Түр аралық будандастырудан алынған будандардың селекциялық генетикалық ерекшеліктерін зерттеу
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Ғылыми әдебиеттерге шолу
1.1 Түраралық будандардың селекциялық .генетикалық , биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ауыл шаруашылық астық тұқымдарына жалпы сипаттама ... ... ... ...
1.3 Түр аралық будан алудың тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Түр аралық будандастыру селекциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Бидайдың алшақ будандастыру нәтижесінде алнған будандардың цитогенетикалық талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ Зерттеу аймағының агроклиматтық жағдайы
2.1 Жамбыл облысының табиғи географиялық сипаттамасы ... ... ... ... .
ІІІ Тәжірибені жүргізу жағдайлары және зерттеу материалдары мен әдістері
3.1 Тәжірибені жүргізу жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Зерттеу материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІV Зерттеу нәтижелері
4.1 Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы ... ...
4.2 Түр аралық будандардың өнімділік параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
І Ғылыми әдебиеттерге шолу
1.1 Түраралық будандардың селекциялық .генетикалық , биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Ауыл шаруашылық астық тұқымдарына жалпы сипаттама ... ... ... ...
1.3 Түр аралық будан алудың тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.4 Түр аралық будандастыру селекциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.5 Бидайдың алшақ будандастыру нәтижесінде алнған будандардың цитогенетикалық талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ІІ Зерттеу аймағының агроклиматтық жағдайы
2.1 Жамбыл облысының табиғи географиялық сипаттамасы ... ... ... ... .
ІІІ Тәжірибені жүргізу жағдайлары және зерттеу материалдары мен әдістері
3.1 Тәжірибені жүргізу жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Зерттеу материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.3 Зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ІV Зерттеу нәтижелері
4.1 Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы ... ...
4.2 Түр аралық будандардың өнімділік параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Мемлекет басшысы Н. Ә. Назарбаев еліміздің аграрлық секторына жақын арадағы 10 жыл ішінде дүние жүзіндегі ең ірі бидай экспорттаушы бес мемлекеттің қатарына кіру міндетін қойды.[1 – 2 ].
Қазақстанның жалпы егіс көлемі құрылымындағы бидай үлесі 65 – 75 процент құрайды, соңғы 10 жыл ішінде орташа жылдық көлемі 16 млн. г асып түсті. Еліміздің тұрғындарының жан басына шаққанда 700 – 800 кг, ал Солтүстік Қазақстанда – 2500 кг деңгейінде бидай өндіріледі. Дақыл өсіру аумағының негізгі бөлігін жаздық бидай алады. Оның ішіндегі барлық экспорт бидайының 90 % еліміздің солтүстік облыстарында өсіріледі.1999 – 2010 жылдары бидай экспортының көлемі жылына орта есеппен 4,9 млн.т. құрады. Азық – түліктік бидай дүние жүзінің 40 еліне экспортталады, оның 57 % ТМД елдеріне жіберіледі.
Су тапшылығы болған жылдары экспорт бидайына сұраныс артады, бұл бидай өндірісінің тиімділігін көтереді. Бірақ бидай өсіруге қолайлы жылдары Ресейде, Украинада бидай өндірісінің жеткілікті болуы және Қазақстан бидайының бәсекелестік қабілдетінің төмендігі экспорт мөлшерін кемітуге әкеп соқтырады.[5].
Мұндай жағдайларда бидайдың экспорттық мүмкіндігін көтеру жолдарының бірі – сапа көрсеткіштері жоғары сорттар шығару. Солтүстік Қазақстанның топырақ – климат жағдайлары белок мөлшері жоғары бидай өсіруге қолайлы, бірақ бидай дәнінің сапа көрсеткіштерінің тұрақты болуы ауа райына, агротехника деңгейіне және сорттың генетикалық ерекшеліктеріне көп байланысты. Соңғы 13 жыл ішінде таза сүрі танабында күшті бидайдың қалыптасуының салыстырмалы жиілігі орта есеппен 54 – 69 процент аспады. Сол себептен жұмсақ жаздық бидай селекциясының алдында астық өнімділігі мен сапасын доғарылату, бидайдың қоршаған ортасының абиотикалық және биотикалық ықпалына тұрақтылығын арттыру, сонымен қатар шығарылатын сорттарды Солтүстік Қазақстанда қолданылатын бидай өсіру технологияларына сай келтіру мәселесі тұр[6 – 10 ]. Бір бидай линиясындағы гендердің басқасына тасымалдануы, гүлдердің синхронды гүлденуінен және жақын көршілерімен іске асырылуы мүмкін. Тозаңдану проценті егін зерттеулері жағдайында 0,012-0,037 % құрайды, коммерциялық жағдайда өсірілген бидай 0,25 %-ға дейін күшейеді.тозаңдар тасымалының күшеюі температура, желдің күші секілді қоршаған орта жағдайларына байланысты болады.
Жұмсақ және туыстас бидай түрлері зертханалық жағдайда будандасуға қабілетті. Түзілген гибридтер көбіне аталық залалсызданған болады да ата-аналық немесе жақын туыс түрлерімен шағылысуға қабілетті. Туыс аралық Triticum туысы өкілдері және Elytrigia, Haynaldia, Secale, Hordeum туыстарының түрлерімен шағылысуы мүмкін, бірақ көптеген гибридтер эмбрионалдық дақылдардан алынған және толығымен зарарсыздалған. Туыс аралық шағылысу табиғи жағдайда бирқатар табиғи кедергілерден өтеді: синхронды гүлдемеу, зигота мен гаметалардың сәйкес келмеуінен, гибрид редукциясы, будандардың залалсыздығы. Бидай және олардың жабайы туыстарындағы геном жиынтығындағы айырмашылық Ғ1 ұрпағындағы гибридтер гаметасының түзілуі кезінде хромосомдардың жұпсыз болуына, тұрақсыз дамуына және өміршең будандардың болуына әкеледі.
Қазақстанның жалпы егіс көлемі құрылымындағы бидай үлесі 65 – 75 процент құрайды, соңғы 10 жыл ішінде орташа жылдық көлемі 16 млн. г асып түсті. Еліміздің тұрғындарының жан басына шаққанда 700 – 800 кг, ал Солтүстік Қазақстанда – 2500 кг деңгейінде бидай өндіріледі. Дақыл өсіру аумағының негізгі бөлігін жаздық бидай алады. Оның ішіндегі барлық экспорт бидайының 90 % еліміздің солтүстік облыстарында өсіріледі.1999 – 2010 жылдары бидай экспортының көлемі жылына орта есеппен 4,9 млн.т. құрады. Азық – түліктік бидай дүние жүзінің 40 еліне экспортталады, оның 57 % ТМД елдеріне жіберіледі.
Су тапшылығы болған жылдары экспорт бидайына сұраныс артады, бұл бидай өндірісінің тиімділігін көтереді. Бірақ бидай өсіруге қолайлы жылдары Ресейде, Украинада бидай өндірісінің жеткілікті болуы және Қазақстан бидайының бәсекелестік қабілдетінің төмендігі экспорт мөлшерін кемітуге әкеп соқтырады.[5].
Мұндай жағдайларда бидайдың экспорттық мүмкіндігін көтеру жолдарының бірі – сапа көрсеткіштері жоғары сорттар шығару. Солтүстік Қазақстанның топырақ – климат жағдайлары белок мөлшері жоғары бидай өсіруге қолайлы, бірақ бидай дәнінің сапа көрсеткіштерінің тұрақты болуы ауа райына, агротехника деңгейіне және сорттың генетикалық ерекшеліктеріне көп байланысты. Соңғы 13 жыл ішінде таза сүрі танабында күшті бидайдың қалыптасуының салыстырмалы жиілігі орта есеппен 54 – 69 процент аспады. Сол себептен жұмсақ жаздық бидай селекциясының алдында астық өнімділігі мен сапасын доғарылату, бидайдың қоршаған ортасының абиотикалық және биотикалық ықпалына тұрақтылығын арттыру, сонымен қатар шығарылатын сорттарды Солтүстік Қазақстанда қолданылатын бидай өсіру технологияларына сай келтіру мәселесі тұр[6 – 10 ]. Бір бидай линиясындағы гендердің басқасына тасымалдануы, гүлдердің синхронды гүлденуінен және жақын көршілерімен іске асырылуы мүмкін. Тозаңдану проценті егін зерттеулері жағдайында 0,012-0,037 % құрайды, коммерциялық жағдайда өсірілген бидай 0,25 %-ға дейін күшейеді.тозаңдар тасымалының күшеюі температура, желдің күші секілді қоршаған орта жағдайларына байланысты болады.
Жұмсақ және туыстас бидай түрлері зертханалық жағдайда будандасуға қабілетті. Түзілген гибридтер көбіне аталық залалсызданған болады да ата-аналық немесе жақын туыс түрлерімен шағылысуға қабілетті. Туыс аралық Triticum туысы өкілдері және Elytrigia, Haynaldia, Secale, Hordeum туыстарының түрлерімен шағылысуы мүмкін, бірақ көптеген гибридтер эмбрионалдық дақылдардан алынған және толығымен зарарсыздалған. Туыс аралық шағылысу табиғи жағдайда бирқатар табиғи кедергілерден өтеді: синхронды гүлдемеу, зигота мен гаметалардың сәйкес келмеуінен, гибрид редукциясы, будандардың залалсыздығы. Бидай және олардың жабайы туыстарындағы геном жиынтығындағы айырмашылық Ғ1 ұрпағындағы гибридтер гаметасының түзілуі кезінде хромосомдардың жұпсыз болуына, тұрақсыз дамуына және өміршең будандардың болуына әкеледі.
1. Куришбаев А.К. Состояние и перспективы развития селекции и семеноводства сельскохозяйственных культур в Казахстане // Развитие ключевых направлений сельскохозяйствен-ной науки в Казахстане: селекция, биотехнолгия, генетические ресурсы / Материалы Международ. конф. – Алматы: Бастау. – 2004. – С. 3-17.
2. Куришбаев А.К., Васько И.А. Повышение эффективности зернового производства // Вестник с.-х. науки Казахстана. – 1999, № 7. – С. 48-52.
3. Уразалиев Р.А., Кохметова А.М., Абсаттарова А.С. Состояние и перспективы селекции пшеницы в Казахстане // Развитие ключевых направлении сельскохозяйственной науки в Казахстане: селекция, биотехнология, генетические ресурсы / Материалы Международ. конф. – Алматы: Бастау – 2004. –С. 17-23.
4. Носатовский А.И. Пшеница. – Москва: Колос. 1965.-568 с.
5. Кумаков В.А. Физиология яровой пшеницы.-Москва: Колос.-1980.-207 с.
6. Кумаков В.А. Биологические основы возделывания яровой пшеницы по интенсивной технологии. –Москва: Росагропромиздат. -1988. -104 с.
7. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы. –Алматы: Қайнар. -1984.-203 б.
8. Вавилов Н.И. Теоретические основы селекции растений.Л.: 1935.2 т.
9. Байракимов С.И. Экологические основы устойчивости пшеницы к грибным болезням. Алматы, 2006.- 348 б.
10. Уразалиев Р.А и др. Комплексная программа селекции агроэкотипов озимой пшеницы-«ОПАКС» Алматы, Қайнар, 1980. 80 б.
11. Дорофеев В.Ф и др. Пшеница мира. Л.: Колос, 1976. 487 с.
12. Фляксбергер К.А. Пшеница М.-Л.: Сельхозгиз. 1938. 260 с.
13. Бараев А.И. Егіншіліктегі топырақ қорғау жұйесі. Алматы : Қайнар,1977.
14. Уразалиев Р.А. История, состояние и проблемы экологии в начале ХХІ века. // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. Мат. 4-й междун. науч. конф. Алматы. 2003. с 9-25
15. Стасенко Н.Н. Эколого-фенотипическая классификация жизненных форм хлебных злаков по способу ветвления и образованию придаточной корневой системы в связи с их продуктивностью и устойчивостью к полеганию //Физиолого-биохимические основы повышения продуктивности растения. –Минск. -1980. – с. 33-38.
16. Добрынин Г.М. Рост и формирование урожая хлебных и кормовых злаков. -Л: Колос. -1969.-275 с.
17. Сулейменов М.С. Развитие культуры пшеницы в
Казахстане. – Алма-Ата: Кайнар. -1971.-117 с.
18. Иванов П.К. Яровая пшеница. – М.: Колос (Издание третье).-1971.-328с.
19. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. –Москва: Колос. -1980.-416 с.
20.Уразалиев Р.А., Беденко В.П., Мусабаев А.М. Морфофи-зиологические показатели продукционного процесса высокоурожайных растений и агрофитоценозов озимой пшеницы в условиях Среднегорной зоны // Сельскохозяйственная биология. -1985. -№ 12. –С. 3-9.
21.Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М. Жаздық бидай (биологиясы, өсіру технологиясы). –Алматы: Бастау. -2006. -168 б.
22. Сканов А.А., Байгельдиев У.Б., Елеуова К.Т., Елеушев Б.С. Оценка окружаюшей среды Жамбылской области – Алматы: «Гылым», 1994. – 136с
23. Система ведения сельского хозяства Жамбылской области. Тараз «Сенім» 2006-455с.
24. Әрінов Қ.Қ., Цепенко А.А. «Жаздық бидай сапасына агротехниканың әсері» Алматы, «Қайнар», 1978 жыл
25. Бараев А.И., Бакаев Н.М. , Веденеев В.Д. «Яровая пшеница» , «Колос», 1978 жыл
26. Можаев Н.И., Әрінов Қ.Қ., Нұрғалиев А.Н, Можаев А.Н. «Өсімдік шаруашылығы» Ақ мола, «Жаңа Арқа», 1993 жыл
27. Куришбаев А.К. Основные направления зернового производства республике Казахстан. – Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социэкономических условиях.-Астана.-Шортанды, 2001. –С. 28-38.
28. Гордей И.А. Цитогенетические аспекты взаймодействия геномов ржи и пшеницы в процессе создания ржанопшеничных амфидиплоидов. «Агробиотехнология растений и животных», 1997, 64 с.
29. Zogojan A.A., Molnar –Zang M “Production of Triticum aestivum Aegilops biucialis chromosome additiors”, Cereal Kes. Common, 2000, 28, №3, p.221-228.
30. Спецов Пенко «Скрещиваемость пшениц (4х46) с видами Aegilops Speltoides и получение Ғ1 гибридов. Научн. Сщщбщ. СУБ,» Клон Добрич., 2000, 2, С.76-80.
31. Лоскунов И.Г. Межвидовые скрещивания в роде Avene Z. Генетика, 2001, 37, №5, С.581-590.
32. Лукьяненко П.П. Методы и результаты селекции озимой пшеницы// Труды КНИИСХ.-1966. Вып.2.С.16-49.
33. Костин В.В. Гибридологический анализ парных межвидовых гибридов твердой и мягкой пшеницы // Селекция и генетика: сб. Науч. Тр. Краснодар, 1972. Вып.6-124с.
34. Есырова Е.Д., Воронкова Н.Е. Межвидовая гибридизация пшениц //Селекция и семеноводство сельскохозяйственных культур. – Алма-Ата: Кайнар, 1975-Т.9.-С.6-16.
35. Хайленко Н.А. Завязываемость гибридных зерен у межвидовых и межродовых гибридов пшеницы // Мат-лы конференции посвященной 115- летию со рождения Н.И. Вавилова по актуальными проблемами современной генетики.-Москва, 2003.
36. Гончхаров Н.П. Тип развития у тетраплоидных пшениц как селектируемой признак и его генетической контроль. Методы интенсификации селекционного процесса // Науч. Тр. ВСГИ. –Одесса, 1990. С.23-24.
37. Сапегин А.А. Особенности расщепления гибридов между мягкой и твердой пшеницей // Труды института генетики АН СССР. -1938. Вып 12. С.5.66.
38. Мейстер Г.К К познанию формообразовательного процесса ржанопшеничных гибридов пшничной группы // Тр. Всесою.Сьезда по генетике, селекции и племен. Животн Л., 1930
39. Наскидашвили П.П., Бедотвили Д.О. Создание исходного селекционного материала путем скрещивания грузинских сортов мягкой и твердой пшеницы. //Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству.-Алматы, 2003. №2 (5).-С.39-41.
40. Лукьяненко П.П. Новый сорта озимой пшеницы и качество их зерна // Повышение качества зерна пшеницы.-М., 1972.С.7-14.
41. Уразалиев Р.А., Кожахметов К.К. и др. Межвидовая гибридизация с целью селекционного улучшения пшеницы // Материалы 3-ы Международный научно-технической конференции.- Устькаменогорск. ИЦ «Аква» 2000.
2. Куришбаев А.К., Васько И.А. Повышение эффективности зернового производства // Вестник с.-х. науки Казахстана. – 1999, № 7. – С. 48-52.
3. Уразалиев Р.А., Кохметова А.М., Абсаттарова А.С. Состояние и перспективы селекции пшеницы в Казахстане // Развитие ключевых направлении сельскохозяйственной науки в Казахстане: селекция, биотехнология, генетические ресурсы / Материалы Международ. конф. – Алматы: Бастау – 2004. –С. 17-23.
4. Носатовский А.И. Пшеница. – Москва: Колос. 1965.-568 с.
5. Кумаков В.А. Физиология яровой пшеницы.-Москва: Колос.-1980.-207 с.
6. Кумаков В.А. Биологические основы возделывания яровой пшеницы по интенсивной технологии. –Москва: Росагропромиздат. -1988. -104 с.
7. Оразалиев Р.А. Қазақстан бидайы. –Алматы: Қайнар. -1984.-203 б.
8. Вавилов Н.И. Теоретические основы селекции растений.Л.: 1935.2 т.
9. Байракимов С.И. Экологические основы устойчивости пшеницы к грибным болезням. Алматы, 2006.- 348 б.
10. Уразалиев Р.А и др. Комплексная программа селекции агроэкотипов озимой пшеницы-«ОПАКС» Алматы, Қайнар, 1980. 80 б.
11. Дорофеев В.Ф и др. Пшеница мира. Л.: Колос, 1976. 487 с.
12. Фляксбергер К.А. Пшеница М.-Л.: Сельхозгиз. 1938. 260 с.
13. Бараев А.И. Егіншіліктегі топырақ қорғау жұйесі. Алматы : Қайнар,1977.
14. Уразалиев Р.А. История, состояние и проблемы экологии в начале ХХІ века. // Проблемы экологии АПК и охрана окружающей среды. Мат. 4-й междун. науч. конф. Алматы. 2003. с 9-25
15. Стасенко Н.Н. Эколого-фенотипическая классификация жизненных форм хлебных злаков по способу ветвления и образованию придаточной корневой системы в связи с их продуктивностью и устойчивостью к полеганию //Физиолого-биохимические основы повышения продуктивности растения. –Минск. -1980. – с. 33-38.
16. Добрынин Г.М. Рост и формирование урожая хлебных и кормовых злаков. -Л: Колос. -1969.-275 с.
17. Сулейменов М.С. Развитие культуры пшеницы в
Казахстане. – Алма-Ата: Кайнар. -1971.-117 с.
18. Иванов П.К. Яровая пшеница. – М.: Колос (Издание третье).-1971.-328с.
19. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. –Москва: Колос. -1980.-416 с.
20.Уразалиев Р.А., Беденко В.П., Мусабаев А.М. Морфофи-зиологические показатели продукционного процесса высокоурожайных растений и агрофитоценозов озимой пшеницы в условиях Среднегорной зоны // Сельскохозяйственная биология. -1985. -№ 12. –С. 3-9.
21.Жайлыбай К.Н., Тоқтамысов Ә.М. Жаздық бидай (биологиясы, өсіру технологиясы). –Алматы: Бастау. -2006. -168 б.
22. Сканов А.А., Байгельдиев У.Б., Елеуова К.Т., Елеушев Б.С. Оценка окружаюшей среды Жамбылской области – Алматы: «Гылым», 1994. – 136с
23. Система ведения сельского хозяства Жамбылской области. Тараз «Сенім» 2006-455с.
24. Әрінов Қ.Қ., Цепенко А.А. «Жаздық бидай сапасына агротехниканың әсері» Алматы, «Қайнар», 1978 жыл
25. Бараев А.И., Бакаев Н.М. , Веденеев В.Д. «Яровая пшеница» , «Колос», 1978 жыл
26. Можаев Н.И., Әрінов Қ.Қ., Нұрғалиев А.Н, Можаев А.Н. «Өсімдік шаруашылығы» Ақ мола, «Жаңа Арқа», 1993 жыл
27. Куришбаев А.К. Основные направления зернового производства республике Казахстан. – Развитие идей почвозащитного земледелия в новых социэкономических условиях.-Астана.-Шортанды, 2001. –С. 28-38.
28. Гордей И.А. Цитогенетические аспекты взаймодействия геномов ржи и пшеницы в процессе создания ржанопшеничных амфидиплоидов. «Агробиотехнология растений и животных», 1997, 64 с.
29. Zogojan A.A., Molnar –Zang M “Production of Triticum aestivum Aegilops biucialis chromosome additiors”, Cereal Kes. Common, 2000, 28, №3, p.221-228.
30. Спецов Пенко «Скрещиваемость пшениц (4х46) с видами Aegilops Speltoides и получение Ғ1 гибридов. Научн. Сщщбщ. СУБ,» Клон Добрич., 2000, 2, С.76-80.
31. Лоскунов И.Г. Межвидовые скрещивания в роде Avene Z. Генетика, 2001, 37, №5, С.581-590.
32. Лукьяненко П.П. Методы и результаты селекции озимой пшеницы// Труды КНИИСХ.-1966. Вып.2.С.16-49.
33. Костин В.В. Гибридологический анализ парных межвидовых гибридов твердой и мягкой пшеницы // Селекция и генетика: сб. Науч. Тр. Краснодар, 1972. Вып.6-124с.
34. Есырова Е.Д., Воронкова Н.Е. Межвидовая гибридизация пшениц //Селекция и семеноводство сельскохозяйственных культур. – Алма-Ата: Кайнар, 1975-Т.9.-С.6-16.
35. Хайленко Н.А. Завязываемость гибридных зерен у межвидовых и межродовых гибридов пшеницы // Мат-лы конференции посвященной 115- летию со рождения Н.И. Вавилова по актуальными проблемами современной генетики.-Москва, 2003.
36. Гончхаров Н.П. Тип развития у тетраплоидных пшениц как селектируемой признак и его генетической контроль. Методы интенсификации селекционного процесса // Науч. Тр. ВСГИ. –Одесса, 1990. С.23-24.
37. Сапегин А.А. Особенности расщепления гибридов между мягкой и твердой пшеницей // Труды института генетики АН СССР. -1938. Вып 12. С.5.66.
38. Мейстер Г.К К познанию формообразовательного процесса ржанопшеничных гибридов пшничной группы // Тр. Всесою.Сьезда по генетике, селекции и племен. Животн Л., 1930
39. Наскидашвили П.П., Бедотвили Д.О. Создание исходного селекционного материала путем скрещивания грузинских сортов мягкой и твердой пшеницы. //Вестник региональной сети по внедрению сортов пшеницы и семеноводству.-Алматы, 2003. №2 (5).-С.39-41.
40. Лукьяненко П.П. Новый сорта озимой пшеницы и качество их зерна // Повышение качества зерна пшеницы.-М., 1972.С.7-14.
41. Уразалиев Р.А., Кожахметов К.К. и др. Межвидовая гибридизация с целью селекционного улучшения пшеницы // Материалы 3-ы Международный научно-технической конференции.- Устькаменогорск. ИЦ «Аква» 2000.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Тақырыбы: Түр аралық будандастырудан алынған будандардың селекциялық
генетикалық ерекшеліктерін зерттеу
Тараз 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Ғылыми әдебиеттерге шолу
1.1 Түраралық будандардың селекциялық -генетикалық , биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ауыл шаруашылық астық тұқымдарына жалпы сипаттама ... ... ... ...
1.3 Түр аралық будан алудың тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.4 Түр аралық будандастыру селекциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
5. Бидайдың алшақ будандастыру нәтижесінде алнған будандардың
цитогенетикалық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ІІ Зерттеу аймағының агроклиматтық жағдайы
2.1 Жамбыл облысының табиғи географиялық сипаттамасы ... ... ... ... .
ІІІ Тәжірибені жүргізу жағдайлары және зерттеу материалдары мен әдістері
1. Тәжірибені жүргізу
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Зерттеу
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
3. Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ІV Зерттеу нәтижелері
4.1 Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы ... ...
4.2 Түр аралық будандардың өнімділік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе
Мемлекет басшысы Н. Ә. Назарбаев еліміздің аграрлық секторына жақын
арадағы 10 жыл ішінде дүние жүзіндегі ең ірі бидай экспорттаушы бес
мемлекеттің қатарына кіру міндетін қойды.[1 – 2 ].
Қазақстанның жалпы егіс көлемі құрылымындағы бидай үлесі 65 – 75
процент құрайды, соңғы 10 жыл ішінде орташа жылдық көлемі 16 млн. г асып
түсті. Еліміздің тұрғындарының жан басына шаққанда 700 – 800 кг, ал
Солтүстік Қазақстанда – 2500 кг деңгейінде бидай өндіріледі. Дақыл өсіру
аумағының негізгі бөлігін жаздық бидай алады. Оның ішіндегі барлық экспорт
бидайының 90 % еліміздің солтүстік облыстарында өсіріледі.1999 – 2010
жылдары бидай экспортының көлемі жылына орта есеппен 4,9 млн.т. құрады.
Азық – түліктік бидай дүние жүзінің 40 еліне экспортталады, оның 57 % ТМД
елдеріне жіберіледі.
Су тапшылығы болған жылдары экспорт бидайына сұраныс артады, бұл
бидай өндірісінің тиімділігін көтереді. Бірақ бидай өсіруге қолайлы жылдары
Ресейде, Украинада бидай өндірісінің жеткілікті болуы және Қазақстан
бидайының бәсекелестік қабілдетінің төмендігі экспорт мөлшерін кемітуге
әкеп соқтырады.[5].
Мұндай жағдайларда бидайдың экспорттық мүмкіндігін көтеру жолдарының
бірі – сапа көрсеткіштері жоғары сорттар шығару. Солтүстік Қазақстанның
топырақ – климат жағдайлары белок мөлшері жоғары бидай өсіруге қолайлы,
бірақ бидай дәнінің сапа көрсеткіштерінің тұрақты болуы ауа райына,
агротехника деңгейіне және сорттың генетикалық ерекшеліктеріне көп
байланысты. Соңғы 13 жыл ішінде таза сүрі танабында күшті бидайдың
қалыптасуының салыстырмалы жиілігі орта есеппен 54 – 69 процент аспады. Сол
себептен жұмсақ жаздық бидай селекциясының алдында астық өнімділігі мен
сапасын доғарылату, бидайдың қоршаған ортасының абиотикалық және биотикалық
ықпалына тұрақтылығын арттыру, сонымен қатар шығарылатын сорттарды
Солтүстік Қазақстанда қолданылатын бидай өсіру технологияларына сай келтіру
мәселесі тұр[6 – 10 ]. Бір бидай линиясындағы гендердің басқасына
тасымалдануы, гүлдердің синхронды гүлденуінен және жақын көршілерімен іске
асырылуы мүмкін. Тозаңдану проценті егін зерттеулері жағдайында 0,012-0,037
% құрайды, коммерциялық жағдайда өсірілген бидай 0,25 %-ға дейін
күшейеді.тозаңдар тасымалының күшеюі температура, желдің күші секілді
қоршаған орта жағдайларына байланысты болады.
Жұмсақ және туыстас бидай түрлері зертханалық жағдайда будандасуға
қабілетті. Түзілген гибридтер көбіне аталық залалсызданған болады да ата-
аналық немесе жақын туыс түрлерімен шағылысуға қабілетті. Туыс аралық
Triticum туысы өкілдері және Elytrigia, Haynaldia, Secale, Hordeum
туыстарының түрлерімен шағылысуы мүмкін, бірақ көптеген гибридтер
эмбрионалдық дақылдардан алынған және толығымен зарарсыздалған. Туыс аралық
шағылысу табиғи жағдайда бирқатар табиғи кедергілерден өтеді: синхронды
гүлдемеу, зигота мен гаметалардың сәйкес келмеуінен, гибрид редукциясы,
будандардың залалсыздығы. Бидай және олардың жабайы туыстарындағы геном
жиынтығындағы айырмашылық Ғ1 ұрпағындағы гибридтер гаметасының түзілуі
кезінде хромосомдардың жұпсыз болуына, тұрақсыз дамуына және өміршең
будандардың болуына әкеледі.
Жұмысың көкейкестілігі: Алшақ будандастыру әдісі жаңа гендерді
ауыстыру арқылы жұмсақ бидай геномының гендік қорын ұлғайтады. Мұндай бөгде
генетикалық материалмен генотип белгілі бір дәрежеде полиплоидты түрлердің
эволюциялық процесс түрінде жақсартады, генетикалық материалмен жаңарады.
Сондықтан, жабай түрлерден және басқа түрлерден алынған гендер жиынтығы
гендік қорды байытуға негізгі материал болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Түраралық будандастырудан алынған
будандардың селекциялық генетикалық ерекшеліктерін зерттеу
Жұмыстың міндеттері:
- Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы
- Түр аралық будандардың өнімділік параметрлері
І Ғылыми әдебиеттерге шолу
1.1 Түраралық будандардың селекциялық -генетикалық , биологиялық
ерекшеліктері
Түр аралық гибридизация. Түр аралық гибридизация арқылы жаңа
синтетикалық форма және гибрид алынады. Алғаш рет бидайдың гибридтерін
алуды Т. Найт бастаған болатын . Ол ең алдымен әр түрлі бидайларды
будандастыру нәтижесінде алған табиғи гибридтерге көңіл бөлді. Маунд ол
гибридттердің биологиялық ерекшеліктерін зерттеді. [1-4 ]
Hugh Raynbird Piper s және Tickset Hopetown бидай сорттарын будандастыру
арқылы Шатлондияда 1848 ж алтын медаль алды. Англияда XIX ғасырда және
алшақ будандастыру және түраралық гибридттерді алу мен, олардың биологиялық
ерекшеліктерін зерттеумен Patrik Schireff айналысты. Бірақ ол зерттеулер
кеңінен тараған жоқ. Түраралық және тіршілік будандарды зерттеу , Мендель
заңдылығы қайта ашылғаннан кейін кеңінен , тереңірек зерттеле басталады.
[5-6 ]
Ал XX ғасырда – гибридизация , яғни будандастыру бидайды жақсартудың
ең тиімді әдісі болып табылды. Ең ірі жаңалықтың бірі Солтүстік Американың
егістік көлемінің 34 бөлігіне таралған Каналдалық сорт Маркиз болды. Мак
фадден оңтүстік Докатауа орыстардың Эммер сортын Маркиз сортымен
будандастыру арқылы , қатты қара күйе және тозаңды күйеге төзімді Хоун
алды. Ол сорт қазіргі таңда кеңінен тараған сорт болып табылды. М. Хейс
қатты бидай Юмило мен жұмсақ бидай Маркиз сорттарын будандастыру арқылы
түраралық гибрид Марквиллон алды. [6 ]
Жұмсақ бидай Конред пен Маркизді будандастырып , күрделі гибрид – тәтгер
алды.
Бидайдың будандастырып алу, бұрынғы СССР – дағы Соратов
ауылшаруашылық тәжірибе станциясында көп жұмыстар жүргізілді. Түраралық
және тіршілік будандастыруды алғаш рет 1912 ж Шехурун, сосын М. Мейстер, В.
Мамоновтар алды. Түраралық гибридтері Саркуба мен Саррозаны жұмсақ бидай
Колтавская мен қатты бидай Белатурканы шағылыстыру арқылы алды. Сарроза
сорты 35 жыл бойы өндірісте пайдаланылып келеді және әлі күнге дейін
кеңінен пайдаланады. Оны құнды белгілердің далалары ретінде және
құрғақшылыққа төзімді сорт ретінде пайдаланылады.
Күрелі баспалдақты гибридизация арқылы түр аралық гибрид сорттры –
Кондиканс 7509 , Мутико- Валенсия -381, Саратовская -34, Альбидиум-24,
Саратовская-29, Альбидиум-114 алынды. Ал жаздық бидай Безенчукская -98
қатты бидайдың қатысуымен алынды.У краинаның далалық аудандарында Мигуринка
сорты қатты бидай қатысымен алынды. Дәл осы әдіс арқылы жаңа сорттар –
Новомичуринка, Одесская юбилейная алынды. Қатты бидайлардың – құрғақшылыққа
және суыққа төзімділіктері , жоғары өнімділіктері алшақ будандастыру арқылы
мүмкіндік болды. Ол алшақтық экологиялық – географиялық және түраралық
шағылыстыру арқылы жүзеге асты. Хорьповская -46 сорты Тургидум және
Полбаның қатты бидаймен шағылыстыру арқылы алды. [6-7]
Захаржевский бурыл тат ауруларына төзімді сорттарды , өте иммунды түр
Т. Timopheeti мен шағылыстыру арқылы алды. Нәтижесінде Мелянонус Меляноиус-
6 және Меляноиус -7 сорты алынды. Тез пісетін және жоғары өнімді сорттар
Батыс Сібірде түраралық будандастыру арқылы алды. Аса маңызды сорттың бірі
Ракета сортты, ол Полбаның Гордиформ -27 будандастыру арқылы алынды.
Қырғыз ғылыми зерттеу институтында екі-мезгілде егілетін қырғыздың
жартылай карлик ( Овачик 65х Дружба ) 1982 жылы аудандастырылды. Ал қазіргі
маңда бұл сорт қысқа сабақтылықтық доноры ретінде пайдаланылады.
Қазақстанда алшақ будандастыру әдісі ХХ ғасырдың 50-60 жылдары
Қазақтың жер игеру және өсімдік шаруашылығы. Ғылыми зерттеу институтында
жаздық бидаймен Н.Л. Удольская бастады, ал қатты бидай мен күздік бидайдың
арасында – Р.У. Оразалиев және оның қызметкерлері бастады. Қазақстанда
жұмсақ және қатты бидай арасында түраралық будандастыру нәтижесінде
алынған. Жаңа сортты И.В. Нименова алған болатын. Солтүстік Қазақстанның
табиғи жағдайына аудандастырылып, бүгінгі күнге дейін егілуде. Сонымен
қатар, Н.Л. Удальскаяның Казахстанская 126 сорты ( Лютесценс -47 х
Кожебидай – Т. Compacdum ). 1955 жылдан Алматы облысының таулы аймақтарында
аудандастырылды. Қазіргі таңда 92 мың .га жерге егіледі.
Н.И.Вавилов 1934 жылы селекция жұмысының нәтижесі бастапқы сорттың
материалға байланысты деген болатын. Әлемдік тәжірибеге сүйенетін болсақ,
селекциялық жұмыстардың жетістігі әлемдік сорттық материалдар селекциялық
жұмыстарымен тығыз байланысты. [7-8]
С.Раджаром ген банктегі көп материалдар музейдегі экспонаттар
ретінде, бірақ ол ресурстардың сандық және сапалық белгілеріне генетикалық
талдау, жасалып, классификацияланып болған болса, олардың селекция үшін
қажеті шамалы болады деген болатын. Соңғы уақытта салыстырмалы –
генетикалық әдістер мен моносомалық талдауда пайдалану арқылы Triticum –
ның генетикалық классификациясы жасалды. Дәл осы әдістерді пайдалану:
T.aestivum , T.durum , T.polonicum түрлерінің түрлік және маркерлік
белгілерін анықтауға мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта сорттардың тұқым қуалауы мен өзгергіштігі, олардың
шаруашылықтағы маңызды белгілері мәдени және жабайы түрлерден берілген
қасиеттері нашар зерттелген. Өсімдіктің иммундылық қасиеттері жұқпалы
аурулардың өсімдіктегі қарым – қатынасы, олардың популяцияларының массалық
құрамы зерттеу маңызды мәселе болып табылады. [7-9 ]
Бидайдың түраралық гибридтерінің геномдық құрамы. Түраралық
будандардың генетикалық ерекшеліктерін талдау селекциялық зерттеулердің
негізгі кезеңі болып табылады. Бұл зерттеулер Triticum туысының және оған
жақын формалардың, түрлердің шығу тегін анықтауға, сонымен қатар олардың
генетикалық потенциалын анықтауға мүмкіндік берді. Өткен ғасырда
систематика және филогения мәселелері жеке органдардың салыстырмалы –
морфологиялық әдістер арқылы шешетін болған, ал қазіргі таңда бұл әдіс
туыс, тұқымдас, класстар үшін пайдаланылады. Бірақ бұл әдістің жеткіліксіз
екендігін 1925 жылы Н.И.Вавилов анықтаған болатын. Оның анықтауынша бір
морфологиялық белгі бірнеше түрлерде кездесуі мүмкін. Мысалы, T.persicum
Vav ,Taethioricum , Zakubz , T.aestum.L. түрлері сыртқы белгілері жағынан
ұқсас болып келеді. Бірақ генетикалық қасиеттері әртүрлі болып келеді.
Бидайдың геномдық құрылымын зертттеу олардың аллоплоидтты, яғни бірнеше
геномдардан (АuВ, АвС, АuВД және АвВД) тұратындығын көрсетті. Олар
хромосома саны жағынанда геномдық құрамынанда ауылшаруашылықта құнды
белгілерінде 3 топқа бөлінеді. Бірінші топқа бір дәнді (urartu А 4
геномымен) соматикалық жасушасында 2 п = 14 хромосомасы бар.
Екінші топқа колба (dicaccaidr AuB ), 2n=28 хромосома, үшінші топқа
– спельта (aestivum АuВД геномымен) 2n=42 хромасома, диплоитты түрлерде
гаплоидтты жиынтық түгелдей түрлердің гендік потенциалын құрайды. Түраралық
гибридтерде белгілердің қалыптасуын бір генотипке жататын гендердің
мөлшерін анықтап қана қоймайды. Әртүрлі геномдарға жататын гендер
мөлшерінде анықтайды. [8-9 ]
Сондықтан, түраралық түрішілік будандастыру процестері – жаңа
түрлерге бастама береді. Генетикалық анализдің негізгі әдісі – гибридизация
болып табылады. Осы тұрғыда түрлер арасында туыстық қатынастың негізін
будандастыру, гибридтердің өміршеңдігі, гибридтердің фертильдігі, Ғ1 – дегі
мейоз процесі, Ғ 2– Ғ6 гибридтерінің форма түзу процесі анықтайды.
28 – хромосомды түрлерді шағылыстыру барысында морфологиялық
белгілері мен будандасу жағынанда ерекшелінеді. Н.И.Вавиов және О.В.Якушина
бердей хромосомды түрлерді шағылыстыру жүргізгенде (T.Persicum , T.durum,
T. Turgidum , T. Polonicum), олардың жеңіл шағылыса алатындығын және өнім
беретіндігін байқаған. Тетраплоидтты түрлер арасындағы түраралық
гибридтердің мейозының бұзылысын 1,8 – 42 процент аралықта болады.
Тетраплоидтты бидайлардың арасындағы Т. Timopeeric Zhuk ерекше орын алады.
Оларды тетраплоидтты бидайлармен шағылыстырғанда АВ және АС генетикалық
сәйкессіздігін бақылады. Бірақ T.timopheevi F. Lilienfeld. H.Kihara
түрлерімен тетраплоидты арасында қалыпты коньюгация байқалды.
Әдеби деректерде әртүрлі хромосомды түрлерде реципрокты шағылыстыру
жүргізгенде, сәттілік пайызы жоғары, бірақ аналық ағзалардың хромосомалары
аздау болуы қажет. Э.Эммерихтың тәжірибесінде іртүрлі хромосомды түрлерді,
яғни гексаплоидтты түрлерді тетраплоидтты түрлермен шағылыстырғанда дән
байлау пайызы 0,9 дан 62 пайызға дейін ауытқиды. И.Мустафаевтың зерттеуі
бойынша T. aestivum x T.durum шағылыстырғанда дән байлау пайызы 34 – тен
68,5 паййызға дейін көрсетті, ал қайтымды шағылыстыру кезінде 9 – дан 66
пайызға дейін ауытқиды. Д.Кириченко мен Р. Оразалиевтың мәліметі бойынша T.
aestivum x T.durum дән байлау 22,5 пайыз көрсетті. [8-9 ]
Кесте – 1
28 хромосомды бидай түрлерінің басқа түрлерімен будандасуы.
Будандасу Дәннің саны, Әдебиет көздері
комбинациялары
минимум максимум орташа
T.persicum x 20,0 60,0 Н.И.Вавилов, 1962
T.durum
T.turgidum x 24,0 А.А.Гусейн –
T.durum заде, 1964
T.durum x T. 31,0 А.А.Гусейн –
Turgidum заде, 1964
T.durum x 13,0 94,0 И.Д.Алиев, 1965
T.turgidum
T.carthlicum x 25,0 Р.А.Удачин, 1958
T.turgidum
T.durum var 33,0 Р.Г.Джапарова,
hordeiform x T. 1967
turanicum-leucuru
m
T.durum x 46,0 В.И.Карпаченко,
var.cauapulicum 1968
Cauapulicum x 56,0 В.И.Карпаченко,
T.turgidum 1968
Cauapulicum x 46,0
T.persicum В.И.Карпаченко,
1968
Дербенская 13,0 15,0 М.М.Венедиктов,
черноколосовая х 1958
T.durum var.
Leucurum
Дербенская 3,0 7,0 М.М.Венедиктов,
черноколосовая х 1958
T.durum
T.persicum var. 2,9 63,0 М.М.Венедиктов,
fuliginosum x 1958
var. rubinginosum
Var. Fulinginosum 25,0 27,0 М.М.Венедиктов,
x T. Turgidum 1958
T.durum x 87,0
T.turgidum Э.Д.Эммерих, 1965
T.durum var. 35,0 В.Ф.Дорофеев,
Cauapulicum x 1968
T.turgidum var.
Nigro-barbaratum
T.durum var. 38,0 В.Ф.Дорофеев,
cauapulicum x 1968
var. melanopus
А.А.Сапенин түраралық гибридизацияда реципиентті шағылыстыруда
цитоплазмалық тұқымқуалау, яғни аналық линия арқылы, екінші жағдайда
эндоспермнің әсері екендігін дәлелдейді.
Г.Карпаченко түрлер мен туыстардың шағылыстыруындағы жетілтіп,
гендердегі айырмашылық арқылы жүзеге асады деп көрсетті.
Г.Мейстер жұмсақ бидайдың арасында қара бидаймен шағылысқан
формаларды анықтады. W.P.Thoigon жұмсақ бидайдың қара бидаймен 90 пайыз
сәтті шағылысуында байқалды. R.Hiley and V.Chapman сорттар мен қара
бидайдың шағылысуындағы генетикалық айырмашылық түгелдей 5В хромосоманың
белсенділігіне байланысты деп көрсетті. Сонымен қатар Чайниз Спринг жақсы
шағылыса алуы 2 рецессивті гендерге байланысты, ал олардың доминатты
өлшемдері Хаун шағылыстырудың гибридтері болып табылады.
Алшақ будандастырудың тағы бір қиындығы бірінші ұрпақтарының
стерильділігі. Түрлердің хромосома сандары алшақ болса, соғұрлым ұрықсыздық
туындайды. Алғашқы ұрпақтардың гибридтерінің изоляциясы – олардың
фиртильділігін төмендетеді. Кенеттен жүрген шағылысу – гибридтердің
стерильділігінің негізгі себебі, микроспорогенез кезінде редукциялық
бөлінудің бұзылуынан басталады.
Ғ1 ұрпағын зерттей отырып, 28 хромосомалық топтарда морфологиялық
және цитологиялық бұзылыстар көп мөлшерде кездессе, 42 хромосомалықта
жоқтың қасы. [9-10 ]
1.2 Ауыл шаруашылық астық тұқымдарына жалпы сипаттама
Астық тұқымдастары даражарнақтылар класының ішіндегі ең үлкені және
8,5 - 12 мың түрі мен 800 туыс жатады. Олардың ішіндегі көптеген түрлері
құрлықтардың барлық жерлерінде кең таралған болып келеді. Астық тұқымдасы
көп жағдайда шалғындар мен шөлейт жерлердің табиғи өсімдіктер жабынында
басым болады. Тамаққа пайдаланатын және малға азық болатын өсімдіктер
ретінде олардың халық шаруашылығындағы маңызы аса зор. Тіршілік формалары
негізінен көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер. Өркеннің көлбеу
орналасқан бөліктерінің ұзындықтарына қарай өсімдіктерді тығыз түптенген,
сирек түптенген және тамырсабақты деп бөледі. Олар негізінен шашақтамырлы,
сабақтары буыннан және буын аралықтардан түрады. Астық тұқымдасының
сабақтары әрбір буын аралығының түп жағындағы клеткалардың бөлінуінің
нәтижесінде ұзындыққа өседі. Мұндай өсуді қыстырма меристемалар арқылы өсу
деп атайды.
Көптеген астық тұқымдасының, мысалы бидайдың, қарабидайдың,
атқонақтың, сабағының буын аралығының іші қуыс, ал буындары ұлпалармен
толтырылған болып келеді. Мұндай сабақты сабан (соломина) деп атайды. Ал
кейбір астық тұқымдастарының (жүгерінің және борыққамыстың) буынаралықтары
да ұлпалармен толтырылған болып келеді.[3,4]
Жапырақтары кезектесіп орналасады және екі қатар түзеді. Астық
тұқымдасының жапырақтары, әдетте жіңішке, ұзын, параллель жүйкеленген болып
келеді және олардың қынапшасы болады. Қынапша дегеніміз трубка тәрізді
болып келген жапырақтардың кеңейген түп жағы. Қынапша сабақты оның буыннан
жоғарырақ орап тұрады, одан жапырақ кетеді. Астық тұқымдасында қынапша
буынаралығының түп жағында орналасқан, және төменгі бөлінетін клеткаларды
қорғап тұрады. Астық тұқымдасын осы ерекшелігімен басқа тұқымдастарға
жататын өсімдіктерден ажыратылады. Жапырақ тақтасының қынапшасынан кететін
жерінде пленка тәрізді өскіні немесе тілшесі (Ни1а) болады. Ол сабақпен
қынапшаның арасына судың өтуіне мүмкіндік бермейді. Астық тұқымдасының
ұсақ, көріксіз гүлдері жай гүлшоғырын - масақтарын түзеді. Олар өз
кезегінде күрделі гүлшоғырын -күрделі масақ, сыпырғы түзеді. Астық
тұқымдасының барлығының дерлік әрбір масағының түп жағында екі масақтың
қауызы болады. Масақтарындағы гүлдердің саны әртүрлі астық тұқымдасында
бірдей емес, біреуден бернешеуге дейін барады. Астық тұқымдасының
көпшілігінде әрбір гүлдің 2-ден гүлдік қауызы, 2 гүлдік пленкасы
(қабықшасы), 3 аталығы және бір аналығы болады. Соңғысының, яғни аналығының
сыртын қалың түктер қаптаған екі отырмалы аузы болады. Гүл түйіні жоғарғы,
барлық уақытта бір ғана тұқым бүрі болады. [ 3-4]
Көпжылдық және біржылдық астық тұқымдастарының сабақтануы әрқашан
төменгі жағынан басталады. Бұл жерде бірнеше буындардың бір жерде
шоғырлануына байланысты түптену зонасы орналасады. Осы зонадағы әр бүршік
жерасты немесе жерүсті өркеннің бастауы бола алады. Көпжылдық астық
тұқымдасының түптену зонасындағы бүршіктерден жер астында горизонтальді
бағытта өсетін ұзын өркен, яғни тамырсабақтар қалыптасады.
Тамырсабақтағы жапырақтар қынаптағы жапырақтардан құралған. Олардың
пішіндері ақшыл немесе көгілдір түсті қабыршақ тәрізді болады. Негізінен,
тамырсабақтағы барлық буындардаы қосымша тамыршалар дамиды. Кейбір
аралықтарда тамырсабақтар жоғары иіліп, жерүсті сабақтар түзеді. Бұл
тамырсабақтың жерасты бөлімінде жаңа түптену зонасы түзіледі де,
нәтижесінде жаңа тамырсабақтың негізі болатын жаңа өркендер бұтақтана
бастайды.[4]
Тамырсабақтар өсімдіктің вегетативтік көбеюін ұзақ, әрі жылдам уақыт
аралығында, жұмсақ субстраттарда немесе белгілі бір аудандарда қамтамасыз
етеді. Ал құмды және сазды жерлерде өсетін астық тұқымдастарының
вегетативтік дамуы жерүстінде төселіп, әрі түптеніп кеткен өркендердің
нәтижесінде өтеді. Оларды столондар немесе атпа бұтақтар деп атайды.
Астық тұқымдастарының андроцейі көп жағдайда үшмүшелі болады.Үш
аталықтың біреуі екі аталықтың араларында орналасқан болса, қалған екеуі
жоғарғы гүлді қабыршаққа қарай бағытталған. Андроцейдің құрылысына келетін
болсақ, аталық жіпше тозаңқаптың негізіне емес ішкі жағына бекітілген.
Осыған байланысты тозаңқап сәл қимылдың әсерінен теңселе береді.
Астық тұқымдасының гүлдеуі кезенде лодикулалар ісіне бастайды,
нәтижесінде жоғарғы және төменгі гүлді қабыршақтар бір - бірінің ажырауынан
саңылау пайда болады. Осы саңылау арасынан аталық және бұтақталған аналық
аузы шығады. Тозаңқап көлденеңінен ажырайды. Барлық астық тұқымдастары жел
арқылы тозаңданады, көп жағдайда айқас тозаңданады.[3]
Астық тұқымдасының жемісі - дән деп аталынады. Ал дән дегеніміз -
бір тұқымды жеміс, онда жемістің қабымен дәннің кебегі бірігіп кетіп
отырады. Дәнде эндосперм ұрықты қоршап жатпайды, ол оған бүйір жағынан
жанасып, қалқанша деп аталынатын жалғыз тұқым жарнағына тікелей тиіп
тұрады. Мәдени жағдайда себілетін астық тұқмдастарының дәндерін аз мөлшерде
тұқым деп атайды, ал көп мөлшерде тонналап немесе центнерлеп жиналған
дәндерін астық деп атайды.[4]
Күздік бидай. Күздік дақылдар жаздық дақылдарға қарағанда, егін
жинау науқаны басталған кезден екі апта бүрын пісіп жетіледі.
Ресейде мәдениеттендірілген дақылдардың 25% күздік дақылдарды
құрайды. Бидай - сауда - саттық айналымында негізгі орын алады, оны
ғаламшардың жартысынан көп тұрғындары тағам ретінде пайдаланады. Бидай ұны
нан және кондитер өндірісінде кеңінен қоланылады. Бидай ұнынан дайындалған
нан дәмділігімен, құрамындағы сіңімді заттармен және жақсы
қорытылатындығымен ерекшеленеді. [ 5]
Бидайдың маңызды көрсеткіштері құрамындағы сапалы ақуыз және
желімтік болып табылады. Бидай құрамындағы ақуыз оның қандай жағдайда
қолдану керектігін анықтайды. Мысалы, нан пісіру үшін дақылдың құрамында 14
- 15% ақуыз болуы тиіс, ал макарон өнімдері үшін 17 - 18%.
Дақылдарды технологиялық құрамына байланысты бидайды 3 топқа бөліп
қарастырамыз: күшті, орташа, әлсіз.
Күшті (Strоngtһ) бидайдың құрамы жоғарғы мөлшердегі ақуыз (яғни, 14%
кем емес), дымқыл желімтік (28% кем емес) болады. Бұл бидайдан алынған ұн I
топқа жатады. Ұннан алынатын нанның көлемі 550см3, қызыл бидай тұқымының
тазалығы 75%-дан, ал ақ бидай тұқымының тазалығы 60% -дан төмен емес.
Наубайхана ұнының күші 280Дж кем болмауға тиіс.
Орташа (Filler) бидай - сапасы жақсы, күшті бидайдың қоспасынсыз
қанағаттандырарлық сападағы нанды жасауға болады, алайда әлсіз бидайдың
сапасын жақсартуға пайдалана алмаймыз. Орташа бидай дақылының құрамында
11 - 13,9% ақуыз, 25 - 27% желімтік, 25% дымқыл желімтік болады. Бұл
бидайдан II топтағы ұн алынады. Наубайхана ұнының күші 200- 280 Дж кұрау
қажет. [ 8]
Әлсіз (Weak) бидай - сапасы төмен, мұндай ұннан әзірленген нан көлемі
де кіші болып келеді.Әлсіз бидай дақылының кұрамында ақуыз 11%, (.ымқыл
желімтік - 25% -дан төмен болады. Желімтік сапасы II - III топқа қатады.,
ІООг ұннан көлемі 400см нан жасалады.
Қазіргі кезде күздік бидайдың сапасы жоғары және кең таралған
түрлеріне : Мироновская 808, Безостая 1, Одесская 51, Донская осистая.
Жаздық бидайдың кеңінен .таралған түрлері: Альбидум 43, Саратовская
29, Саратовская 39, Безенчукская 98.
Егістік шаруашылығындағы дүние жүзінде бидайдың 2 түрі алып жатыр:
жұмсақ және қатты. [ 8]
Жұмсақ немесе кәдімгі бидайдың күздік және жаздық түрлері бар.
Масағы өте үгілмелі (яғни жұмсақ). Масағының беткі жағы бүйір жағынан басым
(ені қалыңдығынан үлкен). Масақ қабыршақтары енді болып келеді. Масақ
қабыршақтарының қырлары жіңішке, нашар дамыған.
Біздің елімізде қатты бидайдың жаздық түрі кеңінен таралған. Қатты
бидайдың масақтары ұзын, масақ қабыршақтары гүлін толық жауып тұрады, дақыл
толығымен гүл қабыршағымен көмкерілген, дегенмен оны бастыру сыйымдылығы
қиындық туғызады.Масағы тығыз, қылтанақты.
Қатты және жұмсақ бидайдың әртүрлілігі. Әр түр түрліше болып
бөлінеді. Түрлер негізінен морфологиялық тұрақты белгілеріне, яғни масағы
мен дәніне қарай бөлінеді. Мұндай жіктеулер дақылдың биологиялық
мінездемесін көрсете алмайды және оны экологиялық, географиялық жағдаймен
байланыстырмайды. Алайда, бұл практикалық мақсатта, яғни дәннің
морфологиялық систематикасын жасау үшін бағалы.
Күздік бидай мәдениеттендірілген дақылдардың бағалы және жоғарғы
өнім беретін түрлердің бірі болып табылады. Дақыл желімтік ақуыздарына
өте бай, сондықтан оны сауда айналымында кеңінен қолданады. Сонымен қатар,
нан, кондитер, жарма, макарон және тағы басқа өнеркәсіптерде қолданады.
Бидай кебегі кез келген жануарлар үшін жоғарғы концентрацияланған жем болып
табылады. Күздік бидай негізінен ауа - райы қолайлы аудандарға егіледі. [
8]
Биологиялық ерекшеліктері. Күздік бидай тұқымы 1-2° С температурада
жайлап өсе бастайды. Бидай тұқымының тез өсуіне және өскіндердің пайда
болуына жоғарғы температура қажет (12-15°). Температура 14-16° С жеткенде
және ылғалды топырақ қабатында өскіндер 7 - 9 күнде өсе бастайды. Қыс және
көктем айларында күздік бидай температураға өте сезімтал болып келеді.
Негізінен күздік бидай күзде және көктемде сабақтанады. Қарқынды
сабақтану үшін жеткілікті мөлшерде ылғал және температура, яғни 8-10°
қажет. Күздік бидайдың тамыры 1,5м тереңдікке дейін созылып өзіне ылғалды
жақсы сіңіре алады. Өнімділігі жоғары бидай алу үшін топырақ қабатының
ылғалдылығы 70 - 75% болуы тиіс. Транспирация коэффициенті 400 - 500 -ді
қүрайды.
Күздік бидай жақсы өсіп - өнуі үшін қолайлы топырақ қабатының болуын
және бейтарап (рН - 6 - 7,5) ортаның болуын талап етеді. Жоғарғы сапалы
және түрақты егін алу үшін ылғалды және арам шөптерден тазартылған қара -
қоңыр топырақ болуы керек. Вегетация кезеңі 240 - 320 күнге созылады.[6]
Н.И.Вавилов пен Наскидаливили бір түр аралық будандардың бірінші
ұрпақтарында белгілер аралық түрде тұқымқуалайды, бірақ кейбір жағдайларда
ата аналарының біреуінің қасиеттері басым болып келеді. T. Persicum мен T.
Turgidum және T. durum ды будандастырғанда масаұтарының белгілері бойынша
T. Turgidum ның белгілері доминатты түрде тұқым қуалаған. Сонымен қатар
сабақтарының және қабыршақтарының қара бояуында тұқымқуалайды.
L. eugledeue польша бидайын кубания бидайымен шағылыстырғанда Ғ3 ,
Ғ5 ата аналарының бір белгілері анықталмаған, бұл құбылысты ал сіңірін
алау деп атаған. Дәл осыған ұқсас жағдай Н.И. Вавилов пен О.Я.Янушкинаның
зерттеулерінде де табылған.
К.Лепин ұзын сабақтылық қатты бидай мен польшалық бидайларда доминатты
(Р) факторы мен бірнеше (4-9) модификатор арқылы жүзеге тұқымқуалайтындығы
анықталды. Модификатор гендер доминатты гендердә де, рецессивті гендерді де
үдетіп отырады. Н.И.Вавилов және О.Янушкина T. Persicum ның генетикалық
ерекшеліктерін бір жақты зерттеген. Оны басқа түрлер мен будандастырғанда
қабыршақтарының болуы мен түктенуі бір доминаттты генмен құымқуалай
беріледі. Н.И.Вавиловтың пікірі бойынша күрделі және полимерлі сината
тұқымқуалауы төмендегі белгілерде байқалады. Осьтерінің ұзындығы
сабақтарының қабыршақтарының формалары, T. Persicum түрінің негізгі
ерекшелігі сабақтың жіңішке ұзын тірегі. Бұл белгі Н.И. Вавиловтың зерттеуі
бойынша бірнеше генмен тұқымқуалайды. Е.Д.Еспреван зерттеуі бойынша
тетралойдты түрлерді шағылыстырғанда дәннің түсі масақтарынң түктенуі
сияқты белгілері бір доминатты генмен бақыланады деген, тетролоидты
деңгейге Q факторы персикумда анықталып, ал қалған түрлерде T. Durum
тәрізді генотип болады. T. Diccum, T. Turgidum, T .aetniapicum, T .turani
ның масақтарының осьтері үгілгіш қасиеттері полигенді жүйемен анықталады.
[ 8]
Н.Гончарова рецессивті Q гені барлық гексоплоидты бір дәнді
бидайларда кездеседі деген болатын. Тетроплоидты бидайларда түрлік белгіні
күлгін түстілік анықтайды. Қарапайым генетикалық бақыланып және ұрпақтан
ұрпаққа жеңіл берілетін белгілерге жаздық күздік масақтардың қабыршақтануы,
масақтың қара, қоңыр түсі, осьтің болмауы, қызыл дәнділікке жатады.
Көптеген авторлардың зерттеулерінде 28 хромосомдық бидайды 42
хромосомдылық пен шағылыстырғанда Ғ1 аралық жағдай байқалады және
соматикалық хромосомалар жиынтығы 2n=35 болады. Дедукциялық бөліну қалыпты
жүрмейді. Гаметалардың хромосомаларының құрамы 14- тен 21 бивалентке
дейін ауытқиды.
Г.Д.Корначенко әр түрлі хромосомды будандастыруларда тең хромосомды
будан аңғарғанда, ата аналық формалар гені жағынан әр түрлі болады.
Сондықтан әр түрлі хромосомды будандастырулар гендердің комбинациялары әр
түрлі болады.
Triticum – ның классификациясын алғаш рет морфологиялық белгілеріне
қарай К.Лений жасады. Олар колекция түрінде болып қарапайым жіктелу түріне
жатады. Ол бидайларды алты түрге бөлген.
ХІХ ғасырда T. Host жаздық пен күздік бидайларды бір түрге жатқызды.
Алғаш рет бидайдың систематикасын филогенетикалық негізде А. Шульц жасады.
Ол барлық бидайларды екі түрге біріктірді. [15]
Бидай қоңырбастар тұқымдастар және Triticum туысына жатады. Осы
заманғы жіктеу бойынша бұл туыстық 22 түрді біріктіреді. Ол 4 генетикалық
топқа бөлінеді.
1. Диплоидты бидайлар, олардың соматикалық клеткасында 14 хромосом (2n-14)
болады. Бұл топтың өкілдеріне мәдени бір дәнді, жабайы бір дәнді т.б.
жатады. Диплоидты түрлердің ішінде дәндегі белок мөлшері 35 -37 %
жететін, саңырауқұлақ ауруларына төзімді үлгілері де барү
2. Тетраплоидты түрлер, соматикалық клеткаларда 28 хромосом (2n -28) бар,
өкілдері ретінде қатты бидай, жабайы қос дәнді бидайды т.б. атауға болады.
Тетраплоидты бидайлардың ішінде қатты бидай барынша үлкен маңызға ие, ол
дүние жүзінде егіс көлемі бойынша екінші орын алады.
3. Гексоплоидты түрлер (2n=42) соматикалық клеткасында 42 хромосомы бар
көптеген бидай өкілдерін біріктіреді. Олардың ішінде ең көп тарағаны
жұмсақ бидай. Бұл бүкіл дүние жүзінде барынша көп тарағаны астық дақылы.
Ол жер шарының барлық континеттерін қамтиды полярлық шеңберден оңтүстік
Африка мен Америкаға дейін: теңіз деңгейінен төмен жерлерде, сонымен қатар
4000 м биіктікке дейінгі белдеулерде өсіріледі. Осының бәрі бұл дақылдың
үлкен бейімділігін көрсетеді. Тіршілікке бейімділігі бойынша да,
морфобиологиялық ерекшеліктері бойынша да (күздік, жаздық, жартылай кұздік
және жаздық) жұмсақ бидай айтарлықтай полиморфты болып келеді.
4. Октаплодты түрі (2n=56) қолдан жасалған, оған грибобой бидайы жатады.
Дәннің гүл қабықшаларынан ажыратылу дәрежесіне қарай барлық бидай
түрлері жалаңаш дәнді, немесе нағыз бидайлар және қабықты, немесе полба
бидайлары болып екі топқа бөлінеді. Жалаңаш дәнді бидайлардың масағы
сынбайды, қалыпты жағдайда бастырғанда дәндері қабыршалардан жеңіл
ажыратылады ( жұмасақ, қатты, карлик, персикум т.б. бидайлар) Қабықты
(полба) түрлерінің масағы омырылғыш және бастырғанда өте қиын үгітіледі
(спельта, мәдени бір дәнді, қос дәнді, зандури т.б. бидайлар).
Бидай түрлерінің ішінде барынша маңыздыларына жұмсақ және қатты бида
йлар жатады. [ 15]
Жұмсақ бидай (T. aestivum) жоғарыда көрсеткеніміздей, егіншілікте көп
тараған, масағы борпылдақ, қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында
қылтықтары жанжағына шашыраңқы орналасқан және масақ ұзындығынан қысқа.
Масақ қабықшасы ұзынша әжімді, оның қыры жіңішке, негізіне қарай жойылып
кетеді. Масақтың бет жағы бүйірінен жалпақ. Масақ асты сабанының бөлігі
қалыпты жағдайда кеуек. Дәндері жеңіл үгітіледі, ұсақ, орташа және ірі
болып келеді, ұнды, немесе жылтыр. Айдары айқын ажыратылады, қылдары ұзын.
Қатты бидай масағы тығыз, призма пішінді, бүйірі бет жағынан кең,
негізінен қылтықты. Қылтықтары ұзын, параллель орналасқан. Масақ
қабықшасының қыры негізінен дейін айқын ажыратылған. Масақ қиынырақ
үгітіледі. Дәндері сопақша, ірі жылтыр, кейде әлсіз ұнды. Айдары әлсіз
дамыған, қылдары қысқа.
Жұмсақ және қатты бидайлар кең тараған, сондықтан сыртқы орта мен
адамзат әсеріне көп ұшыраған. Осының нәтижесінде көптеген түршелерге
тармақталған. Бидайды түршелерге ажырату үшін тұрақты морфологиялық бес
белгісі масақтың қылтықтылығы, масақша түктілігі, масақтың, дәннің және
қылтықтың түстері алынған. [ 14]
Қазақстанның солтүстігінде барынша көп тараған түршелерге жұмсақ
бидайдан лютесценс, барбаросса және қатты бидайдан гордейформе, леукурум
жатады.
Бидайдың әрбір түршесі биологиялық және өндірістік ерекшеліктерімен
бір - бірінен ажыратылатын бірқатар түрлерін біріктіреді. Бір түршеде
жаздық та күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін т.б. түрлері болуы
мүмкін.
Жұмсақ бидайдың түрлік жүйесі Н.И.Вавилов бойынша
Кесте -2
Түрлер тобы Түрлер Таралу аймағы мен шығу
тегінің орталығы
Диклоплоидты түр T.aegilopoides Bal. Оңтүстік Америка,
(2n =14) Туркия, Греция, Батыс
Грузия
Тетроплоидты түр T.dicoccoides Koern. Армения, Туркия, Ирак,
(2n=28) T.dicoccum (Schuble) Сирия, Тәжікстан,
Shrahk. Жерорта теңізі,
T.turgidum L. Германия, Грузия.
T.durum Desf.
T.persicum Vav.
T.olonicum L.
T.timopheevii Jhuk.
Гексаплоидты түр T.vulgare Vill Оңтүстік батыс Азия,
(2n=42) T.compactum Host. Ауганстан, Армения,
T.sphaerococcum Pere Германия
T.spelta L7
1.3 Түр аралық будан алудың тарихы
Түр аралық будандастыру егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып,
онымен бірге дамып келеді. Н.И. Вавилов атап көрсеткендей, өсімдіктер
мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды.
Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің даму
тарихында төрт кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық,
өнеркәсіптік және ғылыми селекция. [ 10-11]
Бұрынғы халықтардың қарапайым будандастыру. Ерте
замандарда адамдар өсімдіктерді егіп, өсіруді үйренгеннен кейін, оларды
сұрыптап, тұқымын көбейте бастаудың қажеттігі туды. Неолит дәуірінің өзінде
адам мәдени өсімдіктер мен үй жануарларын өсіруде сұрыптау тәсілін
пайдаланғаны белгілі. Мәселен, егіншілік мәдениеті пайда болған алғашқы
кезде ескі, қарапайым будандастыру түрлерін пайдаланған. Оның тарихы
мыңдаған жылдармен есептелінді.
Қолдан будандасыруды бірте – бірте жетілдіре отырып, осы заманғы
мәдени өсімдіктердің түрлері жасады. Ертедегі заманғы адамдардың тұрғындары
өсімдіктердің көпшілігін тас ғасыры дәуірінде өсірілген немесе шамамен
біздің дәуірімізден 10 мың жыл бұрын пайдаланылған делінген. Соңғы
көрсеткіштерде Мысырда жүргізілген қазба жұмыстары жер астында 18 мың жыл
сақталған арпа тұқымы сақталған.
Қазірге біздің заманымызға жеткен мәліметтерге сүйенсек,
ертедегі адамдарға будандастырудың кейбір тәсілдері белгілі болған.
Мәселен, мысырлықтар біздің дәуірімізге дейін будандастырудың бірнеше
қарапайым тәсілін білген. Колумел, Варрон, Катон, Теофраст шығармашылығында
біздің дәуірімізден 2 мың жыл бұрын селекция ісін қалай жүргізу тәсілдері
айтылған. [ 38-39]
Халықтық будандастыру. Егіншіліктің дамуы мен мәдениеттің
өркендеуіне байланысты қолдан будандастыру әдістері бірте – бірте жетілдіре
түсті. Сорттардың көпшілігі қолдан және жасанды будандастыру әдістерімен
шығарылғандықтан, ауа райының қолайсыз жағдайларына жақсы бейімделген.
Жергілікті сорттар өзінің маңыздылығы және бағалылығы жағынан
біздің еліміздегі селекциялық сорттармен теңесе алады. Олар буданастырудың
алтын қоры болып табылады. [ 39]
Өнеркәсіптік будандастыру. Түр аралық будандастырудың даму
кезеңдері қоғамдағы өндірістік күштердің дамуымен тікелей байланысты.
ХVІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында капитализмнің даму
кезеңінің басталуына байланысты будандастыру әдісі тәжірибе жүргізгенде
үлкен қарқынды орын алды. Еуропа мен Америкада өнеркәсіптік тұқым фирмалары
және ірі түр аралық будандастыру құрыла бастады.
Бұл кезеңде өнеркәсіптік будандастыру кеңінен даму жолына аяқ
басады. Өсімдіктердің дән байлау кезіндегі жыныс және жыныстық процесін
анықтау, өсімдіктерді қолдан ұрықтандыру және жаппай будан процесін зерттеу
тәжірибе үшін аса маңызды болды.
Ғылыми будандастыру. Будандастыру ғылым ретінде дамуына ХVІІІ –
ХІХ ғаср аралығындағы ғалымдар: Кельрейтер, Нейт, Бербанк, Мендель, Римпау
және бәрінен бұрын Дарвин еңбектерінің маңызы зор болды. Ч. Дарвиннің ілімі
ғылыми буданның дамуында шешуші роль атқарды, ол ұсынған органикалық
дүниенің эволюциясы туралы ілімі будандасутыру ғылыми базасы және оның
алғашқы негізі болып қаланды. Будандастыру туралы ғылыми эволюциялық
ілімге негізделген. Н. И. Вавилов еңбектерінде көрсетілгендей, будандасу
дегеніміз - өсімдіктердің қалыптастыруға адамның араласуы болып табылады. [
41]
И. В. Мичурин будандастырудың арасында бірінші болып, қажетті
белгілері мен қасиеттері бар сорттарды адамның саналы түрде жасай
алатындығын көрсетті. Бұл жайды теориялық жағынан негіздей отырып, ол жеміс
– жидек өсімдіктерінің көптеген сорттарын шығарып, мұны тәжірибе жүзінде
дәлелдеді.
Дегенмен, будандастыру ғылыми пән ретінде ХХ ғасырдың басында ғана
қалыптаса бастады. Будандастыру тәжірибеде мекемелерін құру және
ұйымдастыру жұмыстарына орасан зор көңіл бөлінді.
Ерте кезден, оның ішінде ғылыми будандастыру кезеңінен бастап,
адамзат: қысқа, суыққа, қуаншылыққа, аурулар мен зиянкестерге төзімді,
шаруашылыққа құнды белгілері бар жаңа сорттарды шығаруға және өндіріске
енгізуге өте көп көңіл бөлген.
Қазіргі уақытта дүние – жүзіндегі егістік алқабының 100%-ға
жуығына будандастырудың арқасында алынған сорттар себілді. Ауыл
шаруашылығы министрлігінің мәліметтері бойынша, 2011 жыл Қазақстан
Республикасында күздік бидай мен арпаның 80%, жаздық бидайдың 64%,
картоптың 48% сорттары аудандастырылған. [ 40]
Қазақстанда будандасыру жұмыстарын зерттеу: дәнді, дәнді
бұршақты, мал азықтық, майлы, жармалық және техникалық дақылдар бойынша екі
будандық орталықтарда: Солтүстік Қазақстанда – А. И. Бараев атындағы астық
шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтында, шығыста – В. Р. Вильямс
атындағы егіншілік ғылыми – зерттеу институтында, сондай – ақ, картоп және
көкөніс шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтында, жеміс – жидек және жүзім
дақылдары бойынша – қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында, мал
азықтық дақылдары бойынша – қазақ мал азықтық және жайылым шаруашылығы
ғылыми – зерттеу институтында және қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми –
зерттеу институтында жүргізілді.
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстандағы селекциялық жұмыстар
жүргізу, күздік және жаздық бидайдың, арпа мен қонақ жүгері дақылдарының
жаңа сорттарын шығару Красноводопад мемлекеттік селекция станциясында және
Алматы селекция станциясында 20–шы жылдары басталған.
Алғашқы кезеңде жаңа сорттарды шығарудағы негізгі әдістің бірі –
жергілікті популяциядан жаппай сұрыптау әдісі болды. Осындай жолмен
бидайдың, арпаның , қонақ жүгерінің және күріштің: грекум 433, альбидум
22808, красная звезда, каскеленская, пркоциус 143, красноводопадская 246,
казахи – шалы, дунган-шалы, және басқа да сорт популяцияларды шығарылды.
Қазақстанда ауылшаруашылық дақылдарының сорттары мен будандарын
шығаруда екінші кезеңде жергілікті популяция мен әлемдік коллекция
үлгілерінің ұрықтық плазмаларын кең пайдалана отырып будандастыру әдісі
қолданылды. Осының нәтижесінде: Алматы, Гибрид 57, Казахстанская 126,
Алматы 236 және басқа да синтетикалық сорттар мен будандар алынды.
Бидайдың жаңа сорттарының өнімділігі гектарынан 20-30центнерге дейін
барады.
1960-1980 жылдары: Алматы 31, Богарная 56, Алматы
полукарликовая, Красноводопадская 25, Казахстанская 4, Эритроспермум 4,
Шолпан, Бәйшешек, Береке 54 және басқа да интенсивті сорттар мен будандар
шығарылды. [ 40 -41]
Бұл сорттар жоғары өнімді және өсімдіктің қауіпті аурулар мен
зиянкестеріне, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді болып келеді.
Қазақстанда академик Ф. Г. Кириченконың жетекшілігімен күзгі
жұмсақ бидайдың қысқа сабақты жаңа сот моделі жасалынды. Сол жұмыстың
нәтижесінде соңғы 30 жылда күздік бидайдың 70-тан астам сорттары шығарылды.
Осы сорттарды шығаруда көрнекті будандар Р. А. Оразалиев, Н. Л. Удольская,
С.И. Нұрбеков, И.А.Нұрпеисов, Б.С. Қалибаев, О.Г.Шегебаевтардың еңбектері
зор. Соңғы 20 жылда жазғы бидайдың 30-дан астам сорт шығарылып, мемлекеттік
сорт сынауға берілді. Қазақстанда селекция және генетикалық зерттеулердің
нәтижесінде соңғы 10 жылда арпа дақылының сорттары шығарылып,
аудандастырылды.
Қазіргі кезде елімізде мал азығы үшін өсімдіктердің 20-ден астам
түрлері өндіріледі. Қазақ мал азықтық және жайылым ғылыми-зерттеу институты
соңғы 21 жылда мал азықтық өсімдіктерінің 39 сортын шығарды. Олардың
кейбіреулері тек Қазақстанда ғана емес, Ресей, Украина, Өзбекстан,
Қырғызстан, Монғолия, Болгария және т.б елдерде өсіріледі. Көп жылдық
сорттарын шығаруда Г.Т. Мейірман, В.С. Петчунова, Е.Ш. Шаханов және т.б
еңбегі зор. [16 – 17].
Азықтық дақылдары: Изеннің – Алматы Песчаный 1 , Бақтөлеп;
күйреуіктің – Сэн, теріскеннің – Қызылқұм; қара сексеуілдің – Жансая сияқты
сорттары шығарылды. Қазақ көкөніс шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтының
институтының селекционерері Е.И. Ившин мен В.Ф. Красавин картоп сортының
негізгі моделінің параметрін жасап, ыстыққа, қуаншылыққа, жапырақтарының
ауруға төзімді : Азанда, Ақжар, Ақкөл, Ақсор, Тамыр, Теңіз, т.б сорттарын
шығарды.
Қазақстанда көкөніс дақылдарының сорттарын шығару және сол
сорттарды шығаратын мамандар дайындауда үлкен нәтижелі жұмыс жүргізіліп,
ғылымға еңбегі сіңген қайраткер П.М. Эренбург. Оның жетекшілігімен жиналған
көкөніс және бақша дақылдарының өте бай материалдарын пайдалана отырып,
селекционерлер тек соңғы 10 жылда ғана 20-дан астам көкөніс және бақша
дақылдарының сорттарын шығарды.
Түр аралық будандастыру және тұқым шаруашылығы жұмыстарын түбірімен
жақсарту үшін селекциялық орталықтар құрылып, экономикалық өзара байланыс
елдерінде ұзақ мерзімді, ғылыми-техникалық қызмет бағдарламасы жасалған.
Осы заманғы будандастырудың басты сипаты – ірі ғылыми-зерттеу
мекемелерін біріңғай будандастыру бағдарлама бойынша бірлесе жұмыс жүргізу
үшін мамандандыру және ұжымдарды топтастыру болып табылады.. Мәселен,
Мексика жүгері және бидай сорттарын жақсарту жөніндегі халықаралық орталық,
ал Филлипинде күріш жөніндегі халықаралық селекциялық орталық жұмыс
істейді.
Барлық ғылымдағыдай, будандастыруда осы қол жеткен
жетістіктерімен тоқтап қалмай, әр уақытта ізденісте болып, міндетті түрде
жаңа әдістерді игеру керек. Осы жаңа әдістердің бірі – биотехнология.
Біздің еліміздегі биотехнология саласын белсенді ұйымдастырушы
ғалымдар – М.Ә. Айтқожин мен І.Р. Рақымбаев. Осы белгілі ғалымдар
мектебінен өткен мамандар Қазақстанның жоғар оқу орындарында және ғылыми
мекемелерде қызмет істейді. [17 – 18].
Түр аралық будандастыру өсімдіктердің сорттарын, микроорганизмдердің
штампыларын шығарудың, жаңартудың әдістерін және биологиялық негізін
зерттейтін ғылым. Түр аралық будандастыру ғылыми негізі болып есептелінеді.
Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің негізгі заңдылықтары барлық организмге
тән қасиет. Өсімдіктердің жаңа тұқымы мен сорттарын шығаруда осы
заңдылықтарды білудің маңызы зор. Себебі, ол тұқым қуалайтын өзгергіштікке
негізделген. H. И.Вавилов будандастыру теориялық негізін қалады.
Өсімдіктердің және микроорганизмдердің тұқымдық, сорттық, түрлік және
туыстық ерекшеліктерін зерттеуді көрсетті. Тұқым қуалайтын өзгергіштік
белгілер мен қасиеттердің дамуына сыртқы орта факторларының әсер
ететіндігін анықтады.Организмдердің пайдалы белгілері мен қасиеттерінің
тұрақтандырылуына жағдай жасайтын қолдан сұрыптау жүйесін жасады.
Будандастырудың басты мақсаты мен міндеті — адам баласына қажетті мол
өнім беретін, суыққа, ауруға төзімді өсімдік сорттарын, мал тұқымдарын және
микроорганизмдердің штампыларын қысқа мерзімде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ТАРАЗ МЕМЛЕКЕТТІК ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Тақырыбы: Түр аралық будандастырудан алынған будандардың селекциялық
генетикалық ерекшеліктерін зерттеу
Тараз 2012
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
І Ғылыми әдебиеттерге шолу
1.1 Түраралық будандардың селекциялық -генетикалық , биологиялық
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
1.2 Ауыл шаруашылық астық тұқымдарына жалпы сипаттама ... ... ... ...
1.3 Түр аралық будан алудың тарихы ... ... ... ... ... ... ... . ... ...
1.4 Түр аралық будандастыру селекциясы ... ... ... ... ... ... . ... ... ..
5. Бидайдың алшақ будандастыру нәтижесінде алнған будандардың
цитогенетикалық
талдауы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
ІІ Зерттеу аймағының агроклиматтық жағдайы
2.1 Жамбыл облысының табиғи географиялық сипаттамасы ... ... ... ... .
ІІІ Тәжірибені жүргізу жағдайлары және зерттеу материалдары мен әдістері
1. Тәжірибені жүргізу
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
2. Зерттеу
материалдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ...
3. Зерттеу
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
ІV Зерттеу нәтижелері
4.1 Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы ... ...
4.2 Түр аралық будандардың өнімділік
параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ..
Кіріспе
Мемлекет басшысы Н. Ә. Назарбаев еліміздің аграрлық секторына жақын
арадағы 10 жыл ішінде дүние жүзіндегі ең ірі бидай экспорттаушы бес
мемлекеттің қатарына кіру міндетін қойды.[1 – 2 ].
Қазақстанның жалпы егіс көлемі құрылымындағы бидай үлесі 65 – 75
процент құрайды, соңғы 10 жыл ішінде орташа жылдық көлемі 16 млн. г асып
түсті. Еліміздің тұрғындарының жан басына шаққанда 700 – 800 кг, ал
Солтүстік Қазақстанда – 2500 кг деңгейінде бидай өндіріледі. Дақыл өсіру
аумағының негізгі бөлігін жаздық бидай алады. Оның ішіндегі барлық экспорт
бидайының 90 % еліміздің солтүстік облыстарында өсіріледі.1999 – 2010
жылдары бидай экспортының көлемі жылына орта есеппен 4,9 млн.т. құрады.
Азық – түліктік бидай дүние жүзінің 40 еліне экспортталады, оның 57 % ТМД
елдеріне жіберіледі.
Су тапшылығы болған жылдары экспорт бидайына сұраныс артады, бұл
бидай өндірісінің тиімділігін көтереді. Бірақ бидай өсіруге қолайлы жылдары
Ресейде, Украинада бидай өндірісінің жеткілікті болуы және Қазақстан
бидайының бәсекелестік қабілдетінің төмендігі экспорт мөлшерін кемітуге
әкеп соқтырады.[5].
Мұндай жағдайларда бидайдың экспорттық мүмкіндігін көтеру жолдарының
бірі – сапа көрсеткіштері жоғары сорттар шығару. Солтүстік Қазақстанның
топырақ – климат жағдайлары белок мөлшері жоғары бидай өсіруге қолайлы,
бірақ бидай дәнінің сапа көрсеткіштерінің тұрақты болуы ауа райына,
агротехника деңгейіне және сорттың генетикалық ерекшеліктеріне көп
байланысты. Соңғы 13 жыл ішінде таза сүрі танабында күшті бидайдың
қалыптасуының салыстырмалы жиілігі орта есеппен 54 – 69 процент аспады. Сол
себептен жұмсақ жаздық бидай селекциясының алдында астық өнімділігі мен
сапасын доғарылату, бидайдың қоршаған ортасының абиотикалық және биотикалық
ықпалына тұрақтылығын арттыру, сонымен қатар шығарылатын сорттарды
Солтүстік Қазақстанда қолданылатын бидай өсіру технологияларына сай келтіру
мәселесі тұр[6 – 10 ]. Бір бидай линиясындағы гендердің басқасына
тасымалдануы, гүлдердің синхронды гүлденуінен және жақын көршілерімен іске
асырылуы мүмкін. Тозаңдану проценті егін зерттеулері жағдайында 0,012-0,037
% құрайды, коммерциялық жағдайда өсірілген бидай 0,25 %-ға дейін
күшейеді.тозаңдар тасымалының күшеюі температура, желдің күші секілді
қоршаған орта жағдайларына байланысты болады.
Жұмсақ және туыстас бидай түрлері зертханалық жағдайда будандасуға
қабілетті. Түзілген гибридтер көбіне аталық залалсызданған болады да ата-
аналық немесе жақын туыс түрлерімен шағылысуға қабілетті. Туыс аралық
Triticum туысы өкілдері және Elytrigia, Haynaldia, Secale, Hordeum
туыстарының түрлерімен шағылысуы мүмкін, бірақ көптеген гибридтер
эмбрионалдық дақылдардан алынған және толығымен зарарсыздалған. Туыс аралық
шағылысу табиғи жағдайда бирқатар табиғи кедергілерден өтеді: синхронды
гүлдемеу, зигота мен гаметалардың сәйкес келмеуінен, гибрид редукциясы,
будандардың залалсыздығы. Бидай және олардың жабайы туыстарындағы геном
жиынтығындағы айырмашылық Ғ1 ұрпағындағы гибридтер гаметасының түзілуі
кезінде хромосомдардың жұпсыз болуына, тұрақсыз дамуына және өміршең
будандардың болуына әкеледі.
Жұмысың көкейкестілігі: Алшақ будандастыру әдісі жаңа гендерді
ауыстыру арқылы жұмсақ бидай геномының гендік қорын ұлғайтады. Мұндай бөгде
генетикалық материалмен генотип белгілі бір дәрежеде полиплоидты түрлердің
эволюциялық процесс түрінде жақсартады, генетикалық материалмен жаңарады.
Сондықтан, жабай түрлерден және басқа түрлерден алынған гендер жиынтығы
гендік қорды байытуға негізгі материал болып табылады.
Жұмыстың негізгі мақсаты: Түраралық будандастырудан алынған
будандардың селекциялық генетикалық ерекшеліктерін зерттеу
Жұмыстың міндеттері:
- Түр аралық будандардың вегетациялық кезеңіне сипаттамасы
- Түр аралық будандардың өнімділік параметрлері
І Ғылыми әдебиеттерге шолу
1.1 Түраралық будандардың селекциялық -генетикалық , биологиялық
ерекшеліктері
Түр аралық гибридизация. Түр аралық гибридизация арқылы жаңа
синтетикалық форма және гибрид алынады. Алғаш рет бидайдың гибридтерін
алуды Т. Найт бастаған болатын . Ол ең алдымен әр түрлі бидайларды
будандастыру нәтижесінде алған табиғи гибридтерге көңіл бөлді. Маунд ол
гибридттердің биологиялық ерекшеліктерін зерттеді. [1-4 ]
Hugh Raynbird Piper s және Tickset Hopetown бидай сорттарын будандастыру
арқылы Шатлондияда 1848 ж алтын медаль алды. Англияда XIX ғасырда және
алшақ будандастыру және түраралық гибридттерді алу мен, олардың биологиялық
ерекшеліктерін зерттеумен Patrik Schireff айналысты. Бірақ ол зерттеулер
кеңінен тараған жоқ. Түраралық және тіршілік будандарды зерттеу , Мендель
заңдылығы қайта ашылғаннан кейін кеңінен , тереңірек зерттеле басталады.
[5-6 ]
Ал XX ғасырда – гибридизация , яғни будандастыру бидайды жақсартудың
ең тиімді әдісі болып табылды. Ең ірі жаңалықтың бірі Солтүстік Американың
егістік көлемінің 34 бөлігіне таралған Каналдалық сорт Маркиз болды. Мак
фадден оңтүстік Докатауа орыстардың Эммер сортын Маркиз сортымен
будандастыру арқылы , қатты қара күйе және тозаңды күйеге төзімді Хоун
алды. Ол сорт қазіргі таңда кеңінен тараған сорт болып табылды. М. Хейс
қатты бидай Юмило мен жұмсақ бидай Маркиз сорттарын будандастыру арқылы
түраралық гибрид Марквиллон алды. [6 ]
Жұмсақ бидай Конред пен Маркизді будандастырып , күрделі гибрид – тәтгер
алды.
Бидайдың будандастырып алу, бұрынғы СССР – дағы Соратов
ауылшаруашылық тәжірибе станциясында көп жұмыстар жүргізілді. Түраралық
және тіршілік будандастыруды алғаш рет 1912 ж Шехурун, сосын М. Мейстер, В.
Мамоновтар алды. Түраралық гибридтері Саркуба мен Саррозаны жұмсақ бидай
Колтавская мен қатты бидай Белатурканы шағылыстыру арқылы алды. Сарроза
сорты 35 жыл бойы өндірісте пайдаланылып келеді және әлі күнге дейін
кеңінен пайдаланады. Оны құнды белгілердің далалары ретінде және
құрғақшылыққа төзімді сорт ретінде пайдаланылады.
Күрелі баспалдақты гибридизация арқылы түр аралық гибрид сорттры –
Кондиканс 7509 , Мутико- Валенсия -381, Саратовская -34, Альбидиум-24,
Саратовская-29, Альбидиум-114 алынды. Ал жаздық бидай Безенчукская -98
қатты бидайдың қатысуымен алынды.У краинаның далалық аудандарында Мигуринка
сорты қатты бидай қатысымен алынды. Дәл осы әдіс арқылы жаңа сорттар –
Новомичуринка, Одесская юбилейная алынды. Қатты бидайлардың – құрғақшылыққа
және суыққа төзімділіктері , жоғары өнімділіктері алшақ будандастыру арқылы
мүмкіндік болды. Ол алшақтық экологиялық – географиялық және түраралық
шағылыстыру арқылы жүзеге асты. Хорьповская -46 сорты Тургидум және
Полбаның қатты бидаймен шағылыстыру арқылы алды. [6-7]
Захаржевский бурыл тат ауруларына төзімді сорттарды , өте иммунды түр
Т. Timopheeti мен шағылыстыру арқылы алды. Нәтижесінде Мелянонус Меляноиус-
6 және Меляноиус -7 сорты алынды. Тез пісетін және жоғары өнімді сорттар
Батыс Сібірде түраралық будандастыру арқылы алды. Аса маңызды сорттың бірі
Ракета сортты, ол Полбаның Гордиформ -27 будандастыру арқылы алынды.
Қырғыз ғылыми зерттеу институтында екі-мезгілде егілетін қырғыздың
жартылай карлик ( Овачик 65х Дружба ) 1982 жылы аудандастырылды. Ал қазіргі
маңда бұл сорт қысқа сабақтылықтық доноры ретінде пайдаланылады.
Қазақстанда алшақ будандастыру әдісі ХХ ғасырдың 50-60 жылдары
Қазақтың жер игеру және өсімдік шаруашылығы. Ғылыми зерттеу институтында
жаздық бидаймен Н.Л. Удольская бастады, ал қатты бидай мен күздік бидайдың
арасында – Р.У. Оразалиев және оның қызметкерлері бастады. Қазақстанда
жұмсақ және қатты бидай арасында түраралық будандастыру нәтижесінде
алынған. Жаңа сортты И.В. Нименова алған болатын. Солтүстік Қазақстанның
табиғи жағдайына аудандастырылып, бүгінгі күнге дейін егілуде. Сонымен
қатар, Н.Л. Удальскаяның Казахстанская 126 сорты ( Лютесценс -47 х
Кожебидай – Т. Compacdum ). 1955 жылдан Алматы облысының таулы аймақтарында
аудандастырылды. Қазіргі таңда 92 мың .га жерге егіледі.
Н.И.Вавилов 1934 жылы селекция жұмысының нәтижесі бастапқы сорттың
материалға байланысты деген болатын. Әлемдік тәжірибеге сүйенетін болсақ,
селекциялық жұмыстардың жетістігі әлемдік сорттық материалдар селекциялық
жұмыстарымен тығыз байланысты. [7-8]
С.Раджаром ген банктегі көп материалдар музейдегі экспонаттар
ретінде, бірақ ол ресурстардың сандық және сапалық белгілеріне генетикалық
талдау, жасалып, классификацияланып болған болса, олардың селекция үшін
қажеті шамалы болады деген болатын. Соңғы уақытта салыстырмалы –
генетикалық әдістер мен моносомалық талдауда пайдалану арқылы Triticum –
ның генетикалық классификациясы жасалды. Дәл осы әдістерді пайдалану:
T.aestivum , T.durum , T.polonicum түрлерінің түрлік және маркерлік
белгілерін анықтауға мүмкіндік берді.
Қазіргі уақытта сорттардың тұқым қуалауы мен өзгергіштігі, олардың
шаруашылықтағы маңызды белгілері мәдени және жабайы түрлерден берілген
қасиеттері нашар зерттелген. Өсімдіктің иммундылық қасиеттері жұқпалы
аурулардың өсімдіктегі қарым – қатынасы, олардың популяцияларының массалық
құрамы зерттеу маңызды мәселе болып табылады. [7-9 ]
Бидайдың түраралық гибридтерінің геномдық құрамы. Түраралық
будандардың генетикалық ерекшеліктерін талдау селекциялық зерттеулердің
негізгі кезеңі болып табылады. Бұл зерттеулер Triticum туысының және оған
жақын формалардың, түрлердің шығу тегін анықтауға, сонымен қатар олардың
генетикалық потенциалын анықтауға мүмкіндік берді. Өткен ғасырда
систематика және филогения мәселелері жеке органдардың салыстырмалы –
морфологиялық әдістер арқылы шешетін болған, ал қазіргі таңда бұл әдіс
туыс, тұқымдас, класстар үшін пайдаланылады. Бірақ бұл әдістің жеткіліксіз
екендігін 1925 жылы Н.И.Вавилов анықтаған болатын. Оның анықтауынша бір
морфологиялық белгі бірнеше түрлерде кездесуі мүмкін. Мысалы, T.persicum
Vav ,Taethioricum , Zakubz , T.aestum.L. түрлері сыртқы белгілері жағынан
ұқсас болып келеді. Бірақ генетикалық қасиеттері әртүрлі болып келеді.
Бидайдың геномдық құрылымын зертттеу олардың аллоплоидтты, яғни бірнеше
геномдардан (АuВ, АвС, АuВД және АвВД) тұратындығын көрсетті. Олар
хромосома саны жағынанда геномдық құрамынанда ауылшаруашылықта құнды
белгілерінде 3 топқа бөлінеді. Бірінші топқа бір дәнді (urartu А 4
геномымен) соматикалық жасушасында 2 п = 14 хромосомасы бар.
Екінші топқа колба (dicaccaidr AuB ), 2n=28 хромосома, үшінші топқа
– спельта (aestivum АuВД геномымен) 2n=42 хромасома, диплоитты түрлерде
гаплоидтты жиынтық түгелдей түрлердің гендік потенциалын құрайды. Түраралық
гибридтерде белгілердің қалыптасуын бір генотипке жататын гендердің
мөлшерін анықтап қана қоймайды. Әртүрлі геномдарға жататын гендер
мөлшерінде анықтайды. [8-9 ]
Сондықтан, түраралық түрішілік будандастыру процестері – жаңа
түрлерге бастама береді. Генетикалық анализдің негізгі әдісі – гибридизация
болып табылады. Осы тұрғыда түрлер арасында туыстық қатынастың негізін
будандастыру, гибридтердің өміршеңдігі, гибридтердің фертильдігі, Ғ1 – дегі
мейоз процесі, Ғ 2– Ғ6 гибридтерінің форма түзу процесі анықтайды.
28 – хромосомды түрлерді шағылыстыру барысында морфологиялық
белгілері мен будандасу жағынанда ерекшелінеді. Н.И.Вавиов және О.В.Якушина
бердей хромосомды түрлерді шағылыстыру жүргізгенде (T.Persicum , T.durum,
T. Turgidum , T. Polonicum), олардың жеңіл шағылыса алатындығын және өнім
беретіндігін байқаған. Тетраплоидтты түрлер арасындағы түраралық
гибридтердің мейозының бұзылысын 1,8 – 42 процент аралықта болады.
Тетраплоидтты бидайлардың арасындағы Т. Timopeeric Zhuk ерекше орын алады.
Оларды тетраплоидтты бидайлармен шағылыстырғанда АВ және АС генетикалық
сәйкессіздігін бақылады. Бірақ T.timopheevi F. Lilienfeld. H.Kihara
түрлерімен тетраплоидты арасында қалыпты коньюгация байқалды.
Әдеби деректерде әртүрлі хромосомды түрлерде реципрокты шағылыстыру
жүргізгенде, сәттілік пайызы жоғары, бірақ аналық ағзалардың хромосомалары
аздау болуы қажет. Э.Эммерихтың тәжірибесінде іртүрлі хромосомды түрлерді,
яғни гексаплоидтты түрлерді тетраплоидтты түрлермен шағылыстырғанда дән
байлау пайызы 0,9 дан 62 пайызға дейін ауытқиды. И.Мустафаевтың зерттеуі
бойынша T. aestivum x T.durum шағылыстырғанда дән байлау пайызы 34 – тен
68,5 паййызға дейін көрсетті, ал қайтымды шағылыстыру кезінде 9 – дан 66
пайызға дейін ауытқиды. Д.Кириченко мен Р. Оразалиевтың мәліметі бойынша T.
aestivum x T.durum дән байлау 22,5 пайыз көрсетті. [8-9 ]
Кесте – 1
28 хромосомды бидай түрлерінің басқа түрлерімен будандасуы.
Будандасу Дәннің саны, Әдебиет көздері
комбинациялары
минимум максимум орташа
T.persicum x 20,0 60,0 Н.И.Вавилов, 1962
T.durum
T.turgidum x 24,0 А.А.Гусейн –
T.durum заде, 1964
T.durum x T. 31,0 А.А.Гусейн –
Turgidum заде, 1964
T.durum x 13,0 94,0 И.Д.Алиев, 1965
T.turgidum
T.carthlicum x 25,0 Р.А.Удачин, 1958
T.turgidum
T.durum var 33,0 Р.Г.Джапарова,
hordeiform x T. 1967
turanicum-leucuru
m
T.durum x 46,0 В.И.Карпаченко,
var.cauapulicum 1968
Cauapulicum x 56,0 В.И.Карпаченко,
T.turgidum 1968
Cauapulicum x 46,0
T.persicum В.И.Карпаченко,
1968
Дербенская 13,0 15,0 М.М.Венедиктов,
черноколосовая х 1958
T.durum var.
Leucurum
Дербенская 3,0 7,0 М.М.Венедиктов,
черноколосовая х 1958
T.durum
T.persicum var. 2,9 63,0 М.М.Венедиктов,
fuliginosum x 1958
var. rubinginosum
Var. Fulinginosum 25,0 27,0 М.М.Венедиктов,
x T. Turgidum 1958
T.durum x 87,0
T.turgidum Э.Д.Эммерих, 1965
T.durum var. 35,0 В.Ф.Дорофеев,
Cauapulicum x 1968
T.turgidum var.
Nigro-barbaratum
T.durum var. 38,0 В.Ф.Дорофеев,
cauapulicum x 1968
var. melanopus
А.А.Сапенин түраралық гибридизацияда реципиентті шағылыстыруда
цитоплазмалық тұқымқуалау, яғни аналық линия арқылы, екінші жағдайда
эндоспермнің әсері екендігін дәлелдейді.
Г.Карпаченко түрлер мен туыстардың шағылыстыруындағы жетілтіп,
гендердегі айырмашылық арқылы жүзеге асады деп көрсетті.
Г.Мейстер жұмсақ бидайдың арасында қара бидаймен шағылысқан
формаларды анықтады. W.P.Thoigon жұмсақ бидайдың қара бидаймен 90 пайыз
сәтті шағылысуында байқалды. R.Hiley and V.Chapman сорттар мен қара
бидайдың шағылысуындағы генетикалық айырмашылық түгелдей 5В хромосоманың
белсенділігіне байланысты деп көрсетті. Сонымен қатар Чайниз Спринг жақсы
шағылыса алуы 2 рецессивті гендерге байланысты, ал олардың доминатты
өлшемдері Хаун шағылыстырудың гибридтері болып табылады.
Алшақ будандастырудың тағы бір қиындығы бірінші ұрпақтарының
стерильділігі. Түрлердің хромосома сандары алшақ болса, соғұрлым ұрықсыздық
туындайды. Алғашқы ұрпақтардың гибридтерінің изоляциясы – олардың
фиртильділігін төмендетеді. Кенеттен жүрген шағылысу – гибридтердің
стерильділігінің негізгі себебі, микроспорогенез кезінде редукциялық
бөлінудің бұзылуынан басталады.
Ғ1 ұрпағын зерттей отырып, 28 хромосомалық топтарда морфологиялық
және цитологиялық бұзылыстар көп мөлшерде кездессе, 42 хромосомалықта
жоқтың қасы. [9-10 ]
1.2 Ауыл шаруашылық астық тұқымдарына жалпы сипаттама
Астық тұқымдастары даражарнақтылар класының ішіндегі ең үлкені және
8,5 - 12 мың түрі мен 800 туыс жатады. Олардың ішіндегі көптеген түрлері
құрлықтардың барлық жерлерінде кең таралған болып келеді. Астық тұқымдасы
көп жағдайда шалғындар мен шөлейт жерлердің табиғи өсімдіктер жабынында
басым болады. Тамаққа пайдаланатын және малға азық болатын өсімдіктер
ретінде олардың халық шаруашылығындағы маңызы аса зор. Тіршілік формалары
негізінен көпжылдық және біржылдық шөптесін өсімдіктер. Өркеннің көлбеу
орналасқан бөліктерінің ұзындықтарына қарай өсімдіктерді тығыз түптенген,
сирек түптенген және тамырсабақты деп бөледі. Олар негізінен шашақтамырлы,
сабақтары буыннан және буын аралықтардан түрады. Астық тұқымдасының
сабақтары әрбір буын аралығының түп жағындағы клеткалардың бөлінуінің
нәтижесінде ұзындыққа өседі. Мұндай өсуді қыстырма меристемалар арқылы өсу
деп атайды.
Көптеген астық тұқымдасының, мысалы бидайдың, қарабидайдың,
атқонақтың, сабағының буын аралығының іші қуыс, ал буындары ұлпалармен
толтырылған болып келеді. Мұндай сабақты сабан (соломина) деп атайды. Ал
кейбір астық тұқымдастарының (жүгерінің және борыққамыстың) буынаралықтары
да ұлпалармен толтырылған болып келеді.[3,4]
Жапырақтары кезектесіп орналасады және екі қатар түзеді. Астық
тұқымдасының жапырақтары, әдетте жіңішке, ұзын, параллель жүйкеленген болып
келеді және олардың қынапшасы болады. Қынапша дегеніміз трубка тәрізді
болып келген жапырақтардың кеңейген түп жағы. Қынапша сабақты оның буыннан
жоғарырақ орап тұрады, одан жапырақ кетеді. Астық тұқымдасында қынапша
буынаралығының түп жағында орналасқан, және төменгі бөлінетін клеткаларды
қорғап тұрады. Астық тұқымдасын осы ерекшелігімен басқа тұқымдастарға
жататын өсімдіктерден ажыратылады. Жапырақ тақтасының қынапшасынан кететін
жерінде пленка тәрізді өскіні немесе тілшесі (Ни1а) болады. Ол сабақпен
қынапшаның арасына судың өтуіне мүмкіндік бермейді. Астық тұқымдасының
ұсақ, көріксіз гүлдері жай гүлшоғырын - масақтарын түзеді. Олар өз
кезегінде күрделі гүлшоғырын -күрделі масақ, сыпырғы түзеді. Астық
тұқымдасының барлығының дерлік әрбір масағының түп жағында екі масақтың
қауызы болады. Масақтарындағы гүлдердің саны әртүрлі астық тұқымдасында
бірдей емес, біреуден бернешеуге дейін барады. Астық тұқымдасының
көпшілігінде әрбір гүлдің 2-ден гүлдік қауызы, 2 гүлдік пленкасы
(қабықшасы), 3 аталығы және бір аналығы болады. Соңғысының, яғни аналығының
сыртын қалың түктер қаптаған екі отырмалы аузы болады. Гүл түйіні жоғарғы,
барлық уақытта бір ғана тұқым бүрі болады. [ 3-4]
Көпжылдық және біржылдық астық тұқымдастарының сабақтануы әрқашан
төменгі жағынан басталады. Бұл жерде бірнеше буындардың бір жерде
шоғырлануына байланысты түптену зонасы орналасады. Осы зонадағы әр бүршік
жерасты немесе жерүсті өркеннің бастауы бола алады. Көпжылдық астық
тұқымдасының түптену зонасындағы бүршіктерден жер астында горизонтальді
бағытта өсетін ұзын өркен, яғни тамырсабақтар қалыптасады.
Тамырсабақтағы жапырақтар қынаптағы жапырақтардан құралған. Олардың
пішіндері ақшыл немесе көгілдір түсті қабыршақ тәрізді болады. Негізінен,
тамырсабақтағы барлық буындардаы қосымша тамыршалар дамиды. Кейбір
аралықтарда тамырсабақтар жоғары иіліп, жерүсті сабақтар түзеді. Бұл
тамырсабақтың жерасты бөлімінде жаңа түптену зонасы түзіледі де,
нәтижесінде жаңа тамырсабақтың негізі болатын жаңа өркендер бұтақтана
бастайды.[4]
Тамырсабақтар өсімдіктің вегетативтік көбеюін ұзақ, әрі жылдам уақыт
аралығында, жұмсақ субстраттарда немесе белгілі бір аудандарда қамтамасыз
етеді. Ал құмды және сазды жерлерде өсетін астық тұқымдастарының
вегетативтік дамуы жерүстінде төселіп, әрі түптеніп кеткен өркендердің
нәтижесінде өтеді. Оларды столондар немесе атпа бұтақтар деп атайды.
Астық тұқымдастарының андроцейі көп жағдайда үшмүшелі болады.Үш
аталықтың біреуі екі аталықтың араларында орналасқан болса, қалған екеуі
жоғарғы гүлді қабыршаққа қарай бағытталған. Андроцейдің құрылысына келетін
болсақ, аталық жіпше тозаңқаптың негізіне емес ішкі жағына бекітілген.
Осыған байланысты тозаңқап сәл қимылдың әсерінен теңселе береді.
Астық тұқымдасының гүлдеуі кезенде лодикулалар ісіне бастайды,
нәтижесінде жоғарғы және төменгі гүлді қабыршақтар бір - бірінің ажырауынан
саңылау пайда болады. Осы саңылау арасынан аталық және бұтақталған аналық
аузы шығады. Тозаңқап көлденеңінен ажырайды. Барлық астық тұқымдастары жел
арқылы тозаңданады, көп жағдайда айқас тозаңданады.[3]
Астық тұқымдасының жемісі - дән деп аталынады. Ал дән дегеніміз -
бір тұқымды жеміс, онда жемістің қабымен дәннің кебегі бірігіп кетіп
отырады. Дәнде эндосперм ұрықты қоршап жатпайды, ол оған бүйір жағынан
жанасып, қалқанша деп аталынатын жалғыз тұқым жарнағына тікелей тиіп
тұрады. Мәдени жағдайда себілетін астық тұқмдастарының дәндерін аз мөлшерде
тұқым деп атайды, ал көп мөлшерде тонналап немесе центнерлеп жиналған
дәндерін астық деп атайды.[4]
Күздік бидай. Күздік дақылдар жаздық дақылдарға қарағанда, егін
жинау науқаны басталған кезден екі апта бүрын пісіп жетіледі.
Ресейде мәдениеттендірілген дақылдардың 25% күздік дақылдарды
құрайды. Бидай - сауда - саттық айналымында негізгі орын алады, оны
ғаламшардың жартысынан көп тұрғындары тағам ретінде пайдаланады. Бидай ұны
нан және кондитер өндірісінде кеңінен қоланылады. Бидай ұнынан дайындалған
нан дәмділігімен, құрамындағы сіңімді заттармен және жақсы
қорытылатындығымен ерекшеленеді. [ 5]
Бидайдың маңызды көрсеткіштері құрамындағы сапалы ақуыз және
желімтік болып табылады. Бидай құрамындағы ақуыз оның қандай жағдайда
қолдану керектігін анықтайды. Мысалы, нан пісіру үшін дақылдың құрамында 14
- 15% ақуыз болуы тиіс, ал макарон өнімдері үшін 17 - 18%.
Дақылдарды технологиялық құрамына байланысты бидайды 3 топқа бөліп
қарастырамыз: күшті, орташа, әлсіз.
Күшті (Strоngtһ) бидайдың құрамы жоғарғы мөлшердегі ақуыз (яғни, 14%
кем емес), дымқыл желімтік (28% кем емес) болады. Бұл бидайдан алынған ұн I
топқа жатады. Ұннан алынатын нанның көлемі 550см3, қызыл бидай тұқымының
тазалығы 75%-дан, ал ақ бидай тұқымының тазалығы 60% -дан төмен емес.
Наубайхана ұнының күші 280Дж кем болмауға тиіс.
Орташа (Filler) бидай - сапасы жақсы, күшті бидайдың қоспасынсыз
қанағаттандырарлық сападағы нанды жасауға болады, алайда әлсіз бидайдың
сапасын жақсартуға пайдалана алмаймыз. Орташа бидай дақылының құрамында
11 - 13,9% ақуыз, 25 - 27% желімтік, 25% дымқыл желімтік болады. Бұл
бидайдан II топтағы ұн алынады. Наубайхана ұнының күші 200- 280 Дж кұрау
қажет. [ 8]
Әлсіз (Weak) бидай - сапасы төмен, мұндай ұннан әзірленген нан көлемі
де кіші болып келеді.Әлсіз бидай дақылының кұрамында ақуыз 11%, (.ымқыл
желімтік - 25% -дан төмен болады. Желімтік сапасы II - III топқа қатады.,
ІООг ұннан көлемі 400см нан жасалады.
Қазіргі кезде күздік бидайдың сапасы жоғары және кең таралған
түрлеріне : Мироновская 808, Безостая 1, Одесская 51, Донская осистая.
Жаздық бидайдың кеңінен .таралған түрлері: Альбидум 43, Саратовская
29, Саратовская 39, Безенчукская 98.
Егістік шаруашылығындағы дүние жүзінде бидайдың 2 түрі алып жатыр:
жұмсақ және қатты. [ 8]
Жұмсақ немесе кәдімгі бидайдың күздік және жаздық түрлері бар.
Масағы өте үгілмелі (яғни жұмсақ). Масағының беткі жағы бүйір жағынан басым
(ені қалыңдығынан үлкен). Масақ қабыршақтары енді болып келеді. Масақ
қабыршақтарының қырлары жіңішке, нашар дамыған.
Біздің елімізде қатты бидайдың жаздық түрі кеңінен таралған. Қатты
бидайдың масақтары ұзын, масақ қабыршақтары гүлін толық жауып тұрады, дақыл
толығымен гүл қабыршағымен көмкерілген, дегенмен оны бастыру сыйымдылығы
қиындық туғызады.Масағы тығыз, қылтанақты.
Қатты және жұмсақ бидайдың әртүрлілігі. Әр түр түрліше болып
бөлінеді. Түрлер негізінен морфологиялық тұрақты белгілеріне, яғни масағы
мен дәніне қарай бөлінеді. Мұндай жіктеулер дақылдың биологиялық
мінездемесін көрсете алмайды және оны экологиялық, географиялық жағдаймен
байланыстырмайды. Алайда, бұл практикалық мақсатта, яғни дәннің
морфологиялық систематикасын жасау үшін бағалы.
Күздік бидай мәдениеттендірілген дақылдардың бағалы және жоғарғы
өнім беретін түрлердің бірі болып табылады. Дақыл желімтік ақуыздарына
өте бай, сондықтан оны сауда айналымында кеңінен қолданады. Сонымен қатар,
нан, кондитер, жарма, макарон және тағы басқа өнеркәсіптерде қолданады.
Бидай кебегі кез келген жануарлар үшін жоғарғы концентрацияланған жем болып
табылады. Күздік бидай негізінен ауа - райы қолайлы аудандарға егіледі. [
8]
Биологиялық ерекшеліктері. Күздік бидай тұқымы 1-2° С температурада
жайлап өсе бастайды. Бидай тұқымының тез өсуіне және өскіндердің пайда
болуына жоғарғы температура қажет (12-15°). Температура 14-16° С жеткенде
және ылғалды топырақ қабатында өскіндер 7 - 9 күнде өсе бастайды. Қыс және
көктем айларында күздік бидай температураға өте сезімтал болып келеді.
Негізінен күздік бидай күзде және көктемде сабақтанады. Қарқынды
сабақтану үшін жеткілікті мөлшерде ылғал және температура, яғни 8-10°
қажет. Күздік бидайдың тамыры 1,5м тереңдікке дейін созылып өзіне ылғалды
жақсы сіңіре алады. Өнімділігі жоғары бидай алу үшін топырақ қабатының
ылғалдылығы 70 - 75% болуы тиіс. Транспирация коэффициенті 400 - 500 -ді
қүрайды.
Күздік бидай жақсы өсіп - өнуі үшін қолайлы топырақ қабатының болуын
және бейтарап (рН - 6 - 7,5) ортаның болуын талап етеді. Жоғарғы сапалы
және түрақты егін алу үшін ылғалды және арам шөптерден тазартылған қара -
қоңыр топырақ болуы керек. Вегетация кезеңі 240 - 320 күнге созылады.[6]
Н.И.Вавилов пен Наскидаливили бір түр аралық будандардың бірінші
ұрпақтарында белгілер аралық түрде тұқымқуалайды, бірақ кейбір жағдайларда
ата аналарының біреуінің қасиеттері басым болып келеді. T. Persicum мен T.
Turgidum және T. durum ды будандастырғанда масаұтарының белгілері бойынша
T. Turgidum ның белгілері доминатты түрде тұқым қуалаған. Сонымен қатар
сабақтарының және қабыршақтарының қара бояуында тұқымқуалайды.
L. eugledeue польша бидайын кубания бидайымен шағылыстырғанда Ғ3 ,
Ғ5 ата аналарының бір белгілері анықталмаған, бұл құбылысты ал сіңірін
алау деп атаған. Дәл осыған ұқсас жағдай Н.И. Вавилов пен О.Я.Янушкинаның
зерттеулерінде де табылған.
К.Лепин ұзын сабақтылық қатты бидай мен польшалық бидайларда доминатты
(Р) факторы мен бірнеше (4-9) модификатор арқылы жүзеге тұқымқуалайтындығы
анықталды. Модификатор гендер доминатты гендердә де, рецессивті гендерді де
үдетіп отырады. Н.И.Вавилов және О.Янушкина T. Persicum ның генетикалық
ерекшеліктерін бір жақты зерттеген. Оны басқа түрлер мен будандастырғанда
қабыршақтарының болуы мен түктенуі бір доминаттты генмен құымқуалай
беріледі. Н.И.Вавиловтың пікірі бойынша күрделі және полимерлі сината
тұқымқуалауы төмендегі белгілерде байқалады. Осьтерінің ұзындығы
сабақтарының қабыршақтарының формалары, T. Persicum түрінің негізгі
ерекшелігі сабақтың жіңішке ұзын тірегі. Бұл белгі Н.И. Вавиловтың зерттеуі
бойынша бірнеше генмен тұқымқуалайды. Е.Д.Еспреван зерттеуі бойынша
тетралойдты түрлерді шағылыстырғанда дәннің түсі масақтарынң түктенуі
сияқты белгілері бір доминатты генмен бақыланады деген, тетролоидты
деңгейге Q факторы персикумда анықталып, ал қалған түрлерде T. Durum
тәрізді генотип болады. T. Diccum, T. Turgidum, T .aetniapicum, T .turani
ның масақтарының осьтері үгілгіш қасиеттері полигенді жүйемен анықталады.
[ 8]
Н.Гончарова рецессивті Q гені барлық гексоплоидты бір дәнді
бидайларда кездеседі деген болатын. Тетроплоидты бидайларда түрлік белгіні
күлгін түстілік анықтайды. Қарапайым генетикалық бақыланып және ұрпақтан
ұрпаққа жеңіл берілетін белгілерге жаздық күздік масақтардың қабыршақтануы,
масақтың қара, қоңыр түсі, осьтің болмауы, қызыл дәнділікке жатады.
Көптеген авторлардың зерттеулерінде 28 хромосомдық бидайды 42
хромосомдылық пен шағылыстырғанда Ғ1 аралық жағдай байқалады және
соматикалық хромосомалар жиынтығы 2n=35 болады. Дедукциялық бөліну қалыпты
жүрмейді. Гаметалардың хромосомаларының құрамы 14- тен 21 бивалентке
дейін ауытқиды.
Г.Д.Корначенко әр түрлі хромосомды будандастыруларда тең хромосомды
будан аңғарғанда, ата аналық формалар гені жағынан әр түрлі болады.
Сондықтан әр түрлі хромосомды будандастырулар гендердің комбинациялары әр
түрлі болады.
Triticum – ның классификациясын алғаш рет морфологиялық белгілеріне
қарай К.Лений жасады. Олар колекция түрінде болып қарапайым жіктелу түріне
жатады. Ол бидайларды алты түрге бөлген.
ХІХ ғасырда T. Host жаздық пен күздік бидайларды бір түрге жатқызды.
Алғаш рет бидайдың систематикасын филогенетикалық негізде А. Шульц жасады.
Ол барлық бидайларды екі түрге біріктірді. [15]
Бидай қоңырбастар тұқымдастар және Triticum туысына жатады. Осы
заманғы жіктеу бойынша бұл туыстық 22 түрді біріктіреді. Ол 4 генетикалық
топқа бөлінеді.
1. Диплоидты бидайлар, олардың соматикалық клеткасында 14 хромосом (2n-14)
болады. Бұл топтың өкілдеріне мәдени бір дәнді, жабайы бір дәнді т.б.
жатады. Диплоидты түрлердің ішінде дәндегі белок мөлшері 35 -37 %
жететін, саңырауқұлақ ауруларына төзімді үлгілері де барү
2. Тетраплоидты түрлер, соматикалық клеткаларда 28 хромосом (2n -28) бар,
өкілдері ретінде қатты бидай, жабайы қос дәнді бидайды т.б. атауға болады.
Тетраплоидты бидайлардың ішінде қатты бидай барынша үлкен маңызға ие, ол
дүние жүзінде егіс көлемі бойынша екінші орын алады.
3. Гексоплоидты түрлер (2n=42) соматикалық клеткасында 42 хромосомы бар
көптеген бидай өкілдерін біріктіреді. Олардың ішінде ең көп тарағаны
жұмсақ бидай. Бұл бүкіл дүние жүзінде барынша көп тарағаны астық дақылы.
Ол жер шарының барлық континеттерін қамтиды полярлық шеңберден оңтүстік
Африка мен Америкаға дейін: теңіз деңгейінен төмен жерлерде, сонымен қатар
4000 м биіктікке дейінгі белдеулерде өсіріледі. Осының бәрі бұл дақылдың
үлкен бейімділігін көрсетеді. Тіршілікке бейімділігі бойынша да,
морфобиологиялық ерекшеліктері бойынша да (күздік, жаздық, жартылай кұздік
және жаздық) жұмсақ бидай айтарлықтай полиморфты болып келеді.
4. Октаплодты түрі (2n=56) қолдан жасалған, оған грибобой бидайы жатады.
Дәннің гүл қабықшаларынан ажыратылу дәрежесіне қарай барлық бидай
түрлері жалаңаш дәнді, немесе нағыз бидайлар және қабықты, немесе полба
бидайлары болып екі топқа бөлінеді. Жалаңаш дәнді бидайлардың масағы
сынбайды, қалыпты жағдайда бастырғанда дәндері қабыршалардан жеңіл
ажыратылады ( жұмасақ, қатты, карлик, персикум т.б. бидайлар) Қабықты
(полба) түрлерінің масағы омырылғыш және бастырғанда өте қиын үгітіледі
(спельта, мәдени бір дәнді, қос дәнді, зандури т.б. бидайлар).
Бидай түрлерінің ішінде барынша маңыздыларына жұмсақ және қатты бида
йлар жатады. [ 15]
Жұмсақ бидай (T. aestivum) жоғарыда көрсеткеніміздей, егіншілікте көп
тараған, масағы борпылдақ, қылтықты және қылтықсыз, қылтықты формаларында
қылтықтары жанжағына шашыраңқы орналасқан және масақ ұзындығынан қысқа.
Масақ қабықшасы ұзынша әжімді, оның қыры жіңішке, негізіне қарай жойылып
кетеді. Масақтың бет жағы бүйірінен жалпақ. Масақ асты сабанының бөлігі
қалыпты жағдайда кеуек. Дәндері жеңіл үгітіледі, ұсақ, орташа және ірі
болып келеді, ұнды, немесе жылтыр. Айдары айқын ажыратылады, қылдары ұзын.
Қатты бидай масағы тығыз, призма пішінді, бүйірі бет жағынан кең,
негізінен қылтықты. Қылтықтары ұзын, параллель орналасқан. Масақ
қабықшасының қыры негізінен дейін айқын ажыратылған. Масақ қиынырақ
үгітіледі. Дәндері сопақша, ірі жылтыр, кейде әлсіз ұнды. Айдары әлсіз
дамыған, қылдары қысқа.
Жұмсақ және қатты бидайлар кең тараған, сондықтан сыртқы орта мен
адамзат әсеріне көп ұшыраған. Осының нәтижесінде көптеген түршелерге
тармақталған. Бидайды түршелерге ажырату үшін тұрақты морфологиялық бес
белгісі масақтың қылтықтылығы, масақша түктілігі, масақтың, дәннің және
қылтықтың түстері алынған. [ 14]
Қазақстанның солтүстігінде барынша көп тараған түршелерге жұмсақ
бидайдан лютесценс, барбаросса және қатты бидайдан гордейформе, леукурум
жатады.
Бидайдың әрбір түршесі биологиялық және өндірістік ерекшеліктерімен
бір - бірінен ажыратылатын бірқатар түрлерін біріктіреді. Бір түршеде
жаздық та күздік те, ерте пісетін және кеш пісетін т.б. түрлері болуы
мүмкін.
Жұмсақ бидайдың түрлік жүйесі Н.И.Вавилов бойынша
Кесте -2
Түрлер тобы Түрлер Таралу аймағы мен шығу
тегінің орталығы
Диклоплоидты түр T.aegilopoides Bal. Оңтүстік Америка,
(2n =14) Туркия, Греция, Батыс
Грузия
Тетроплоидты түр T.dicoccoides Koern. Армения, Туркия, Ирак,
(2n=28) T.dicoccum (Schuble) Сирия, Тәжікстан,
Shrahk. Жерорта теңізі,
T.turgidum L. Германия, Грузия.
T.durum Desf.
T.persicum Vav.
T.olonicum L.
T.timopheevii Jhuk.
Гексаплоидты түр T.vulgare Vill Оңтүстік батыс Азия,
(2n=42) T.compactum Host. Ауганстан, Армения,
T.sphaerococcum Pere Германия
T.spelta L7
1.3 Түр аралық будан алудың тарихы
Түр аралық будандастыру егін шаруашылығымен бір мезгілде пайда болып,
онымен бірге дамып келеді. Н.И. Вавилов атап көрсеткендей, өсімдіктер
мәдениеті жалпы адамзат мәдениетімен қатар дамыды.
Мәдени өсімдіктердің жаңа сорттарын шығару әдісінің даму
тарихында төрт кезеңді бөліп көрсетуге болады: қарапайым, халықтық,
өнеркәсіптік және ғылыми селекция. [ 10-11]
Бұрынғы халықтардың қарапайым будандастыру. Ерте
замандарда адамдар өсімдіктерді егіп, өсіруді үйренгеннен кейін, оларды
сұрыптап, тұқымын көбейте бастаудың қажеттігі туды. Неолит дәуірінің өзінде
адам мәдени өсімдіктер мен үй жануарларын өсіруде сұрыптау тәсілін
пайдаланғаны белгілі. Мәселен, егіншілік мәдениеті пайда болған алғашқы
кезде ескі, қарапайым будандастыру түрлерін пайдаланған. Оның тарихы
мыңдаған жылдармен есептелінді.
Қолдан будандасыруды бірте – бірте жетілдіре отырып, осы заманғы
мәдени өсімдіктердің түрлері жасады. Ертедегі заманғы адамдардың тұрғындары
өсімдіктердің көпшілігін тас ғасыры дәуірінде өсірілген немесе шамамен
біздің дәуірімізден 10 мың жыл бұрын пайдаланылған делінген. Соңғы
көрсеткіштерде Мысырда жүргізілген қазба жұмыстары жер астында 18 мың жыл
сақталған арпа тұқымы сақталған.
Қазірге біздің заманымызға жеткен мәліметтерге сүйенсек,
ертедегі адамдарға будандастырудың кейбір тәсілдері белгілі болған.
Мәселен, мысырлықтар біздің дәуірімізге дейін будандастырудың бірнеше
қарапайым тәсілін білген. Колумел, Варрон, Катон, Теофраст шығармашылығында
біздің дәуірімізден 2 мың жыл бұрын селекция ісін қалай жүргізу тәсілдері
айтылған. [ 38-39]
Халықтық будандастыру. Егіншіліктің дамуы мен мәдениеттің
өркендеуіне байланысты қолдан будандастыру әдістері бірте – бірте жетілдіре
түсті. Сорттардың көпшілігі қолдан және жасанды будандастыру әдістерімен
шығарылғандықтан, ауа райының қолайсыз жағдайларына жақсы бейімделген.
Жергілікті сорттар өзінің маңыздылығы және бағалылығы жағынан
біздің еліміздегі селекциялық сорттармен теңесе алады. Олар буданастырудың
алтын қоры болып табылады. [ 39]
Өнеркәсіптік будандастыру. Түр аралық будандастырудың даму
кезеңдері қоғамдағы өндірістік күштердің дамуымен тікелей байланысты.
ХVІІІ ғасырдың аяғы мен ХІХ ғасырдың басында капитализмнің даму
кезеңінің басталуына байланысты будандастыру әдісі тәжірибе жүргізгенде
үлкен қарқынды орын алды. Еуропа мен Америкада өнеркәсіптік тұқым фирмалары
және ірі түр аралық будандастыру құрыла бастады.
Бұл кезеңде өнеркәсіптік будандастыру кеңінен даму жолына аяқ
басады. Өсімдіктердің дән байлау кезіндегі жыныс және жыныстық процесін
анықтау, өсімдіктерді қолдан ұрықтандыру және жаппай будан процесін зерттеу
тәжірибе үшін аса маңызды болды.
Ғылыми будандастыру. Будандастыру ғылым ретінде дамуына ХVІІІ –
ХІХ ғаср аралығындағы ғалымдар: Кельрейтер, Нейт, Бербанк, Мендель, Римпау
және бәрінен бұрын Дарвин еңбектерінің маңызы зор болды. Ч. Дарвиннің ілімі
ғылыми буданның дамуында шешуші роль атқарды, ол ұсынған органикалық
дүниенің эволюциясы туралы ілімі будандасутыру ғылыми базасы және оның
алғашқы негізі болып қаланды. Будандастыру туралы ғылыми эволюциялық
ілімге негізделген. Н. И. Вавилов еңбектерінде көрсетілгендей, будандасу
дегеніміз - өсімдіктердің қалыптастыруға адамның араласуы болып табылады. [
41]
И. В. Мичурин будандастырудың арасында бірінші болып, қажетті
белгілері мен қасиеттері бар сорттарды адамның саналы түрде жасай
алатындығын көрсетті. Бұл жайды теориялық жағынан негіздей отырып, ол жеміс
– жидек өсімдіктерінің көптеген сорттарын шығарып, мұны тәжірибе жүзінде
дәлелдеді.
Дегенмен, будандастыру ғылыми пән ретінде ХХ ғасырдың басында ғана
қалыптаса бастады. Будандастыру тәжірибеде мекемелерін құру және
ұйымдастыру жұмыстарына орасан зор көңіл бөлінді.
Ерте кезден, оның ішінде ғылыми будандастыру кезеңінен бастап,
адамзат: қысқа, суыққа, қуаншылыққа, аурулар мен зиянкестерге төзімді,
шаруашылыққа құнды белгілері бар жаңа сорттарды шығаруға және өндіріске
енгізуге өте көп көңіл бөлген.
Қазіргі уақытта дүние – жүзіндегі егістік алқабының 100%-ға
жуығына будандастырудың арқасында алынған сорттар себілді. Ауыл
шаруашылығы министрлігінің мәліметтері бойынша, 2011 жыл Қазақстан
Республикасында күздік бидай мен арпаның 80%, жаздық бидайдың 64%,
картоптың 48% сорттары аудандастырылған. [ 40]
Қазақстанда будандасыру жұмыстарын зерттеу: дәнді, дәнді
бұршақты, мал азықтық, майлы, жармалық және техникалық дақылдар бойынша екі
будандық орталықтарда: Солтүстік Қазақстанда – А. И. Бараев атындағы астық
шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтында, шығыста – В. Р. Вильямс
атындағы егіншілік ғылыми – зерттеу институтында, сондай – ақ, картоп және
көкөніс шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтында, жеміс – жидек және жүзім
дақылдары бойынша – қазақ жеміс және жүзім шаруашылығы институтында, мал
азықтық дақылдары бойынша – қазақ мал азықтық және жайылым шаруашылығы
ғылыми – зерттеу институтында және қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми –
зерттеу институтында жүргізілді.
Оңтүстік және оңтүстік-шығыс Қазақстандағы селекциялық жұмыстар
жүргізу, күздік және жаздық бидайдың, арпа мен қонақ жүгері дақылдарының
жаңа сорттарын шығару Красноводопад мемлекеттік селекция станциясында және
Алматы селекция станциясында 20–шы жылдары басталған.
Алғашқы кезеңде жаңа сорттарды шығарудағы негізгі әдістің бірі –
жергілікті популяциядан жаппай сұрыптау әдісі болды. Осындай жолмен
бидайдың, арпаның , қонақ жүгерінің және күріштің: грекум 433, альбидум
22808, красная звезда, каскеленская, пркоциус 143, красноводопадская 246,
казахи – шалы, дунган-шалы, және басқа да сорт популяцияларды шығарылды.
Қазақстанда ауылшаруашылық дақылдарының сорттары мен будандарын
шығаруда екінші кезеңде жергілікті популяция мен әлемдік коллекция
үлгілерінің ұрықтық плазмаларын кең пайдалана отырып будандастыру әдісі
қолданылды. Осының нәтижесінде: Алматы, Гибрид 57, Казахстанская 126,
Алматы 236 және басқа да синтетикалық сорттар мен будандар алынды.
Бидайдың жаңа сорттарының өнімділігі гектарынан 20-30центнерге дейін
барады.
1960-1980 жылдары: Алматы 31, Богарная 56, Алматы
полукарликовая, Красноводопадская 25, Казахстанская 4, Эритроспермум 4,
Шолпан, Бәйшешек, Береке 54 және басқа да интенсивті сорттар мен будандар
шығарылды. [ 40 -41]
Бұл сорттар жоғары өнімді және өсімдіктің қауіпті аурулар мен
зиянкестеріне, қоршаған ортаның қолайсыз жағдайларына төзімді болып келеді.
Қазақстанда академик Ф. Г. Кириченконың жетекшілігімен күзгі
жұмсақ бидайдың қысқа сабақты жаңа сот моделі жасалынды. Сол жұмыстың
нәтижесінде соңғы 30 жылда күздік бидайдың 70-тан астам сорттары шығарылды.
Осы сорттарды шығаруда көрнекті будандар Р. А. Оразалиев, Н. Л. Удольская,
С.И. Нұрбеков, И.А.Нұрпеисов, Б.С. Қалибаев, О.Г.Шегебаевтардың еңбектері
зор. Соңғы 20 жылда жазғы бидайдың 30-дан астам сорт шығарылып, мемлекеттік
сорт сынауға берілді. Қазақстанда селекция және генетикалық зерттеулердің
нәтижесінде соңғы 10 жылда арпа дақылының сорттары шығарылып,
аудандастырылды.
Қазіргі кезде елімізде мал азығы үшін өсімдіктердің 20-ден астам
түрлері өндіріледі. Қазақ мал азықтық және жайылым ғылыми-зерттеу институты
соңғы 21 жылда мал азықтық өсімдіктерінің 39 сортын шығарды. Олардың
кейбіреулері тек Қазақстанда ғана емес, Ресей, Украина, Өзбекстан,
Қырғызстан, Монғолия, Болгария және т.б елдерде өсіріледі. Көп жылдық
сорттарын шығаруда Г.Т. Мейірман, В.С. Петчунова, Е.Ш. Шаханов және т.б
еңбегі зор. [16 – 17].
Азықтық дақылдары: Изеннің – Алматы Песчаный 1 , Бақтөлеп;
күйреуіктің – Сэн, теріскеннің – Қызылқұм; қара сексеуілдің – Жансая сияқты
сорттары шығарылды. Қазақ көкөніс шаруашылығы ғылыми – зерттеу институтының
институтының селекционерері Е.И. Ившин мен В.Ф. Красавин картоп сортының
негізгі моделінің параметрін жасап, ыстыққа, қуаншылыққа, жапырақтарының
ауруға төзімді : Азанда, Ақжар, Ақкөл, Ақсор, Тамыр, Теңіз, т.б сорттарын
шығарды.
Қазақстанда көкөніс дақылдарының сорттарын шығару және сол
сорттарды шығаратын мамандар дайындауда үлкен нәтижелі жұмыс жүргізіліп,
ғылымға еңбегі сіңген қайраткер П.М. Эренбург. Оның жетекшілігімен жиналған
көкөніс және бақша дақылдарының өте бай материалдарын пайдалана отырып,
селекционерлер тек соңғы 10 жылда ғана 20-дан астам көкөніс және бақша
дақылдарының сорттарын шығарды.
Түр аралық будандастыру және тұқым шаруашылығы жұмыстарын түбірімен
жақсарту үшін селекциялық орталықтар құрылып, экономикалық өзара байланыс
елдерінде ұзақ мерзімді, ғылыми-техникалық қызмет бағдарламасы жасалған.
Осы заманғы будандастырудың басты сипаты – ірі ғылыми-зерттеу
мекемелерін біріңғай будандастыру бағдарлама бойынша бірлесе жұмыс жүргізу
үшін мамандандыру және ұжымдарды топтастыру болып табылады.. Мәселен,
Мексика жүгері және бидай сорттарын жақсарту жөніндегі халықаралық орталық,
ал Филлипинде күріш жөніндегі халықаралық селекциялық орталық жұмыс
істейді.
Барлық ғылымдағыдай, будандастыруда осы қол жеткен
жетістіктерімен тоқтап қалмай, әр уақытта ізденісте болып, міндетті түрде
жаңа әдістерді игеру керек. Осы жаңа әдістердің бірі – биотехнология.
Біздің еліміздегі биотехнология саласын белсенді ұйымдастырушы
ғалымдар – М.Ә. Айтқожин мен І.Р. Рақымбаев. Осы белгілі ғалымдар
мектебінен өткен мамандар Қазақстанның жоғар оқу орындарында және ғылыми
мекемелерде қызмет істейді. [17 – 18].
Түр аралық будандастыру өсімдіктердің сорттарын, микроорганизмдердің
штампыларын шығарудың, жаңартудың әдістерін және биологиялық негізін
зерттейтін ғылым. Түр аралық будандастыру ғылыми негізі болып есептелінеді.
Тұқым қуалаушылық пен өзгергіштіктің негізгі заңдылықтары барлық организмге
тән қасиет. Өсімдіктердің жаңа тұқымы мен сорттарын шығаруда осы
заңдылықтарды білудің маңызы зор. Себебі, ол тұқым қуалайтын өзгергіштікке
негізделген. H. И.Вавилов будандастыру теориялық негізін қалады.
Өсімдіктердің және микроорганизмдердің тұқымдық, сорттық, түрлік және
туыстық ерекшеліктерін зерттеуді көрсетті. Тұқым қуалайтын өзгергіштік
белгілер мен қасиеттердің дамуына сыртқы орта факторларының әсер
ететіндігін анықтады.Организмдердің пайдалы белгілері мен қасиеттерінің
тұрақтандырылуына жағдай жасайтын қолдан сұрыптау жүйесін жасады.
Будандастырудың басты мақсаты мен міндеті — адам баласына қажетті мол
өнім беретін, суыққа, ауруға төзімді өсімдік сорттарын, мал тұқымдарын және
микроорганизмдердің штампыларын қысқа мерзімде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz