айтылады:
“Ясауи өзінің жоғарыда аталып өткен “хикметтері” арқылы білім,
сүйіспеншілік, шыдамдылық, мейірімділік, ғашықтық негіздеріне сүйенген
ислам дінінің Түркістан топырағында кеңінен өріс алуына және түркі
мұсылмандарының яғни, кең байтақ территорияға жайылған түрлі рулардың
исламға кіруіне қызмет етті”. \24\
Сонымен Қожа Ахмет Ясауи жырлары, оның адамға қатысты ой толғамдары -
әділдік, шапағаттылық, мейірімділік, тазалық, тақуалық, шыншылдық, ойлылық
сияқты игі істерге негізделген. Яғни, Абай айтқандай “бес нәрсеге асық, бес
нәрседен қашық” болуға шақырады. Оның өзінің парасатты пайымдаулары мен
байлаулы мол бағамдары, өмірі мен тұрмыс тіршілігі туралы ойларын өзінің
сопылық дүниетанымында жан-жақты ашып көрсетеді.
Мұндағы негізгі мақсат - тақуалық ғұмыр, ғаріп, пақыр, жетімдерге
пана болып қамқорлық жасау, Алла елшісінің жолын ұстау, өмірді босқа
өткізбеу, һәм Құрани Кәримнің сүре, аяттарындағы уағыздар мен Мұхаммед
пайғамбардың қасиетті хадистеріндегі өсиетнамаларды еске түсіру. Сайып
келген де ұлы ақын бұрынырақ ғұмыр кешкен мұсылман ойпаздары мен
даналарының кәміл адам тәрбиелеу туралы идеясын алға тартады. Мұның бәрі
сопылық тағылым мен дәстүрлі принциптерімен сабақтасып жатқаны айқын
көрінеді.
Адам бойындағы қоғам өзгерісімен бірге пайда болып отыратын өтірік
айту, өркөкіректік шырмаған санадан арылу үшін төмендегідей мақсаттарды
алға тартқым келеді. Ең алдымен, біз қоғамдағы адамның ролін, оған әсер
етер дүниені терең әрі мұқият зерттеуіміз керек. Адамдардың ара қатынасын
және саяси қатынастарымен өмір жолының ауыртпалығына қарамастан ізгі тәрбие
алуын қамтамасыз ету шарт. Сондай-ақ қазіргі кезең қайта жандандыруды талап
етіп отырған рухани мәселе де - басты өмір талабына айналуы тиіс.
Рухани дүниемізді байыту-ұлттық санамызды жетілдіруден бастау алып,
адамгершілікке негізделген әлемдік санаға қарай ойыстыруды қажет етеді. Сол
үшін де бүгінгі өмір ағымы әлемді танудың бағытын мақсат етіп, рухани
татулық пен ұлтаралық ынтымақтастықты, әдеп - ғұрыппен ұлы патриотизмді
қалыптастыруы тиіс. Ал, бұл-әрбір азаматтың дүниетанымына байланысты.
Әрбір адамның өмірі қоршаған ортамен сәт сайын қарым-қатынаста . Ал,
ол қарым-қатынас мәні білімнен бастау алары анық. Осыдан келіп, “өмір мәні
неде?” - деген сұрақ туындайды. Бұл сұраққа жауап адамның танымдық
көзқарасына байланысты түрліше болып келеді. Ал,менің пікірім: адам өмірі -
білімде, Білім - шындықты танудың жолы, ал шындық- ақиқатқа жетелейтін
бірден-бір жол.Сонда өмір мәні - білімді игеруде әділдікті қаруы ету. Ал,
адам мәні-ақиқат жолындағы еңбек, борыш нәтижесінен келіп шығады.
Осы тұста А.Х.Қасымжанов айтқан ой-пікірлері ойға қонымды. “Дербес
мемлекет пен саяси тұрғыда жетілген ортаны қалыптастыруға тырысқан ойшылдар
ел ішіндегі дәстүрлерді анықтаудан, жаңа демократиялық үрдіске ойысуды
көздейді. Платон түзген методиканың өзі өміршеңдігін жоғалтпай өркениетті
мемлекеттің дәстүрлерінен көрініс алды десе, ал осы ақиқатқа жетер жолда
адам мен қоғамның қатынасы қашанда тығыз байланыста болады.
Бұған біздің қосарымыз - әрбір адам дәрежесіндегі жан - өзіндік сана
мақсатын қоғамдық сананың қалыптасуы үшін ұйымдастыруы керек.
Осы мақсат негізінде және ХХІ ғасыр басында түрлі мәдени ғаламдану мен
бірге, рухани жұтаңдықтар орын алуына байланысты, жеке тұлғаның
адамгершілік - рухани қалыптасуын қамтамасыз ету негізінде “өзіндік таным”
идеясы қанат жаюына тура келді. Оның қоғам өмірі үшін маңызы өте зор.
“Қоғам өміріндегі жамандық атаулының түп себебі адамдардың жаратқанға
деген сенімінің, құлшылығының азаюынан, - деп білетін ақын ұнамсыз
құбылыстардың зардабын көрсетеді” -деген Р.Бердібайдың ойы жоғарыдағы
идеяның тууына өзінің бір үлесін қосса керек.
Сондықтан өз еліміздің келешек тағдырын рухани талапқа сай құру,
бүгінгі күндегі нарықтық қатынас пен түрлі өмір тәжірибелерін ескеріп,
қоғам алдында ұлттық сана сезімді ояту және биік парасатты, ар-ожданы мол ,
өз адамзаттық деңгейін рухани құндылықтарға ұштастыра білетін елжанды тұлға
тәрбиелеу өмір талабы болуы тиіс.
Дегенмен, бүгінгі таңда техникалық прогрестің даму қарқыны болашақтағы
адам баласының жетістіктерін анықтай отырып, оның бойындағы теріс қабілетін
жою күші іспетті. Осы жүйелерге негізделгенде ғана біз келешекте салауатты
өмір салтын қалыптастыра аламыз.
Өмір талабы да, парасатты, зерделі, білімді, салауатты қоғам құруға
негізделеді. Демек, өмірдің құндылығы - жалпы адамзаттың жинақтаған
тәжірибелік ұстанымдарымен анықталады. Адамның әлемді тану тәжірибелік
құндылықтар жүйесіне сүйенетінін көрдік. Сондықтан да, әлемді тану, өмірдің
басты мақсаты мен мүддесіне айналады. Осы тұрғыда: “Мен өзім жаңадан ештеңе
ойлап тауып отырған жоқпын, - дейді Сара Алпысқызы- бәрі де өмір
тәжірибелері негізінде өз мүмкіндіктерімізді тани отырып, жанымызды да,
тәнімізді де сауықтыруға ұмтылыс жасау”- дейді.
Өзіндік танымы мол жетістіктерді пайдалана отырып, - әрқайсысымыздың
ойымыз бен іс - әрекеттерімізді арымызбен бірлікте болуға шақырады.
Рухани
жан дүние осы мәселені айқындайды және мол жәрдем етеді десек
қаталеспейміз. Қазақ ұлты үшін Рухтан қасиетті, киелі нәрсе жоқ.
Тәуелсіздігін сақтағысы келген ел ең алдымен, Рухын сақтауы керек. Рух
әкеден балаға тіл, діл, дін тұтастығы арман - мұрат тұтастығы арқылы көшіп
отырған теңдесі жоқ қазына. Бұл қазынаны сақтау ұрпаққа - сын. Бөтен күз,
бөгде пиғылдың сұғанақтығынан аман болса, сен амансың. Халық аузында: Рухың
дертті болса, сен де дерттісің. Рухың өлсе, сенің де өлгенің.
- Рухы мықты елді жеңу де мүмкін емес. Рух - тектіліктің белгісі, өмір
сүру кепілі - деген ойлар көптеп кезігеді.
- Бұл жерде бүкіл Шығысты тамсандырған, аламан дәуірлердің аумалы –
төкпелі қиындықтардың басынан өткерген, жер бетінен өшіп кетпей, үшінші
мың жылдық босағасын ерікті жұрт, еркін ел ретінде аттап отырған рухани
кемелденген Түркістанды атап өтуіміз өте орынды деп ойлаймын. Себебі, бұл -
кешегі өткен ата - бабаларымыздың тарихи және рухани астанасы болған -
Түркістан! Мұны барша түркі халықтары мойындайды. Мәселен, халықтың бүгінін
айтқанда жаны түтігіп, сүйегі үгітіліп сөйлейтін, ертеңін айтқанда күйрей
езіліп, күйзеліп кететін М.Жұмабаевтың Ұлы қала жөніндегі ойы орынды
айтылған.
Түркістан - екі дүние есігі ғой,
Түркістан - ер түріктің бесігі ғой.
Тамаша Түркістандай жерде туған,
Түріктің тәңірі берген несібі ғой.
Тұранның шетсіз - шексіз шөлі қандай,
Теңіздей кемері жоқ көлі қандай?!
Тұранның дария аталған өзендері,
Тоғыса, шөлді басқан селі қандай.
Тұранның Тянь-Шаньдай тауы қандай,
Пар келмес Тянь-Шаньға таулар талай!
Еріксіз ер түрікті ойға аларсың,
Көкке асқан хан тәңірге қарай-қарай.
Осы шумақтан әйгілі болып отырғандай, бүкіл түркі дүниесіне аты
әйгілі Түкістан - мен үшін ерте кезден-ақ сүйегіне сіңген, қанмен біте
қайнасқан қасиетті ұғым. Тоқсан ауыз сөздің тобықтай түйіні: Түркістан - ұл
сүйіп, ұрпақ тәрбиелеп, өзінің елдік тұтастығын сақтауға, мемлекеттік
іргесін бекітуге күш салып жатқан қазақ жұртының кешегі таңғажайып
тарихына ғана емес, бүгінгі таңдағы ұлттық ойысуымыздың ұлы міндеттеріне де
қызмет етер рухымыздың ұлы Тұмары. Осы ой жүйелеріне негізгі арқау болған,
қасиетті Түркістанды әйгілі еткен, бүкіл түркі дүниесіне ислам дінінен
рухани ақпар берген рухани ұстаз Ахмет Ясауи есімі ерекше аталады.
Сондықтан ойшыл шығармашылығын әлем тарихына ұсыну, оның әлемдегі орнын
айқындайды. Оның ойларына философиялық талдаулар жасау өмір жолына үңілу
бізді оның тақуалық жолға түсу арқылы бүкіл әлемге өмірін үлгі еткендей
әсер қалдырды.
1.2 А.Ясауи танытқан сопылық ілім және оның мәдени, рухани қатынастар
мен әлеуметтік жүйелерді реттеуші сипаты
Сопылық дүниетаным - адам жетілуінің алғышарттары, рухани жетілуінің
биік шыңы. Адам сопылық жолда Алланы тани отырып, өзінің рухани жан
дүниесін таниды. Сопылық ағымының ең басты да өзекті мәселесі - ақиқатқа
жету екенін білеміз. Ал ақиқат - жүрек тазалығын талап етеді. Демек, ол
тазалық - өзіндік адами болмыстың қалыптасуының көрінісі бола алады.
Ислам сопылығының мақсаты - Аллаға ұласу, шынайы мұсылман болу. Сондай-
ақ, сопылық - адамның өмір барысындағы ұлы жетістігі. Бұл ұлы жетістік
сезімге ұласады. Ал ол адам алдына пәк махаббатты мақсат етіп қояды.
Махаббат -дінді ұғыну, жүректің құдай нұрын ұғынуға ұмтылысы. Яғни
бұдан шығатын қорытынды өзіңді тану үшін, жүзіңді Алла жүзіне бұру. Сол
негізінде рухани жүрек тазалығын өмір мәніне айналдыру.
Ал қоғамның ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz