Мех өңдеу технологиясы оқу құралы
Алғы сөз ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7. Терінің және оның жүн түгінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.1. Тері тканінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2. Жүн түгінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.3. Жүннің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8. Мех өндірісінң шикізаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.1. Шикізаттарды сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.2. Жүн түгінің өзгермелілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.3. Мехка арналған аң және үй жануарларының терісін бастапқы өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.4. Шикізат ақаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.5. Шикізатты сұрыпта, сапасын анықтау және сақтау ... ... ... ... ... .
8.6. Шикізаттың кейбір түрлерінің сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... .
9. Аң терісі, мехтық шикізат, тондық қой терілерін өңдеудің негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9.1. Жалпы талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.2. Процестердің негізгі параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.3. Өңдеудің типтік схемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10. Дайындық процестері мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.1. Жібіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.2. Сығу мен қыртысын жазу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.3. Майдан арылту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10.4. Механикалық операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11. Негізгі өңдеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11.1. Пикелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.2. Ашытқымен өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.3. Босаңсыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11.4. Илеу туралы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.5. Илеуді іс жүзінде жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.6. Майлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12. Ылғалды азайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13. Әрлеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.1. Мехты бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.2. Бояулар классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.3. Тотықтанатын бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.4. Қара анилинмен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.5. Кубтық бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.6. Азобояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.7. Активті бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.8. Протравты бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13.9. Дисперсиялық бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.10. Механикалық жұмсарту (откатка) ... ... ... ... ... ... ... ...
13.11. Тері тканін әрлеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.12. Жүн жабының әрлеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... .
14. Мехтық шикізаттарды өңдеу технологияларының қысқаша сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.1. Мехтық қой шикізатын өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.2. Тондық қой шикізатын өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.3. Қаракөл елтірілерін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14.4. Қоян терілерін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.5. Қозы мен лақ түрлерін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.6. Саз құндызының терісін бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15. Қоршаған ортаны қорғау және өндірісте пайдаланылатын ауа мен шайынды суларды тазарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16. Мех және тон өндірісінің қосыша өнімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16.1. Жүн түскіш қой терісін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16.2. Мех және тон өндірісінің қалдықтарын пайдалану...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7. Терінің және оның жүн түгінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
7.1. Тері тканінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.2. Жүн түгінің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
7.3. Жүннің құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8. Мех өндірісінң шикізаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
8.1. Шикізаттарды сұрыптау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.2. Жүн түгінің өзгермелілігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.3. Мехка арналған аң және үй жануарларының терісін бастапқы өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8.4. Шикізат ақаулары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
8.5. Шикізатты сұрыпта, сапасын анықтау және сақтау ... ... ... ... ... .
8.6. Шикізаттың кейбір түрлерінің сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... .
9. Аң терісі, мехтық шикізат, тондық қой терілерін өңдеудің негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
9.1. Жалпы талаптары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.2. Процестердің негізгі параметрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
9.3. Өңдеудің типтік схемалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10. Дайындық процестері мен операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.1. Жібіту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.2. Сығу мен қыртысын жазу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10.3. Майдан арылту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
10.4. Механикалық операциялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11. Негізгі өңдеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11.1. Пикелдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.2. Ашытқымен өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.3. Босаңсыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11.4. Илеу туралы түсініктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.5. Илеуді іс жүзінде жүргізу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11.6. Майлау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12. Ылғалды азайту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13. Әрлеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.1. Мехты бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.2. Бояулар классификациясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.3. Тотықтанатын бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.4. Қара анилинмен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.5. Кубтық бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
13.6. Азобояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.7. Активті бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.8. Протравты бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
13.9. Дисперсиялық бояғыштармен бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.10. Механикалық жұмсарту (откатка) ... ... ... ... ... ... ... ...
13.11. Тері тканін әрлеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... ... ..
13.12. Жүн жабының әрлеу операциялары ... ... ... ... ... ... ... .
14. Мехтық шикізаттарды өңдеу технологияларының қысқаша сипаттамалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.1. Мехтық қой шикізатын өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.2. Тондық қой шикізатын өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.3. Қаракөл елтірілерін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
14.4. Қоян терілерін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
14.5. Қозы мен лақ түрлерін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
14.6. Саз құндызының терісін бояу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15. Қоршаған ортаны қорғау және өндірісте пайдаланылатын ауа мен шайынды суларды тазарту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
16. Мех және тон өндірісінің қосыша өнімдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16.1. Жүн түскіш қой терісін өңдеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
16.2. Мех және тон өндірісінің қалдықтарын пайдалану...
Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Терінің атқаратын қызметі жануарлар организмін сыртқы ортадан, механикалық химиялық және бактериялық әсерлерден қорғайды, жылу алмасуды реттейді сезіну органдары болып, сонымен қатар жануардың тіршілігіндегі өңделген заттарды денеден бөліп шығару қызметін атқарады.
Тері қасиеттері, организмнің сыртқы орта әсеріне сәйкестенудің және оның тері құрылымының ерекшеліктерінің әсерінің жоғарғы үлгісі ретінде қызмет ете алады. Жануарлардың өмір сүру жағдайына, климаттық факторларға, жыл мезгілдеріне байланысты теріде, өнімнің тауарлық құндылығына және өңдеу тәсілдеріне әсер ететін айтарлықтай өзгерістер болып тұрады.
Жануарлар тері құрылымы, өзінің жоғарғы сапасына және қысқы жағдайына байланысты, сонан соң мезгілдік өзгеріс ерекшеліктері тұрғысынан, қарастырылады.
Мехтық терілері тері ткані және жүн жабынына бөлінеді.
Жануарлар терісінің ткані жүн астында жұқа беткі қабатқа – қыртысқа және негізін құрайтын өзеңге бөлінеді.қыртыс жекеленген клеткалардан ал өзең күрделі шиленіскен талшықтардан тұрады.
Өзеңнің жануарлар денесіне беттесетін төменгі жағында өзең талшығы арқылы жұқа бұлшықтық ткандер мен майлы қабаттар орналасқан.
Теріде май және тері бездері,қан тамырлары, май клеткалары, нерв талшықтары болады.
Тері қасиеттері, организмнің сыртқы орта әсеріне сәйкестенудің және оның тері құрылымының ерекшеліктерінің әсерінің жоғарғы үлгісі ретінде қызмет ете алады. Жануарлардың өмір сүру жағдайына, климаттық факторларға, жыл мезгілдеріне байланысты теріде, өнімнің тауарлық құндылығына және өңдеу тәсілдеріне әсер ететін айтарлықтай өзгерістер болып тұрады.
Жануарлар тері құрылымы, өзінің жоғарғы сапасына және қысқы жағдайына байланысты, сонан соң мезгілдік өзгеріс ерекшеліктері тұрғысынан, қарастырылады.
Мехтық терілері тері ткані және жүн жабынына бөлінеді.
Жануарлар терісінің ткані жүн астында жұқа беткі қабатқа – қыртысқа және негізін құрайтын өзеңге бөлінеді.қыртыс жекеленген клеткалардан ал өзең күрделі шиленіскен талшықтардан тұрады.
Өзеңнің жануарлар денесіне беттесетін төменгі жағында өзең талшығы арқылы жұқа бұлшықтық ткандер мен майлы қабаттар орналасқан.
Теріде май және тері бездері,қан тамырлары, май клеткалары, нерв талшықтары болады.
16. Костылев. А.Ф Каспарьяниц С.А., Шкутов Ю.Г. товароведение и технология первичной обработки кожевенного сырья.- М.: Легпромбытиздат,1988,400с
17. Аронина Ю.Н, ТЕхнология выделки и крашения меха.-М.:Легпромбытиздат,1986,144с
18. Чацкий П.И Технология крашения меха ишубной овчины.- М.: Легкая индустрия,1980,234с
19. Естебесов А. Технология выделки меховых овчин.-Бишкек:,1993,42с
20. Справочник по меховой и овчинно шубной промышленности.Т.1.- М.:Легкая индустрия,1970,400с
21. Скорняжное дело.- М: Воскресенье,1993,338с
22. Симонов Е.А и др Обработка меховой и шубной овчины.- М.: Легкая и пищевая промышленность,1983,173с
23. Сташевский А.Н Основы выделки и крашения меха.Т.1-М.:,1935,245
24. Мәдиев Ө.Қ., Айтөленова Қ.Т Былғары және мех химиясы мен технологиясы.-Алматы: Білім баспасы 1995,320 бет
25. Бейсеуов К. Досхожаев Д.Т Дилдабек Д.С тері мен мех шикізатының және оның өнімдерінің қасиеттерін сараптау.-Алматы: тауар,1997,136 бет
26. Бейсеуов К Бейсеуов К. Досхожаев Д.Т. Дилдабек Д.С Былғары мен мех өндірісінің процестерін бақылау және қолданатын заттардың құрамын сараптау. – Алматы:Тауар,1997,128 бет.
27. Мәдиев Ө.Қ,. Айтөленова Қ.Т. Былғары және мех технологиясы. Орысша – қазақша сөздік. – Алматы: Білім,1990,104 бет
28. Стефанович И.П. технология меха.- М.:Легкая индустрия,1967,295с
29. Страхов И.П и др Химия и технология кожи и меха.-М.:Легпромбытздат,1985,485с
30.Григорьева Г.С., Васильева М.А. Влияние жировых веществ волоса на его свойства.-Научно-исследовательские труды ВНИИМП.1972,сб 19, С.53-57
31. Михойлов А.Н Коллаген кожного покрова и основы его переработки.-М.: Легкая индустрия,1971,525с
32. Чацкий П.И Технология крашения меха ишубной овчины.- М.: Легкая индустрия,1974,43с
33. ДуленовВ.С и др. Способы сушки пористых материалов. Автсвид N 488048-БИ. 1975 N38
34. Пурим Я.А Технология выделки пушно-мехового и овчинно –шубного сырья.-М.: Легкая индусртия,1974,223с
35. Каспарьянц С.А, Хлудеев К.Д Кожевенного сырья.-М.: Легкая и пищевая промышленность,1983,200с
36. Микаэлян .И.И Влияние биологических и технологических факторов на свойства кожевенного сырья и качества коди.-М.: Легкая индустрия,1978,165с
37. Шкутов Ю.Г, Костылев А.Ф Гистология и микробиология кожевенного сырья.- М.: Легкая индустрия,1980,152с
38. Соколов В.Е Кожный покров млекопитающих.-М.: 1973,78с
17. Аронина Ю.Н, ТЕхнология выделки и крашения меха.-М.:Легпромбытиздат,1986,144с
18. Чацкий П.И Технология крашения меха ишубной овчины.- М.: Легкая индустрия,1980,234с
19. Естебесов А. Технология выделки меховых овчин.-Бишкек:,1993,42с
20. Справочник по меховой и овчинно шубной промышленности.Т.1.- М.:Легкая индустрия,1970,400с
21. Скорняжное дело.- М: Воскресенье,1993,338с
22. Симонов Е.А и др Обработка меховой и шубной овчины.- М.: Легкая и пищевая промышленность,1983,173с
23. Сташевский А.Н Основы выделки и крашения меха.Т.1-М.:,1935,245
24. Мәдиев Ө.Қ., Айтөленова Қ.Т Былғары және мех химиясы мен технологиясы.-Алматы: Білім баспасы 1995,320 бет
25. Бейсеуов К. Досхожаев Д.Т Дилдабек Д.С тері мен мех шикізатының және оның өнімдерінің қасиеттерін сараптау.-Алматы: тауар,1997,136 бет
26. Бейсеуов К Бейсеуов К. Досхожаев Д.Т. Дилдабек Д.С Былғары мен мех өндірісінің процестерін бақылау және қолданатын заттардың құрамын сараптау. – Алматы:Тауар,1997,128 бет.
27. Мәдиев Ө.Қ,. Айтөленова Қ.Т. Былғары және мех технологиясы. Орысша – қазақша сөздік. – Алматы: Білім,1990,104 бет
28. Стефанович И.П. технология меха.- М.:Легкая индустрия,1967,295с
29. Страхов И.П и др Химия и технология кожи и меха.-М.:Легпромбытздат,1985,485с
30.Григорьева Г.С., Васильева М.А. Влияние жировых веществ волоса на его свойства.-Научно-исследовательские труды ВНИИМП.1972,сб 19, С.53-57
31. Михойлов А.Н Коллаген кожного покрова и основы его переработки.-М.: Легкая индустрия,1971,525с
32. Чацкий П.И Технология крашения меха ишубной овчины.- М.: Легкая индустрия,1974,43с
33. ДуленовВ.С и др. Способы сушки пористых материалов. Автсвид N 488048-БИ. 1975 N38
34. Пурим Я.А Технология выделки пушно-мехового и овчинно –шубного сырья.-М.: Легкая индусртия,1974,223с
35. Каспарьянц С.А, Хлудеев К.Д Кожевенного сырья.-М.: Легкая и пищевая промышленность,1983,200с
36. Микаэлян .И.И Влияние биологических и технологических факторов на свойства кожевенного сырья и качества коди.-М.: Легкая индустрия,1978,165с
37. Шкутов Ю.Г, Костылев А.Ф Гистология и микробиология кожевенного сырья.- М.: Легкая индустрия,1980,152с
38. Соколов В.Е Кожный покров млекопитающих.-М.: 1973,78с
К. БЕЙСЕУОВ
Д.С.ДІЛДАБЕК
МЕХ ӨҢДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Оқу құралы
ТАУАР
1999 ж.
1.Терінің және оның жүн түгінің
құрылымы
Терінің атқаратын қызметі жануарлар организмін сыртқы ортадан, механикалық химиялық және бактериялық әсерлерден қорғайды, жылу алмасуды реттейді сезіну органдары болып, сонымен қатар жануардың тіршілігіндегі өңделген заттарды денеден бөліп шығару қызметін атқарады.
Тері қасиеттері, организмнің сыртқы орта әсеріне сәйкестенудің және оның тері құрылымының ерекшеліктерінің әсерінің жоғарғы үлгісі ретінде қызмет ете алады. Жануарлардың өмір сүру жағдайына, климаттық факторларға, жыл мезгілдеріне байланысты теріде, өнімнің тауарлық құндылығына және өңдеу тәсілдеріне әсер ететін айтарлықтай өзгерістер болып тұрады.
Жануарлар тері құрылымы, өзінің жоғарғы сапасына және қысқы жағдайына байланысты, сонан соң мезгілдік өзгеріс ерекшеліктері тұрғысынан, қарастырылады.
Мехтық терілері тері ткані және жүн жабынына бөлінеді.
0.1. Тері тканінің құрылымы
Жануарлар терісінің ткані жүн астында жұқа беткі қабатқа - қыртысқа және негізін құрайтын өзеңге бөлінеді.қыртыс жекеленген клеткалардан ал өзең күрделі шиленіскен талшықтардан тұрады.
Өзеңнің жануарлар денесіне беттесетін төменгі жағында өзең талшығы арқылы жұқа бұлшықтық ткандер мен майлы қабаттар орналасқан.
Теріде май және тері бездері,қан тамырлары, май клеткалары, нерв талшықтары болады.
1- Сурет
Тері құрылымы.
а- қыртыс; б - өзеңнің емізекше қабаты;
в - өзеңнің торлы қабаты; г - тері асты майлы қабаты;
1 - түк(стержень волоса); 2 - тері бездерінің шығу жолдары; 3 - май бездері; 4 - түк қалташасы; 5 - жүнді тікірейтетін бұлшықтар; 6 - тері бездері; 7 - коллаген талшықтар тобы.
Қыртыс
Қыртыс бір - біріне тығыз орналасқан клеткалардан тұрады. Ол бірнеше қабатқа бөлінеді. Өзеңге жанаса орналасқан қабат, мальпиги қабаты деп аталады. Ол тірі организмде созылыңқы цилиндр тәрізді клеткалардан тұрады.
2 - сурет
Қыртыс құрылымы.
а - өзең; б - негізгі қабат; в - торлы қабаит;
г - түйіршікті қабат; д - жылтырақ қабат;
е - мүйізді қабат.
Қан тамырларынан қорек алып бөліну жолымен көбеюге қабілетті мальпиги қабатының клеткаларының төменгі қатарын өсімтал немесе базальда қабат деп атайды.
Мальпиги қабатының үстінде тұтас мүйізденген клеткалар қабаттарынан тұратын мүйізді қабат орналасқан.
Мүйізді және мальпиги қабатының арасын түйіршікті деп аталатын қабат бөледі.Түйіршікті қабаттың клеткаларында,қыртыстың беткі қабаттарындағы мүйізді клеткалар түзейтін заттар - кератогиалин түйіршіктері болады.
Жаңа клеткалар пайда болуына қарай бұрынғы клеткалар қыртыстың жоғарғы қабатына жылжиды, бұл кезде тірі организм қасиеті сақталады, тек бөліну қасиетін жоғалтады. Ол клеткалар кішірейе бастайды. Сонымен мальпиги қабатына арықарай тері клеткаларының тіршілігі аяқталады. Олар бірте - бірте мүйізденіп кеуіп, жұқарып қыртысытң мүйізді қабатын түзейді. Клеткалардың орын ауыстырулары мүйізді қабат ішінде де болып жатады. Қыртыстың бетіне шықандар үгітіліп қайызғаққа айналады, осылай әрбір клетка мүйізденіп, керасинге айналады.
Өзең
Өзең - негізінен коллаген және аздау мөлшерде эластин, ретикулин белоктарының талшықтарының күрделі шиеленуісіне құралатын терінің негізгі қабаты. Өзең терінің бертік, илегіштік қасиеттерін, әр түрлі бағыта созылу қабілетін сипаттайды.
Тері өзеңі екі қабатан тұрады. Бірі, - қыртысқа жақын орналасқан емізекше қабаты. Емізекше қабатында негізентүк қалташалары орналасқан. Екінші - торлы қабат - біркелкі талшықтардан құралып, шел қабатымен шектеседі (1 - сурет )
Бұл екі қабаттың ара қатынасы түкті жабының дамуына және алмасуына байланысты. Жүнді дамып жетіліп қыста сойылған жануардың емізікше қабаты жұқа болады да жазғы өсіп келе жатқан жүн түйіршікті қабаттың клеткаларында өзеңді түгелдей тесіп өтетін болғандықтан торлы қабат жұқа болады.
Өзең жуандығы 20 - 100 мк коллаген талшықтар тобынан тұрады, олар жануарлар түрлеріне байланысты әртүрлі байланысқан. Негізінен коллаген талшықтар тобы теріге көлденең орналасады (3- сурет). Олардың шиеленісуі горизонтальді - толқынды немесе ілгекті түрде болады. Жаңадан сойылған немесе жібітілген терінің өзеңінің талшықтар ара қвашықтығы 0,1 -0,2 мк.
Сілті, қышқыл және ферменттер әсеірінен күрделі коллаген талшықтар тобы фибрилл деп аталатынжуандығы 2 - 10мк талшықтарға ыдырайды. Эластин талшықтары өзеңнің емізікше қабатына орналасқан, түк қалташаларының айналасында қалың торлар жасайды. Терідегі жүннің беріктігі осыған байланысты.
3 - сурет
Коллаген талшықтарының өрілу түрлері.
а- ромбтәріздес; б - ілгекті; в - көлденең- толқынды.
Теңіз жануарларының өзеңнің эластин талшықтары өте дамыған.
Ретикулин талшықтарын препараттармен арнайы өңдеулер жолымен анықтауға болады. Олар коллаген талшықтарын орай, негізінен емізікше қабатта орналасқан.
Ретикулин талшықтарының табиғаты мен негізгі міндеттері толық зерттеліп анықталмаған.
Өзеңнің емізекше қабаты - эластин, ретикулин талшықтары орналасқан, коллаген топтарынан тұрады.
Қыртысқа жақындаған сайын талшықты құрылым ыдыранқы болып келеді. Коллаген талшықтарының араларында фибробластер - клеткалы түзілімдер орналасқан.
Емізікше қабатта түк қалташалары орналасқан, оларды эластин талшықтары қоршап жатады.
Өзеңнің торлы қабаты біркелкі болып, негізінен тек коллаген талшықтарынан тұрады.
Торлы қабат шелмен шектесіп қабаттарында коллаген талшықтары ыдыранқы және бағытталмаған, сондықтан торлы қабатты зақымдандырмай шел қабатын бөліп алуға болады.
Өзеңнің түк қалташалары төңірегіндегі тер бездері орналасқан, солардың көмегімен организмнің тіршілігінде өңделген заттар бөлініп шығарылып отырады (4 сурет).
4 - сурет
Түк қалташасының, түк тамырының , май және тері бездерінің құрылым схемасы.
1 - қыртыс; 2 - түк талшығының сыртқы бөлігі;
3 - май бездері; 4 - түкті тікірейтетін бұлшық;
5 - түк қалташасы; 6 - түк емізікшесі;
7 - түк тамыры; 8 - тері безі; 9 - ішкі түбірлік қуыс;
10 - сыртқы түбірлік қуыс.
Тері бездері қой терілерінде және көптеген жабайы аң терілерінде жоқ есебінде. Май бездері түк қалташаларының қасына орналасқан, одан бөлініп шығатын заттар жүнді, қыртысты қабатты майлау қызметін атқароады. Тері мен май бездері дамуы жыл мезгілдеріне байланысты алма кезек ауысып тұрады. Тері тканунде үннің орналасу бұрышын реттейтін бұлшықты тканьдер орналасқан.олар тартылғанда жүн көтеріледі, бұл жағдайда суыққа төзімділік артады. Тері тканінде нерв талшықтары да болады ол негізінен емізікше қабатта дамыған, ал қан тамырлары қыртысты қабат пен түк қалталарында орналасқан.
Тері асты бұлшықты қабаттар
Тері жануарлар денесімен ыдыраңқы, бұлшықты жалғастырушы тканьдер мен майлы қабаттар арқылы бірігеді.Өңдеу процесінде оларды шелдеу арқылы ажыратады. Тек керілуге әлсіз терілерді, - сары тышқанды, көр - тышқанды өңдегенде бұлшықты қабат ажыратылмайды тек босаңсытылады.Қой ,сары тышқан, суыр, теңіз жануарларының өзеңдерінде майлы заттар көп мөлшерде болады. Майлы заттар негізінен өзеңнің астыңғы, бұлшықты қабаттармен шектесетін бөліктерінде болады.Олар жекелеген май клеткаларынан тұрады да,майсыздандырудың қиындатады. Май мөлшері жануардың қондылығына жәгне мезгілінебайланысты.
1.1. Жүн түгінің құрылымы
Жануарлардың жүн түгі сыртқы көрініс және құрылымы бойынша әркелкі. Бір терінің өзінде жүннің әртүрлі ұзындығын, жуандығын, реңін, иректігін кездестіруге болады. Негізінен екі түрге бөледі, ірі, ұзын қылтықты және қысқа, жұмсақ, биязы - түбіті.
Қылшықты жүн талшықтарының ірілері бағытаушы қызмет етеді. Серпімді жүн бағытаушы жүн талшықтары жүн тобының негізгі бағытын анықтайды, түбітті жүн талшықтары да сол бағытта орналасады. Түбітті жүн талшықтары топтардан тұрады, кей жағдайларда ұылшыұты бағытаушы талшықты негізі де болады. Топтардағы талшықтар саны жыл мезгілдеріне байланысты. Ақ тиында қыс айларында 12 болса, жаз айларында 4 - 9. Сол сияқты әртүрлі аңдардың өзгешеліктері бар.
5 - суретте қылшықты жүн талшығының түрлері келтірілген. Қылшықты талшық әдетте тік конус бір немесе цилиндр екі түрінде, кейде жоғарғы бөлігі жуандай үш немесе қалақша төрт бұралып немесе бүгіліп кездеседі. Түбітті жүн талшықтары реңінен біркелкі болатын болса, қылшықты талшықтар керісінше боялған мен боялмаған бөліктермен сипатталады. Қылшықты талшық көлденең қимасында дөңгелек эллипс немесе ноқат секілді. Түбітті талшықтар цилиндр формамен әдетте иректелген.
5 - сурет
Жүн талшығының түрлеріне байланысты бөлінуі.
а - конус тәріздес; б - цилиндр тәріздес;
в - оралмалы; г - қалақша тәріздес.
1.2. Жүннің құрылымы
Жүн талшығының ұзындығы бойынша екіге бөледі. Қылтық - теріден сыртқы бөлік, түбіт - қылтықтың түп қалташасында жалғасы. Ал жүн талшығын көлденең қимасында үш қабатқа бөлуге болады (6 - сурет). Сыртқы қабат немесе кутикула, қабыршықты қабат және орталық - жүрекше.
6 - сурет
Түк құрылымы.
1 - кутикула; 2 - қабыршықты қабат; 3 - жүрекше.
Кутикула қалыңдығы 0,5 мк жобасындағы жалпақ мүйізденген клеткалардан тұратын жұқа қабат. Бұл клеткалар - қабыршықтар қыртыстың қайызғақты қабатына ұқсас. Жүннің жылтырлығы, ұйпаланғыштығы, су сіңіргіштік қасиеттері кутикулға байланысты.
Кутикула 3 қабаттан тұрады. Сыртқы қабат (эпикутикула), ортаңғы қабат (экзокутикула), ішкі қабат (эндокутикула).
Қабыршықты қабат жүн талшығы жуандығының 20% тең. Орталық қабатты қоршай орналасқан (7 - сурет) негізінен белокты зат - кератиннен тұрады.Клеткалар ұзындығы 100 мк, көлденең 4 мк жобасында.
Жүн талшықтарының беріктік қасиеттері мен серпімділігі негізінен осы қабатқа байланысты. Кератинді әлсірететін өңдеулер (ағарту, бояу), клеткалардың ыдырауына соқтырады.
7 - сурет
Жүн талшығының қайызғақты қабатының түрлері.
а - дөңгелек; б - дөңгелек емес; в - көпір тәріздес.
Қабыршықты қабаттың әртүрлі құрылымды клеткаларында меланин деп аталатын бояғыш белоктардың түйірлері болады. Бояғыш түйіршіктер қара, қызыл және сары болып кездеседі.Сондықтан да аң терілері түрлі түсті болып кездеседі. Талшық жүрекшесі, арасында ауа тола қуыстары бар, мүйізді клеткалардан тұрады. Жүрекшенің дамуы жануарлар түрлеріне байланысты. Биязы, жібек жүнді қой жүндерінде жүрекше болмайды. Жүрекше дамығанталшықтардың беріктігі мен серпімділігі кемиді.
Түк қалташасында түк тамырлары орналасқан (8 - сулрет).
8 - сурет
Түк қалташасының құрылым схемасы.
1 - түк қалташасы; 2 - негізгі қабыршық;
3 - түк қуысы; 4 - қабыршықты қабат;
5 - түк жүрекшесі; 6 - түк емізікшесі.
Түк қалташасының негізгі берік байланысқан коллагенмен эластин талшықтары құрайды. Қалтаның төменгі жағы өзеңнің емізікшесі еміп тұрады. Емізікшеге қан тамырларының, нервтің соңы келеді.түк қалташасының ішкі жағы мальпиги қабатты клеткаларынан тұрады.
Қыртысты қабаттан айырмасы түк қалташасында мүйізді қабат болмайды. Түк тамырлары талшықтың белгілі дамуы кезеңінде қажетті қоректік нәр алу үшін емізікшемен байланысқан. Тамыр құрылым жағынан қыртыстың мальпиги қабатының клеткаларына ұқсас эпителиальды клеткалардан құралған. Емізікше төңірегінде орналасқан клеткалар өсе келе тез бөлініп түк талшығының 3 бөлігін құрайды: жүрекшк, қабыршықты қабат және кутикула. Жаңа клеткалар пайда болуына қарай жоғарғы ысырылып мүйізденіп, кератинге айналады.
Өндірісте былғары тканінің барлық клеткалары құрылымдарын, әсіресе түк тамырлары беріктігін, сақтау міндетті. Себебі түк тамырлары әлі жетілмеген эпителиалдан тұратын болғандықтан оған кері әсер ететін өңдеулер терінің бұзылуына әкеліп соғады.
2 МЕХ ӨНДІРІСІНІҢ ШИКІЗАТТАРЫ
2.1. шикізаттарды сұрыптау
Мех өндірісінде өңделетін тері шикізаты негізінен келесі топтарға бөлінеді: аса бағалы аң терілері, мехтық шикізат, теңіз жануарларының терілері.
Аңтерілері шикізат немесе аң терілері ақаулар кезінде кезінде немесе арнайы өсірілген шаруашылықтарда дайындалатын аса бағалы аң терілері.
Мехітк шикізат - мех өндіруге жарамды үй жануарларының өңделмеген шикізаты.
Теңіз жануарлар терісі - өңделмеген теңіз мысығы, теңіз ит балығы және де басқа терісі өңдеуге жарамды теңіз жануаларының терілері.
Аң терілері де, (пушина) мехтық шикізатқа қыстық және көктемдік бұрыш болып бөлінеді. Қыстық аң терілері - қыста ауланатын аң терілері. Бұларға тиын, қама, құндыз, аңкіс, қоян, сусар, күзен, түлкі, қара күзен,ондатра, көгілдір түлкі, бұлғын және тағы басқалар. Қыс айларында бұлардың түк жабындары жетілген, жоғары сапалы болады.көктемгі аң терілері қыста ұйқыға кететін немесе аулау қиынға түсетін, аң терілері сондықтан көктем, күз айларында ауланып дайындалатын аң терілерін айтады. Оларға суыр, сары шұнақ, көртышқан және т. б. Жатады.
Қыстық мехтық шикізатқа жүні жақсы өсіп жетілетін үй жануарларының терісі жатады: үй қояны, ит, мысық.
Көктемгі мехтық шикізат - негізінен үй жануарлар терілерінің жас төл терілері: лақ, қозы, қаракөл елтірісі, сеңсең бұғы, бұзау терілері, құлын, қой және теңіз мысығы терілері.
2.2. Жүн түгінің өзгермелілігі
Аңдар мен жануаралар терілерінің қасиеттерінің үлкен айырмашылықтары болады. Бұл жануарлардың тұқымдық табиғаттарына тән. Табиғи ерекшеліктерімен қатар, тұқымдық қасиеттеріне қоршаған ортаның тигізер әсері зор.
Қоршаған ортаның өзгеруі жануарлардың сыртқы қабатының организмді жағымсыз әсерлерден қорғауға қалыптастыратындай мүмкіндіктер болады. Бұның дәлелі ретінде жабай аң түрлерінің жүнінің солтүстік қысы суық аудандарда жылы жаққа қарағанда өсіп, қалың болуын келтіруге болады.
Бір аң терілерінңі өзінде қысқы жүн жабынның биік, қалың және жұмсақ болатыны байқалады. Жыл мезгілінің ауысына байланысты, климат жағдайы (ауа райы )өзгереді, соның әсерінен жүн түгінің бояуы, биіктігі, қалыңдығы және жұмсақтығыда өзгеріп тұрады. Реңінің өзгеруіне ақ түлкі, ақ тышқан, ақ қоян мысал бола алады. Олар жаздық жүннің қоңырқай реңін қысқа қарай ақ түске ауыстырады.
Қысқы ұйқыдан оянғанда аңдардың жүндері, құрғақ, бәсең, шелі - құрғақ, себебі қысқы ұйқы кезінде май бездері май бөлінуін тоқтады. Бұл аңдарда түлеу тек бір рет, жазда ғана болады. Ол кезде жүн түсіп орына күзде өсіп жетілетін жылтыраған, жұмсақ серпімді жаңасы өсіп шығады, шиелі - майланады.
Жануарлардың күтіміне байланысты жүн түгінің өзгеруі әртүрлі болады. ашық ауаду болатын қоян, мысық, ит жүндері жабық бөлмеде болатын аң жүндеріне қарағанда тез алмасады. Селекциялық (тұқым тазарту) нәтижесінде елеулі өзгерістер болады. Биязды жүнді қойда түлеу екі рет, қылшықты жүндіде көктемде ғана болса, жабайы қойлар жылына екі рет көктемде және күзде түлейді.Аң өсіретін шаруашылықтардағы бағалы аң терілерінің жүн түгін тор ішінде ұстап, жақсы күтіммен дұрыс тамақтандыру нәтижесінде таза тұқымды жүн түгінің реңін, биіктігін және қалыңдығын жақсартуға болады. бұны көптеген шаруашылықтар тәжірбиелері дәлелдеп көрсетті. Түлкі, күзен өсірілетін бөлмелерді жаз айларында қараңғылап қою нәтижесінде күзгі тиүлеуді тездетіп қысқы жүнннің дамуын үш аптаға қысқартуға, соның нәтижесінде шығынды азайтуға болады екен. Бұл аңдардың жүн түгінің аққа ауысуы қыста қарлы кезеңде қорғану қызметін атқарады.
Қысқы ұйқыға кетпейтін аңдарда жүн түгінің алмасуы жылына екі рет - көктемде және күзде болады, бұл түлеу деп аталады.
Көктемгі түлеу. Қыстың соңына қарай май бездерінің тіршілігінің тоқтауына байланысты, жүн түгі өңін жоғалтып, түбіт әлсірейді. Көктемнің кірісіне жүннің терімен байланысы әлсіреп, түсе бастайды, қысқы жүн жабыны сирейді. Теріде жүнсіз тақыр дақтар (бөліктер) пайда болады. тері қалыңдап қоңырқай тартады. Бірте - бірте жүннің қылшығы тазарып жаздық түк жабыны пайда болады. Әдетте, жүн түгінің алмасуы жануарлардың басынан құйрығына қарап жүреді.
Көктемгі түлеуде қыстық қалың өсік жабыны жаздың қысқа сирек жабынына алмасады. Күзгі түлеу кезінде астынғы қабатынан шыға береді де жаздық жүн жабыны толық түсіп бірте - бірте алмасады. Әдетте, күзгі түлеуде алмасу керісінше, құйрығынан басына қарай жүреді. Терінің қасиетері жануарлардың тұқымына, жасына және жынысына байланысты болады. Көбінесе аңдардың, үй жануарлардың еркектері ірілеу болып келеді.бұл терінің ауданына әсер етеді. Тек су құндызының ұрғашылары ірі болады.Еркек жануарлардың терілерінің жүндері, әдетте биік және ірі болып келеді,шелдері қалың. Кейбір жануарлардың (мысалы ит балықтың) еркектерінің реңдеріндерінде де өзгешелік болады. Теңіз мысығының еркектерінің жүнінің өсік жалы болады, ал ұрғашыларында ол болмайды.
Аңдар мен ауылшаруашылық жануарларының өсуіне байланысты тері құрылымында және жүн жабыны да өзгеріп отырады. Кейбір теңіз жануарларының балалары жүн сіз, ал кейбіреулерінің балалары жетілген жүнімен туады.
Сүтқоректілердің балаларының алғашқы жүн түп биязы түбіт секілді. Ол түк емген кезде ғана сақталады, ал одан соң қалыңырақ жабынмен алмасады.
Жабайы аңдардың алғашқы жүн түгі түсіп, орнына жаңасы шыққан соң да өмір бойы алмасып отырады.Жануарлар терілері денесі әбден толысқанға дейін өсе береді. Жүн түгі де қалыңдап реңі ашыла береді. Көптеген аңдардың жас балаларының алғашқы жүн жабынының құндылығы төмен болады. Ондай терілерді дайындауға тыйым салынады. Бірақ та жаңадан туған ит балық баласының жабыны өте бағалы шикізат болып есептеледі. Көптеген ауыл шаруашылық жануарларының (қой, ешкі, бұғы, сиыр және жылқы) мехтық теріні тек жас төлдер ғана береді. Мысалы жаңа туған қаракөл қозысының елтірісі өте бағалы,ал бірінеше күн өткен соң қасиетін жоғалтып, құндылығы төмендейді. Үй жануарларының (қоян, мысық, ит) керісінше, жас төлдерінің ересектеріне қарағанда сапасы төмен болады.
Ересек ауыл шаруашылық жануарларының терілері биязы жүнді қойды есептемегенде былғары өндірісінде қолданылады.
Ауыл шаруашылық жануарлары сияқты үй жануарларында терілерінің құрылымнан да, жүн жабының сапасынан да өзгешелентін бірнеше тұқымдарға бөлінеді. Әсіресе қой тұқымдарының өзгешеліктері ерекше. Мысалы, биязы жібек жүнді қой терісінің теңіз мысығына, қоянға кәмшатқа ұқсас өнімдерге дейін алуға болады. ірі жүнді қой терілері тек тондық өнімдерге ғана жарайды. Қояндарға сол сияқты кейбіреулерінің жүнінің ұзындығы 15 - 20 см, ал кейбіреуінікі 3 см жетпейді.
Кейбір жануарлардың жынысының, жасының және өсу табиғатының бірдей болуына қарамастан, жүн жабынының, реңінің, ауданының елеулі айырмалары болады. Мысалы ретінде түлкі терісін келтіруге болады.
2.3. Мехқа арналған аң және үй жануарларының терілерінің бастапқы өңдеу
Терісі мех өнеркәсібіне пайдаланатын жануарларды сою терісінің тәсілінің терінің ауданына, тері ткані мен жүн түгінің беріктігіне тигізетін әсері мол. Союға қойылатын негізгі талап толық қансыздандыру, себебі тері құрамында қалған қан бактерияларының дамуына қолайлы ортта болып табылады. Жабайы аң терілерінің дайындауға кең тараған тәсіл - атып алу, одан басқа қақпан, тұзақ және с.с. тәсілдер қолданылады. Үй жануарларын бауыздау және маңдайынан немесе шүйдесінен соғып құлату арқылы жансыздандыру. Бауыздаған малдың терісін көпке созбай жаны шыққан бойда тез арада сыпырып алу керек. Терінің алғашқы өңдеу процестері теріні сыпыру, майсыздандыру және консервілеу.
Теріні сыпыру
Терінің жүн түгінің сапасына, илеу тәсіліне және оның пайдалануына байланысты сыпыру бірнеше тәсілмен жүргізіледі: жалпағынан (ақ жолакқ бойымен тілу, яғни төстің қарынның және шеткі мүшелерінің ортасын ала), екі бүйірден тілу, бас жағынан тұтастай төмен сыпыру (9 - сурет) және арт жағынан тұтастай басына қарай сыпыру.
9 - сурет
Жалпағынан сыпырылған терінің тілу сызықтары мен тері көрінісі.
Жалпағынан тілудже негізінен үй жануарларының терісін,қояннан басқа үлкен терілер (аю, жолбарыс) майы көп болатын (теңіз жануарланың ) және терілері жалпағынан қолданылатын кейбір аң терілері, көртышқан т.б. сыпыруда қролданылады.
Бас жағынан төмен қарай сыпыруды жүн түгі ашық түсті, түбіттес жұмсақ жүнді аңдар терісін (ақ тиын, бұлғын) терілеріне қолданылады. Ол үшін ауыздың айналасындағы ерінді ажыратып, мәрін шеміршектерін бөліп төмен қарай сыпырады.
Арт жағынан бас жағына қарай сыпыруды кәмшәт қара күзен, сусар, саз құндызы, түлкі, андатра, мысық, қоян және т.б. бағалы аң терілерінің алғанда қолданылады. Бұл терілердің алынатын өнімдердің түрі олардың ерекшеліктеріне байланысты.
Бұл тәсілде артқы аяқтың іш жағымен артқы тесіке дейін тіліп төмен қарай сыпырады. Көптеген аңдардың басын, аяқтарын, құйрығын, бүтіндей сақтап қалу тиімді.
Теріні майсыздандыру
Терінің тканінде сұрыптауға және жүн жабынына кері әсерін тигізетін майдың артық мөлшері болады. Майжүн жабынын ластап сарғайтады. Сонымен қатар сақтау кезінде тотығып, қызып тері тканін әлсіретеді. Майдың артық мөлшері терінің кебуіне де кері әсерін тигізіп, бактериялардың дамуына қолайлы жағдай жасауы мүмкін.
Майсыздандыруды (майдан арылтуды) негізінен механикалық тәсілімен, өтпес пышақтарымен немесе сол сияқты активті туғыш заттармен өңдеу жолымен жүргізеді.
Консервілеу
Малдың жаңа ғана сыпырылған терісін булы тері деп атайды. Малды сойған сәттің өзінде - ақ теріде көптеген бактериялар болады. олар 20 - 370С температурада және қан қалдықтары бар дамуына қолайлы ортада өте тез көбейіп терінің бұзылуына жағдай жасайды. Мал жануарларының белгілі бір уақыт аралығында сойатын болғандықтан олардың өңдеу өнеркәсіптерінде жеткізгенше ұзақ уақыт сақтауға тура келеді. Терілер ұзақ булы тері күйінде сақтауға болмайды, сондықтан оларды негізгі қасиеттерін жоғалтпайтындай күйге келтіріп сақтау керек. Бұл үшін терілерді консервілейді. Теріні консервілеудің мақсаты бактериялардың дамуына қолайсыз жағдай жасау.
Мех өндірісінде консервлеудің мынадай тәсілдері қолданылады: құрғату, ылғалды тұздау, тұздай құрғату, құрғату, қышқылды - тұздау және ашытқымен өңдеу.
Құрғатып консервлеу тәсілі. Ылғалсыз ортада бактерияның өсіп - жетілуі тежеледі. Жаңа сыпырылған теріде 65-75% ылғал болады. Құрғатып консервлеу тәсілінің мағынасы теріде ылғалды кептіру жолымен 14-16% - ке дейін төмендету. Бұндай ылғалдылықта бактериялардың көбісі дамуын тоқтатады. Құрғақ сақтау кезінде көлеңкедегі температура 20-35 , ауа алмастырылып кептіріледі. Одан жоғары температурада кептірілген терілер сынып кетуі мүмкін, ал төмен кебу уақыты созылып бүлінуі мүмкін. Кептірілетін терілер мұқият жазылған болуы керек.
Жалпағынан сыпыпылған ірі ерілер жон арқа сызығы бойынша екіге бүктеліп ілініп, немесе керіліп кептірілу керек, Орта және кіші терілер ағаш қалыптарға майда шгемен бекітіліп кептірілді. Тұтастай сыпырылған терілер арнаулы қалыптарда керіліп кептіріледі. Қалыптардың өлшемдері белгіленген мөлшерге сәйкес болуы керек.
Бағалы аң терілерін консервлеуде құрғақ кептіру тәсілін кеңінен қолданылады, себебі трі таза болғандықтан сұрыптау ыңғайлы, салмағы жеңіл тасымалдауға оңай. Консервлеудің ылғалды тұздау тәсілі. Бұл тәсіл мағынасы теріні ас тұзымен тұздайды. Ас тұзымен тұздау терінің құрамындағы ылғалдылықты кемітеді де, бактериялардың дамып өрбуіне жол бермейді. Ылғалды тұздау тәсілі тріні жайып ас тұзын себу немесе қаныққан тұз ерітіндісіне салу арқылы жүргізіледі. Жайып тұздауды арнайы тақталарда мұқият жайып тұзды теріге түгедей себеді, келесі теріні біріншінің үстіне жайып оғанда тұз себу арқылы жүргізіледі. Тері қабаттарының биіктігі 1,5 м болады. Тұздау үшін құрамы жағынан таза, ылғалдылығы 5% - тен аспайтын ас тұзы қолданылады. Тұзға парадихлорбензол, нафталин, натрийдің кремнефториді және т.б. антисептиктер қосылады. Тұздауға жұмсалатын тұздың мөлшері булы терінің массасынан 30,40%, парадихлорбензол 0,5 %, нафталин 0,8%. Антисептиктер теріні бактериалдық бүлінуден сақтайды.
Себілген тұз терініңиылғалына еріп бірте- бірте тері тканіне енеді. Әдетте консервленген тері ткані тығыз және серпімді болады. Ас тұзды ерітіндісінде (тұздық) консервлеуді алдынала350гдм.куб. болатындай етіп дайындалған ерітіндіде жүргізеді. Ерітіндіге алдын ала тазартылған терілер салынады. Консервлеу чандарда, баркастарда, барбандарда жүргізіледі. Ұзақтығы 10 - 15 сағат, ылғалды тұздауда +5 пен +15 температура жүргізген тиімді. Тұздықтау біткен соң терілерді ерітіндіден алып жүнін жоғары қаратып жайып қосымша тұз себеді. Ылғалды тұздауда жүн бірігіп қалатындықтан сұрыптау қиындау болады. Бірақта бұл тәсілдің орындалу оңайлығы, кептірілген ақауларың болмауы көптеген терілерді, дәлірек айтқанда қой, теңіз жануарлары, тиін және т.б. осы тәсілмен консервлеу тиімді. Жайып тұздағанға қарағанда тұздыққа салу кезінде ас тұзы тері құрылымына біркелкі енеді және терінің қаны мен кірі аз болады.
Консрвлеудің тұздай құрғату тәсілі. Бұл тәсіл негізінен қаракөл елтірілерін консервлеуде қолданылады. Теріге тұзды сеуіп қаттап жайып қояды да, 10 күннен соң кептіреді. Бұл тәсіл ылғалды тұздау мен құрғату тәсілдерінің қосындысы.
Оңтүстіктің ыстық ауасына байланысты ылғалда тұздалған терілер қызып кетсе құрғатылған терілердің жүніне күйе түседі, сондықтан да тұздай құрғату тәсілі өте тиімді.
Консервлеудің қышқылды - тұздау тәсілі. Бұл тәсіл өңдеудің кейбір түрлеріне жатады және аз қолданылады. Тәсілді орындауда ас тұзы (85%) аллюминий ашудасы (7,5%) және аммоний хлориді (7,5%) араластырыптеріге себеді. Қаттап жиып 7 күн сақтайды. Қышқылды - тұздау тәсілі қой терілерінің жүнін әрлеуді қиындатады.
Ашытқымен өңдеп консервлеу. Бұл тәсіл тек қаракөл елтірілерінде ғана қолданылады. Терінің құрамына арпа немесе сұлы ұны және ас тұзының қою ерітіндісін жағады. Ашытқымен консервлеуді жүргізу өте қиын процесс болғандықтан тек білікті мамандар ғана жүргізе алады жүргізілу ретінің сәл ғана бұзылуы жүннің босап, түсіп қалуына әкеліп соғады.
2.4.Шикізат ақаулары
Шикізат ақаулары деп оның сапасын төмендететін кемістіктерді айтады.шикізат ақаулары жануарлың немесе аңның тірі күнгі және өлгеннен кейінгі деп ажыратылады.
Тірі күнгі ақаулар .Мұндай ақаулар малдың ауруларынан ,жөнді күтім болмағандықтан ,ластанудан ,түлеуден сондай - ақ механикалық жарақаттанудан болады.
Бұларға келесі ақауларды жатқызуға болады
Қылшықтың сынуы-қылшық жүндердің механикалық әсерден сынуы.
Киіздену-жүннің ұйпаланып ,бірігіп,тұтасып қалуы.
Таздану-терінің жүннің сыпырылып түсіп қалуы.
Қылшықтың түбіт жүнінен төмен болуы.
Қотыр-терінің қышымадан кейін өң бітпей қалуы.
Тіс ізі-таласқаннан бітпей қалған тыртықтар.
Жүн сарғыштығы - ақ түсті (ақ тиін,ақ түлкі) жүндердің сарғыш тартуы.
Өлі жүн-күтімі болмаған мал жүннің дамымай қалуы.
Малды тірі кезіндегі терідегі ақаулары шаруашылықтарда күтімнің немесе бақылаудың болмауының нәтижесінде болады.
Жарақаттар уақытылы емделіп зоотехникалық ветеринарлық бақылау-ақауларды болдырмау жолы.Бұл өнім сапасын ғана арттырып қоймайды,сонымен қатар шаруашылық табысының кіріс көзі болып табылады.
Өлгеннен кейінгі ақаулар.Аң ауланғаннан кейінгі жүн немесе тері ақаулары аңдарды қолға түсіру,терісін сыпыру және консервілеу кезінде,сондай - ақ оларды сақтау ,тасымалдау кезінде пайда болады.
Кеңінен тарлғаны төменддегілер:
Оқ іздері-атылғандағы тесіктер.
Жүнге қанның қатып қалуы.
Жыртықтар-сыпырғанда немесе кергенде пайда болады.
Тері тканінің қаттылығы-жоғары температурада кептіргенде болатын сынғыштық.
Жүн майлылығы - майсыздандыру дұрыс жүргізілмегендігі.
Майлы күйік-май тотығуынан тері тканінің әлсіреуі.
Жүннің түсуі-жүн тамырының босап түсуі.
Дұрыс керілмеуі-қалыптардың талапқа сәйкес болмауы.
Көгеруі-жеткіліксіз кептірілгендіктен көгереді.
Жүн түсінің әртүрлілігі - күн сәулесінің әсерінен жүн түсінің өзгеруі.
Тері ткані мен жүннің күйеден бұзылуы.
Көрсетілген ақаулардың көпшілігі ұқыпсыздықтан пайда болады.Ақауларды тәжірибелі сұрыптаушылардың мұқият тексеруінің нәтижесінде анықтайды.Ақаулар мөлшерінің қосындысынан шикізаттың құндылығын анықтайды.
Шикізатты алғашқы өңдеу негізінен дайындау немесе тері - шикізаты кәсіпорындарында жүргізеді.Дегенмен кәсіпорындарда қосымша өңдеуді қажет етеді.
2.5. Шикізатты сұрыптау, сапасын анықтау және сақтау
Стандарттар құрылымы. Шикізат сапасын анықтау қамтамасыз ету үшін негізінен мемлекеттік стандарттар МЕСТ(ГОСТ) қолданылады. Мемлекеттік стандарттар шикізатты дайындаушылар үшін де, қабылдаушылар үшін де бағалауда, сұрыптауда және есептеуде сақталатын міндетті ереже. Стандарт индексі екі белгіден тұрады: реттік саны және сызықша арқылы бекітілу жылы. Мысалы, "өңделмеген тиін терісі"стандарты 6374 - 66 былай айтқанда, реттік саны 6374,1966 жылы бекітілген.
Стандарттар жиынтығы қолдануға тиімді.Олар "Аң терілерінің қысқы түрлері"немесе "Аң терілерінің жазғы түрлері"деп бөлінеді.Буып - түюдің және марклеудің де стандарттары бар.Стандарттарда төмендегідей бөлімдер болады: "Шикізаттың жеке түрлері", "Техникалық шарттар", "Стандартта емес терілер сипаттамасы".Сонымен бірге тері сапасын 1 сортқа шағып есептегендегі сапалық кестесі келтіріледі.
"Анықтау бөлімінде бұл стандартты шикізаттың қандай түрлеріне қолданылатыны және олардың сапалық сипаттамалары келтіріледі. "Топтастыру"бөлімінде сұрыптау белгілері келтіріледі.Сұрыптауды, әдетте, қай өлкеде өскеніне байланысты "кряж", сортына, ауданынажәне ақаулары бойынша жүргізеді. Мысалы, өскен жеріне байланысты (кряжге) тиін терісі 10(онға) бөлінеді.Сұрыптау негізін жүн мен тері тканінің сапасы алынады.
Сорт - жеке аң терілерінің тауарлық қасиеттерінің жиынтығы мен бағасы. Сортқа мезгілдік өзгерудің тигізер әсері мол.Аң терілерінің қысқы түрлерінің 1 сортына тері қыста алынғандары ғана жатады.Олардың жүн жабындары біркелкі дамыған, қылшығы биік, түбіті жетілген, тері ткані жұқа болып келеді.2 сортқа жүні аса жетілмеген терілер жатады. 3 сортқа жүні аласа қылшығы жетілмеген терілер жатады. Сорт бойынша сұрыптау аң терілерін бағалауды жоғары білімімен мо тәжірибесін қажет ететін қиын жұмыс.
Стандарттарда терілерді ауданы бойынша қай топқа жататыны келтіріледі.Аң терілерінің ауданын шаршы сантиметрмен анықтайды. Әдетте, терілерді үлкен, орташ және кіші деп бөледі. Тұтастай сыпырылған терілердің ауданы екі көзі аралығы мен құйрығының түбіне дейінгі ұзындықты ортасынан енінің екі есесіне көбейтіп анықтайды. Жалпығынан сыпырылған терілердің ауданын тері ортасының ұзындығы мен енін көбейтіп анықтайды.
Ақаулар тобы бойынша олардың саны мен өлшеміне қарай сұрыптайды. Ақаулар тобы бойынша: ақаулары аз, орташа ақаулы, көп ақаулы және жарамсыз деп бөледі.
"Стандартты емес терілер сипаттамасы"бөлімінде қандай терілердің стандарттарға жатпйтыны және қабылдауғажарамсыз екені келтіріледі.
Аң тері шикізаттарының және олардың тобының құнын есептеу. Ауданына, сортына және ақауларының әртүрлілігіне байланысты терілердің де құны өзгеше болады.
Қабылдау ережелерінде әрбәр аң терісінің үлкен ауданды 1 сортты ақаусыз терілердің қабылдау бағасы келтіріледі. Терінің бұндай түрін 100% немесе 1 (головка) деп есептеу қабылданған.
Терілер партиясының (тобының) бағасын шығару үшін белгіленген есептеу (зачет) процентімен басқа (головка) келтіріледі.
Қолданылып жүрген стандарттар бойынша әртүрлі сортты терілер, әдетте, төмендегідей есептеледі: 1 сорт - 100%, 2 сорт - 75%, 3 сорт - 50%.
Терілердің кейбір түрлерінде ауданы бойынша есептелінеді. Ауданы үлкен терілер 100 %, орташа - 75%, кішілері - 50%.
Ақаулары бойынша: ақаусыз - 100%, аз ақаулы - 90%, орташа ақаулы - 75%, ақауы көптері - 50%.
Мысалға, 2 сортты, аз ақаулы қызыл түлкінің терісін бағалауды, басқа есптеуді келтірейік. 1 сортты тері бағасы 300 теңге. 2сортты - 75 % тең болғандықтан 300*75100=225 тг, оның үстіне ақау бойынша 90% тең болса 225*90100; сонда тері бағасы 202,5 теңге болады.
Немесе басқа мысал: 250 данадан тұратын күзен терілер тобы. Олардың сапа көрсеткіштері 1- кестеде келтірілген.
Тері
1сортты ақаусыз
2сортты орташа ақаулы
3сортты аз ақаулы
Үлкен
50
Орташа
40
50
.
Кіші
20
50
40
Барлығы
110
100
40
Бұл топтың бағасын есептеу үшін алдымен 2 кестеде келтірілген стандарттар шарттарына сәйкес "басқа" жағын есептейді.
Жалпы "бас " саны 1 сортта ақаусыз 90+35+9=134.Сонымен, әр данадн тұратын әртүрлі сортты ақаулы,ауданы бар терілер тобы 1 сортты "бас" саны есептегенде 134 болды.
1 сортты күзен бағасы 200 теңге болса, партия бағасы 134*200=26800. Тері шикізаты өндірісінде оның сапа есептеу бағасын анықтайды.Жоғарғы келтірілген күзен терілер тобы үшін 134*100250=53,6 % болып шығады.
2 - кесте
Тері
лер
1сортты ақаусыз
2сортты орташа ақаулы
3сортты аз ақаулы
терілер саны
есептеу бағасы
бас саны
терілер саны
есептеу бағасы
бас саны
терілер саны
Үлкен
50
100
50
-
-
-
-
-
Орташа
40
75
30
50
42.2
21
-
-
Кіші
20
50
10
50
28.1
14
40
22.5
Барлығы
100
-
90
100
-
35
40
-
"Өндіріс жағдайында бұл көрсеткішті жіберілу бойынша есептеу" деп атайды. Өңдеу және әрлеу процесстері біткен соң дайын жартылай фабрикат сұрыпталады да "дайын өнім бойынша" есептеледі. Кейінгісінің көрсеткіші бастапқысынан жоғары болу керек, себебі өндіріс процесстерінде өнім сапасы жақсаруы тиіс. Бірақта кейжағдайларда олар болмай шығады.
Мехтық шикізаттың тиімді пайдалануы дайын өнім бойынша есептеу мен жіберілу бойынша есептеудің қатынасымен анықталады.
Дұрыс сақталмаған терілерде құндылығын едәуір дәрежеде төмендететіндей ақаулар пайда болады. Тері сақталатын қоймалардың ауасы алмастырылып тұратындай болуы керек, соның өзіндеде құрғақ кептірілген және ылғал тұздалған шикізаттар бөлек бөлмелерде сақталуы керек.
Жыл мезгілдерінің өзгеруіне қарамастан бірқалыпты жағдайда: температура 15 - 20, салыстырмалы ылғалдылық 65 -70 % болуы керек. Терінің түріне, бағалылығына қарай қаттап буып, жиналады немесе іліп қойылады. Терілерге күн түспеуін бақылап тұрылады. Одан сақтандыруға жақсы әсер ететін эаттар: дихлордифенил - трихлор - этан (ДДТ) -5 және 10% дуст түрінде шығарылатын кристалды зат, хлорфос - 5% су ерітіндісі түрінде себіледі, гексохлоин - 25% дуст түрінде шығарылады. Бағалы аң терілерінің араларына нафталин салынады.
2.6. Шикізаттардың кейбір түрлерінің сипаттамалары
Аң терілерінің қыстық түрлері.
Тиын терілері көбінес боялмаған, кейде боялған түрінде мехтық өнімдерге (әйел және балалар сырт киіміне, жағаға, бас киімге және т.б.) қолданылатын бағалы шикізат. Ауданы 250 - 400 см кв. Жүн жабыны қалың, өскен өлкесіне байланысты ашық түстен қоңырқай түске дейін боялады. Мемлекеттік стандарт (6374 - 66) бойынша сортына, ақауына және өскен өлкесіне байланысты сұрыпталады.
Күзен терілерінің жүн жабыны қалың, жұмсақ, ашық-қызғылт болып келеді. Жүн жабыны ұзын қылшық жүндерден және толқындаған түбіт жүндерден тұрады. Ауданы 500-600 см кв. Негізінен қою-қоңыр түске бояп қара күзен терісіне ұқсатып өндіріледі. Әйелдердің әсем киімдерінің бөлшектеріне, бас киімге қолданылады.
Сусар терілерінің жүн жабындары өте әсем болады. Негізінен бас киім, жаға, әйел, жамылғылары, жакеттер тігеді. Сусардың тамағының астында ақ таңба болады.
Түлкі терілері өскен өлкесіне және түсіне байланысты қызылдан қара-қоңырға дейін бола береді. Негізінен әйел киімдеріне қолданылады.
Қар күзен (норка): қолда өсірілетін және жабайы болып бөләнеді. Терісі өте бағалы, сондықтан да соңғы жылдарда көптеп өсіріле бастады. Терісі жағынан қара, көкшіл, сұрғылт ақшыл бола береді.
Ондатра ең көп таралған аңдардың бірі, барлық сулы жерлерде өсе береді. Биік қылшық және қалың түбіт жүндер де бар. Жон арқасы қара-қоңыр бүйірлері ашық қоңыр ,тұмсығы ақшыл ақаулылығы бойынша 3 сортқа бөлінеді, ауданы 400-650 см кв. Ондатр терілері боялып та, боялмай да өндіріледі.
Аң терілерінің көктемгі түрлері.
Аң терілерінің көктемгі түрлеріне жататындар: суыр, сарышұнақ, сарытышқан, көртышқан, егеуқұйрық, атжалман, қосаяқ және т.б.
Суыр сирек кездесетін болғандықтан жоғары бағаланады. Жүні өте тығыз, біркелкі, реңі өскен өлкесіне байланысты ашық - сарғыштан көкшіл - сұрғылтқа дейін ауыса береді. Негізінен боялып, сырт киімдер, бас киімдер тігуде пайдаланылады.
Мех терілерінің жеке түрлері
Үй қояны терілері ең көп дайындалатын шикізат. Себебі өте өсімтал әрі тез жетіліп көп шығын талап етпейді.Қоянның көптеген түрлері болады.
Негізгілері төмендегілер:
Шиншилла - жүн жабыны қалың, биік және жұмсақ сұрғылт түсті. Қылшық жүндерінің ұшы қоңырқай.
Шампань - жүн жабыны біркелкі ақшыл сұрғылт түсті.
Флонур - жүн жабыны жұмсақ, қалың, биік, сұрдан қарасұрға дейін болады.Үлкен ақ қоян - жүні жабыны қардан аппақ болады.
Қоянның аралас тұқымдарының терілері аса бағаланбайды.
Қоян терілерін ауданы жағынан төртке бөледі:
Ауданы текше см;
Аса ірілері А 1900-ден жоғары
Аса ірілері Б 1600-1900
Ірілері 1300-1600
Майдалары 1300 дейін
Жүн жабынына байланысты 4 сортқа бөлінеді, табиғи боялған, қырқылған күйінде өндірісте қолданыла береді.
Қаракөл қой тері шикізаты негізінен екі топқа бөлінеді: 1.елтірі; 2. Қой терілері; бұл топқа бұғы терілері де жатады.
Қаракөл тұқымды қойларының қозыларының жүнді жабыны ерекше әдемі жылтыраған, бұйра-бұйра, ирек әртүрлі формада болып келеді.
Қаракөлше - тууына 10 - 15 күн бұрын іш тастаған немесе арнайы сойылып алынған қозы терілері.
Қаракөлше - туғаннан соң 3 күн ішінде сойылып дайындалған қозы елтірісі. Елтірінің сапасы мен құндылығы түгінің бұйралығына, түсіне ауданына байланысты. Елтірі бұйра гүлінің жалпақтығына қарай ұсақ бұйра гүлді (ені 4,5 мм-ге дейін) орташа гүлді (ені 4,5-7 мм), ірі бұйра гүлді (7 мм-ден артық) деп бөлінеді. Орташа бұйра гүлді елтірі сапалылығы жағынан жоғары бағаланады.
Елтірі түріне қарай қара, сұр қызғылт, қоңыр(сұр) көк болып келеді.Жүнінің өн бойының түгі біркелкі болмайтын түгінің түбі қоңыр, үш жағы бірте-бірте көгілдір, ақырында ақшыл келетін лтіріні суыр деп атайды.
Жүнінің бұйралығына қарай моншақ гүлді және толқын бұйралысы жоғары бағаланады. Мұнымен қатар жүнінің тығыздығы мен серпімділігі де елтірінің қасиеттерінің бірі.
Қаракөл елтірісі реңі, ауданы, сорты, ақаулығы бойынша сұрыпталады.
Мехтық шикізатқа қаракөл қойларының басқа терісі мех жасауға жарамды қой тұқымдары да пайдаланылады. Олар: қазақтың арқар мериносы, етті, биязы жүнді қой тұқымдары.
Цыған қойы - өте ерте заманнан бері келе жатқан биязылау жүнді қой тұқымдарының бірі. Негізгі ерекшелігі табиғаттың қатаң жағдайына төзімді. Бұл қойлардың терілерін өңдеп жүнін түрлендіру арқылы саз құндызы, қабылан, кәмшат терілеріне ұқсатып имитациялауға болады.
Тон жасауға жүні қылшықты, ірілеу қой тұқымдарының терілері алынады. Олардан тон, тұлып басқа да жүні ішіне қараған, өзеңі өңделген киімдер жасалынады. Тон өндірісінің шикізаты ретінд етті- майлы қой тұқымдары еділбай, дегерес және қазақтың ұяң жүнді қойлары жатады.
Еділбай қойы - жергілікті қазақы қойлардың ішіндегі ең ірісі, жүннің сапасы сапасы жағынан тәуірі. Қылшық жүнді табиғатқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.С.ДІЛДАБЕК
МЕХ ӨҢДЕУ ТЕХНОЛОГИЯСЫ
Оқу құралы
ТАУАР
1999 ж.
1.Терінің және оның жүн түгінің
құрылымы
Терінің атқаратын қызметі жануарлар организмін сыртқы ортадан, механикалық химиялық және бактериялық әсерлерден қорғайды, жылу алмасуды реттейді сезіну органдары болып, сонымен қатар жануардың тіршілігіндегі өңделген заттарды денеден бөліп шығару қызметін атқарады.
Тері қасиеттері, организмнің сыртқы орта әсеріне сәйкестенудің және оның тері құрылымының ерекшеліктерінің әсерінің жоғарғы үлгісі ретінде қызмет ете алады. Жануарлардың өмір сүру жағдайына, климаттық факторларға, жыл мезгілдеріне байланысты теріде, өнімнің тауарлық құндылығына және өңдеу тәсілдеріне әсер ететін айтарлықтай өзгерістер болып тұрады.
Жануарлар тері құрылымы, өзінің жоғарғы сапасына және қысқы жағдайына байланысты, сонан соң мезгілдік өзгеріс ерекшеліктері тұрғысынан, қарастырылады.
Мехтық терілері тері ткані және жүн жабынына бөлінеді.
0.1. Тері тканінің құрылымы
Жануарлар терісінің ткані жүн астында жұқа беткі қабатқа - қыртысқа және негізін құрайтын өзеңге бөлінеді.қыртыс жекеленген клеткалардан ал өзең күрделі шиленіскен талшықтардан тұрады.
Өзеңнің жануарлар денесіне беттесетін төменгі жағында өзең талшығы арқылы жұқа бұлшықтық ткандер мен майлы қабаттар орналасқан.
Теріде май және тері бездері,қан тамырлары, май клеткалары, нерв талшықтары болады.
1- Сурет
Тері құрылымы.
а- қыртыс; б - өзеңнің емізекше қабаты;
в - өзеңнің торлы қабаты; г - тері асты майлы қабаты;
1 - түк(стержень волоса); 2 - тері бездерінің шығу жолдары; 3 - май бездері; 4 - түк қалташасы; 5 - жүнді тікірейтетін бұлшықтар; 6 - тері бездері; 7 - коллаген талшықтар тобы.
Қыртыс
Қыртыс бір - біріне тығыз орналасқан клеткалардан тұрады. Ол бірнеше қабатқа бөлінеді. Өзеңге жанаса орналасқан қабат, мальпиги қабаты деп аталады. Ол тірі организмде созылыңқы цилиндр тәрізді клеткалардан тұрады.
2 - сурет
Қыртыс құрылымы.
а - өзең; б - негізгі қабат; в - торлы қабаит;
г - түйіршікті қабат; д - жылтырақ қабат;
е - мүйізді қабат.
Қан тамырларынан қорек алып бөліну жолымен көбеюге қабілетті мальпиги қабатының клеткаларының төменгі қатарын өсімтал немесе базальда қабат деп атайды.
Мальпиги қабатының үстінде тұтас мүйізденген клеткалар қабаттарынан тұратын мүйізді қабат орналасқан.
Мүйізді және мальпиги қабатының арасын түйіршікті деп аталатын қабат бөледі.Түйіршікті қабаттың клеткаларында,қыртыстың беткі қабаттарындағы мүйізді клеткалар түзейтін заттар - кератогиалин түйіршіктері болады.
Жаңа клеткалар пайда болуына қарай бұрынғы клеткалар қыртыстың жоғарғы қабатына жылжиды, бұл кезде тірі организм қасиеті сақталады, тек бөліну қасиетін жоғалтады. Ол клеткалар кішірейе бастайды. Сонымен мальпиги қабатына арықарай тері клеткаларының тіршілігі аяқталады. Олар бірте - бірте мүйізденіп кеуіп, жұқарып қыртысытң мүйізді қабатын түзейді. Клеткалардың орын ауыстырулары мүйізді қабат ішінде де болып жатады. Қыртыстың бетіне шықандар үгітіліп қайызғаққа айналады, осылай әрбір клетка мүйізденіп, керасинге айналады.
Өзең
Өзең - негізінен коллаген және аздау мөлшерде эластин, ретикулин белоктарының талшықтарының күрделі шиеленуісіне құралатын терінің негізгі қабаты. Өзең терінің бертік, илегіштік қасиеттерін, әр түрлі бағыта созылу қабілетін сипаттайды.
Тері өзеңі екі қабатан тұрады. Бірі, - қыртысқа жақын орналасқан емізекше қабаты. Емізекше қабатында негізентүк қалташалары орналасқан. Екінші - торлы қабат - біркелкі талшықтардан құралып, шел қабатымен шектеседі (1 - сурет )
Бұл екі қабаттың ара қатынасы түкті жабының дамуына және алмасуына байланысты. Жүнді дамып жетіліп қыста сойылған жануардың емізікше қабаты жұқа болады да жазғы өсіп келе жатқан жүн түйіршікті қабаттың клеткаларында өзеңді түгелдей тесіп өтетін болғандықтан торлы қабат жұқа болады.
Өзең жуандығы 20 - 100 мк коллаген талшықтар тобынан тұрады, олар жануарлар түрлеріне байланысты әртүрлі байланысқан. Негізінен коллаген талшықтар тобы теріге көлденең орналасады (3- сурет). Олардың шиеленісуі горизонтальді - толқынды немесе ілгекті түрде болады. Жаңадан сойылған немесе жібітілген терінің өзеңінің талшықтар ара қвашықтығы 0,1 -0,2 мк.
Сілті, қышқыл және ферменттер әсеірінен күрделі коллаген талшықтар тобы фибрилл деп аталатынжуандығы 2 - 10мк талшықтарға ыдырайды. Эластин талшықтары өзеңнің емізікше қабатына орналасқан, түк қалташаларының айналасында қалың торлар жасайды. Терідегі жүннің беріктігі осыған байланысты.
3 - сурет
Коллаген талшықтарының өрілу түрлері.
а- ромбтәріздес; б - ілгекті; в - көлденең- толқынды.
Теңіз жануарларының өзеңнің эластин талшықтары өте дамыған.
Ретикулин талшықтарын препараттармен арнайы өңдеулер жолымен анықтауға болады. Олар коллаген талшықтарын орай, негізінен емізікше қабатта орналасқан.
Ретикулин талшықтарының табиғаты мен негізгі міндеттері толық зерттеліп анықталмаған.
Өзеңнің емізекше қабаты - эластин, ретикулин талшықтары орналасқан, коллаген топтарынан тұрады.
Қыртысқа жақындаған сайын талшықты құрылым ыдыранқы болып келеді. Коллаген талшықтарының араларында фибробластер - клеткалы түзілімдер орналасқан.
Емізікше қабатта түк қалташалары орналасқан, оларды эластин талшықтары қоршап жатады.
Өзеңнің торлы қабаты біркелкі болып, негізінен тек коллаген талшықтарынан тұрады.
Торлы қабат шелмен шектесіп қабаттарында коллаген талшықтары ыдыранқы және бағытталмаған, сондықтан торлы қабатты зақымдандырмай шел қабатын бөліп алуға болады.
Өзеңнің түк қалташалары төңірегіндегі тер бездері орналасқан, солардың көмегімен организмнің тіршілігінде өңделген заттар бөлініп шығарылып отырады (4 сурет).
4 - сурет
Түк қалташасының, түк тамырының , май және тері бездерінің құрылым схемасы.
1 - қыртыс; 2 - түк талшығының сыртқы бөлігі;
3 - май бездері; 4 - түкті тікірейтетін бұлшық;
5 - түк қалташасы; 6 - түк емізікшесі;
7 - түк тамыры; 8 - тері безі; 9 - ішкі түбірлік қуыс;
10 - сыртқы түбірлік қуыс.
Тері бездері қой терілерінде және көптеген жабайы аң терілерінде жоқ есебінде. Май бездері түк қалташаларының қасына орналасқан, одан бөлініп шығатын заттар жүнді, қыртысты қабатты майлау қызметін атқароады. Тері мен май бездері дамуы жыл мезгілдеріне байланысты алма кезек ауысып тұрады. Тері тканунде үннің орналасу бұрышын реттейтін бұлшықты тканьдер орналасқан.олар тартылғанда жүн көтеріледі, бұл жағдайда суыққа төзімділік артады. Тері тканінде нерв талшықтары да болады ол негізінен емізікше қабатта дамыған, ал қан тамырлары қыртысты қабат пен түк қалталарында орналасқан.
Тері асты бұлшықты қабаттар
Тері жануарлар денесімен ыдыраңқы, бұлшықты жалғастырушы тканьдер мен майлы қабаттар арқылы бірігеді.Өңдеу процесінде оларды шелдеу арқылы ажыратады. Тек керілуге әлсіз терілерді, - сары тышқанды, көр - тышқанды өңдегенде бұлшықты қабат ажыратылмайды тек босаңсытылады.Қой ,сары тышқан, суыр, теңіз жануарларының өзеңдерінде майлы заттар көп мөлшерде болады. Майлы заттар негізінен өзеңнің астыңғы, бұлшықты қабаттармен шектесетін бөліктерінде болады.Олар жекелеген май клеткаларынан тұрады да,майсыздандырудың қиындатады. Май мөлшері жануардың қондылығына жәгне мезгілінебайланысты.
1.1. Жүн түгінің құрылымы
Жануарлардың жүн түгі сыртқы көрініс және құрылымы бойынша әркелкі. Бір терінің өзінде жүннің әртүрлі ұзындығын, жуандығын, реңін, иректігін кездестіруге болады. Негізінен екі түрге бөледі, ірі, ұзын қылтықты және қысқа, жұмсақ, биязы - түбіті.
Қылшықты жүн талшықтарының ірілері бағытаушы қызмет етеді. Серпімді жүн бағытаушы жүн талшықтары жүн тобының негізгі бағытын анықтайды, түбітті жүн талшықтары да сол бағытта орналасады. Түбітті жүн талшықтары топтардан тұрады, кей жағдайларда ұылшыұты бағытаушы талшықты негізі де болады. Топтардағы талшықтар саны жыл мезгілдеріне байланысты. Ақ тиында қыс айларында 12 болса, жаз айларында 4 - 9. Сол сияқты әртүрлі аңдардың өзгешеліктері бар.
5 - суретте қылшықты жүн талшығының түрлері келтірілген. Қылшықты талшық әдетте тік конус бір немесе цилиндр екі түрінде, кейде жоғарғы бөлігі жуандай үш немесе қалақша төрт бұралып немесе бүгіліп кездеседі. Түбітті жүн талшықтары реңінен біркелкі болатын болса, қылшықты талшықтар керісінше боялған мен боялмаған бөліктермен сипатталады. Қылшықты талшық көлденең қимасында дөңгелек эллипс немесе ноқат секілді. Түбітті талшықтар цилиндр формамен әдетте иректелген.
5 - сурет
Жүн талшығының түрлеріне байланысты бөлінуі.
а - конус тәріздес; б - цилиндр тәріздес;
в - оралмалы; г - қалақша тәріздес.
1.2. Жүннің құрылымы
Жүн талшығының ұзындығы бойынша екіге бөледі. Қылтық - теріден сыртқы бөлік, түбіт - қылтықтың түп қалташасында жалғасы. Ал жүн талшығын көлденең қимасында үш қабатқа бөлуге болады (6 - сурет). Сыртқы қабат немесе кутикула, қабыршықты қабат және орталық - жүрекше.
6 - сурет
Түк құрылымы.
1 - кутикула; 2 - қабыршықты қабат; 3 - жүрекше.
Кутикула қалыңдығы 0,5 мк жобасындағы жалпақ мүйізденген клеткалардан тұратын жұқа қабат. Бұл клеткалар - қабыршықтар қыртыстың қайызғақты қабатына ұқсас. Жүннің жылтырлығы, ұйпаланғыштығы, су сіңіргіштік қасиеттері кутикулға байланысты.
Кутикула 3 қабаттан тұрады. Сыртқы қабат (эпикутикула), ортаңғы қабат (экзокутикула), ішкі қабат (эндокутикула).
Қабыршықты қабат жүн талшығы жуандығының 20% тең. Орталық қабатты қоршай орналасқан (7 - сурет) негізінен белокты зат - кератиннен тұрады.Клеткалар ұзындығы 100 мк, көлденең 4 мк жобасында.
Жүн талшықтарының беріктік қасиеттері мен серпімділігі негізінен осы қабатқа байланысты. Кератинді әлсірететін өңдеулер (ағарту, бояу), клеткалардың ыдырауына соқтырады.
7 - сурет
Жүн талшығының қайызғақты қабатының түрлері.
а - дөңгелек; б - дөңгелек емес; в - көпір тәріздес.
Қабыршықты қабаттың әртүрлі құрылымды клеткаларында меланин деп аталатын бояғыш белоктардың түйірлері болады. Бояғыш түйіршіктер қара, қызыл және сары болып кездеседі.Сондықтан да аң терілері түрлі түсті болып кездеседі. Талшық жүрекшесі, арасында ауа тола қуыстары бар, мүйізді клеткалардан тұрады. Жүрекшенің дамуы жануарлар түрлеріне байланысты. Биязы, жібек жүнді қой жүндерінде жүрекше болмайды. Жүрекше дамығанталшықтардың беріктігі мен серпімділігі кемиді.
Түк қалташасында түк тамырлары орналасқан (8 - сулрет).
8 - сурет
Түк қалташасының құрылым схемасы.
1 - түк қалташасы; 2 - негізгі қабыршық;
3 - түк қуысы; 4 - қабыршықты қабат;
5 - түк жүрекшесі; 6 - түк емізікшесі.
Түк қалташасының негізгі берік байланысқан коллагенмен эластин талшықтары құрайды. Қалтаның төменгі жағы өзеңнің емізікшесі еміп тұрады. Емізікшеге қан тамырларының, нервтің соңы келеді.түк қалташасының ішкі жағы мальпиги қабатты клеткаларынан тұрады.
Қыртысты қабаттан айырмасы түк қалташасында мүйізді қабат болмайды. Түк тамырлары талшықтың белгілі дамуы кезеңінде қажетті қоректік нәр алу үшін емізікшемен байланысқан. Тамыр құрылым жағынан қыртыстың мальпиги қабатының клеткаларына ұқсас эпителиальды клеткалардан құралған. Емізікше төңірегінде орналасқан клеткалар өсе келе тез бөлініп түк талшығының 3 бөлігін құрайды: жүрекшк, қабыршықты қабат және кутикула. Жаңа клеткалар пайда болуына қарай жоғарғы ысырылып мүйізденіп, кератинге айналады.
Өндірісте былғары тканінің барлық клеткалары құрылымдарын, әсіресе түк тамырлары беріктігін, сақтау міндетті. Себебі түк тамырлары әлі жетілмеген эпителиалдан тұратын болғандықтан оған кері әсер ететін өңдеулер терінің бұзылуына әкеліп соғады.
2 МЕХ ӨНДІРІСІНІҢ ШИКІЗАТТАРЫ
2.1. шикізаттарды сұрыптау
Мех өндірісінде өңделетін тері шикізаты негізінен келесі топтарға бөлінеді: аса бағалы аң терілері, мехтық шикізат, теңіз жануарларының терілері.
Аңтерілері шикізат немесе аң терілері ақаулар кезінде кезінде немесе арнайы өсірілген шаруашылықтарда дайындалатын аса бағалы аң терілері.
Мехітк шикізат - мех өндіруге жарамды үй жануарларының өңделмеген шикізаты.
Теңіз жануарлар терісі - өңделмеген теңіз мысығы, теңіз ит балығы және де басқа терісі өңдеуге жарамды теңіз жануаларының терілері.
Аң терілері де, (пушина) мехтық шикізатқа қыстық және көктемдік бұрыш болып бөлінеді. Қыстық аң терілері - қыста ауланатын аң терілері. Бұларға тиын, қама, құндыз, аңкіс, қоян, сусар, күзен, түлкі, қара күзен,ондатра, көгілдір түлкі, бұлғын және тағы басқалар. Қыс айларында бұлардың түк жабындары жетілген, жоғары сапалы болады.көктемгі аң терілері қыста ұйқыға кететін немесе аулау қиынға түсетін, аң терілері сондықтан көктем, күз айларында ауланып дайындалатын аң терілерін айтады. Оларға суыр, сары шұнақ, көртышқан және т. б. Жатады.
Қыстық мехтық шикізатқа жүні жақсы өсіп жетілетін үй жануарларының терісі жатады: үй қояны, ит, мысық.
Көктемгі мехтық шикізат - негізінен үй жануарлар терілерінің жас төл терілері: лақ, қозы, қаракөл елтірісі, сеңсең бұғы, бұзау терілері, құлын, қой және теңіз мысығы терілері.
2.2. Жүн түгінің өзгермелілігі
Аңдар мен жануаралар терілерінің қасиеттерінің үлкен айырмашылықтары болады. Бұл жануарлардың тұқымдық табиғаттарына тән. Табиғи ерекшеліктерімен қатар, тұқымдық қасиеттеріне қоршаған ортаның тигізер әсері зор.
Қоршаған ортаның өзгеруі жануарлардың сыртқы қабатының организмді жағымсыз әсерлерден қорғауға қалыптастыратындай мүмкіндіктер болады. Бұның дәлелі ретінде жабай аң түрлерінің жүнінің солтүстік қысы суық аудандарда жылы жаққа қарағанда өсіп, қалың болуын келтіруге болады.
Бір аң терілерінңі өзінде қысқы жүн жабынның биік, қалың және жұмсақ болатыны байқалады. Жыл мезгілінің ауысына байланысты, климат жағдайы (ауа райы )өзгереді, соның әсерінен жүн түгінің бояуы, биіктігі, қалыңдығы және жұмсақтығыда өзгеріп тұрады. Реңінің өзгеруіне ақ түлкі, ақ тышқан, ақ қоян мысал бола алады. Олар жаздық жүннің қоңырқай реңін қысқа қарай ақ түске ауыстырады.
Қысқы ұйқыдан оянғанда аңдардың жүндері, құрғақ, бәсең, шелі - құрғақ, себебі қысқы ұйқы кезінде май бездері май бөлінуін тоқтады. Бұл аңдарда түлеу тек бір рет, жазда ғана болады. Ол кезде жүн түсіп орына күзде өсіп жетілетін жылтыраған, жұмсақ серпімді жаңасы өсіп шығады, шиелі - майланады.
Жануарлардың күтіміне байланысты жүн түгінің өзгеруі әртүрлі болады. ашық ауаду болатын қоян, мысық, ит жүндері жабық бөлмеде болатын аң жүндеріне қарағанда тез алмасады. Селекциялық (тұқым тазарту) нәтижесінде елеулі өзгерістер болады. Биязды жүнді қойда түлеу екі рет, қылшықты жүндіде көктемде ғана болса, жабайы қойлар жылына екі рет көктемде және күзде түлейді.Аң өсіретін шаруашылықтардағы бағалы аң терілерінің жүн түгін тор ішінде ұстап, жақсы күтіммен дұрыс тамақтандыру нәтижесінде таза тұқымды жүн түгінің реңін, биіктігін және қалыңдығын жақсартуға болады. бұны көптеген шаруашылықтар тәжірбиелері дәлелдеп көрсетті. Түлкі, күзен өсірілетін бөлмелерді жаз айларында қараңғылап қою нәтижесінде күзгі тиүлеуді тездетіп қысқы жүнннің дамуын үш аптаға қысқартуға, соның нәтижесінде шығынды азайтуға болады екен. Бұл аңдардың жүн түгінің аққа ауысуы қыста қарлы кезеңде қорғану қызметін атқарады.
Қысқы ұйқыға кетпейтін аңдарда жүн түгінің алмасуы жылына екі рет - көктемде және күзде болады, бұл түлеу деп аталады.
Көктемгі түлеу. Қыстың соңына қарай май бездерінің тіршілігінің тоқтауына байланысты, жүн түгі өңін жоғалтып, түбіт әлсірейді. Көктемнің кірісіне жүннің терімен байланысы әлсіреп, түсе бастайды, қысқы жүн жабыны сирейді. Теріде жүнсіз тақыр дақтар (бөліктер) пайда болады. тері қалыңдап қоңырқай тартады. Бірте - бірте жүннің қылшығы тазарып жаздық түк жабыны пайда болады. Әдетте, жүн түгінің алмасуы жануарлардың басынан құйрығына қарап жүреді.
Көктемгі түлеуде қыстық қалың өсік жабыны жаздың қысқа сирек жабынына алмасады. Күзгі түлеу кезінде астынғы қабатынан шыға береді де жаздық жүн жабыны толық түсіп бірте - бірте алмасады. Әдетте, күзгі түлеуде алмасу керісінше, құйрығынан басына қарай жүреді. Терінің қасиетері жануарлардың тұқымына, жасына және жынысына байланысты болады. Көбінесе аңдардың, үй жануарлардың еркектері ірілеу болып келеді.бұл терінің ауданына әсер етеді. Тек су құндызының ұрғашылары ірі болады.Еркек жануарлардың терілерінің жүндері, әдетте биік және ірі болып келеді,шелдері қалың. Кейбір жануарлардың (мысалы ит балықтың) еркектерінің реңдеріндерінде де өзгешелік болады. Теңіз мысығының еркектерінің жүнінің өсік жалы болады, ал ұрғашыларында ол болмайды.
Аңдар мен ауылшаруашылық жануарларының өсуіне байланысты тері құрылымында және жүн жабыны да өзгеріп отырады. Кейбір теңіз жануарларының балалары жүн сіз, ал кейбіреулерінің балалары жетілген жүнімен туады.
Сүтқоректілердің балаларының алғашқы жүн түп биязы түбіт секілді. Ол түк емген кезде ғана сақталады, ал одан соң қалыңырақ жабынмен алмасады.
Жабайы аңдардың алғашқы жүн түгі түсіп, орнына жаңасы шыққан соң да өмір бойы алмасып отырады.Жануарлар терілері денесі әбден толысқанға дейін өсе береді. Жүн түгі де қалыңдап реңі ашыла береді. Көптеген аңдардың жас балаларының алғашқы жүн жабынының құндылығы төмен болады. Ондай терілерді дайындауға тыйым салынады. Бірақ та жаңадан туған ит балық баласының жабыны өте бағалы шикізат болып есептеледі. Көптеген ауыл шаруашылық жануарларының (қой, ешкі, бұғы, сиыр және жылқы) мехтық теріні тек жас төлдер ғана береді. Мысалы жаңа туған қаракөл қозысының елтірісі өте бағалы,ал бірінеше күн өткен соң қасиетін жоғалтып, құндылығы төмендейді. Үй жануарларының (қоян, мысық, ит) керісінше, жас төлдерінің ересектеріне қарағанда сапасы төмен болады.
Ересек ауыл шаруашылық жануарларының терілері биязы жүнді қойды есептемегенде былғары өндірісінде қолданылады.
Ауыл шаруашылық жануарлары сияқты үй жануарларында терілерінің құрылымнан да, жүн жабының сапасынан да өзгешелентін бірнеше тұқымдарға бөлінеді. Әсіресе қой тұқымдарының өзгешеліктері ерекше. Мысалы, биязы жібек жүнді қой терісінің теңіз мысығына, қоянға кәмшатқа ұқсас өнімдерге дейін алуға болады. ірі жүнді қой терілері тек тондық өнімдерге ғана жарайды. Қояндарға сол сияқты кейбіреулерінің жүнінің ұзындығы 15 - 20 см, ал кейбіреуінікі 3 см жетпейді.
Кейбір жануарлардың жынысының, жасының және өсу табиғатының бірдей болуына қарамастан, жүн жабынының, реңінің, ауданының елеулі айырмалары болады. Мысалы ретінде түлкі терісін келтіруге болады.
2.3. Мехқа арналған аң және үй жануарларының терілерінің бастапқы өңдеу
Терісі мех өнеркәсібіне пайдаланатын жануарларды сою терісінің тәсілінің терінің ауданына, тері ткані мен жүн түгінің беріктігіне тигізетін әсері мол. Союға қойылатын негізгі талап толық қансыздандыру, себебі тері құрамында қалған қан бактерияларының дамуына қолайлы ортта болып табылады. Жабайы аң терілерінің дайындауға кең тараған тәсіл - атып алу, одан басқа қақпан, тұзақ және с.с. тәсілдер қолданылады. Үй жануарларын бауыздау және маңдайынан немесе шүйдесінен соғып құлату арқылы жансыздандыру. Бауыздаған малдың терісін көпке созбай жаны шыққан бойда тез арада сыпырып алу керек. Терінің алғашқы өңдеу процестері теріні сыпыру, майсыздандыру және консервілеу.
Теріні сыпыру
Терінің жүн түгінің сапасына, илеу тәсіліне және оның пайдалануына байланысты сыпыру бірнеше тәсілмен жүргізіледі: жалпағынан (ақ жолакқ бойымен тілу, яғни төстің қарынның және шеткі мүшелерінің ортасын ала), екі бүйірден тілу, бас жағынан тұтастай төмен сыпыру (9 - сурет) және арт жағынан тұтастай басына қарай сыпыру.
9 - сурет
Жалпағынан сыпырылған терінің тілу сызықтары мен тері көрінісі.
Жалпағынан тілудже негізінен үй жануарларының терісін,қояннан басқа үлкен терілер (аю, жолбарыс) майы көп болатын (теңіз жануарланың ) және терілері жалпағынан қолданылатын кейбір аң терілері, көртышқан т.б. сыпыруда қролданылады.
Бас жағынан төмен қарай сыпыруды жүн түгі ашық түсті, түбіттес жұмсақ жүнді аңдар терісін (ақ тиын, бұлғын) терілеріне қолданылады. Ол үшін ауыздың айналасындағы ерінді ажыратып, мәрін шеміршектерін бөліп төмен қарай сыпырады.
Арт жағынан бас жағына қарай сыпыруды кәмшәт қара күзен, сусар, саз құндызы, түлкі, андатра, мысық, қоян және т.б. бағалы аң терілерінің алғанда қолданылады. Бұл терілердің алынатын өнімдердің түрі олардың ерекшеліктеріне байланысты.
Бұл тәсілде артқы аяқтың іш жағымен артқы тесіке дейін тіліп төмен қарай сыпырады. Көптеген аңдардың басын, аяқтарын, құйрығын, бүтіндей сақтап қалу тиімді.
Теріні майсыздандыру
Терінің тканінде сұрыптауға және жүн жабынына кері әсерін тигізетін майдың артық мөлшері болады. Майжүн жабынын ластап сарғайтады. Сонымен қатар сақтау кезінде тотығып, қызып тері тканін әлсіретеді. Майдың артық мөлшері терінің кебуіне де кері әсерін тигізіп, бактериялардың дамуына қолайлы жағдай жасауы мүмкін.
Майсыздандыруды (майдан арылтуды) негізінен механикалық тәсілімен, өтпес пышақтарымен немесе сол сияқты активті туғыш заттармен өңдеу жолымен жүргізеді.
Консервілеу
Малдың жаңа ғана сыпырылған терісін булы тері деп атайды. Малды сойған сәттің өзінде - ақ теріде көптеген бактериялар болады. олар 20 - 370С температурада және қан қалдықтары бар дамуына қолайлы ортада өте тез көбейіп терінің бұзылуына жағдай жасайды. Мал жануарларының белгілі бір уақыт аралығында сойатын болғандықтан олардың өңдеу өнеркәсіптерінде жеткізгенше ұзақ уақыт сақтауға тура келеді. Терілер ұзақ булы тері күйінде сақтауға болмайды, сондықтан оларды негізгі қасиеттерін жоғалтпайтындай күйге келтіріп сақтау керек. Бұл үшін терілерді консервілейді. Теріні консервілеудің мақсаты бактериялардың дамуына қолайсыз жағдай жасау.
Мех өндірісінде консервлеудің мынадай тәсілдері қолданылады: құрғату, ылғалды тұздау, тұздай құрғату, құрғату, қышқылды - тұздау және ашытқымен өңдеу.
Құрғатып консервлеу тәсілі. Ылғалсыз ортада бактерияның өсіп - жетілуі тежеледі. Жаңа сыпырылған теріде 65-75% ылғал болады. Құрғатып консервлеу тәсілінің мағынасы теріде ылғалды кептіру жолымен 14-16% - ке дейін төмендету. Бұндай ылғалдылықта бактериялардың көбісі дамуын тоқтатады. Құрғақ сақтау кезінде көлеңкедегі температура 20-35 , ауа алмастырылып кептіріледі. Одан жоғары температурада кептірілген терілер сынып кетуі мүмкін, ал төмен кебу уақыты созылып бүлінуі мүмкін. Кептірілетін терілер мұқият жазылған болуы керек.
Жалпағынан сыпыпылған ірі ерілер жон арқа сызығы бойынша екіге бүктеліп ілініп, немесе керіліп кептірілу керек, Орта және кіші терілер ағаш қалыптарға майда шгемен бекітіліп кептірілді. Тұтастай сыпырылған терілер арнаулы қалыптарда керіліп кептіріледі. Қалыптардың өлшемдері белгіленген мөлшерге сәйкес болуы керек.
Бағалы аң терілерін консервлеуде құрғақ кептіру тәсілін кеңінен қолданылады, себебі трі таза болғандықтан сұрыптау ыңғайлы, салмағы жеңіл тасымалдауға оңай. Консервлеудің ылғалды тұздау тәсілі. Бұл тәсіл мағынасы теріні ас тұзымен тұздайды. Ас тұзымен тұздау терінің құрамындағы ылғалдылықты кемітеді де, бактериялардың дамып өрбуіне жол бермейді. Ылғалды тұздау тәсілі тріні жайып ас тұзын себу немесе қаныққан тұз ерітіндісіне салу арқылы жүргізіледі. Жайып тұздауды арнайы тақталарда мұқият жайып тұзды теріге түгедей себеді, келесі теріні біріншінің үстіне жайып оғанда тұз себу арқылы жүргізіледі. Тері қабаттарының биіктігі 1,5 м болады. Тұздау үшін құрамы жағынан таза, ылғалдылығы 5% - тен аспайтын ас тұзы қолданылады. Тұзға парадихлорбензол, нафталин, натрийдің кремнефториді және т.б. антисептиктер қосылады. Тұздауға жұмсалатын тұздың мөлшері булы терінің массасынан 30,40%, парадихлорбензол 0,5 %, нафталин 0,8%. Антисептиктер теріні бактериалдық бүлінуден сақтайды.
Себілген тұз терініңиылғалына еріп бірте- бірте тері тканіне енеді. Әдетте консервленген тері ткані тығыз және серпімді болады. Ас тұзды ерітіндісінде (тұздық) консервлеуді алдынала350гдм.куб. болатындай етіп дайындалған ерітіндіде жүргізеді. Ерітіндіге алдын ала тазартылған терілер салынады. Консервлеу чандарда, баркастарда, барбандарда жүргізіледі. Ұзақтығы 10 - 15 сағат, ылғалды тұздауда +5 пен +15 температура жүргізген тиімді. Тұздықтау біткен соң терілерді ерітіндіден алып жүнін жоғары қаратып жайып қосымша тұз себеді. Ылғалды тұздауда жүн бірігіп қалатындықтан сұрыптау қиындау болады. Бірақта бұл тәсілдің орындалу оңайлығы, кептірілген ақауларың болмауы көптеген терілерді, дәлірек айтқанда қой, теңіз жануарлары, тиін және т.б. осы тәсілмен консервлеу тиімді. Жайып тұздағанға қарағанда тұздыққа салу кезінде ас тұзы тері құрылымына біркелкі енеді және терінің қаны мен кірі аз болады.
Консрвлеудің тұздай құрғату тәсілі. Бұл тәсіл негізінен қаракөл елтірілерін консервлеуде қолданылады. Теріге тұзды сеуіп қаттап жайып қояды да, 10 күннен соң кептіреді. Бұл тәсіл ылғалды тұздау мен құрғату тәсілдерінің қосындысы.
Оңтүстіктің ыстық ауасына байланысты ылғалда тұздалған терілер қызып кетсе құрғатылған терілердің жүніне күйе түседі, сондықтан да тұздай құрғату тәсілі өте тиімді.
Консервлеудің қышқылды - тұздау тәсілі. Бұл тәсіл өңдеудің кейбір түрлеріне жатады және аз қолданылады. Тәсілді орындауда ас тұзы (85%) аллюминий ашудасы (7,5%) және аммоний хлориді (7,5%) араластырыптеріге себеді. Қаттап жиып 7 күн сақтайды. Қышқылды - тұздау тәсілі қой терілерінің жүнін әрлеуді қиындатады.
Ашытқымен өңдеп консервлеу. Бұл тәсіл тек қаракөл елтірілерінде ғана қолданылады. Терінің құрамына арпа немесе сұлы ұны және ас тұзының қою ерітіндісін жағады. Ашытқымен консервлеуді жүргізу өте қиын процесс болғандықтан тек білікті мамандар ғана жүргізе алады жүргізілу ретінің сәл ғана бұзылуы жүннің босап, түсіп қалуына әкеліп соғады.
2.4.Шикізат ақаулары
Шикізат ақаулары деп оның сапасын төмендететін кемістіктерді айтады.шикізат ақаулары жануарлың немесе аңның тірі күнгі және өлгеннен кейінгі деп ажыратылады.
Тірі күнгі ақаулар .Мұндай ақаулар малдың ауруларынан ,жөнді күтім болмағандықтан ,ластанудан ,түлеуден сондай - ақ механикалық жарақаттанудан болады.
Бұларға келесі ақауларды жатқызуға болады
Қылшықтың сынуы-қылшық жүндердің механикалық әсерден сынуы.
Киіздену-жүннің ұйпаланып ,бірігіп,тұтасып қалуы.
Таздану-терінің жүннің сыпырылып түсіп қалуы.
Қылшықтың түбіт жүнінен төмен болуы.
Қотыр-терінің қышымадан кейін өң бітпей қалуы.
Тіс ізі-таласқаннан бітпей қалған тыртықтар.
Жүн сарғыштығы - ақ түсті (ақ тиін,ақ түлкі) жүндердің сарғыш тартуы.
Өлі жүн-күтімі болмаған мал жүннің дамымай қалуы.
Малды тірі кезіндегі терідегі ақаулары шаруашылықтарда күтімнің немесе бақылаудың болмауының нәтижесінде болады.
Жарақаттар уақытылы емделіп зоотехникалық ветеринарлық бақылау-ақауларды болдырмау жолы.Бұл өнім сапасын ғана арттырып қоймайды,сонымен қатар шаруашылық табысының кіріс көзі болып табылады.
Өлгеннен кейінгі ақаулар.Аң ауланғаннан кейінгі жүн немесе тері ақаулары аңдарды қолға түсіру,терісін сыпыру және консервілеу кезінде,сондай - ақ оларды сақтау ,тасымалдау кезінде пайда болады.
Кеңінен тарлғаны төменддегілер:
Оқ іздері-атылғандағы тесіктер.
Жүнге қанның қатып қалуы.
Жыртықтар-сыпырғанда немесе кергенде пайда болады.
Тері тканінің қаттылығы-жоғары температурада кептіргенде болатын сынғыштық.
Жүн майлылығы - майсыздандыру дұрыс жүргізілмегендігі.
Майлы күйік-май тотығуынан тері тканінің әлсіреуі.
Жүннің түсуі-жүн тамырының босап түсуі.
Дұрыс керілмеуі-қалыптардың талапқа сәйкес болмауы.
Көгеруі-жеткіліксіз кептірілгендіктен көгереді.
Жүн түсінің әртүрлілігі - күн сәулесінің әсерінен жүн түсінің өзгеруі.
Тері ткані мен жүннің күйеден бұзылуы.
Көрсетілген ақаулардың көпшілігі ұқыпсыздықтан пайда болады.Ақауларды тәжірибелі сұрыптаушылардың мұқият тексеруінің нәтижесінде анықтайды.Ақаулар мөлшерінің қосындысынан шикізаттың құндылығын анықтайды.
Шикізатты алғашқы өңдеу негізінен дайындау немесе тері - шикізаты кәсіпорындарында жүргізеді.Дегенмен кәсіпорындарда қосымша өңдеуді қажет етеді.
2.5. Шикізатты сұрыптау, сапасын анықтау және сақтау
Стандарттар құрылымы. Шикізат сапасын анықтау қамтамасыз ету үшін негізінен мемлекеттік стандарттар МЕСТ(ГОСТ) қолданылады. Мемлекеттік стандарттар шикізатты дайындаушылар үшін де, қабылдаушылар үшін де бағалауда, сұрыптауда және есептеуде сақталатын міндетті ереже. Стандарт индексі екі белгіден тұрады: реттік саны және сызықша арқылы бекітілу жылы. Мысалы, "өңделмеген тиін терісі"стандарты 6374 - 66 былай айтқанда, реттік саны 6374,1966 жылы бекітілген.
Стандарттар жиынтығы қолдануға тиімді.Олар "Аң терілерінің қысқы түрлері"немесе "Аң терілерінің жазғы түрлері"деп бөлінеді.Буып - түюдің және марклеудің де стандарттары бар.Стандарттарда төмендегідей бөлімдер болады: "Шикізаттың жеке түрлері", "Техникалық шарттар", "Стандартта емес терілер сипаттамасы".Сонымен бірге тері сапасын 1 сортқа шағып есептегендегі сапалық кестесі келтіріледі.
"Анықтау бөлімінде бұл стандартты шикізаттың қандай түрлеріне қолданылатыны және олардың сапалық сипаттамалары келтіріледі. "Топтастыру"бөлімінде сұрыптау белгілері келтіріледі.Сұрыптауды, әдетте, қай өлкеде өскеніне байланысты "кряж", сортына, ауданынажәне ақаулары бойынша жүргізеді. Мысалы, өскен жеріне байланысты (кряжге) тиін терісі 10(онға) бөлінеді.Сұрыптау негізін жүн мен тері тканінің сапасы алынады.
Сорт - жеке аң терілерінің тауарлық қасиеттерінің жиынтығы мен бағасы. Сортқа мезгілдік өзгерудің тигізер әсері мол.Аң терілерінің қысқы түрлерінің 1 сортына тері қыста алынғандары ғана жатады.Олардың жүн жабындары біркелкі дамыған, қылшығы биік, түбіті жетілген, тері ткані жұқа болып келеді.2 сортқа жүні аса жетілмеген терілер жатады. 3 сортқа жүні аласа қылшығы жетілмеген терілер жатады. Сорт бойынша сұрыптау аң терілерін бағалауды жоғары білімімен мо тәжірибесін қажет ететін қиын жұмыс.
Стандарттарда терілерді ауданы бойынша қай топқа жататыны келтіріледі.Аң терілерінің ауданын шаршы сантиметрмен анықтайды. Әдетте, терілерді үлкен, орташ және кіші деп бөледі. Тұтастай сыпырылған терілердің ауданы екі көзі аралығы мен құйрығының түбіне дейінгі ұзындықты ортасынан енінің екі есесіне көбейтіп анықтайды. Жалпығынан сыпырылған терілердің ауданын тері ортасының ұзындығы мен енін көбейтіп анықтайды.
Ақаулар тобы бойынша олардың саны мен өлшеміне қарай сұрыптайды. Ақаулар тобы бойынша: ақаулары аз, орташа ақаулы, көп ақаулы және жарамсыз деп бөледі.
"Стандартты емес терілер сипаттамасы"бөлімінде қандай терілердің стандарттарға жатпйтыны және қабылдауғажарамсыз екені келтіріледі.
Аң тері шикізаттарының және олардың тобының құнын есептеу. Ауданына, сортына және ақауларының әртүрлілігіне байланысты терілердің де құны өзгеше болады.
Қабылдау ережелерінде әрбәр аң терісінің үлкен ауданды 1 сортты ақаусыз терілердің қабылдау бағасы келтіріледі. Терінің бұндай түрін 100% немесе 1 (головка) деп есептеу қабылданған.
Терілер партиясының (тобының) бағасын шығару үшін белгіленген есептеу (зачет) процентімен басқа (головка) келтіріледі.
Қолданылып жүрген стандарттар бойынша әртүрлі сортты терілер, әдетте, төмендегідей есептеледі: 1 сорт - 100%, 2 сорт - 75%, 3 сорт - 50%.
Терілердің кейбір түрлерінде ауданы бойынша есептелінеді. Ауданы үлкен терілер 100 %, орташа - 75%, кішілері - 50%.
Ақаулары бойынша: ақаусыз - 100%, аз ақаулы - 90%, орташа ақаулы - 75%, ақауы көптері - 50%.
Мысалға, 2 сортты, аз ақаулы қызыл түлкінің терісін бағалауды, басқа есптеуді келтірейік. 1 сортты тері бағасы 300 теңге. 2сортты - 75 % тең болғандықтан 300*75100=225 тг, оның үстіне ақау бойынша 90% тең болса 225*90100; сонда тері бағасы 202,5 теңге болады.
Немесе басқа мысал: 250 данадан тұратын күзен терілер тобы. Олардың сапа көрсеткіштері 1- кестеде келтірілген.
Тері
1сортты ақаусыз
2сортты орташа ақаулы
3сортты аз ақаулы
Үлкен
50
Орташа
40
50
.
Кіші
20
50
40
Барлығы
110
100
40
Бұл топтың бағасын есептеу үшін алдымен 2 кестеде келтірілген стандарттар шарттарына сәйкес "басқа" жағын есептейді.
Жалпы "бас " саны 1 сортта ақаусыз 90+35+9=134.Сонымен, әр данадн тұратын әртүрлі сортты ақаулы,ауданы бар терілер тобы 1 сортты "бас" саны есептегенде 134 болды.
1 сортты күзен бағасы 200 теңге болса, партия бағасы 134*200=26800. Тері шикізаты өндірісінде оның сапа есептеу бағасын анықтайды.Жоғарғы келтірілген күзен терілер тобы үшін 134*100250=53,6 % болып шығады.
2 - кесте
Тері
лер
1сортты ақаусыз
2сортты орташа ақаулы
3сортты аз ақаулы
терілер саны
есептеу бағасы
бас саны
терілер саны
есептеу бағасы
бас саны
терілер саны
Үлкен
50
100
50
-
-
-
-
-
Орташа
40
75
30
50
42.2
21
-
-
Кіші
20
50
10
50
28.1
14
40
22.5
Барлығы
100
-
90
100
-
35
40
-
"Өндіріс жағдайында бұл көрсеткішті жіберілу бойынша есептеу" деп атайды. Өңдеу және әрлеу процесстері біткен соң дайын жартылай фабрикат сұрыпталады да "дайын өнім бойынша" есептеледі. Кейінгісінің көрсеткіші бастапқысынан жоғары болу керек, себебі өндіріс процесстерінде өнім сапасы жақсаруы тиіс. Бірақта кейжағдайларда олар болмай шығады.
Мехтық шикізаттың тиімді пайдалануы дайын өнім бойынша есептеу мен жіберілу бойынша есептеудің қатынасымен анықталады.
Дұрыс сақталмаған терілерде құндылығын едәуір дәрежеде төмендететіндей ақаулар пайда болады. Тері сақталатын қоймалардың ауасы алмастырылып тұратындай болуы керек, соның өзіндеде құрғақ кептірілген және ылғал тұздалған шикізаттар бөлек бөлмелерде сақталуы керек.
Жыл мезгілдерінің өзгеруіне қарамастан бірқалыпты жағдайда: температура 15 - 20, салыстырмалы ылғалдылық 65 -70 % болуы керек. Терінің түріне, бағалылығына қарай қаттап буып, жиналады немесе іліп қойылады. Терілерге күн түспеуін бақылап тұрылады. Одан сақтандыруға жақсы әсер ететін эаттар: дихлордифенил - трихлор - этан (ДДТ) -5 және 10% дуст түрінде шығарылатын кристалды зат, хлорфос - 5% су ерітіндісі түрінде себіледі, гексохлоин - 25% дуст түрінде шығарылады. Бағалы аң терілерінің араларына нафталин салынады.
2.6. Шикізаттардың кейбір түрлерінің сипаттамалары
Аң терілерінің қыстық түрлері.
Тиын терілері көбінес боялмаған, кейде боялған түрінде мехтық өнімдерге (әйел және балалар сырт киіміне, жағаға, бас киімге және т.б.) қолданылатын бағалы шикізат. Ауданы 250 - 400 см кв. Жүн жабыны қалың, өскен өлкесіне байланысты ашық түстен қоңырқай түске дейін боялады. Мемлекеттік стандарт (6374 - 66) бойынша сортына, ақауына және өскен өлкесіне байланысты сұрыпталады.
Күзен терілерінің жүн жабыны қалың, жұмсақ, ашық-қызғылт болып келеді. Жүн жабыны ұзын қылшық жүндерден және толқындаған түбіт жүндерден тұрады. Ауданы 500-600 см кв. Негізінен қою-қоңыр түске бояп қара күзен терісіне ұқсатып өндіріледі. Әйелдердің әсем киімдерінің бөлшектеріне, бас киімге қолданылады.
Сусар терілерінің жүн жабындары өте әсем болады. Негізінен бас киім, жаға, әйел, жамылғылары, жакеттер тігеді. Сусардың тамағының астында ақ таңба болады.
Түлкі терілері өскен өлкесіне және түсіне байланысты қызылдан қара-қоңырға дейін бола береді. Негізінен әйел киімдеріне қолданылады.
Қар күзен (норка): қолда өсірілетін және жабайы болып бөләнеді. Терісі өте бағалы, сондықтан да соңғы жылдарда көптеп өсіріле бастады. Терісі жағынан қара, көкшіл, сұрғылт ақшыл бола береді.
Ондатра ең көп таралған аңдардың бірі, барлық сулы жерлерде өсе береді. Биік қылшық және қалың түбіт жүндер де бар. Жон арқасы қара-қоңыр бүйірлері ашық қоңыр ,тұмсығы ақшыл ақаулылығы бойынша 3 сортқа бөлінеді, ауданы 400-650 см кв. Ондатр терілері боялып та, боялмай да өндіріледі.
Аң терілерінің көктемгі түрлері.
Аң терілерінің көктемгі түрлеріне жататындар: суыр, сарышұнақ, сарытышқан, көртышқан, егеуқұйрық, атжалман, қосаяқ және т.б.
Суыр сирек кездесетін болғандықтан жоғары бағаланады. Жүні өте тығыз, біркелкі, реңі өскен өлкесіне байланысты ашық - сарғыштан көкшіл - сұрғылтқа дейін ауыса береді. Негізінен боялып, сырт киімдер, бас киімдер тігуде пайдаланылады.
Мех терілерінің жеке түрлері
Үй қояны терілері ең көп дайындалатын шикізат. Себебі өте өсімтал әрі тез жетіліп көп шығын талап етпейді.Қоянның көптеген түрлері болады.
Негізгілері төмендегілер:
Шиншилла - жүн жабыны қалың, биік және жұмсақ сұрғылт түсті. Қылшық жүндерінің ұшы қоңырқай.
Шампань - жүн жабыны біркелкі ақшыл сұрғылт түсті.
Флонур - жүн жабыны жұмсақ, қалың, биік, сұрдан қарасұрға дейін болады.Үлкен ақ қоян - жүні жабыны қардан аппақ болады.
Қоянның аралас тұқымдарының терілері аса бағаланбайды.
Қоян терілерін ауданы жағынан төртке бөледі:
Ауданы текше см;
Аса ірілері А 1900-ден жоғары
Аса ірілері Б 1600-1900
Ірілері 1300-1600
Майдалары 1300 дейін
Жүн жабынына байланысты 4 сортқа бөлінеді, табиғи боялған, қырқылған күйінде өндірісте қолданыла береді.
Қаракөл қой тері шикізаты негізінен екі топқа бөлінеді: 1.елтірі; 2. Қой терілері; бұл топқа бұғы терілері де жатады.
Қаракөл тұқымды қойларының қозыларының жүнді жабыны ерекше әдемі жылтыраған, бұйра-бұйра, ирек әртүрлі формада болып келеді.
Қаракөлше - тууына 10 - 15 күн бұрын іш тастаған немесе арнайы сойылып алынған қозы терілері.
Қаракөлше - туғаннан соң 3 күн ішінде сойылып дайындалған қозы елтірісі. Елтірінің сапасы мен құндылығы түгінің бұйралығына, түсіне ауданына байланысты. Елтірі бұйра гүлінің жалпақтығына қарай ұсақ бұйра гүлді (ені 4,5 мм-ге дейін) орташа гүлді (ені 4,5-7 мм), ірі бұйра гүлді (7 мм-ден артық) деп бөлінеді. Орташа бұйра гүлді елтірі сапалылығы жағынан жоғары бағаланады.
Елтірі түріне қарай қара, сұр қызғылт, қоңыр(сұр) көк болып келеді.Жүнінің өн бойының түгі біркелкі болмайтын түгінің түбі қоңыр, үш жағы бірте-бірте көгілдір, ақырында ақшыл келетін лтіріні суыр деп атайды.
Жүнінің бұйралығына қарай моншақ гүлді және толқын бұйралысы жоғары бағаланады. Мұнымен қатар жүнінің тығыздығы мен серпімділігі де елтірінің қасиеттерінің бірі.
Қаракөл елтірісі реңі, ауданы, сорты, ақаулығы бойынша сұрыпталады.
Мехтық шикізатқа қаракөл қойларының басқа терісі мех жасауға жарамды қой тұқымдары да пайдаланылады. Олар: қазақтың арқар мериносы, етті, биязы жүнді қой тұқымдары.
Цыған қойы - өте ерте заманнан бері келе жатқан биязылау жүнді қой тұқымдарының бірі. Негізгі ерекшелігі табиғаттың қатаң жағдайына төзімді. Бұл қойлардың терілерін өңдеп жүнін түрлендіру арқылы саз құндызы, қабылан, кәмшат терілеріне ұқсатып имитациялауға болады.
Тон жасауға жүні қылшықты, ірілеу қой тұқымдарының терілері алынады. Олардан тон, тұлып басқа да жүні ішіне қараған, өзеңі өңделген киімдер жасалынады. Тон өндірісінің шикізаты ретінд етті- майлы қой тұқымдары еділбай, дегерес және қазақтың ұяң жүнді қойлары жатады.
Еділбай қойы - жергілікті қазақы қойлардың ішіндегі ең ірісі, жүннің сапасы сапасы жағынан тәуірі. Қылшық жүнді табиғатқа ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz