Мемлекеттік тілдің білім саласында қолданылуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3.5
I. тарау. Мемлекеттік тілдің білім саласында қолданылуы ... .5.7
1.1. Мемлекет және тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.8
1.2. Қазақстанның тіл жөніндегі заңнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 8.19
1.3. Білім беру саласы және тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. тарау.Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілінің білім саласында қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Мектеп тілі . болбашақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. 12 жылдық мектеп тілі . болашақ оқу,оқыту тілі ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Мемлекеттік тіл . жоғары оқу орындарының оқу, оқыту тілі ... ..
2.4.
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
I. тарау. Мемлекеттік тілдің білім саласында қолданылуы ... .5.7
1.1. Мемлекет және тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7.8
1.2. Қазақстанның тіл жөніндегі заңнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 8.19
1.3. Білім беру саласы және тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
II. тарау.Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілінің білім саласында қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Мектеп тілі . болбашақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. 12 жылдық мектеп тілі . болашақ оқу,оқыту тілі ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Мемлекеттік тіл . жоғары оқу орындарының оқу, оқыту тілі ... ..
2.4.
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Тәуелсіздік, азаттық, еркіндік - бұл қасиетті ұғымдар ата -бабаларымыздың сан ғасырлар бойына армандаған асыл мұраттары. Тәуелсіздік жайында сөз бастау, ой толғау оңай іс емес. Өйткені, бұл қаситті ұғым тарихи жадымызда ата - бабаларымыздың, неше буын ұрпақтарымыздың аңсаған арманы мен төккен терімен, аққан қанымен байланысты қалыптасқан.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев тәуелсіздігіміздің биылғы Жолдауында: "Ел - бостандықта, жері азат бола тұра өз елінде өгей баланың күйін кешіп жүрген жалғыз ғана тіл - қазақ тілі. Бұл Желтоқсан оқиғасынан бастау алған бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Тіл тәуелсіз болмай ұлт тәуелсіз бомайды. Тілден айырылу дегеніміз деградациялану, яғни ұлт ретінде тарих сахнасынан мүлдем жойылу. Егер тәуелсіздікке келсек, оның өзі саяси, экономикалық, рухани болып үш салаға бөлінеді. Соның ішінде біздер саяси және экономика саласында азды - көпті болса да тәуелсіздікке қол жеткіздік. Ал рухани тәуелсіздікке келетін болсақ, біз сол бұрыңғы метрополияға әлі күнге дейін кіріптар қалпымызда қалып отырмыз. Билік басындағы қазіргі саяси элита "біз көп ұлтты мемлекетпіз, сондықтан да ұлт аралық достықты сақтау үшін тіл проблемасын либералдық жолмен бірте - бірте шешу керек " деген сылтаумен осы кезге дейін бұл мәселеге толық көңіл бөлмей келеді. Ал шын мәнінде сол элитаның көбісі өз ана тілін
білмегендіктен, өз мүдделері үшін қазақ тілінің дамуына әдейі кедергі келтіріп отыр.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев тәуелсіздігіміздің биылғы Жолдауында: "Ел - бостандықта, жері азат бола тұра өз елінде өгей баланың күйін кешіп жүрген жалғыз ғана тіл - қазақ тілі. Бұл Желтоқсан оқиғасынан бастау алған бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Тіл тәуелсіз болмай ұлт тәуелсіз бомайды. Тілден айырылу дегеніміз деградациялану, яғни ұлт ретінде тарих сахнасынан мүлдем жойылу. Егер тәуелсіздікке келсек, оның өзі саяси, экономикалық, рухани болып үш салаға бөлінеді. Соның ішінде біздер саяси және экономика саласында азды - көпті болса да тәуелсіздікке қол жеткіздік. Ал рухани тәуелсіздікке келетін болсақ, біз сол бұрыңғы метрополияға әлі күнге дейін кіріптар қалпымызда қалып отырмыз. Билік басындағы қазіргі саяси элита "біз көп ұлтты мемлекетпіз, сондықтан да ұлт аралық достықты сақтау үшін тіл проблемасын либералдық жолмен бірте - бірте шешу керек " деген сылтаумен осы кезге дейін бұл мәселеге толық көңіл бөлмей келеді. Ал шын мәнінде сол элитаның көбісі өз ана тілін
білмегендіктен, өз мүдделері үшін қазақ тілінің дамуына әдейі кедергі келтіріп отыр.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
I- тарау. Мемлекеттік тілдің білім саласында қолданылуы ... .5-7
1.1. Мемлекет және тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7- 8
1.2. Қазақстанның тіл жөніндегі заңнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 8-1 9
1.3. Білім беру саласы және тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II- тарау.Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілінің білім саласында қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Мектеп тілі - болбашақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. 12 жылдық мектеп тілі - болашақ оқу,оқыту тілі ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Мемлекеттік тіл - жоғары оқу орындарының оқу, оқыту тілі ... ..
2.4.
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл болуы - тарих тағлымы, уақыт талабы
Тәуелсіздік, азаттық, еркіндік - бұл қасиетті ұғымдар ата -бабаларымыздың сан ғасырлар бойына армандаған асыл мұраттары. Тәуелсіздік жайында сөз бастау, ой толғау оңай іс емес. Өйткені, бұл қаситті ұғым тарихи жадымызда ата - бабаларымыздың, неше буын ұрпақтарымыздың аңсаған арманы мен төккен терімен, аққан қанымен байланысты қалыптасқан.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев тәуелсіздігіміздің биылғы Жолдауында: "Ел - бостандықта, жері азат бола тұра өз елінде өгей баланың күйін кешіп жүрген жалғыз ғана тіл - қазақ тілі. Бұл Желтоқсан оқиғасынан бастау алған бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Тіл тәуелсіз болмай ұлт тәуелсіз бомайды. Тілден айырылу дегеніміз деградациялану, яғни ұлт ретінде тарих сахнасынан мүлдем жойылу. Егер тәуелсіздікке келсек, оның өзі саяси, экономикалық, рухани болып үш салаға бөлінеді. Соның ішінде біздер саяси және экономика саласында азды - көпті болса да тәуелсіздікке қол жеткіздік. Ал рухани тәуелсіздікке келетін болсақ, біз сол бұрыңғы метрополияға әлі күнге дейін кіріптар қалпымызда қалып отырмыз. Билік басындағы қазіргі саяси элита "біз көп ұлтты мемлекетпіз, сондықтан да ұлт аралық достықты сақтау үшін тіл проблемасын либералдық жолмен бірте - бірте шешу керек " деген сылтаумен осы кезге дейін бұл мәселеге толық көңіл бөлмей келеді. Ал шын мәнінде сол элитаның көбісі өз ана тілін
3
білмегендіктен, өз мүдделері үшін қазақ тілінің дамуына әдейі кедергі келтіріп отыр.
Түсіне білген адамға бүгінгі күннің өзекті мәселесі - ұлт тілін үйрену, ұлтты сыйлау, халықты құрметтеу. Өз ұлтының тілін білмейтін жарымжан жандарды көре тұра басқа ұлттарға қалай тіл үйрен деп күштей аласын. Осы мәселеге келгенде ұлт ұстазы Ахаңның (А. Байтұрсынов) ". . . келімсектер тұрғылықты халықтан мәдени жағынан биік болса, онда уақыт өте келе оның тұрғылықты халықты жұтып қоятыны күмәнсіз екенін байқау қиын емес" деген сзі бар. Осыған дейін "Қос тіл - достықтың қос қанаты" деген сөзді желеу етіп келсе, ендігі уәжі "ағылшын тілін білмесен замана көшіне ілінбейсін" деген космополит шала қазақтардың сөзі өтімді болып отыр. Дөңгеленген дүние дүбірлі сақтап қалуға кері ықпалын тигізіп, өз пайдасына "оң нәтиже" беріп жатқаны баршамызға аян. Әлемде алты мыңға жуық тіл болса, оның жүзі ғана мемлекеттік мәртебеге ие екен. Сонда ойлай беріңіз, ұлттың ұлт болып қалыптасуына ең маңызды фактор - тіл. Тіл жойылса ертең ұлттың жойылмауына кім кепіл?
Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерін санамалап көрейікші. мысалы, Францияда 1995 жылы компьютер бағдарламаларын ағылшын тілінде жүргізуге тыйым салынып, 3500 - ден астам ағылшын терминдерін қолданыстан шығаруды ұйғарған. "Англоамерикандық тіл империализмімен" күресу үшін құрылған. ТМД мемелекетіне назар аударсақ, Балтық бойындағы мемлекеттерде "Тіл полициясы" жұмыс істейді. Мысалы, Литвияда орыс тілінде өзара сөйлескендерге айыпұл
4
салынады, ал Латвияда мектептен бастап орыс бөлімдері жабылған. Осы шаралардың ұлт болашағын ойлаудан туғандығын кім жоққа шығара алады? Осыдан байқағанымыздай, ешбір өркениетті ел өз ұлтының тілін өгейсітіп дамымаған.
1- тарау Мемлекеттік тілдің білім саласында қолданылуы
Қазақ тәлімінің тарихына тоқталсақ, біздің ғасырға дейінгі 7-3 ғ. Сақ, Ғұн дәуірінен бастау алатын түркі этностарының рухани мәдениеті талай кезеңдерді басынан өткізіп, ғасырлар қойнауынан бүгінгі күнге дейін жетіп, қазақ халқының тәлімдік дәстүрінің темірқазығына айналып отыр. Сақ, Ғұн дәуірінен біздерге жеткен " Алтын Адам" және түркі халықтарының көне жазба ескерткіштері сол дәуірдің рухани мәдени жетістіктерінің айғағы болып табылады. Көне жазба ескерткіштерінде нақты тарихи оқиғалар туралы сөз қозғалады, тас мүсіннен шығатын тұжырым түрік халқының ежелгі жауынгершілік дәстүрі мен ел билеудегі ой - тұжырымының болғаны байқалады. Көне түркі жазба ескерткіштері, біріншіден, біздің арғы ата - бабаоарымыздан мағлұмат беретін болса, екіншіден, көне түркі тарихынан сабақ алған ұрпақтың қанында елін, жерін сүю, оны қорғаудағы патриоттық сезімінің сан ғасырлық дәстүрінің жалғасып келе жатқанын терең сезінетіндігі байқалады.
Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу дәстүрі халық педагогикасынан, оның ауыз әдебиет үлгілері мен тұрмыс - тіршілігімен байланысты туындаған салт - дәстүрінен, ұлттық музыкасы мен өлең жырларынан,
қол өнер түрі мен ұлттық ойындарынан тәлімгерлік ой - пікірлері,
5
мәселен, Қорқыт Атаның ұстаздық ұлағатты сөздерінің мәні, Түркі халықтарының ұлы ғұламалары: Хорезми, Фараби, Фердауси, Бируни, Ибн - Сина, Низами, Науаи, Қашғари, Иассауи, Баласағұн, т.б. араб тілі мен мәдениетін меңгеруінің прогрессивтік маңызы болды.
Қазақ хандығы жаңа мемлекет болы қалыптасу барысында (1470 1718 ж.ж.) 250 жылдай тәуелсіз ел болып, дербес өмір сүрді. Бірнеше ауыр қасіреттерді, жойқын соғыстарды бастан кешіріп, тіпті жер бетінен жойылып кете де жаздады. Осындай қырғын соғыстар қазақ халқының әлеуметтік - экономикалық дамуын тежеді, көне дәуірден бері қалыптасып келе жатқан өнер - білімнің, ұлттық мәдениеттің дамуына қажетті жағдай туғыза алмады. Дегенмен де қазақ халқының іштей ұйтқысы болған рухани күші - азаттық идеясы бар еді. Сол кезеңнің жазба мәдени мұраларына Мұхаммед Хайдар Дулатидың "Тарихи Рашиди", Қ. Жалайридың "Жамиат - Тауариғы", Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының " Шипагерлік баяны" атты еңбектері мен Қасым ханның қасқа жолы мен Есім ханның ескі жолынан басталып, Тәуке хан дүниеге әкелдірген " Жеті Жарғы" заңдар жинағы қалыптасты.
18- ғасыр мен 19- ғасырдың бірінші жартысындағы Ресей отарындағы қазақ мектептері патшалық саясатқа тәуелді болғанмен, оның ағартушылық мәні зор еді. Осыған орай, Ы. Алтынсарин кезеңіндегі Қазақстанда мектеп - медреселер, аралас мектептер (болыстық, ауылдық, орыс -қазақ мектептері, училищелер мен гимназиялар ер және қыз балалар үшін, коммерциялық училищелер) дамыды.
Кадими мектеп - медреселер діни негізді оқытқан болса, жадидмектептері Еуропа педагогикасының ғылыми - әдістемелік
6
жетістіктері негізінде қайта құру, діни сабақтармен бірге өмірге қажетті дүнияуи ғылымдардың негізін оқыту, үздіксіз дамып келе жатқан ғылыми - техникалық жаңалықтар, сауда - саттық, экономикалық кәсіптерді меңгеруге баулуды көздеді. Қазақстанда кеңінен етек жая бастаған жадидтік мектеп медреселердің ішінде ең ірілері деген "Ғалия", "Мамания", "Расуле", "Актас", т.б. болды. Отаршыл саясат қысымшылдығынан жадидтік бағыттағы оқу орындары ығыстырылып, 19- ғасырдың екінші жартысынан бастап аралас мектептер бірте -бірте болыстық, ауылдық, орыс -қазақ мектептері, училищелер мен гимназиялары дүниеге келді. Ол Ресей патшалығының Қазақстан жерін отарлау саясатын астыртын түрде жүргізу үшін пайда болған оқу орындары еді. Себебі, 19-ғасырдың екінші жартысы мен 20- ғасырдың бас кезіндегі буржуазиялық қоғамға жергілікті халықтан кәсіпкерлер керек бола бастады. Осы мақсатпен орыс шекара комиссиясы қазақтарды сауаттандыруды орыс тілінде жүргізу, орыс өкіметіне арнайы қызмет істейтін тілмаштар, іс - қағаздарын жүргізетін мамандар дайындау қажеттігі тұрды. Сондықтан таза орыс мектептері (діни - приходтық мектеп, орыс мектептері, училищелер, гимназиялар ер және қыз балалар үшін, коммерциялық училещелер) ашылды.
1.1. Мемлекет және тіл
Мемлекеттік тіл - мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі. Қазақстан
7
халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбір
азаматының парызы. Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар;мемлекеттік тілді барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға негізделген. Қазақстан Республикасның барша азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеруіне қажетті барлық ұйымдастырушылық , материалдық - техникалық жағдайларды жасауға бет бұру қажет. Қазақ диаспорасына ана тілін сақтауы және дамытуы үшін көмек көрсетуге міндетті. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін - өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. Жалпы мемлекет тілге қандай жағдайда көмек көрсетеді және тіл жөніндегі қамқорлығы қандай? деген сауалдар туындайды. Қазақстан Республикасының азаматының ана тілін қолдануына, қарым - қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдауына құқығы бар. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін оқып - үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызу жөнінде қамқорлық жасайды. Ұлттық топтар жинақты тұратын жерлерде іс - шаралар өткізілген кезде олардың тілдері пайдаланылуы мүмкін.
1.2. Қазақстанның тіл жөніндегі заңнамасы
Қазақ тілі - қазақ халқының ұлттық тілі, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі.
Мемлекеттік тіл - көп ұлтты мемлекетте халықтың ұлттық құрамына қарамай іс қағаздарын, мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту,
8
мәдениет, баспасөз бен байланыс орындарында, құқық қорғау мен әскери бөлімдерінде, сот істерін жүргізу т.б. міндетті деп саналатын
саяси - құқықтық қасиеті бар мәртебелі тіл. Мемлекеттік тіл әрдайым мемлекеттің қорғауында және оның қамқорлығында болады. Демокртиялық қоғамда белгілі бір тілге мемлекеттік мәртебе (статус) беру оның басқа тілдерге қысымшылық көрсету болып табылмайды. Бұл туралы Республикамыздың Тіл туралы Заңында анық айтылған. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз
(1998 жылғы 7 қазанда енгізілген өзгерістермен)
7- бап
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі.
2.Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін- өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.
3. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.
14- бап
2. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкіді ешқандай кемістітуге болмайды.
19- бап
2. Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым- қатынас,
9
тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар.
41- бап
2. Республика Президенті болып тумысынан республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады.
58- бап
1. Палаталарды мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының арасынан Палаталар депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жасырын дауыс беру арқылы Сенат пен Мәжіліс сайлаған төоағалар басқарады. Сенат Төрағасының қызметіне кандидатураны Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне кандидатураларды Палатаның депутаттары ұсынады.
93- бап
Конституцияның 7- бабын жүзеге асыру мақсатында Үкімет, жергілікті өкілді және атқарушы органдар арнаулы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасауға міндетті.
Қазақстан Республикасында тілдердің қолданылуының құқықтық негіздерін, мемлекеттің оларды оқып - үйрену мен дамыту үшін жағдай
10
жасау жөніндегі міндеттерін заңмен белгіленгенін Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық тілге бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз етеді.
"Тілдер туралы" Заңның орындалмауының ең басты себептерінің бірі - заңдық негіздік кемшіліктері. Ел Конституциясының 7-бабының 2-тармағында, Тіл туралы заңның 5-бабында: "Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орпыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады", - делінген. Міне, осыларды заңдық негіз деп түсінетін, шындығында мемлекеттік тілді білмейтін және білгісі де келмейтін қазақтар да, өзге ұлт өкілдері де осы қалпында өмір сүре беруді, қызмет істей беруді қалайды. Олар Қазақстанда осылай заңды орындамай да жүреберуге болатынына сенімді. Себебі, мемлекеттік органдар тарапынан заңды орындауды талап етудің жоқтығы олардың көзін соған жеткізіп отыр. Басшылар: "Сабыр сақтайық, елдің тыныштығын, бірлігін, тұтастығын ойлайық", - дейді. Дұрыс-ақ. Ал, Президент Нұрсултан Назарбаев қол қойған "Тілдер туралы" Заңның 4-бабында: " Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы. Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілді барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға міндетті", - делінген. Сонда мемлекеттік тіл елді топтастырудың, бірлікті ұйымдастыру мен ұйыстырудың факторы, тетігі болса және ол әрбір азаматтың парызы болса,оны білуге Қазақстанның барлық азаматы, оның ішінде орыстілді қазақтар неге
11
ұмтылмайды, ал, Парламенттегі қазақ депутаттары болашақ депутаттықа үміткерлердің қазақ тілін білуін міндеттеуге неге қарсы дауыс береді? Әлде олар мемлекеттік тілді меңгеруге - заң талабын орындауға, сол арқылы елдің топтасуына, бірлікте, түсіністікте, сыйластықта болуына қарсы ма?
Парламенттегі кейбір депутаттардың Конституцияның 19-бабының 2-тармағына сілтеме жасауы да қисынсыз. Онда:" Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар", - делінген." Таңдау" деген сөз - көптің ішінен біреуін қалап, таңдап алуды білдіретін ұғым. Ал, адамның, ұлттың туған ана тілі - біреу ғана. Қазақ азаматы үшін туған ана тілін - қазақ тілін таңдауға салуға жатпайды, ол - қазақ ұлтының тумысынан табиғи дара ерекшелігі. Адам түгілі, аң мен құстың да, барлық жан иесінің де өзіне тән түсінісетін тілі бар. Бұл - бір. Екіншіден, қазақ тілі - депутаттар үшін мемлекеттік тіл ретінде заңмен бекітілген заң шығару тілі, іс жүргізу тілі. Заңда оны да таңдау қаралмаған. Үшіншіден, депутат - "әркім" емес, арнайы сайланған жоғары мәртебелі Парламенттегі мемлекеттік заң шығарушы қызметкер ғой!
Қазақ тілінің тағдыры 1980 жылдардың соңынан бері әр түрлі деңгейдегі саяси саудаға түскен басты мәселе күйінде шешілместен келеді. Бұл мәселе Қазақстанның созылмалы қоғамдық науқасына айналды және іс жүзіндегі мемлекеттік тіл болып отырған орыс тілінің көлеңкесі ретінде келбеңдеп келеді. Тіл проблемасы ауқымды болғандықтан, соған сай көлемді шара қолданбайынша, қолға алған жартыкеш әрекеттен ештеңке шықпайтыны бесенеден белгілі.
12
Мәселен, "Тілдер туралы" Заң ешбір қаражат мәселесімен қамтылмаған, соған сәйкес оның іске араласуы да кешеуілдеп отыр. Сондықтан, қазақ тілінің қазіргі ахуалын мемлекеттік мәртебеге сәйкестендіргендей қаражат көзі анықталуы тиіс. Ең дұрысы, мұнайдан түсетін табыстың белгілі бір пайызы шоғырланатындай. Тілді дамыту жөніндегі Ұлттық қор құрылуы керек, саясатымыз оған қарқаусыз болса, Қазақстан Үкіметіне қарасты тілдік қаражат қоры құрылғаны дұрыс. Тіпті, мұның бәріне қауқарымыз жетпесе, Үкіметке бағынышты республикалық мемлекеттік кәсіпорын құрылып, оған мемлекеттік барлық бланкілер мен құжаттардың үлгісін мемлекеттің өзі көрсетіп, қазақ тілінің табыс тілі бола алатын жағдайын дүниеге әкелгені мақұл.
Тіл үшін табыс көзі саналатын қазақ тілді БАҚ тарапына бағытталған мынадай талапты әлдеқашан еңгізуге болатын еді: Жарнама беруші өзінің жарнамаға бө22лген қаражатының кемінде жартысын мемлекеттік тілде жасақтап, таратуға міндетті. "Бұл жерде жарнама берушінің құқығы аяққа тапталады, ол қай тілде бергісі келсе, жарнаманы сол тілде беруі керек" деген лебіз " қазақ тілді адамдардың құқы қалай тапталса, олай тапталсын, онда шаруамыз жоқ" дегенмен пара-пар. Мұндай талап қазақ тілді БАҚ-тарға қаржыны көп тартатыны белгілі.
Қоғамның саяси өмірін тіл тағдырынан аулақ тұрған құбылыс деп айта аламын. Талай партиялар құрылып, халқымыздың жарқын болашағын құру тек менің қолымнан ғана келеді деп кеудесін қаққан басшылары мен белсенділерінің сөзін естіп, бағдарламаларын оқып келеміз. Міне, солардың ең болмаса біреуі ынты-шынтымен мемлекеттік тіл тағдырын сөз етті ме, бағдармаларында өзекті бір мәселе етіп қойды
13
ма? Жоқ, қойған жоқ. Тым болмаса, қалың жұрт, қарапайым халыққа арналған "жалынды" сөздерін ол белсенділер мемлекеттік тілде айта алмай, баяғы ескі "әуенмен" сарнағанынан саналы азаматтардың көбінің-ақ "жарқын болашақтан" үміттенуі тұрмақ, түңіліп қайтқандарын да көріп жүрміз.
Тілі түзелмеген мемлекетте саяси партиялар мен демократиялық әрекеттердің түпкі мақсаттарын мен өз басым түсінбеймін. Өйткені, жақсы өмір мен еркіндікті аңсаған арманын біз, Халықаралық "Қазақ тілі" қоғамын құрып, тіліміздің мемлекеттік мәртебесі үшін күрескен азаматтарды халық есінен шығармайтынын айта кетуімізге болады. Сол бір алғашқы 5-6 жыл ішінде ана тіліне деген бұрынғы қасаң көзқарастың күрт өзгеріп, қалың жұрттың өз тіліне қауырт бет бұрысы әлеуметтік сілкініс тудырған еді. Бүгін де сол халық қой. Партиялар мен демократиялық қозғалыстар сол халықтың күйін күйттеп, мұңын мұңдағысы келсе, неге осынау бір шиыршық атқан түйінді де шытырман шатағы мол тіл проблемасына бәрі бірдей самарқау, енжар? Өз басым осы партиялар мен демократиялық қозғалыстардың елдің, мемлекетіміздің жағдайын жақсартуға бағышталған іс-әрекетіне, ниетіне сенсем де, түпкі мақсаты - билікке қолын жеркізу ме деп ойлаймын. Бірақ олар өз алдына қандай мақсат қоймасын, қазақ тілі толыққанды тіл болмаған жерде ұлттық мемлекеттің де болуы неғайбыл.
Тіліміздің өркендемеуі, өспеуі қазақтың санының аздығында емес.Ұлтымыздың ұлылығын дәріптейтін, тіліміздің құдіретті қуатын қолдайтын, ашық та батыл істерге бастайтын жүйелі істердің жоқтығы. Анау Балтық бойындағы ұлттар, санының аздығына қарамай, халқының
14
мызғымсыз бірлігі, таңғажайып тірлігінің арқасында, нәрлі нәтижеге жетіп, мерейлі мемлекеттікке ие болып отыр. Тіпті шетелдерде жүрген өз қандастарымыз, шөкімдей аз болса да ана тілінде сөйлеседі, тереңірек меңгеруге ұмтылады. Бұл - тал бесіктен басталған, отбасында сақталған тәлімді тәрбиенің нәтижесі. Осындай уызбен дарыған, талім-тәрбиемен танылған ұлтты құрметтеу, Отанды сүө, ар мен намысты жоғалтпау қасиеті - әрбір адамның рухани байлығының кепілі. Барлық бақыт пен байлықтың атасы - Отаның мен Халқың, оның қайнар көзі Ұлтың мен Тілің.
Бүгінгі таңда Қазақстанда жүзден астам тіл қолданылып жүр. Еліміздегі этикалық топтар тілдері өздерінің атқаратын функцияларының көлемі жағынан бірдей емес. Қолданылып отырған шараларға қарамастан қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін толық іске асыру әлі мүмкін болмай отыр. Мұның негізгі себебі: тіл мәртебесі тек ресми тұрғыдан жарияланғанымен, оның жер-жерде үйретілуі мен қолданылуын жүзеге асырар тетік күні бүгінге дейін жеткілікті дәрежеде іске қосылмауда. Мемлекеттік тілде іс жүргізу мен қызметтік қарым-қатынас жасау қосалқы сипатта ғана.
Қазақ тілінің өзекті мәселелері оның шын мәнінде мемлекеттік тіл мәртебесін иеленумен шектелмейді.
Ең алдымен, қазіргі қазақ тілінің ахуалының өзі, оның дамуы мен баюына байланысты проблемалар ғалымдардың, мамандардың, оқытушылардың айырықша көңіл бөлуін қажет ететін мәселе.
Кез келген көп этносты және көп тілді мемлекетте тілдер атқаратын қызметіне, таралу деңгейіне, сол тілді тұтынушылардың санына қарай
15
бөлінеді. Мемлекеттің қолайлы тілдік кеңістігін жасау тілдердің функционалдық арақатысын дәл анықтауды талап етеді. Оның ішінде мемлекеттік тіл лайықты орынға ие болуға тиісті. Қазіргі таңда елімізде 1997 жылғы шілденің 11-інде қабылданған "Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы" Заңы бар.Ал, енді осы заңның реттейтін мәселелерін айтатын болсақ, ол мемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметінде тілдерді қолдануға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.2
Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбір азаматыны2ң парызы.
Аталмыш заңның 7-бабында тілдердің қолданылуына кедергі келтіруге жол бермеу туралы айтылған.Онда Қазақстанда мемлекеттік тілдің және де басқа тілдердің қолданылуына және оларды үйренуге кедергі келтіретін лауазымды адамдардың іс-әрекеттері Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа әкеп соқтырады делінген.
Ал, енді 9-бапқа тоқталатын болсақ, бұл бапта мемлекеттік органдардың актілері мемлекеттік тілде әзірленіп, қабылданады, ал қажет болған жағдайда, мүмкіндігінше, басқа тілдерге аударылуы қамтамасыз етіле отырып, оларды әзірлеу орыс тілінде жүргізілуі мүмкін деп көрсетілген. Бірақ, біз оны керісінше орыс тілінде әзірлеп, қажет болған жағдайда, мүмкіндігінше мемлекеттік тілге аударып жүрміз.
Сондай-ақ, осы жерде 21-бапқа ерекше тоқтала кеткенді жөн деп
16
ойлаймын. 21-бапта деректемелер мен көрнекті ақпарат тілі туралы көрсетілген. Бұл бапта көрнекі ақпараттың барлық мәтіні мынадай ретпен:"мемлекеттік тілде - сол жағына немесе жоғарғы жағына, ал орыс тілінде оң жағына немесе төменгі жағына орналасады және бірдей өлшемдегі әріптермен жазылады" делінген.
Ал, ен222ді Тіл туралы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылыққа келетін болсақ, Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңдарының бұзылуына кінәлі мемлекеттік органдардың, кез келген меншік нысанындағы ұйымдардың бірінші басшылары, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.
Мемлекеттік тілдің беделін, оны білу әрбір азаматтың өмірлік қажетіне айналатындай, қазақстандық патриотизмнің құрамді бөлігі болатындай деңгейге көтеру қажет. Мемлекеттік тілге ресми қолдау көрсетумен қатар, оған бүкіл қоғамның тарапынан қамқорлық жасау керек деп есептеймін.
Өз тілінен қиналған оралмандар
"Оралман және қазақ тілі" мәселесі еліміздегі жалпы мемлекеттік тілдің мәртебесі мен қолданылу аясын одан әрі дамыту мен өркендету тұрғысынан қаралатыны түсінікті. Атажұртқа оралып, тәуелсіз ел тұрғындарының санын молайтып жатқан бауырларымыздың алдынан шығатын күрдел2і мәселелердің бірі - қазақ тілі мәселесі. Ауғанстан, Иран, Түркия секілді елдерден келгендер біздегі кириллицаны толық танымағандықтан, оларға оқу, жазу қиын тиіп, соның кесірінен өздеріне
17
қажетті ақпараттар мен мәліметтерді ала алмайды. Керекті құжаттық мәселелерін дер кезінде шеше алмай, көптеген кедергілерге тап болады.
Оралман және қазақ тілінің мәселесі туралы ойланғанда, мұны тіл туралы мемлекеттік саясаттан бөліп қарауға болмайды. Бұл - еліміздегі тіл саясатының құрамдас және жанды бөлігі. Тіліміздің байлығымен қазынасын, қазақы салт-дәстүрімізді, мәдениетіміз бен өркениетімізді байытып, толтырып, үстемелеп жатқан оралмандар қатары көбейгенсайын ме2млекеттік тіліміз одан әрі күшейе түседі. Қазақ тілінің қуаты артып, оның елдік, ұлттық тұғыры беки түседі.
Тіл - қатынас құралы. Бұл лингвистикалық анықтама.
Тілдің функциясы осымен шектеле ме? Әрине олай емес. Олтуралы қазақтың соңғы абызы Ғабит Мүсірепов былай деп жазып кетіпті:
"Қай халықтың болса да қоғамдық өсу-өркендеу жолында көтеріле алған биігі мәңгілік болып ана тілінде сақталып отырады. Қай халықтың болса да ақыл-ой тереңдігі, сана-сезімі, сергектігі көп салалармен тармақтана, молыға келіп, тағы да сол ана тілінің алтын қорына қосыла береді, ажарлана береді. Тіл диалектикасы - жасаған сайын жасара беруінде. Ана тілі дегеніміз - сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі. Ана тілін тек өгей ұлдары ғана аяққа басады".
Біздің негізгі міндетіміз - Тіл туралы заңнамаларды қалтқысыз сақтау жөніндегі бірізді шараларды жүзеге асыра отырып, Қазақстандағы барлық тілдердің сақталуына жағдай туғызу, мемлекеттік тілді оңтайлы үйлестіруге ықпал ететін тетіктерді жүзеге асыру болып табылады.
18
Мемлекеттік тіл-этносаралық проблема емес, жалпы мемлекеттік проблема. Өзін Қазақстанның азаматы деп санайтын кез келген адам, кез келген ұлттың өкілі барлық өркениетті елдердегідей мемлекеттік тілді өз тілім деп қабылдауға тиісті. Сонда ғана біз шын мәніндегі татулық пен тұрақтылыққа қол жеткізе аламыз.
1.3. Білім беру саласы және тіл
Тілдің айналасындағы тағы бір мәселе оқу жүйесі. Түған тілімізді өркендете алмай жүргенде "қырсыққанда қымырын іридінің" кебі келіп, ұлтымыздың болашағы - балаларды жас кезінен бастап шет тілдерінде оқытпасақ, дамымай қалуымыз ықтимал деген сыңар жақ пікірлер орын алуда. Жалпы дамыған елдерде білім беру жүйесі үшке бөлінеді: қажетті, пайдалы және ұнамды. Соның ішінде ұлттық білім жас балаларға қажетті білім ретінде алғашқы баспалдақта қалануы тиіс. Жапония, Қытай, Индонезия қатарлы Шығыстың дамыған елдерінде осы үрдіспен оқытылады. Жапонияда тілге қойылатын талап өте күшті болғандықтан, балаларын 3 - 4 жасынан, яғнибалабақшадан ана тіліне икемдей бастайды. Индонезия 1996 - жылдан мемлекеттік тілге жаппай көшіру саясатын ұстанып келеді. Ал Латвияда орыс тілінде білім беруді тоқтату мәселесінің ушығып тұрғанына екі жылға жуықтады. Қайта - қайта ереуілге шыққан орыс мектептерінің оқушыларын Латвия, керек қылсаң, күшпен басып жатыр. Бәрі де ұлт тілі мен мәдениеті үшін, ұлттық мемлекет қалыптастыру үшін. Өркениетке осы елдердің ешқайсысы өз тілін өгейсітіп жетпеген, керісінше, ана тіліне баса назар аударып
19
отырған. Біздің көтеріп отырған мәселеміз бүгінгі күні ғана туындап отырған мәселе емес. Бертін келе орыс педагогы К.Д.Ушинский шетел тілін үйретуді оқушыларға бастауыш сыныптан кейін, 5 - 6 сыныптарда ғана қолға алу керек. Өйткені өз ана тілінің лексикалық қорын, грамматикасын белгілі дәрежеде игеріп болмаған оқышысына екінші тілді тықпалау ешқандай нәтиже бермейтіндігін әлденеше рет ескерткен. Ал қазақ даласында осы мәселе ұлт тағдырын бәрінен жоғары қоятын талай азаматтардың көкейін тербеген, әлі де тоқтаусыз тартысқа үндеп келеді. Солардың қатарында А.Байтұрсыновтың : " 5 жылдық бастауыш мектептің алғашқы 3 жылын тек қазақ тілінде оқыту керек,"- деген сөздеріне артық ауыз сөз қоса алмайсын. " Мен кейінгі кезде жиі естіліп жүрген " ағылшын тілі мектептің 2 сыныбынан оқытылсын " деген пікірге үзілді - кесілді қарсымын...,"- деген жолдардың авторы академик Ә.Қайдар осы сөздерін ой елегінен өткізбей айта қоймаған болар. Тіл тағдыры өз ұлт өкілдерін ғана емес, өзге ұлт өкілдерін де (Г.Бельгер,А.Османова т.б.) толғандыруы "көрінгенге жалтақтамай батыл шешімге кел" дегенді аңғартқандай. Ұлттық намысымыз өз дәрежесінде болса, Президентіміз "Қазақ қазақпен қазақша сөйлесетін болсын" деп ұран тастар ма еді ?!
Тіл үйретудің тәрбиелік мәні неде?
Жас балаға шетел тілін меңгерткенде, сол халықтың мәдениетін қабылдауға дүбаралық күй кешкен ұрпаққа орыс, ағылшын т.б. тілдерді меңгертеміз деп, ұлттық ділден алшақтаймыз. Тіл мемлекеттің тірегі деп емес, тіл күнкөріс құралы деп ұғындырып ұғындырып, тіршіліктің құлы етеміз. Ұлт мүддесінен жеке мүддені жоғары қоюға
20
тәрбиелейміз. Яғни, бұл әл - Фарабидің " Тәрбиесіз берілген білім адамның қас жауы, келешекте өміріне опат әкелер" - деген сөздерін ескермегендік. Со2ндықтан да өз ана тілінің үстіне жамылған жамылғының берік болмағы дәлелді сияқты. Психологиялық тұрғысынан қарасақ, 2 - сыныптағы 7 -8 жасар балаға қазақ тілімен қатар шет тілдерін оқыту өзінің тілін әлі меңгеріп үлгере алмай жатқан оқушының сәби санасына жасалып отырған зорлық. Тәлім - тәрбиенің оңайдан - қиынға, қарапайымнан күрделіге өтетін принципін бұзу. Орыс мектептерінің оқыту жүйесі мен қазақ мектептеріндегі жүйе арасында алшақтық бар. Орыс тілді балалар мектепке дейін сөйлеу тілдерін жетілдіріп келеді. Яғни, отбасы - балабақша - мектеп тізбегінен өтеді. Ал қалалық жердегі қазақ балаларында бұндай тізбек жоқ. Шала тілді бала әуелі орысша ойлайды, сол ойын қазақшаға аударады. Қазір барлық облыстарда тіл басқармалары бар. Негізінен мемлекеттік тілді, яғни қазақ тілін дамытуға арналған осы басқармалардың атаулары жұмбақ. Мысалы, Маңғыстау облысында " Облыстық тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы" деп аталады. Сонда бұл басқарма қай тілді дамытады? Қазақстанда дамымай жатқан қазақ тілінен басқа қай тіл? Атауының өзінен жалтақтық байқалып тұрған осы "тілдерді дамыту басқармасы" жылдың басынан не бітіреді? Олардан есеп алып жатқан адам бар ма? Болса, орыс тілді 2 бастықтардың , яғни қазақ тіліне басы ауыра қоймайтындарын бірі есеп алатын шығар.
Тіл туралы 1989 жылдан бері армансыз айтылды. Бірақ қазақ тілінің қадамы ауыр. Өте қиын жағдайда алға жылжып келеді. Бұл орайда шенеуліктер бізге "енді не қыл дейсіндер, мемлекеттік тілге (олар
21
"қазақ тіліне" деп айтуға қорқады, тіпті өздерінің ұлтын айтуға да қорқатын болған) көштік" - деп дау айтқысы келуі мүмкін. Бірақ мемлекеттік тілге көшті деген тек сыртқы пішін ғана. Одан дәлел керек болса, кез - келген ірі мекеменің аудармашысынан сұрасақ болады. Іс - қағаздарын көбіне дерлік орыс тілінде жүргізіледі. Егер мекемеге бір жақтан қазақ тілінде жазылған қатынас қағазы келсе, ол міндетті түрде орыс тіліне аударылады (ал қазақ тіліне аударылған қағаздар тексерушілерге көрсету үшін ғана тігіліп қойылады) . Сосын барып атқарылуға жіберіледі. Өйткені орындаушылар орыстар. Орыс болмаса да қалыптасқан дәстүр солай. Тіпті қазақ басқаратын мекемеде де өтініш, арыздар орысша жазылады. Неліктен бұлай? Біздіңше, қазақ бастықтардың көбі 2орыс тілді. Ал одан да үлкен себеп - қазақ бастықтардың көбінің намысы жоқ. Ұлттық намысты былай қойғанда, қарапайым адамға тән намысы жоқ. Әйтпесе де өз тілін өзі үйрену соншалықты қиын емес қой. Өз тілін өз елінде жүріп білмеу деген білімсіздіктің үлкені болса керек. Сондай нөкөс бастықтарды көрген жастар да бір - біріне орысша сөйлейді. Осындай құбылысты көргенде ұлтшыл ұйым құрғың келеді.
Жалпы Қазақстанда мемлекеттік тілде, ал ұлт топтары жинақы тұратын жерлерде солардың тілдерінде жұмыс істейтін мектепке дейінгі балалар мекемелерін құру қамтамасыз етіледі. Балалар үйлерінде және оларға теңестірілген ұйымдарда оқыту, тәрбие беру тілін жергілікті атқарушы органдар олардағы балалардың ұлттық құрамын ескере отырып белгіленеді. Қазақстан Республикасы орта, арнаулы орта және мүмкіндігі болған жағдайда басқа да тілдерде алуды
22
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік те, мемлекеттік емес оқу орындарында мемлекеттік тіл мен орыс тілі міндетті оқу пәні болып табылады және білім туралы құжатқа енгізілетін пәндер тізбесіне жүргізіледі.
Тіл дамуын табысты ж2үзеге асырудың неғұрлым маңызды шарттарының бірі қоғамдағы жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылатын тілдерді оқытудың толыққанды жүйесінің тұрақты қызмет етуін ұйымдастыру мен қамтамасыз ету болып табылады. Аталған жүйе түрлі деңгейлерде және әр түрлі нысандарда жүзеге асырылатын өзара байланысты сабақтас және мүмкіндігінше үздіксіз процесс болуға тиіс. Қазіргі уақытта бұл саладағы негізгі назар жеткілікті көлемде лингвистикалық даярлықты жүзеге асырудың неғұрлым оңтайлы әрі табиғи жолы болып табылатын әр түрлі оқу және тәрбие мекемелеріне аударылып отыр. Талап етілетін білім мен дағдыны толық әрі терең игеру үшін қажетті үздіксіз принципі оқытуды мектепке дейінгі тәрбие мекемесі - мектеп - жоғары (орта арнаулы) оқу орны классикалық схемасы бойынша құрған жағдайда ғана қамтммасыз етілуі мүмкін. Алайда аталған модель оның жоғары сапалық көрсеткіштері бола тұра, талап етілетін сапалық аспектіні, яғни халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарын кеңінен қамтуды толық көлемде қамтмасыз ете алмайды. Осыдан барып, республика азаматтарының тілдік даярлығын жүзеге асырудың басқа да жолдары мен тәсілдерін іске асыру қажеттігі туындайды.
Балалар әлеуметтік ком2муникациялардың алғашқы дағдысын құрдастарымен араласу кезінде алатынын ескере отырып, олардың бастапқы тіл даялығында мектепке дейінгі мекемелер зор рөл атқаруға
23
тиіс. Сондықтан да олардың 2санын көбейту жөнінде мүмкін болатын барлық шараларды қолдану керек. Атап айтқанда, қазақ тілінде оқытатын мектепке дейінгі мекемелер жүйесін кеңейтуге назар аударған жөн.
Өскелең ұрпақтың рухани - имандылық дамуы және және елінің мемлекеттік тіліне деген қызығушылығын дарыту мақсатында мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларды қазақ тіліндегі көркем, танымдық әдебиетпен, әдістемелік құралдармен , мерзімді басылымдармен толық және сапалы қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлу қажет.
Тіл даярлығын ұйымдастыруды қамтамасыз етуде жалпы білім беретін мектептер үлкен мүмкіндіктерге ие болып отыр. Бұл жерде маңызды проблемалардың бірі оқушыларды отандық оқулықтардың жаңа буынмен қамтамасыз ету болып табылады. Бірінші кезекте бұл қазақ тілінде оқытатын сыныптарға қатысты. Бүгінгі таңдағы оқулықтар өзбек, үйғыр және басқа тілдердегі ұлттық мектептерге де қажет. Қазақстанның әлеуметтік - мәдени жағдайына бейімделген орыс тіліндегі оқулықтар шығаруды ұйымдастыру қажет.
Оқу орындары түлектерінің мемлекетінің әлеуметтік кеңістігіне одан әрі табысты кірігуі мақсатында оқыту тілі мен меншік нысанына қарамастан, барлық оқу орындарында жетекші пән болуға тиіс мемлекеттік тілді оқытудың саны мен сапасына көңіл бөле керек. Бұған қажетті сағат саны басқа тілдердің есебінен емес, оқу процесін жалпы оңтайластыру нәтижесінде бөлінуге тиіс.
Мемлекеттік тілдің бастауыш, орта және жоғары кәсіптік білім беру
24
жүйесіндегі жағдайы одан әрі жақсартуды талап етеді. Бұл жекелеген пәндерді оқыту сапасымен қатар, олардың санына да қатысты. Елдің бастауыш, орта және жоғары оқу орындары ұсынатын қазақ тілінде оқытылатын мамандықтар шеңбері мүмкіндігінше шаруашылық, мәдени, қоғамдық және басқа да қызметтер саласын қамти отырып, жоспарлы түрде кеңейтілуге тиіс.
Тілдерді тиімді меңгеру саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту мен тереңдету үшін дәстүрлі оқу орындарындағы оқытумен қатар кейбір басқа әдістерде керек екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Бұл, атап айтқанда, халықтың түрлі оқу орындарында оқу мүмкіндігі жоқ ересек тобына қатысты. Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін менгеруі үшін қажетті ұйымдық, материалдық, техникалық жағдай жасау туралы Коституцияның 93- бабының талабы аталған топқа да қолданылуға тиіс. Өз бетімен оқып - үйренуге арналған теле және радио хабарлар, газеттердегі арнаулы жарияланымдар сияқты қазақ тілі сабақтарын өткізудің түрлі нысандары кеңінен енгізілгені дұрыс.
2 тарау. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілінің білім саласында қолданылуы
2.1. Мектеп тілі - болашақ тілі
Жаһандану аясында ұлт ретінде жойылып кетуге апарып соқтыруы мүмкін рухани мәңг2үрттіктен сақтанудың, қазақ тілінің шын
25
мәнінде мемлекеттік тіл деңгейіне көтерілуінің басты алғышарттарының бірі - қазақ мектебінің нағыз ұлттық мектеп болып қалыптасуы. Онсыз білім жүйесінің ұлттық моделін жасау мүмкін емес. Әлемдік білім кеңістігінің даму тарихы, оның әр кезеңіндегі айқындаған тенденциялары әр халықтың гүлденіп өркендеуінің, қоғамдағы прогрессивтік өзгерістердің білімге байланыстылығын, жалпы білім саласының маңыздылығын дәлелдейді. Әрбір мемлекеттің интеллектуалдық, экономикалық, парасаттылық және мәдени қарымы білім саласының күйіне және оның пргрессивтік даму мүмкіндіктеріне тікелей байланысты екендігін педагогика ғылымы мен білімінің даму тарихы айқындайды. Осы тұрғыдан алғанда егемен Қазақстанның ғылымы мен білімінің стратегиясы білім беру жүйесінің ұлттық білім мен тәлім - тәрбие идеяларын сақтай отыры, әлемдік білім кеңістігіне кірігумен анықталады. Үшінші мыңжылдық жылнамасын ашып отырған бүгінгі Қазақстанның білім беру саясатындағы өзекті ой - еліміздің экономикасы мен әлеуметтік саласының тұрақты дамуының басты факторларының бірі - білімде екендігінде. Осынау ақиқаттың дәлелі - Қазақстан Республикасы дамуының 2030 жылға дейін межеленген стратегиясында, оны жүзеге асырға бағытталған еліміздің кезең - кезеңмен дамуының стратегиялық жоспарларында білім саласына айрықша басымдылық пен мән берілгендігі. Нақтыланған межеге сай егемен еліміздің біртұтас білім жүйесінің жаңа сапалық деңгейге көтерілуі оның құрамдас бөліктер, жеке буындарындағы өзгерістердің бір мақсатқа бағындырылған, ғылыми - практикалық іс - шаралардың сапалы ұйымдастырылуына байланысты. Жалпы білім беру - үздіксіз
26
білім беру жүйесінің негізін қалайтын ең басты, базистік буыны. Мектептің әлеуметтік институт ретіндегі негізгі міндеті жалпы білім беруді жүзеге асыруда мемлекет, қоғам және тұлға сұранысын ұщтастыру, үздіксіз білім жүйесінің басқа да буындармен сабақтастығын қамтамасыз ету екендігі мәлім. Осы тұрғыдан алғанда қазақ мектебі өзінің қалыптасу, даму тарихының әр кезеңінде жүктелген міндеттерді заман талаптарына сай атқарып келді.
Қазақ мектебінің тағдырын - ұлт тағдырынан жара қарауға болмайды. Қазақ мектебі бүгінгі күнге жеткенше қазақ халқының тағдырына жазылған қилы - қилы заманға сәйкес небір қиын күндерді бастан кешті. Қазақ мектебі туралы ой қозғағанда, оның қазақ халқының рухани мәдениетін қалыптастыруда ерекше орын алатынын айтуымыз керек.
Еліміздің егемендігі жарияланған күннен бастап қазақ мектебін дамытуда көптеген іс - шаралар атқарылады. Тұңғыш рет " Жалпы орта білім беруді ақпараттандырудың мемлекеттік бағдарламасы" , " Жаңа буын оқулықтарын даярлаудың мақсатты бағдарламасы" жасалып, жүзеге асырылды. Жалпы орта білім беретін мектептер ушін : " Тәрбие жұмысының кешенді бағдарламасы" қабылданып, іс - тәжірибеге ендірілді.
Үкімет қаулысымен ауыл мектептеріндегі білімнің сапасын арттыру, оқу - материалдық базасын нығайтып, маман кадрлармен қаматамасыз ету мақсатында 2003 - 2005 жылдарға арналған " Ауыл мектебі" бағдарламасы қабылданып, іске асырылды.
Бұл қабылданып, жүзеге асырырылған әртүрлі мазмұндағы
27
тұжырымдамалар мен бағдарламалар сөз жоқ, әсіресе экономикалық өтпелі кезенде қазақ мектебінің қысқарып кетпеуіне, егемен ел талаптарына сай отандық төл оқулықтармен жабдықтап, өркениет көшінен қалмауына жағдай жасады. Жалпы мемлекеттің қарастыратын мәселелері:
- Еліміздегі қазақ мектебінің әлемдік білім кеңістігіндегі ақпараттар мен инновациялық технологиялар талабына сай жаһандану процесінің тегеуірінді ықпалына төтеп беретін, бәсекеге қабілетті білім ордасы бола алмай тұрғандығын;
- Еліміздегі 2006 - 2007 оқу жылында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігіне қарасты жалпы білім беретін 7887 мектептердің тек 3716 (47.1%) ғана таза қазақ тілінде білім беру жеткіліксіз екендігін, олар Қазақстан Республикасы мен қазақ халқының ұлттық мүддесін толық қорғай алады деген асығыс пікір екендігін;
- 2004 ( 25.4 %) орыс мектебі мен 2073 (26.2 %) аралас мектептердегі қазақ балаларын оқытып, тәрбиелеудегі ( әсіресе қала мектептерінде) келеңсіздіктерге жол беруге болмайтындығын: атап айтқанда кейбір облыстардағы мектептерде Ресей оқулықтарын пайдаланып отырғандығына, тәрбие шараларының қазақ тілінде жүргізілмеуіне, аралас мектептердегі қазақ ұлттық кадрларының басшылыққа қойылмауына, мемлекеттік тілге басымдық ұстаным берілмеуіне т.б. неқұрайлы қарауға болмайтындығы жәйлі сөз;
- Қаладағы қазақ мектептерінің көпшілігі нигилизм мен космополиттік көзқарастардың жетегіне ілесуде.Ол негізінен біріншіден: қалалардағы қазақ мектебінің аздығынан ( Қостанайдағы 39 мектептің 4-і, Өскемендегі
28
47 мектептің 5-і, Астанадағы 54 мектептің 14- і, Алматыдағы 177 мектептің 35-і ғана таза қазақ мектебі екендігі), екіншіден: қалалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3-5
I- тарау. Мемлекеттік тілдің білім саласында қолданылуы ... .5-7
1.1. Мемлекет және тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7- 8
1.2. Қазақстанның тіл жөніндегі заңнамасы ... ... ... ... ... ... ... ... 8-1 9
1.3. Білім беру саласы және тіл ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
II- тарау.Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілінің білім саласында қолданылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.1. Мектеп тілі - болбашақ тілі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.2. 12 жылдық мектеп тілі - болашақ оқу,оқыту тілі ... ... ... ... ... ... ..
2.3. Мемлекеттік тіл - жоғары оқу орындарының оқу, оқыту тілі ... ..
2.4.
III Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Кіріспе
Қазақ тілінің мемлекеттік тіл болуы - тарих тағлымы, уақыт талабы
Тәуелсіздік, азаттық, еркіндік - бұл қасиетті ұғымдар ата -бабаларымыздың сан ғасырлар бойына армандаған асыл мұраттары. Тәуелсіздік жайында сөз бастау, ой толғау оңай іс емес. Өйткені, бұл қаситті ұғым тарихи жадымызда ата - бабаларымыздың, неше буын ұрпақтарымыздың аңсаған арманы мен төккен терімен, аққан қанымен байланысты қалыптасқан.
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев тәуелсіздігіміздің биылғы Жолдауында: "Ел - бостандықта, жері азат бола тұра өз елінде өгей баланың күйін кешіп жүрген жалғыз ғана тіл - қазақ тілі. Бұл Желтоқсан оқиғасынан бастау алған бүгінгі күннің өзекті мәселесіне айналып отыр. Тіл тәуелсіз болмай ұлт тәуелсіз бомайды. Тілден айырылу дегеніміз деградациялану, яғни ұлт ретінде тарих сахнасынан мүлдем жойылу. Егер тәуелсіздікке келсек, оның өзі саяси, экономикалық, рухани болып үш салаға бөлінеді. Соның ішінде біздер саяси және экономика саласында азды - көпті болса да тәуелсіздікке қол жеткіздік. Ал рухани тәуелсіздікке келетін болсақ, біз сол бұрыңғы метрополияға әлі күнге дейін кіріптар қалпымызда қалып отырмыз. Билік басындағы қазіргі саяси элита "біз көп ұлтты мемлекетпіз, сондықтан да ұлт аралық достықты сақтау үшін тіл проблемасын либералдық жолмен бірте - бірте шешу керек " деген сылтаумен осы кезге дейін бұл мәселеге толық көңіл бөлмей келеді. Ал шын мәнінде сол элитаның көбісі өз ана тілін
3
білмегендіктен, өз мүдделері үшін қазақ тілінің дамуына әдейі кедергі келтіріп отыр.
Түсіне білген адамға бүгінгі күннің өзекті мәселесі - ұлт тілін үйрену, ұлтты сыйлау, халықты құрметтеу. Өз ұлтының тілін білмейтін жарымжан жандарды көре тұра басқа ұлттарға қалай тіл үйрен деп күштей аласын. Осы мәселеге келгенде ұлт ұстазы Ахаңның (А. Байтұрсынов) ". . . келімсектер тұрғылықты халықтан мәдени жағынан биік болса, онда уақыт өте келе оның тұрғылықты халықты жұтып қоятыны күмәнсіз екенін байқау қиын емес" деген сзі бар. Осыған дейін "Қос тіл - достықтың қос қанаты" деген сөзді желеу етіп келсе, ендігі уәжі "ағылшын тілін білмесен замана көшіне ілінбейсін" деген космополит шала қазақтардың сөзі өтімді болып отыр. Дөңгеленген дүние дүбірлі сақтап қалуға кері ықпалын тигізіп, өз пайдасына "оң нәтиже" беріп жатқаны баршамызға аян. Әлемде алты мыңға жуық тіл болса, оның жүзі ғана мемлекеттік мәртебеге ие екен. Сонда ойлай беріңіз, ұлттың ұлт болып қалыптасуына ең маңызды фактор - тіл. Тіл жойылса ертең ұлттың жойылмауына кім кепіл?
Әлемнің алдыңғы қатарлы елдерін санамалап көрейікші. мысалы, Францияда 1995 жылы компьютер бағдарламаларын ағылшын тілінде жүргізуге тыйым салынып, 3500 - ден астам ағылшын терминдерін қолданыстан шығаруды ұйғарған. "Англоамерикандық тіл империализмімен" күресу үшін құрылған. ТМД мемелекетіне назар аударсақ, Балтық бойындағы мемлекеттерде "Тіл полициясы" жұмыс істейді. Мысалы, Литвияда орыс тілінде өзара сөйлескендерге айыпұл
4
салынады, ал Латвияда мектептен бастап орыс бөлімдері жабылған. Осы шаралардың ұлт болашағын ойлаудан туғандығын кім жоққа шығара алады? Осыдан байқағанымыздай, ешбір өркениетті ел өз ұлтының тілін өгейсітіп дамымаған.
1- тарау Мемлекеттік тілдің білім саласында қолданылуы
Қазақ тәлімінің тарихына тоқталсақ, біздің ғасырға дейінгі 7-3 ғ. Сақ, Ғұн дәуірінен бастау алатын түркі этностарының рухани мәдениеті талай кезеңдерді басынан өткізіп, ғасырлар қойнауынан бүгінгі күнге дейін жетіп, қазақ халқының тәлімдік дәстүрінің темірқазығына айналып отыр. Сақ, Ғұн дәуірінен біздерге жеткен " Алтын Адам" және түркі халықтарының көне жазба ескерткіштері сол дәуірдің рухани мәдени жетістіктерінің айғағы болып табылады. Көне жазба ескерткіштерінде нақты тарихи оқиғалар туралы сөз қозғалады, тас мүсіннен шығатын тұжырым түрік халқының ежелгі жауынгершілік дәстүрі мен ел билеудегі ой - тұжырымының болғаны байқалады. Көне түркі жазба ескерткіштері, біріншіден, біздің арғы ата - бабаоарымыздан мағлұмат беретін болса, екіншіден, көне түркі тарихынан сабақ алған ұрпақтың қанында елін, жерін сүю, оны қорғаудағы патриоттық сезімінің сан ғасырлық дәстүрінің жалғасып келе жатқанын терең сезінетіндігі байқалады.
Қазақ халқының ұрпақ тәрбиелеу дәстүрі халық педагогикасынан, оның ауыз әдебиет үлгілері мен тұрмыс - тіршілігімен байланысты туындаған салт - дәстүрінен, ұлттық музыкасы мен өлең жырларынан,
қол өнер түрі мен ұлттық ойындарынан тәлімгерлік ой - пікірлері,
5
мәселен, Қорқыт Атаның ұстаздық ұлағатты сөздерінің мәні, Түркі халықтарының ұлы ғұламалары: Хорезми, Фараби, Фердауси, Бируни, Ибн - Сина, Низами, Науаи, Қашғари, Иассауи, Баласағұн, т.б. араб тілі мен мәдениетін меңгеруінің прогрессивтік маңызы болды.
Қазақ хандығы жаңа мемлекет болы қалыптасу барысында (1470 1718 ж.ж.) 250 жылдай тәуелсіз ел болып, дербес өмір сүрді. Бірнеше ауыр қасіреттерді, жойқын соғыстарды бастан кешіріп, тіпті жер бетінен жойылып кете де жаздады. Осындай қырғын соғыстар қазақ халқының әлеуметтік - экономикалық дамуын тежеді, көне дәуірден бері қалыптасып келе жатқан өнер - білімнің, ұлттық мәдениеттің дамуына қажетті жағдай туғыза алмады. Дегенмен де қазақ халқының іштей ұйтқысы болған рухани күші - азаттық идеясы бар еді. Сол кезеңнің жазба мәдени мұраларына Мұхаммед Хайдар Дулатидың "Тарихи Рашиди", Қ. Жалайридың "Жамиат - Тауариғы", Өтейбойдақ Тілеуқабылұлының " Шипагерлік баяны" атты еңбектері мен Қасым ханның қасқа жолы мен Есім ханның ескі жолынан басталып, Тәуке хан дүниеге әкелдірген " Жеті Жарғы" заңдар жинағы қалыптасты.
18- ғасыр мен 19- ғасырдың бірінші жартысындағы Ресей отарындағы қазақ мектептері патшалық саясатқа тәуелді болғанмен, оның ағартушылық мәні зор еді. Осыған орай, Ы. Алтынсарин кезеңіндегі Қазақстанда мектеп - медреселер, аралас мектептер (болыстық, ауылдық, орыс -қазақ мектептері, училищелер мен гимназиялар ер және қыз балалар үшін, коммерциялық училищелер) дамыды.
Кадими мектеп - медреселер діни негізді оқытқан болса, жадидмектептері Еуропа педагогикасының ғылыми - әдістемелік
6
жетістіктері негізінде қайта құру, діни сабақтармен бірге өмірге қажетті дүнияуи ғылымдардың негізін оқыту, үздіксіз дамып келе жатқан ғылыми - техникалық жаңалықтар, сауда - саттық, экономикалық кәсіптерді меңгеруге баулуды көздеді. Қазақстанда кеңінен етек жая бастаған жадидтік мектеп медреселердің ішінде ең ірілері деген "Ғалия", "Мамания", "Расуле", "Актас", т.б. болды. Отаршыл саясат қысымшылдығынан жадидтік бағыттағы оқу орындары ығыстырылып, 19- ғасырдың екінші жартысынан бастап аралас мектептер бірте -бірте болыстық, ауылдық, орыс -қазақ мектептері, училищелер мен гимназиялары дүниеге келді. Ол Ресей патшалығының Қазақстан жерін отарлау саясатын астыртын түрде жүргізу үшін пайда болған оқу орындары еді. Себебі, 19-ғасырдың екінші жартысы мен 20- ғасырдың бас кезіндегі буржуазиялық қоғамға жергілікті халықтан кәсіпкерлер керек бола бастады. Осы мақсатпен орыс шекара комиссиясы қазақтарды сауаттандыруды орыс тілінде жүргізу, орыс өкіметіне арнайы қызмет істейтін тілмаштар, іс - қағаздарын жүргізетін мамандар дайындау қажеттігі тұрды. Сондықтан таза орыс мектептері (діни - приходтық мектеп, орыс мектептері, училищелер, гимназиялар ер және қыз балалар үшін, коммерциялық училещелер) ашылды.
1.1. Мемлекет және тіл
Мемлекеттік тіл - мемлекеттің бүкіл аумағында қоғамдық қатынастардың барлық саласында қолданылатын мемлекеттік басқару, заң шығару, сот ісін жүргізу және іс қағаздарын жүргізу тілі. Қазақстан
7
халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбір
азаматының парызы. Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар;мемлекеттік тілді барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға негізделген. Қазақстан Республикасның барша азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін меңгеруіне қажетті барлық ұйымдастырушылық , материалдық - техникалық жағдайларды жасауға бет бұру қажет. Қазақ диаспорасына ана тілін сақтауы және дамытуы үшін көмек көрсетуге міндетті. Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін - өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады. Жалпы мемлекет тілге қандай жағдайда көмек көрсетеді және тіл жөніндегі қамқорлығы қандай? деген сауалдар туындайды. Қазақстан Республикасының азаматының ана тілін қолдануына, қарым - қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдауына құқығы бар. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін оқып - үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызу жөнінде қамқорлық жасайды. Ұлттық топтар жинақты тұратын жерлерде іс - шаралар өткізілген кезде олардың тілдері пайдаланылуы мүмкін.
1.2. Қазақстанның тіл жөніндегі заңнамасы
Қазақ тілі - қазақ халқының ұлттық тілі, Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілі.
Мемлекеттік тіл - көп ұлтты мемлекетте халықтың ұлттық құрамына қарамай іс қағаздарын, мектеп пен жоғары оқу орындарында оқыту,
8
мәдениет, баспасөз бен байланыс орындарында, құқық қорғау мен әскери бөлімдерінде, сот істерін жүргізу т.б. міндетті деп саналатын
саяси - құқықтық қасиеті бар мәртебелі тіл. Мемлекеттік тіл әрдайым мемлекеттің қорғауында және оның қамқорлығында болады. Демокртиялық қоғамда белгілі бір тілге мемлекеттік мәртебе (статус) беру оның басқа тілдерге қысымшылық көрсету болып табылмайды. Бұл туралы Республикамыздың Тіл туралы Заңында анық айтылған. Қазақстан Республикасының Конституциясы 1995 жылғы 30 тамыз
(1998 жылғы 7 қазанда енгізілген өзгерістермен)
7- бап
1. Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл - қазақ тілі.
2.Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін- өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады.
3. Мемлекет Қазақстан халқының тілдерін үйрену мен дамыту үшін жағдай туғызуға қамқорлық жасайды.
14- бап
2. Тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез келген өзге жағдаяттар бойынша ешкіді ешқандай кемістітуге болмайды.
19- бап
2. Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым- қатынас,
9
тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар.
41- бап
2. Республика Президенті болып тумысынан республика азаматы болып табылатын қырық жасқа толған, мемлекеттік тілді еркін меңгерген әрі Қазақстанда кемінде он бес жыл бойы тұратын Республика азаматы сайлана алады.
58- бап
1. Палаталарды мемлекеттік тілді еркін меңгерген өз депутаттарының арасынан Палаталар депутаттары жалпы санының көпшілік даусымен жасырын дауыс беру арқылы Сенат пен Мәжіліс сайлаған төоағалар басқарады. Сенат Төрағасының қызметіне кандидатураны Қазақстан Республикасының Президенті ұсынады. Мәжіліс Төрағасының қызметіне кандидатураларды Палатаның депутаттары ұсынады.
93- бап
Конституцияның 7- бабын жүзеге асыру мақсатында Үкімет, жергілікті өкілді және атқарушы органдар арнаулы заңға сәйкес Қазақстан Республикасының барлық азаматтары мемлекеттік тілді еркін әрі тегін меңгеруі үшін қажетті ұйымдастырушылық, материалдық және техникалық жағдайдың бәрін жасауға міндетті.
Қазақстан Республикасында тілдердің қолданылуының құқықтық негіздерін, мемлекеттің оларды оқып - үйрену мен дамыту үшін жағдай
10
жасау жөніндегі міндеттерін заңмен белгіленгенін Қазақстан Республикасында қолданылатын барлық тілге бірдей құрметпен қарауды қамтамасыз етеді.
"Тілдер туралы" Заңның орындалмауының ең басты себептерінің бірі - заңдық негіздік кемшіліктері. Ел Конституциясының 7-бабының 2-тармағында, Тіл туралы заңның 5-бабында: "Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін-өзі басқару органдарында орпыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады", - делінген. Міне, осыларды заңдық негіз деп түсінетін, шындығында мемлекеттік тілді білмейтін және білгісі де келмейтін қазақтар да, өзге ұлт өкілдері де осы қалпында өмір сүре беруді, қызмет істей беруді қалайды. Олар Қазақстанда осылай заңды орындамай да жүреберуге болатынына сенімді. Себебі, мемлекеттік органдар тарапынан заңды орындауды талап етудің жоқтығы олардың көзін соған жеткізіп отыр. Басшылар: "Сабыр сақтайық, елдің тыныштығын, бірлігін, тұтастығын ойлайық", - дейді. Дұрыс-ақ. Ал, Президент Нұрсултан Назарбаев қол қойған "Тілдер туралы" Заңның 4-бабында: " Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбір азаматының парызы. Үкімет, өзге де мемлекеттік, жергілікті өкілді және атқарушы органдар Қазақстан Республикасында мемлекеттік тілді барынша дамытуға, оның халықаралық беделін нығайтуға міндетті", - делінген. Сонда мемлекеттік тіл елді топтастырудың, бірлікті ұйымдастыру мен ұйыстырудың факторы, тетігі болса және ол әрбір азаматтың парызы болса,оны білуге Қазақстанның барлық азаматы, оның ішінде орыстілді қазақтар неге
11
ұмтылмайды, ал, Парламенттегі қазақ депутаттары болашақ депутаттықа үміткерлердің қазақ тілін білуін міндеттеуге неге қарсы дауыс береді? Әлде олар мемлекеттік тілді меңгеруге - заң талабын орындауға, сол арқылы елдің топтасуына, бірлікте, түсіністікте, сыйластықта болуына қарсы ма?
Парламенттегі кейбір депутаттардың Конституцияның 19-бабының 2-тармағына сілтеме жасауы да қисынсыз. Онда:" Әркімнің ана тілі мен төл мәдениетін пайдалануға, қарым-қатынас, тәрбие, оқу және шығармашылық тілін еркін таңдап алуға құқығы бар", - делінген." Таңдау" деген сөз - көптің ішінен біреуін қалап, таңдап алуды білдіретін ұғым. Ал, адамның, ұлттың туған ана тілі - біреу ғана. Қазақ азаматы үшін туған ана тілін - қазақ тілін таңдауға салуға жатпайды, ол - қазақ ұлтының тумысынан табиғи дара ерекшелігі. Адам түгілі, аң мен құстың да, барлық жан иесінің де өзіне тән түсінісетін тілі бар. Бұл - бір. Екіншіден, қазақ тілі - депутаттар үшін мемлекеттік тіл ретінде заңмен бекітілген заң шығару тілі, іс жүргізу тілі. Заңда оны да таңдау қаралмаған. Үшіншіден, депутат - "әркім" емес, арнайы сайланған жоғары мәртебелі Парламенттегі мемлекеттік заң шығарушы қызметкер ғой!
Қазақ тілінің тағдыры 1980 жылдардың соңынан бері әр түрлі деңгейдегі саяси саудаға түскен басты мәселе күйінде шешілместен келеді. Бұл мәселе Қазақстанның созылмалы қоғамдық науқасына айналды және іс жүзіндегі мемлекеттік тіл болып отырған орыс тілінің көлеңкесі ретінде келбеңдеп келеді. Тіл проблемасы ауқымды болғандықтан, соған сай көлемді шара қолданбайынша, қолға алған жартыкеш әрекеттен ештеңке шықпайтыны бесенеден белгілі.
12
Мәселен, "Тілдер туралы" Заң ешбір қаражат мәселесімен қамтылмаған, соған сәйкес оның іске араласуы да кешеуілдеп отыр. Сондықтан, қазақ тілінің қазіргі ахуалын мемлекеттік мәртебеге сәйкестендіргендей қаражат көзі анықталуы тиіс. Ең дұрысы, мұнайдан түсетін табыстың белгілі бір пайызы шоғырланатындай. Тілді дамыту жөніндегі Ұлттық қор құрылуы керек, саясатымыз оған қарқаусыз болса, Қазақстан Үкіметіне қарасты тілдік қаражат қоры құрылғаны дұрыс. Тіпті, мұның бәріне қауқарымыз жетпесе, Үкіметке бағынышты республикалық мемлекеттік кәсіпорын құрылып, оған мемлекеттік барлық бланкілер мен құжаттардың үлгісін мемлекеттің өзі көрсетіп, қазақ тілінің табыс тілі бола алатын жағдайын дүниеге әкелгені мақұл.
Тіл үшін табыс көзі саналатын қазақ тілді БАҚ тарапына бағытталған мынадай талапты әлдеқашан еңгізуге болатын еді: Жарнама беруші өзінің жарнамаға бө22лген қаражатының кемінде жартысын мемлекеттік тілде жасақтап, таратуға міндетті. "Бұл жерде жарнама берушінің құқығы аяққа тапталады, ол қай тілде бергісі келсе, жарнаманы сол тілде беруі керек" деген лебіз " қазақ тілді адамдардың құқы қалай тапталса, олай тапталсын, онда шаруамыз жоқ" дегенмен пара-пар. Мұндай талап қазақ тілді БАҚ-тарға қаржыны көп тартатыны белгілі.
Қоғамның саяси өмірін тіл тағдырынан аулақ тұрған құбылыс деп айта аламын. Талай партиялар құрылып, халқымыздың жарқын болашағын құру тек менің қолымнан ғана келеді деп кеудесін қаққан басшылары мен белсенділерінің сөзін естіп, бағдарламаларын оқып келеміз. Міне, солардың ең болмаса біреуі ынты-шынтымен мемлекеттік тіл тағдырын сөз етті ме, бағдармаларында өзекті бір мәселе етіп қойды
13
ма? Жоқ, қойған жоқ. Тым болмаса, қалың жұрт, қарапайым халыққа арналған "жалынды" сөздерін ол белсенділер мемлекеттік тілде айта алмай, баяғы ескі "әуенмен" сарнағанынан саналы азаматтардың көбінің-ақ "жарқын болашақтан" үміттенуі тұрмақ, түңіліп қайтқандарын да көріп жүрміз.
Тілі түзелмеген мемлекетте саяси партиялар мен демократиялық әрекеттердің түпкі мақсаттарын мен өз басым түсінбеймін. Өйткені, жақсы өмір мен еркіндікті аңсаған арманын біз, Халықаралық "Қазақ тілі" қоғамын құрып, тіліміздің мемлекеттік мәртебесі үшін күрескен азаматтарды халық есінен шығармайтынын айта кетуімізге болады. Сол бір алғашқы 5-6 жыл ішінде ана тіліне деген бұрынғы қасаң көзқарастың күрт өзгеріп, қалың жұрттың өз тіліне қауырт бет бұрысы әлеуметтік сілкініс тудырған еді. Бүгін де сол халық қой. Партиялар мен демократиялық қозғалыстар сол халықтың күйін күйттеп, мұңын мұңдағысы келсе, неге осынау бір шиыршық атқан түйінді де шытырман шатағы мол тіл проблемасына бәрі бірдей самарқау, енжар? Өз басым осы партиялар мен демократиялық қозғалыстардың елдің, мемлекетіміздің жағдайын жақсартуға бағышталған іс-әрекетіне, ниетіне сенсем де, түпкі мақсаты - билікке қолын жеркізу ме деп ойлаймын. Бірақ олар өз алдына қандай мақсат қоймасын, қазақ тілі толыққанды тіл болмаған жерде ұлттық мемлекеттің де болуы неғайбыл.
Тіліміздің өркендемеуі, өспеуі қазақтың санының аздығында емес.Ұлтымыздың ұлылығын дәріптейтін, тіліміздің құдіретті қуатын қолдайтын, ашық та батыл істерге бастайтын жүйелі істердің жоқтығы. Анау Балтық бойындағы ұлттар, санының аздығына қарамай, халқының
14
мызғымсыз бірлігі, таңғажайып тірлігінің арқасында, нәрлі нәтижеге жетіп, мерейлі мемлекеттікке ие болып отыр. Тіпті шетелдерде жүрген өз қандастарымыз, шөкімдей аз болса да ана тілінде сөйлеседі, тереңірек меңгеруге ұмтылады. Бұл - тал бесіктен басталған, отбасында сақталған тәлімді тәрбиенің нәтижесі. Осындай уызбен дарыған, талім-тәрбиемен танылған ұлтты құрметтеу, Отанды сүө, ар мен намысты жоғалтпау қасиеті - әрбір адамның рухани байлығының кепілі. Барлық бақыт пен байлықтың атасы - Отаның мен Халқың, оның қайнар көзі Ұлтың мен Тілің.
Бүгінгі таңда Қазақстанда жүзден астам тіл қолданылып жүр. Еліміздегі этикалық топтар тілдері өздерінің атқаратын функцияларының көлемі жағынан бірдей емес. Қолданылып отырған шараларға қарамастан қазақ тілінің мемлекеттік мәртебесін толық іске асыру әлі мүмкін болмай отыр. Мұның негізгі себебі: тіл мәртебесі тек ресми тұрғыдан жарияланғанымен, оның жер-жерде үйретілуі мен қолданылуын жүзеге асырар тетік күні бүгінге дейін жеткілікті дәрежеде іске қосылмауда. Мемлекеттік тілде іс жүргізу мен қызметтік қарым-қатынас жасау қосалқы сипатта ғана.
Қазақ тілінің өзекті мәселелері оның шын мәнінде мемлекеттік тіл мәртебесін иеленумен шектелмейді.
Ең алдымен, қазіргі қазақ тілінің ахуалының өзі, оның дамуы мен баюына байланысты проблемалар ғалымдардың, мамандардың, оқытушылардың айырықша көңіл бөлуін қажет ететін мәселе.
Кез келген көп этносты және көп тілді мемлекетте тілдер атқаратын қызметіне, таралу деңгейіне, сол тілді тұтынушылардың санына қарай
15
бөлінеді. Мемлекеттің қолайлы тілдік кеңістігін жасау тілдердің функционалдық арақатысын дәл анықтауды талап етеді. Оның ішінде мемлекеттік тіл лайықты орынға ие болуға тиісті. Қазіргі таңда елімізде 1997 жылғы шілденің 11-інде қабылданған "Қазақстан Республикасындағы Тіл туралы" Заңы бар.Ал, енді осы заңның реттейтін мәселелерін айтатын болсақ, ол мемлекеттік, мемлекеттік емес ұйымдар мен жергілікті өзін-өзі басқару органдарының қызметінде тілдерді қолдануға байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар болып табылады.2
Қазақстан халқын топтастырудың аса маңызды факторы болып табылатын мемлекеттік тілді меңгеру - Қазақстан Республикасының әрбір азаматыны2ң парызы.
Аталмыш заңның 7-бабында тілдердің қолданылуына кедергі келтіруге жол бермеу туралы айтылған.Онда Қазақстанда мемлекеттік тілдің және де басқа тілдердің қолданылуына және оларды үйренуге кедергі келтіретін лауазымды адамдардың іс-әрекеттері Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауаптылыққа әкеп соқтырады делінген.
Ал, енді 9-бапқа тоқталатын болсақ, бұл бапта мемлекеттік органдардың актілері мемлекеттік тілде әзірленіп, қабылданады, ал қажет болған жағдайда, мүмкіндігінше, басқа тілдерге аударылуы қамтамасыз етіле отырып, оларды әзірлеу орыс тілінде жүргізілуі мүмкін деп көрсетілген. Бірақ, біз оны керісінше орыс тілінде әзірлеп, қажет болған жағдайда, мүмкіндігінше мемлекеттік тілге аударып жүрміз.
Сондай-ақ, осы жерде 21-бапқа ерекше тоқтала кеткенді жөн деп
16
ойлаймын. 21-бапта деректемелер мен көрнекті ақпарат тілі туралы көрсетілген. Бұл бапта көрнекі ақпараттың барлық мәтіні мынадай ретпен:"мемлекеттік тілде - сол жағына немесе жоғарғы жағына, ал орыс тілінде оң жағына немесе төменгі жағына орналасады және бірдей өлшемдегі әріптермен жазылады" делінген.
Ал, ен222ді Тіл туралы заңдарды бұзғаны үшін жауаптылыққа келетін болсақ, Қазақстан Республикасының Тіл туралы заңдарының бұзылуына кінәлі мемлекеттік органдардың, кез келген меншік нысанындағы ұйымдардың бірінші басшылары, сондай-ақ заңды және жеке тұлғалар Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес жауапты болады.
Мемлекеттік тілдің беделін, оны білу әрбір азаматтың өмірлік қажетіне айналатындай, қазақстандық патриотизмнің құрамді бөлігі болатындай деңгейге көтеру қажет. Мемлекеттік тілге ресми қолдау көрсетумен қатар, оған бүкіл қоғамның тарапынан қамқорлық жасау керек деп есептеймін.
Өз тілінен қиналған оралмандар
"Оралман және қазақ тілі" мәселесі еліміздегі жалпы мемлекеттік тілдің мәртебесі мен қолданылу аясын одан әрі дамыту мен өркендету тұрғысынан қаралатыны түсінікті. Атажұртқа оралып, тәуелсіз ел тұрғындарының санын молайтып жатқан бауырларымыздың алдынан шығатын күрдел2і мәселелердің бірі - қазақ тілі мәселесі. Ауғанстан, Иран, Түркия секілді елдерден келгендер біздегі кириллицаны толық танымағандықтан, оларға оқу, жазу қиын тиіп, соның кесірінен өздеріне
17
қажетті ақпараттар мен мәліметтерді ала алмайды. Керекті құжаттық мәселелерін дер кезінде шеше алмай, көптеген кедергілерге тап болады.
Оралман және қазақ тілінің мәселесі туралы ойланғанда, мұны тіл туралы мемлекеттік саясаттан бөліп қарауға болмайды. Бұл - еліміздегі тіл саясатының құрамдас және жанды бөлігі. Тіліміздің байлығымен қазынасын, қазақы салт-дәстүрімізді, мәдениетіміз бен өркениетімізді байытып, толтырып, үстемелеп жатқан оралмандар қатары көбейгенсайын ме2млекеттік тіліміз одан әрі күшейе түседі. Қазақ тілінің қуаты артып, оның елдік, ұлттық тұғыры беки түседі.
Тіл - қатынас құралы. Бұл лингвистикалық анықтама.
Тілдің функциясы осымен шектеле ме? Әрине олай емес. Олтуралы қазақтың соңғы абызы Ғабит Мүсірепов былай деп жазып кетіпті:
"Қай халықтың болса да қоғамдық өсу-өркендеу жолында көтеріле алған биігі мәңгілік болып ана тілінде сақталып отырады. Қай халықтың болса да ақыл-ой тереңдігі, сана-сезімі, сергектігі көп салалармен тармақтана, молыға келіп, тағы да сол ана тілінің алтын қорына қосыла береді, ажарлана береді. Тіл диалектикасы - жасаған сайын жасара беруінде. Ана тілі дегеніміз - сол тілді жасаған, жасап келе жатқан халықтың мәңгілігінің мәңгілік мәселесі. Ана тілін тек өгей ұлдары ғана аяққа басады".
Біздің негізгі міндетіміз - Тіл туралы заңнамаларды қалтқысыз сақтау жөніндегі бірізді шараларды жүзеге асыра отырып, Қазақстандағы барлық тілдердің сақталуына жағдай туғызу, мемлекеттік тілді оңтайлы үйлестіруге ықпал ететін тетіктерді жүзеге асыру болып табылады.
18
Мемлекеттік тіл-этносаралық проблема емес, жалпы мемлекеттік проблема. Өзін Қазақстанның азаматы деп санайтын кез келген адам, кез келген ұлттың өкілі барлық өркениетті елдердегідей мемлекеттік тілді өз тілім деп қабылдауға тиісті. Сонда ғана біз шын мәніндегі татулық пен тұрақтылыққа қол жеткізе аламыз.
1.3. Білім беру саласы және тіл
Тілдің айналасындағы тағы бір мәселе оқу жүйесі. Түған тілімізді өркендете алмай жүргенде "қырсыққанда қымырын іридінің" кебі келіп, ұлтымыздың болашағы - балаларды жас кезінен бастап шет тілдерінде оқытпасақ, дамымай қалуымыз ықтимал деген сыңар жақ пікірлер орын алуда. Жалпы дамыған елдерде білім беру жүйесі үшке бөлінеді: қажетті, пайдалы және ұнамды. Соның ішінде ұлттық білім жас балаларға қажетті білім ретінде алғашқы баспалдақта қалануы тиіс. Жапония, Қытай, Индонезия қатарлы Шығыстың дамыған елдерінде осы үрдіспен оқытылады. Жапонияда тілге қойылатын талап өте күшті болғандықтан, балаларын 3 - 4 жасынан, яғнибалабақшадан ана тіліне икемдей бастайды. Индонезия 1996 - жылдан мемлекеттік тілге жаппай көшіру саясатын ұстанып келеді. Ал Латвияда орыс тілінде білім беруді тоқтату мәселесінің ушығып тұрғанына екі жылға жуықтады. Қайта - қайта ереуілге шыққан орыс мектептерінің оқушыларын Латвия, керек қылсаң, күшпен басып жатыр. Бәрі де ұлт тілі мен мәдениеті үшін, ұлттық мемлекет қалыптастыру үшін. Өркениетке осы елдердің ешқайсысы өз тілін өгейсітіп жетпеген, керісінше, ана тіліне баса назар аударып
19
отырған. Біздің көтеріп отырған мәселеміз бүгінгі күні ғана туындап отырған мәселе емес. Бертін келе орыс педагогы К.Д.Ушинский шетел тілін үйретуді оқушыларға бастауыш сыныптан кейін, 5 - 6 сыныптарда ғана қолға алу керек. Өйткені өз ана тілінің лексикалық қорын, грамматикасын белгілі дәрежеде игеріп болмаған оқышысына екінші тілді тықпалау ешқандай нәтиже бермейтіндігін әлденеше рет ескерткен. Ал қазақ даласында осы мәселе ұлт тағдырын бәрінен жоғары қоятын талай азаматтардың көкейін тербеген, әлі де тоқтаусыз тартысқа үндеп келеді. Солардың қатарында А.Байтұрсыновтың : " 5 жылдық бастауыш мектептің алғашқы 3 жылын тек қазақ тілінде оқыту керек,"- деген сөздеріне артық ауыз сөз қоса алмайсын. " Мен кейінгі кезде жиі естіліп жүрген " ағылшын тілі мектептің 2 сыныбынан оқытылсын " деген пікірге үзілді - кесілді қарсымын...,"- деген жолдардың авторы академик Ә.Қайдар осы сөздерін ой елегінен өткізбей айта қоймаған болар. Тіл тағдыры өз ұлт өкілдерін ғана емес, өзге ұлт өкілдерін де (Г.Бельгер,А.Османова т.б.) толғандыруы "көрінгенге жалтақтамай батыл шешімге кел" дегенді аңғартқандай. Ұлттық намысымыз өз дәрежесінде болса, Президентіміз "Қазақ қазақпен қазақша сөйлесетін болсын" деп ұран тастар ма еді ?!
Тіл үйретудің тәрбиелік мәні неде?
Жас балаға шетел тілін меңгерткенде, сол халықтың мәдениетін қабылдауға дүбаралық күй кешкен ұрпаққа орыс, ағылшын т.б. тілдерді меңгертеміз деп, ұлттық ділден алшақтаймыз. Тіл мемлекеттің тірегі деп емес, тіл күнкөріс құралы деп ұғындырып ұғындырып, тіршіліктің құлы етеміз. Ұлт мүддесінен жеке мүддені жоғары қоюға
20
тәрбиелейміз. Яғни, бұл әл - Фарабидің " Тәрбиесіз берілген білім адамның қас жауы, келешекте өміріне опат әкелер" - деген сөздерін ескермегендік. Со2ндықтан да өз ана тілінің үстіне жамылған жамылғының берік болмағы дәлелді сияқты. Психологиялық тұрғысынан қарасақ, 2 - сыныптағы 7 -8 жасар балаға қазақ тілімен қатар шет тілдерін оқыту өзінің тілін әлі меңгеріп үлгере алмай жатқан оқушының сәби санасына жасалып отырған зорлық. Тәлім - тәрбиенің оңайдан - қиынға, қарапайымнан күрделіге өтетін принципін бұзу. Орыс мектептерінің оқыту жүйесі мен қазақ мектептеріндегі жүйе арасында алшақтық бар. Орыс тілді балалар мектепке дейін сөйлеу тілдерін жетілдіріп келеді. Яғни, отбасы - балабақша - мектеп тізбегінен өтеді. Ал қалалық жердегі қазақ балаларында бұндай тізбек жоқ. Шала тілді бала әуелі орысша ойлайды, сол ойын қазақшаға аударады. Қазір барлық облыстарда тіл басқармалары бар. Негізінен мемлекеттік тілді, яғни қазақ тілін дамытуға арналған осы басқармалардың атаулары жұмбақ. Мысалы, Маңғыстау облысында " Облыстық тілдерді дамыту жөніндегі басқармасы" деп аталады. Сонда бұл басқарма қай тілді дамытады? Қазақстанда дамымай жатқан қазақ тілінен басқа қай тіл? Атауының өзінен жалтақтық байқалып тұрған осы "тілдерді дамыту басқармасы" жылдың басынан не бітіреді? Олардан есеп алып жатқан адам бар ма? Болса, орыс тілді 2 бастықтардың , яғни қазақ тіліне басы ауыра қоймайтындарын бірі есеп алатын шығар.
Тіл туралы 1989 жылдан бері армансыз айтылды. Бірақ қазақ тілінің қадамы ауыр. Өте қиын жағдайда алға жылжып келеді. Бұл орайда шенеуліктер бізге "енді не қыл дейсіндер, мемлекеттік тілге (олар
21
"қазақ тіліне" деп айтуға қорқады, тіпті өздерінің ұлтын айтуға да қорқатын болған) көштік" - деп дау айтқысы келуі мүмкін. Бірақ мемлекеттік тілге көшті деген тек сыртқы пішін ғана. Одан дәлел керек болса, кез - келген ірі мекеменің аудармашысынан сұрасақ болады. Іс - қағаздарын көбіне дерлік орыс тілінде жүргізіледі. Егер мекемеге бір жақтан қазақ тілінде жазылған қатынас қағазы келсе, ол міндетті түрде орыс тіліне аударылады (ал қазақ тіліне аударылған қағаздар тексерушілерге көрсету үшін ғана тігіліп қойылады) . Сосын барып атқарылуға жіберіледі. Өйткені орындаушылар орыстар. Орыс болмаса да қалыптасқан дәстүр солай. Тіпті қазақ басқаратын мекемеде де өтініш, арыздар орысша жазылады. Неліктен бұлай? Біздіңше, қазақ бастықтардың көбі 2орыс тілді. Ал одан да үлкен себеп - қазақ бастықтардың көбінің намысы жоқ. Ұлттық намысты былай қойғанда, қарапайым адамға тән намысы жоқ. Әйтпесе де өз тілін өзі үйрену соншалықты қиын емес қой. Өз тілін өз елінде жүріп білмеу деген білімсіздіктің үлкені болса керек. Сондай нөкөс бастықтарды көрген жастар да бір - біріне орысша сөйлейді. Осындай құбылысты көргенде ұлтшыл ұйым құрғың келеді.
Жалпы Қазақстанда мемлекеттік тілде, ал ұлт топтары жинақы тұратын жерлерде солардың тілдерінде жұмыс істейтін мектепке дейінгі балалар мекемелерін құру қамтамасыз етіледі. Балалар үйлерінде және оларға теңестірілген ұйымдарда оқыту, тәрбие беру тілін жергілікті атқарушы органдар олардағы балалардың ұлттық құрамын ескере отырып белгіленеді. Қазақстан Республикасы орта, арнаулы орта және мүмкіндігі болған жағдайда басқа да тілдерде алуды
22
қамтамасыз етеді. Мемлекеттік те, мемлекеттік емес оқу орындарында мемлекеттік тіл мен орыс тілі міндетті оқу пәні болып табылады және білім туралы құжатқа енгізілетін пәндер тізбесіне жүргізіледі.
Тіл дамуын табысты ж2үзеге асырудың неғұрлым маңызды шарттарының бірі қоғамдағы жалпы мәдениеттің құрамдас бөлігі болып табылатын тілдерді оқытудың толыққанды жүйесінің тұрақты қызмет етуін ұйымдастыру мен қамтамасыз ету болып табылады. Аталған жүйе түрлі деңгейлерде және әр түрлі нысандарда жүзеге асырылатын өзара байланысты сабақтас және мүмкіндігінше үздіксіз процесс болуға тиіс. Қазіргі уақытта бұл саладағы негізгі назар жеткілікті көлемде лингвистикалық даярлықты жүзеге асырудың неғұрлым оңтайлы әрі табиғи жолы болып табылатын әр түрлі оқу және тәрбие мекемелеріне аударылып отыр. Талап етілетін білім мен дағдыны толық әрі терең игеру үшін қажетті үздіксіз принципі оқытуды мектепке дейінгі тәрбие мекемесі - мектеп - жоғары (орта арнаулы) оқу орны классикалық схемасы бойынша құрған жағдайда ғана қамтммасыз етілуі мүмкін. Алайда аталған модель оның жоғары сапалық көрсеткіштері бола тұра, талап етілетін сапалық аспектіні, яғни халықтың әр түрлі әлеуметтік топтарын кеңінен қамтуды толық көлемде қамтмасыз ете алмайды. Осыдан барып, республика азаматтарының тілдік даярлығын жүзеге асырудың басқа да жолдары мен тәсілдерін іске асыру қажеттігі туындайды.
Балалар әлеуметтік ком2муникациялардың алғашқы дағдысын құрдастарымен араласу кезінде алатынын ескере отырып, олардың бастапқы тіл даялығында мектепке дейінгі мекемелер зор рөл атқаруға
23
тиіс. Сондықтан да олардың 2санын көбейту жөнінде мүмкін болатын барлық шараларды қолдану керек. Атап айтқанда, қазақ тілінде оқытатын мектепке дейінгі мекемелер жүйесін кеңейтуге назар аударған жөн.
Өскелең ұрпақтың рухани - имандылық дамуы және және елінің мемлекеттік тіліне деген қызығушылығын дарыту мақсатында мектепке дейінгі және мектеп жасындағы балаларды қазақ тіліндегі көркем, танымдық әдебиетпен, әдістемелік құралдармен , мерзімді басылымдармен толық және сапалы қамтамасыз етуге ерекше көңіл бөлу қажет.
Тіл даярлығын ұйымдастыруды қамтамасыз етуде жалпы білім беретін мектептер үлкен мүмкіндіктерге ие болып отыр. Бұл жерде маңызды проблемалардың бірі оқушыларды отандық оқулықтардың жаңа буынмен қамтамасыз ету болып табылады. Бірінші кезекте бұл қазақ тілінде оқытатын сыныптарға қатысты. Бүгінгі таңдағы оқулықтар өзбек, үйғыр және басқа тілдердегі ұлттық мектептерге де қажет. Қазақстанның әлеуметтік - мәдени жағдайына бейімделген орыс тіліндегі оқулықтар шығаруды ұйымдастыру қажет.
Оқу орындары түлектерінің мемлекетінің әлеуметтік кеңістігіне одан әрі табысты кірігуі мақсатында оқыту тілі мен меншік нысанына қарамастан, барлық оқу орындарында жетекші пән болуға тиіс мемлекеттік тілді оқытудың саны мен сапасына көңіл бөле керек. Бұған қажетті сағат саны басқа тілдердің есебінен емес, оқу процесін жалпы оңтайластыру нәтижесінде бөлінуге тиіс.
Мемлекеттік тілдің бастауыш, орта және жоғары кәсіптік білім беру
24
жүйесіндегі жағдайы одан әрі жақсартуды талап етеді. Бұл жекелеген пәндерді оқыту сапасымен қатар, олардың санына да қатысты. Елдің бастауыш, орта және жоғары оқу орындары ұсынатын қазақ тілінде оқытылатын мамандықтар шеңбері мүмкіндігінше шаруашылық, мәдени, қоғамдық және басқа да қызметтер саласын қамти отырып, жоспарлы түрде кеңейтілуге тиіс.
Тілдерді тиімді меңгеру саласындағы мүмкіндіктерді кеңейту мен тереңдету үшін дәстүрлі оқу орындарындағы оқытумен қатар кейбір басқа әдістерде керек екенін тәжірибе көрсетіп отыр. Бұл, атап айтқанда, халықтың түрлі оқу орындарында оқу мүмкіндігі жоқ ересек тобына қатысты. Қазақстан Республикасының барлық азаматтарының мемлекеттік тілді еркін және тегін менгеруі үшін қажетті ұйымдық, материалдық, техникалық жағдай жасау туралы Коституцияның 93- бабының талабы аталған топқа да қолданылуға тиіс. Өз бетімен оқып - үйренуге арналған теле және радио хабарлар, газеттердегі арнаулы жарияланымдар сияқты қазақ тілі сабақтарын өткізудің түрлі нысандары кеңінен енгізілгені дұрыс.
2 тарау. Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілінің білім саласында қолданылуы
2.1. Мектеп тілі - болашақ тілі
Жаһандану аясында ұлт ретінде жойылып кетуге апарып соқтыруы мүмкін рухани мәңг2үрттіктен сақтанудың, қазақ тілінің шын
25
мәнінде мемлекеттік тіл деңгейіне көтерілуінің басты алғышарттарының бірі - қазақ мектебінің нағыз ұлттық мектеп болып қалыптасуы. Онсыз білім жүйесінің ұлттық моделін жасау мүмкін емес. Әлемдік білім кеңістігінің даму тарихы, оның әр кезеңіндегі айқындаған тенденциялары әр халықтың гүлденіп өркендеуінің, қоғамдағы прогрессивтік өзгерістердің білімге байланыстылығын, жалпы білім саласының маңыздылығын дәлелдейді. Әрбір мемлекеттің интеллектуалдық, экономикалық, парасаттылық және мәдени қарымы білім саласының күйіне және оның пргрессивтік даму мүмкіндіктеріне тікелей байланысты екендігін педагогика ғылымы мен білімінің даму тарихы айқындайды. Осы тұрғыдан алғанда егемен Қазақстанның ғылымы мен білімінің стратегиясы білім беру жүйесінің ұлттық білім мен тәлім - тәрбие идеяларын сақтай отыры, әлемдік білім кеңістігіне кірігумен анықталады. Үшінші мыңжылдық жылнамасын ашып отырған бүгінгі Қазақстанның білім беру саясатындағы өзекті ой - еліміздің экономикасы мен әлеуметтік саласының тұрақты дамуының басты факторларының бірі - білімде екендігінде. Осынау ақиқаттың дәлелі - Қазақстан Республикасы дамуының 2030 жылға дейін межеленген стратегиясында, оны жүзеге асырға бағытталған еліміздің кезең - кезеңмен дамуының стратегиялық жоспарларында білім саласына айрықша басымдылық пен мән берілгендігі. Нақтыланған межеге сай егемен еліміздің біртұтас білім жүйесінің жаңа сапалық деңгейге көтерілуі оның құрамдас бөліктер, жеке буындарындағы өзгерістердің бір мақсатқа бағындырылған, ғылыми - практикалық іс - шаралардың сапалы ұйымдастырылуына байланысты. Жалпы білім беру - үздіксіз
26
білім беру жүйесінің негізін қалайтын ең басты, базистік буыны. Мектептің әлеуметтік институт ретіндегі негізгі міндеті жалпы білім беруді жүзеге асыруда мемлекет, қоғам және тұлға сұранысын ұщтастыру, үздіксіз білім жүйесінің басқа да буындармен сабақтастығын қамтамасыз ету екендігі мәлім. Осы тұрғыдан алғанда қазақ мектебі өзінің қалыптасу, даму тарихының әр кезеңінде жүктелген міндеттерді заман талаптарына сай атқарып келді.
Қазақ мектебінің тағдырын - ұлт тағдырынан жара қарауға болмайды. Қазақ мектебі бүгінгі күнге жеткенше қазақ халқының тағдырына жазылған қилы - қилы заманға сәйкес небір қиын күндерді бастан кешті. Қазақ мектебі туралы ой қозғағанда, оның қазақ халқының рухани мәдениетін қалыптастыруда ерекше орын алатынын айтуымыз керек.
Еліміздің егемендігі жарияланған күннен бастап қазақ мектебін дамытуда көптеген іс - шаралар атқарылады. Тұңғыш рет " Жалпы орта білім беруді ақпараттандырудың мемлекеттік бағдарламасы" , " Жаңа буын оқулықтарын даярлаудың мақсатты бағдарламасы" жасалып, жүзеге асырылды. Жалпы орта білім беретін мектептер ушін : " Тәрбие жұмысының кешенді бағдарламасы" қабылданып, іс - тәжірибеге ендірілді.
Үкімет қаулысымен ауыл мектептеріндегі білімнің сапасын арттыру, оқу - материалдық базасын нығайтып, маман кадрлармен қаматамасыз ету мақсатында 2003 - 2005 жылдарға арналған " Ауыл мектебі" бағдарламасы қабылданып, іске асырылды.
Бұл қабылданып, жүзеге асырырылған әртүрлі мазмұндағы
27
тұжырымдамалар мен бағдарламалар сөз жоқ, әсіресе экономикалық өтпелі кезенде қазақ мектебінің қысқарып кетпеуіне, егемен ел талаптарына сай отандық төл оқулықтармен жабдықтап, өркениет көшінен қалмауына жағдай жасады. Жалпы мемлекеттің қарастыратын мәселелері:
- Еліміздегі қазақ мектебінің әлемдік білім кеңістігіндегі ақпараттар мен инновациялық технологиялар талабына сай жаһандану процесінің тегеуірінді ықпалына төтеп беретін, бәсекеге қабілетті білім ордасы бола алмай тұрғандығын;
- Еліміздегі 2006 - 2007 оқу жылында Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министірлігіне қарасты жалпы білім беретін 7887 мектептердің тек 3716 (47.1%) ғана таза қазақ тілінде білім беру жеткіліксіз екендігін, олар Қазақстан Республикасы мен қазақ халқының ұлттық мүддесін толық қорғай алады деген асығыс пікір екендігін;
- 2004 ( 25.4 %) орыс мектебі мен 2073 (26.2 %) аралас мектептердегі қазақ балаларын оқытып, тәрбиелеудегі ( әсіресе қала мектептерінде) келеңсіздіктерге жол беруге болмайтындығын: атап айтқанда кейбір облыстардағы мектептерде Ресей оқулықтарын пайдаланып отырғандығына, тәрбие шараларының қазақ тілінде жүргізілмеуіне, аралас мектептердегі қазақ ұлттық кадрларының басшылыққа қойылмауына, мемлекеттік тілге басымдық ұстаным берілмеуіне т.б. неқұрайлы қарауға болмайтындығы жәйлі сөз;
- Қаладағы қазақ мектептерінің көпшілігі нигилизм мен космополиттік көзқарастардың жетегіне ілесуде.Ол негізінен біріншіден: қалалардағы қазақ мектебінің аздығынан ( Қостанайдағы 39 мектептің 4-і, Өскемендегі
28
47 мектептің 5-і, Астанадағы 54 мектептің 14- і, Алматыдағы 177 мектептің 35-і ғана таза қазақ мектебі екендігі), екіншіден: қалалық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz