Еңбек құқығының қағидаларының түсінігі, олардың мәні
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Еңбек құқығының қағидалар ұғымының жалпы жағдайлары ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Еңбек құқығының қағидаларының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Еңбекті қорғау және оны ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ БОЙЫНША МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Еңбек қағидалары негізінде мемлекеттік басқару және оны
қамтамасыз етудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың
негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3 Қызметкерлердің еңбекті қорғау қағидаты бойынша кепілдік ... ... ... ... ... .29
3 ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕЛЕРІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ҚАҒИДАЛАРЫ
3.1 Еңбекті қорғау туралы заңнаманы бұзғандық үшін жауаптылық ... ... ... ... ..32
3.2 Мемлекеттік басқару органдарының еңбекті қорғау саласындағы
негізгі міндеттері мен өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.3 Өндірістегі жазатайым жағдайларды тергеу және есепке алу ... ... ... ... ... ... 42
4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӨНІНДЕГІ ҚАҒИДАЛАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Еңбек құқығының қағидалар ұғымының жалпы жағдайлары ... ... ... ... ... ... .8
1.2 Еңбек құқығының қағидаларының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..13
1.3 Еңбекті қорғау және оны ұйымдастыру қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
2 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ БОЙЫНША МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Еңбек қағидалары негізінде мемлекеттік басқару және оны
қамтамасыз етудің жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..23
2.2 Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың
негізгі принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.3 Қызметкерлердің еңбекті қорғау қағидаты бойынша кепілдік ... ... ... ... ... .29
3 ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕЛЕРІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ ҚАҒИДАЛАРЫ
3.1 Еңбекті қорғау туралы заңнаманы бұзғандық үшін жауаптылық ... ... ... ... ..32
3.2 Мемлекеттік басқару органдарының еңбекті қорғау саласындағы
негізгі міндеттері мен өкілеттігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
3.3 Өндірістегі жазатайым жағдайларды тергеу және есепке алу ... ... ... ... ... ... 42
4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӨНІНДЕГІ ҚАҒИДАЛАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...62
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі уақытта құқықтық реформаның екінші кезеңінің шешуші шаралары жан-жақты жүзеге асырылуда. 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі Қазақстан Республикасындағы құқықтық саясат тұжырымдамасына сәйкес Елбасы Н. Назарбаев еңбек қатынастар жүйесіне оны бірнеше жылда ары қарай нығайту мен дамытудың бағыттарын айқындаған міндеттерді артты [1, 2 б]. Бұл жүктелген міндеттерді жүзеге асыруда белсенді атсалысатын мемлекеттік ұйымдар мен заңды тұлғалар қауымдастығын біріктірудің қажеттілігі мен маңыздылығын тағы бір рет дәлелдей түсті.
Кез келген ірілі-ұсақты қарапайым немесе шиеленіскен қоғамдық қатынастар сияқты еңбек құқығының қағидаттарын қолдану және жүргізу процесі де белгілі бір қоғам және оның мүшелері мойындап, орындайтындай басшылыққа алатындай заңдылықтарға негізделген, жүйеге келтірілген, басталу және аяқталу тегі бар, реттелетін құбылыс екенін ескергеніміз жөн.
Қазақстан Республикасындағы еңбек құқықтық қатынастар мен еңбекті қорғау негізінде мемлекеттік ұйымдардың және заңды тұлғалардың жұмыс берушілері өз қызметтерін атқарған кездегі басшылыққа алатын заңдылықтар (қағидалары) республикамыздың Ата Заңында, «Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде» және ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлықтарында көрсетілген [2].
Диплом жұмысының негізгі мақсаты. ҚР заңдары бойынша Еңбек құқығын қағидаларының ұғымын, негізі қағида деген не деген ұғымнан шығара отырып, оның басқа құқық салалары бойынша қағидалардан айырмашылығын, оның заң бойынша жетістіктері мен кемшіліктерін айқындау, ережелерін жетілдіруге бағытталған теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттей отырып,өз ұсыныстарын нақты келтіріп кету.
Диплом жұмысының міндеті. Еңбек кодексі бойынша еңбекті қорғауды жүзеге асыратын қағидалардың құқықтық табиғатын реттейтiн заңнамаға және жұмыс беруші органдарымен оны қолдану практикасына талдам жасау сонымен қатар, осы негiзде туындаған проблемаларды анықтау мен оларға баға беру және заңнаманы жетiлдiру жолдарын айқындау табылады.
Диплом жұмысының объектiсi. Еңбек құқығының қағидалары болып табылса, зерттеу пәнi – оларың еңбек заңнамалары бойынша қолдану себептерi мен жағдайларын, еңбекті қорғау және оны реттейтiн заңнамаларды жетілдіруді зерттеу аспектiлерi болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастар жағдайында аталған мәселені жан-жақты зерттеуге бағытталған арнайы монографиялық зерттеулер көп жүргізілген жоқ және бұл дипломдық жұмыс еңбек құқығында орын алған осы мәселелердің шешімін табуға бағытталған шығармашылық талпыныс болып табылады. Еңбек құқығының қағидаларын зерттеу үшін алуан түрлі дереккөздерге – ресейлік, шетелдік және қазақстандық авторлардың еңбектерімен қатар әртүрлі нормативтік құқықтық актілерді қарай отырып, терең зерттеуге тырыстық.
Кез келген ірілі-ұсақты қарапайым немесе шиеленіскен қоғамдық қатынастар сияқты еңбек құқығының қағидаттарын қолдану және жүргізу процесі де белгілі бір қоғам және оның мүшелері мойындап, орындайтындай басшылыққа алатындай заңдылықтарға негізделген, жүйеге келтірілген, басталу және аяқталу тегі бар, реттелетін құбылыс екенін ескергеніміз жөн.
Қазақстан Республикасындағы еңбек құқықтық қатынастар мен еңбекті қорғау негізінде мемлекеттік ұйымдардың және заңды тұлғалардың жұмыс берушілері өз қызметтерін атқарған кездегі басшылыққа алатын заңдылықтар (қағидалары) республикамыздың Ата Заңында, «Қазақстан Республикасының Еңбек кодексінде» және ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлықтарында көрсетілген [2].
Диплом жұмысының негізгі мақсаты. ҚР заңдары бойынша Еңбек құқығын қағидаларының ұғымын, негізі қағида деген не деген ұғымнан шығара отырып, оның басқа құқық салалары бойынша қағидалардан айырмашылығын, оның заң бойынша жетістіктері мен кемшіліктерін айқындау, ережелерін жетілдіруге бағытталған теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттей отырып,өз ұсыныстарын нақты келтіріп кету.
Диплом жұмысының міндеті. Еңбек кодексі бойынша еңбекті қорғауды жүзеге асыратын қағидалардың құқықтық табиғатын реттейтiн заңнамаға және жұмыс беруші органдарымен оны қолдану практикасына талдам жасау сонымен қатар, осы негiзде туындаған проблемаларды анықтау мен оларға баға беру және заңнаманы жетiлдiру жолдарын айқындау табылады.
Диплом жұмысының объектiсi. Еңбек құқығының қағидалары болып табылса, зерттеу пәнi – оларың еңбек заңнамалары бойынша қолдану себептерi мен жағдайларын, еңбекті қорғау және оны реттейтiн заңнамаларды жетілдіруді зерттеу аспектiлерi болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Қазақстан Республикасында нарықтық қатынастар жағдайында аталған мәселені жан-жақты зерттеуге бағытталған арнайы монографиялық зерттеулер көп жүргізілген жоқ және бұл дипломдық жұмыс еңбек құқығында орын алған осы мәселелердің шешімін табуға бағытталған шығармашылық талпыныс болып табылады. Еңбек құқығының қағидаларын зерттеу үшін алуан түрлі дереккөздерге – ресейлік, шетелдік және қазақстандық авторлардың еңбектерімен қатар әртүрлі нормативтік құқықтық актілерді қарай отырып, терең зерттеуге тырыстық.
1. «Қазақстан Республикасының 2010 жылдан 2020 жылға дейінгі кезеңге арналған Құқықтық саясат тұжырымдамасы» Қазақстан Республикасы Президенттінің 24 тамыз 2009 ж. № 858 санды Жарлығы// Егемен Қазақстан-28 тамыз 2009 ж.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1995 ж. - Алматы: «Юрист», 2009 ж. – 40 б.
3. Н. Чернышевский. Логика о принципах. М., 1956. - 136 стр
4. И. А. Ямпольская Разделение принципов. М., 1976.- 210 стр
5. Г.В. Атаманчук. Принципы советского гражданского право. М., 1988.- 156 с
6. Г.С. Яковлев. Принципы правового регулирования. М., 1993.
7. В.Н.. Уваров. Еңбекті қорғау принциптері. // Заң газеті, № 6, 12 маусым 2003.
8. О.Қағазов. ҚР Еңбек құқығы Алматы. 2000.- 165 бет
9. Шайбеков К.А. Трудовое право Республики Казахстан. Алматы, 1996.- 246 с
10. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсiндiрме сөздiгi. Алматы, 1996.
11. Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексі 15 мамыр 2007 жыл Алматы: «ЮРИСТ» , 2008 – 312 б.
12. Хамзин А.Ш., Хамзина Л.А., Хамзина Ж.А. Трудовое право Республики Казахстан – Алматы: Жеты Жаргы, 2004-285 стр
13. Қазақстан республикасының «Еңбек қорғау туралы» Заңы. 22.12.1993 №3000 – «Халық Кеңесi» газетi, 1993, 25 ақпан.
14. “Қазақ КСР-ында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы” 1991 жылғы 21 маусымдағы Қазақ КСР Заңы (толықтырулар мен қосымшалармен бірге). Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы. 1991, № 16, 422-бап.
15. Абайдельдинов Т.М. Содержание специальной трудовой правоспособности // Вестник КазГУ. Серия юридических наук.1993.
16. Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің «Еңбекті қорғаудың аймақтық басқармасының негізгі мақсаттары, функциялары мен өкілеттігі» 1994 жылғы 11 наурыздағы №50 қаулысымен бекітілген Типтік ереже.// Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы. 1994, № 16, 22-тармақ
17. Андреева Л.А., Медведев О.М. Отырба Л.В. Трудоуйстройство и трудовой договор в условиях перехода к рыночной экономике: (Учеб. пособие). М.: Изд-во МГУ, 1992.-285 стр
18. Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің Кәсіпорынның еңбекті қорғау қызметінің негізгі мақсаттары, міндеті мен өкілеттілігі 1994 жылғы 11 наурыздағы №49 қаулысымен бекітілген Типтік ереже // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы. 1994, № 18, 45-тармақ
19. Шайбеков Д.К. Трудовое правоотношения Республики Казахстан и рынок. Алматы, 1997.-180 стр
20. Абайдельдинов Т.М. Содержание специальной трудовой правоспособности // Вестник КазГУ. Серия юридических наук.1993.- 156 стр
21. Нургалиева Е.Н: Трудовое право в новых условиях хозяйствования // Алма-Ата: Наука, 1990.- 56 стр
22. Абжанов К.А. Тродовой договор. М: Юридическая литература, 1964
23. Нургалиева Е.Н., Хохлов Е.Б. Проблемы трудового права в современных условиях. Караганда, 1994.
24. Байменов А. Реформа стереотипов не приемлет // Казахстанская правда. 2000.22 февраль. № 45
25. Бейсенов С.Д. Мухамбетов Т.И. Рынок и проблемы занятости в Республике Казахстан. Алматы, 1992 Вестник КазГУ. Серия юридических наук.1992.- 246 стр
26. Қазақстан Республикасы «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» 1997 жылғы 10 наурыздағы Кодексі «ЮРИСТ» , 2008 – 312 б.
27. ҚР Қылмыстық Кодексі. 16.07.1997 ж. Алматы: Юрист. 2009-144 б.
28. Скобелкин В.Н., Передерин С.В., Чуча С.Ю., Семенюта Н.Н. Трудовое процедурно-процессуальное право: Учебное пособие. // Воронеж, 2002-360 стр.
29. Источники трудового законодательства Республики Казахстан: Учеб. Пособие Алматы: Жеты Жаргы, 2001- 165 стр
30. Основы государства и права. Под ред. Академика О.Е. Кутафина. М, 1994.
31. Нургалиева Е.Н. Механизм правового регулирования труда. Алматы, 1996.
32. “Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын қорғау туралы” 1997 жылғы 19 мамырдағы Заңы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы. 1997, № 16, 22-бап.
33. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және тұрмыс жағдайының жақсаруы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. // Каз. Правда. 1997.11 октябрь.
34. Бейсенов С.Д. Мухамбетов Т.И. Рынок и проблемы занятости в Республике Казахстан. Алматы, 1992.
2. Қазақстан Республикасының Конституциясы. 30.08.1995 ж. - Алматы: «Юрист», 2009 ж. – 40 б.
3. Н. Чернышевский. Логика о принципах. М., 1956. - 136 стр
4. И. А. Ямпольская Разделение принципов. М., 1976.- 210 стр
5. Г.В. Атаманчук. Принципы советского гражданского право. М., 1988.- 156 с
6. Г.С. Яковлев. Принципы правового регулирования. М., 1993.
7. В.Н.. Уваров. Еңбекті қорғау принциптері. // Заң газеті, № 6, 12 маусым 2003.
8. О.Қағазов. ҚР Еңбек құқығы Алматы. 2000.- 165 бет
9. Шайбеков К.А. Трудовое право Республики Казахстан. Алматы, 1996.- 246 с
10. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсiндiрме сөздiгi. Алматы, 1996.
11. Қазақстан Республикасы Еңбек Кодексі 15 мамыр 2007 жыл Алматы: «ЮРИСТ» , 2008 – 312 б.
12. Хамзин А.Ш., Хамзина Л.А., Хамзина Ж.А. Трудовое право Республики Казахстан – Алматы: Жеты Жаргы, 2004-285 стр
13. Қазақстан республикасының «Еңбек қорғау туралы» Заңы. 22.12.1993 №3000 – «Халық Кеңесi» газетi, 1993, 25 ақпан.
14. “Қазақ КСР-ында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы” 1991 жылғы 21 маусымдағы Қазақ КСР Заңы (толықтырулар мен қосымшалармен бірге). Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы. 1991, № 16, 422-бап.
15. Абайдельдинов Т.М. Содержание специальной трудовой правоспособности // Вестник КазГУ. Серия юридических наук.1993.
16. Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің «Еңбекті қорғаудың аймақтық басқармасының негізгі мақсаттары, функциялары мен өкілеттігі» 1994 жылғы 11 наурыздағы №50 қаулысымен бекітілген Типтік ереже.// Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы. 1994, № 16, 22-тармақ
17. Андреева Л.А., Медведев О.М. Отырба Л.В. Трудоуйстройство и трудовой договор в условиях перехода к рыночной экономике: (Учеб. пособие). М.: Изд-во МГУ, 1992.-285 стр
18. Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің Кәсіпорынның еңбекті қорғау қызметінің негізгі мақсаттары, міндеті мен өкілеттілігі 1994 жылғы 11 наурыздағы №49 қаулысымен бекітілген Типтік ереже // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы. 1994, № 18, 45-тармақ
19. Шайбеков Д.К. Трудовое правоотношения Республики Казахстан и рынок. Алматы, 1997.-180 стр
20. Абайдельдинов Т.М. Содержание специальной трудовой правоспособности // Вестник КазГУ. Серия юридических наук.1993.- 156 стр
21. Нургалиева Е.Н: Трудовое право в новых условиях хозяйствования // Алма-Ата: Наука, 1990.- 56 стр
22. Абжанов К.А. Тродовой договор. М: Юридическая литература, 1964
23. Нургалиева Е.Н., Хохлов Е.Б. Проблемы трудового права в современных условиях. Караганда, 1994.
24. Байменов А. Реформа стереотипов не приемлет // Казахстанская правда. 2000.22 февраль. № 45
25. Бейсенов С.Д. Мухамбетов Т.И. Рынок и проблемы занятости в Республике Казахстан. Алматы, 1992 Вестник КазГУ. Серия юридических наук.1992.- 246 стр
26. Қазақстан Республикасы «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» 1997 жылғы 10 наурыздағы Кодексі «ЮРИСТ» , 2008 – 312 б.
27. ҚР Қылмыстық Кодексі. 16.07.1997 ж. Алматы: Юрист. 2009-144 б.
28. Скобелкин В.Н., Передерин С.В., Чуча С.Ю., Семенюта Н.Н. Трудовое процедурно-процессуальное право: Учебное пособие. // Воронеж, 2002-360 стр.
29. Источники трудового законодательства Республики Казахстан: Учеб. Пособие Алматы: Жеты Жаргы, 2001- 165 стр
30. Основы государства и права. Под ред. Академика О.Е. Кутафина. М, 1994.
31. Нургалиева Е.Н. Механизм правового регулирования труда. Алматы, 1996.
32. “Қазақстан Республикасында азаматтардың денсаулығын қорғау туралы” 1997 жылғы 19 мамырдағы Заңы // Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесiнiң Жаршысы. 1997, № 16, 22-бап.
33. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030. Барлық Қазақстандықтардың гүлденуі, қауіпсіздігі және тұрмыс жағдайының жақсаруы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. // Каз. Правда. 1997.11 октябрь.
34. Бейсенов С.Д. Мухамбетов Т.И. Рынок и проблемы занятости в Республике Казахстан. Алматы, 1992.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 64 бет
Таңдаулыға:
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А. Қонаев атындағы Университет
АБДРАШИТОВ СҮНДЕТХАН БАҚЫТҰЛЫ
Тақырыбы: ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ОЛАРДЫҢ МӘНІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы - Құқықтану – 5В030100 (050301)
Алматы 2012
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А. Қонаев атындағы Университет
Қорғауға жіберілді
Азаматтық құқықтық
пәндер
кафедра
меңгерушісі з.ғ.к., доцент
_______________ Л.М.Абдуллина
______
__________ 2012 ж.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ОЛАРДЫҢ МӘНІ
Мамандығы – Құқықтану – 5В030100 (050301)
Орындаған ________________________ Абдрашитов С.Б.
Ғылыми жетекші _______________________ Мейірбекова Г.Б.
Аға оқытушы
Нормоконтроль _______________________ Бағылбек Е.М
оқытушы
Алматы 2012
Д.А.ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
Заң факультеті
Мамандығы - Құқықтану – 5В030100 (050301)
Азаматтық-құқықтық пәндер кафедрасы
Диплом жұмысын орындау үшін
ТАПСЫРМА
студентке
Жұмыстың тақырыбы:
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ _______________________________________
______________
2010 ж. 11 қазан № 129 жоғары оқу орнының бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі: _____ ._____.________ж.
Жұмыстың жобасына берілген негізгі мәліметтер немесе дипломдық жұмыстың
қысқаша мазмұны _______________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ___________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ___________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
Диплом жұмысының және диплом жобасын жетілдіруге қатысты сұрақтардың
қысқаша мазмұны:
а)___________________________________ ____________________________
___________________________________ _____________________________
ә) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ ____________________________
б) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
___________________________________ _____________________________
___________________________________ ___________________________
___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________
___________________________________ _________________________
Диплом жобасы бойынша берілетін кеңес
№ Бөлім Кеңес Орындау Қолы
мерзімі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ ДАЙЫНДАУ
КЕСТЕСІ
№ Тараулардың атауы, өндірілетін Ғылыми жетекшіге Ескертпелер
сұрақтардың тізімі ұсыну мерзімдері
Тапсырма берілген күн _________________________
Кафедра меңгерушісі: з.ғ.к.,доцент
Л.М.Абдуллина
Жобаның жетекшісі ___________________ аға оқытушы Мейірбекова Г.Б.
Тапсырманы орындауға қабылдаған студент_____________Абдрашитов С.Б.
Күні _____________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Еңбек құқығының қағидалар ұғымының жалпы
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Еңбек құқығының қағидаларының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 13
1.3 Еңбекті қорғау және оны ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..16
2 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ БОЙЫНША МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Еңбек қағидалары негізінде мемлекеттік басқару және оны
қамтамасыз етудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
2.2 Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың
негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .27
2.3 Қызметкерлердің еңбекті қорғау қағидаты бойынша
кепілдік ... ... ... ... ... .29
3 ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕЛЕРІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
ҚАҒИДАЛАРЫ
3.1 Еңбекті қорғау туралы заңнаманы бұзғандық үшін
жауаптылық ... ... ... ... ..32
3.2 Мемлекеттік басқару органдарының еңбекті қорғау саласындағы
негізгі міндеттері мен
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
3.3 Өндірістегі жазатайым жағдайларды тергеу және есепке
алу ... ... ... ... ... ... 42
4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӨНІНДЕГІ ҚАҒИДАЛАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі уақытта құқықтық реформаның екінші
кезеңінің шешуші шаралары жан-жақты жүзеге асырылуда. 2010 жылдан 2020
жылға дейінгі Қазақстан Республикасындағы құқықтық саясат тұжырымдамасына
сәйкес Елбасы Н. Назарбаев еңбек қатынастар жүйесіне оны бірнеше жылда ары
қарай нығайту мен дамытудың бағыттарын айқындаған міндеттерді артты [1, 2
б]. Бұл жүктелген міндеттерді жүзеге асыруда белсенді атсалысатын
мемлекеттік ұйымдар мен заңды тұлғалар қауымдастығын біріктірудің
қажеттілігі мен маңыздылығын тағы бір рет дәлелдей түсті.
Кез келген ірілі-ұсақты қарапайым немесе шиеленіскен қоғамдық
қатынастар сияқты еңбек құқығының қағидаттарын қолдану және жүргізу процесі
де белгілі бір қоғам және оның мүшелері мойындап, орындайтындай басшылыққа
алатындай заңдылықтарға негізделген, жүйеге келтірілген, басталу және
аяқталу тегі бар, реттелетін құбылыс екенін ескергеніміз жөн.
Қазақстан Республикасындағы еңбек құқықтық қатынастар мен еңбекті
қорғау негізінде мемлекеттік ұйымдардың және заңды тұлғалардың жұмыс
берушілері өз қызметтерін атқарған кездегі басшылыққа алатын заңдылықтар
(қағидалары) республикамыздың Ата Заңында, Қазақстан Республикасының Еңбек
кодексінде және ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлықтарында көрсетілген
[2].
Диплом жұмысының негізгі мақсаты. ҚР заңдары бойынша Еңбек құқығын
қағидаларының ұғымын, негізі қағида деген не деген ұғымнан шығара отырып,
оның басқа құқық салалары бойынша қағидалардан айырмашылығын, оның заң
бойынша жетістіктері мен кемшіліктерін айқындау, ережелерін жетілдіруге
бағытталған теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттей отырып,өз
ұсыныстарын нақты келтіріп кету.
Диплом жұмысының міндеті. Еңбек кодексі бойынша еңбекті қорғауды
жүзеге асыратын қағидалардың құқықтық табиғатын реттейтiн заңнамаға және
жұмыс беруші органдарымен оны қолдану практикасына талдам жасау сонымен
қатар, осы негiзде туындаған проблемаларды анықтау мен оларға баға беру
және заңнаманы жетiлдiру жолдарын айқындау табылады.
Диплом жұмысының объектiсi. Еңбек құқығының қағидалары болып табылса,
зерттеу пәнi – оларың еңбек заңнамалары бойынша қолдану себептерi мен
жағдайларын, еңбекті қорғау және оны реттейтiн заңнамаларды жетілдіруді
зерттеу аспектiлерi болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Қазақстан Республикасында нарықтық
қатынастар жағдайында аталған мәселені жан-жақты зерттеуге бағытталған
арнайы монографиялық зерттеулер көп жүргізілген жоқ және бұл дипломдық
жұмыс еңбек құқығында орын алған осы мәселелердің шешімін табуға
бағытталған шығармашылық талпыныс болып табылады. Еңбек құқығының
қағидаларын зерттеу үшін алуан түрлі дереккөздерге – ресейлік, шетелдік
және қазақстандық авторлардың еңбектерімен қатар әртүрлі нормативтік
құқықтық актілерді қарай отырып, терең зерттеуге тырыстық.
Қазақстан Республикасында еңбек құқығы саласындағы алғашқы
зерттеулердің қатарына жататындар: Шайбеков Д.К., О.Қағазов және
В.Н.Уваровтың еңбектерін ерекше атауға болады. Сонымен қатар еңбек
құқығының негіздерін ғалымдардан Абайдельдинов Т.М., Нургалиева Е.Н.,
Абжанова К.А.,, Ажинурина Д.А.,, Хамзин А.Ш., Хамзина Л.А., Хамзина Ж.А.
және т.б.есімдерін атай аламыз.
Ғылыми зерттеудің басым көпшілігі еңбек құқығының түсінігі,
субъектілері, Еңбек шарты және Еңбекті қорғау механизмдерін зерттеуге
арналған. Дегенмен, еңбек құқығының қағидалары туралы мәселелер және
олардың жекелеген түрлеріне, мәніне, маңызына, оның құрылымы мен мазмұнына
арналған жеке зерттеу жоқ. Демек, еңбек құқығының қағидаларын жетілдіруге
байланысты құқықтық мәселелерді зерттеуге арналған кешенді зерттеу
жүргізуді қажет етеді
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 4 бөлімінен, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Еңбек құқығының қағидалар ұғымының жалпы жағдайлары
Еңбек құқығының қағидаттары ұғымына байланысты әлеуметтік-саяси және
құқықтық мәні бар мәселелерді зерттеу кезінде, ең алдымен, қағида
ұғымының жай-жапсарын ашу қажет секілді.
Сөздіктерге жүгінсек, қағида – теорияның негізгі бастау қағидасы;
жетекші идея, мінез-құлықтық, іс-әрекеттің негізгі ережесі немесе қағидат
кез келген құрылыстың негізгі ерекшелігі деген анықтамалар беріліпті. Ал
қағида туралы әйгілі ойшылдар не айтады? Мәселен, Н. Чернышевский: "Кім
қағидаларды логикалық жағынан толық және дәйекті түрде түсінбесе, ондай
адамның басы толған қойыртпақ қана емес, ісінде де береке болмайды" деп
жазыпты [3, 12 б].
Еңбек құқығының қағидаларының ұғымының мәнін зерделеуді кең
әлеуметтік тұрғыда қарастыру, заң процесінің түрі, екінші жағынан, іс
жүргізу қағидаларымен құқықтық реттелінген басқару қызметінің нысаны
болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың барлық қағидаларын шартты түрде екі топқа
бөлуге болады. Біріншісі, мысалы, мемлекеттік басқару тетігі мен оның
аппаратының қызметін жан-жақты ұйымдастыруды айқындайды. Біз бұған
демократизм мен әлеуметтік әділеттілікті, ұлттық теңдікті, кәсіби
даярлықты және заңдылықты жатқызар едік. Ал, екіншісі, әрекет ету аясы
шектеулі қағидаттер деп саналады. Олар басқаруды экономикалық жағынан
ұйымдастыру, басқару аппаратын құру, жекелеген нақты басқару істерін
жүзеге асыру қағидалары және т.б.
Енді ресейлік ғалым-заңгерлердің көзқарастарын пайымдап көрелік. Мысалы,
И.А. Ямпольская қағидаларды [4, 128 б]:
1) ұйымдастырушылық-саяси;
2) басқару аппаратын ұйымдастырушылық-техникалық жағынан құру;
3) басқару аппараты қызметінің ұйымдастыру-техникалық қағидалары деп үш
топқа бөлсе, Г.В. Атаманчук те қағидаларды өзінше үш ірі топқа бөлген
[5, 81 б]:
1) қоғамдық-саяси;
2) ұйымдастыру-құрылымдық;
3) ұйымдастыру-функционалдық.
Ал, белгілі ғалым Г.С. Яковлев қағидаларды екі топқа: қоғамның саяси
жүйесін мемлекеттік басқарудың қосалқы жүйесі болып табылатын саяси
қағидалар және бүкіл мақсатты қызметі ұйымдастыру нысандары қозғалысының
өзінен туындайтын ұйымдастыру қағидалары деп бөледі [6, 25 б].
Зерделеніп отырған қағида ұғымының ең басты мазмұны, сөз жоқ, оның
саяси мәнінде және қоғамдық қатынастарды реттеудегі, яғни, мемлекетті
басқару немесе билікті іске асырудағы ұйымдастыру мәнінде жатыр деп
тұжырымдамақпыз. Осы келтірілген ғылыми таңдаулардың еңбек құқығының
қағидаларына да тікелей қатысы бар деп есептейміз. Жалпы, мемлекеттік
басқарудың ішкі мазмұнын және оның жұмыс істеу тетіктерін ұйымдастыруды
сипаттайтын қағидалардың ішінде өзінің сан қырлылығымен, сан салалығымен
қағидалардың "бастау негізі" саналатын объективтілік қағидасы басты
қағида болып саналады. Объективтік ақиқатты түсіндіру, сөз жоқ, еңбекті
құқығының , дәлірек айтқанда, еңбекті қорғаудың аса маңызды міндеті
екенін көпшілік қауымға түсіндіру.
Заң ғылымының докторы, профессор Уваров В.Н. еңбекті қорғау
реформасының негізіне төмендегідей қағидалар пайдаланылуы керек деп
есептейді [7, 2 б]:
1) адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуіне жол
бермеу;
2) еңбек бостандығы;
3) кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар
түрлеріне тыйым салу;
4) қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына
құқықты қамтамасыз ету;
5) өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірі мен
денсаулығының басымдығы;
6) еңбегі үшін жалақының ең төменгі мөлшерінен кем емес, әділетті
сыйақыға құқығын қамтамасыз ету;
7) тынығу құқығын қамтамасыз ету;
8) қызметкерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;
9) қызметкерлер мен жұмыс берушілердің өздерінің құқықтары мен
мүдделерін қорғау үшін бірігу құқығын қамтамасыз ету;
Сонымен, Адамды адам еткен еңбек. Еңбек етсең ерiнбей, тояды қарның
тiленбей, -деп ұлы Абай Құнанбаев еңбектi осылай бағалаған.
Еңбек нағыз материалдық және рухани негiзгi ретiнде әр қоғамға тән.
Қазiргi кезеңде адамның еңбегi тарихта бұрын-сонды болып көрмеген қоғамдық
тұрғыдан бағаланып отыр [8, 3 б]. Еңбек ету бостандығы – азаматтардың
негізгі құқықтарына жатады. Бұл құқық еңбекке қабілетті адамның өз
еңбегімен өз өмірін асырауға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді.
Біздің ата Заңымыз – Конституциямызда Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар деп атап
көрсеткен [2, 4 б]. Сондықтан еңбек ету бостандығы қағидаты біріншіден,
кәсіпкерлікпен айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек етуге
қабілетті адамның өз қалауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға,
мекемелер мен ұйымдарға жұмысқа орналасуға заңда мүмкіндігі бар екендігін
білдіреді. Үшіншіден, бұл қағидат адамның жұмысқа өз мамандығы бойынша
орналасуына мүмкіндік береді.
Бұл арада атап өткен жөн, Конституция бұрын болғандай, еңбек ету
міндеттілігін көздемейді. Заң мұндай адамдарды арамтамақтар деп атаған
еді. Бір кездері оларды еңбекпен тәрбиелеу лагерлері де құрылған. Алайда
күштеу, барлық уақыттағы сияқты, игі нәтиже берген жоқ. Қандай себеппен
болсын жұмыс істегісі келмегендер (нашақорлар,маскүнемдер, ар-намыстан
айырылып азғандар) жұмыс істемеудің жолын табады. Шамасы, адамға ықпал
етудің екі жолы бар деп ойлаймын. Ол жұмысқа еңбек қабілеті бола тұра
еңбек істегісі келмейтіндерді қоғамдық сынау. Жалқауларды, еңбекке сырт
қараушыларды бүкіл халық сынға алады. Еңбексіз игілік жоқ, Еңбек еткенді
құдай да жақсы көреді, Адамды еңбек асырайды, Құдайға сыйын да еңбек
ет, еңбек ет те міндет ет дегендей , кезіндегі коммунизм көсемдерінің
бірі Фридрих Энгельс те өзінің танымал еңбегінде Адамды адам еткен еңбек
десе, коммунистік Партияның кезіндегі ұраны Еңбек етпеген ішіп жемейді
болатын. Осыларға қарап отырып, еңбек қатынастары қай қоғамда болмасын
маңызды орынға ие болғанын көреміз [9, 13 б].
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Кодексінің бiрiншi бабында:
Еңбек – адамдардың өмiрi үшiн қажеттi материалдық рухани және басқа да
құндылықтар жасауға бағытталған адам қызметi – деп анықтама берiлген. Еңбек
құқығы деген ұғымның өзi, осы құқық саласы еңбекке тiкелей қатынасы екенiн
бiлдiредi. Бiрақ та еңбек кез келген еңбекке байланысты қатынастар еңбек
құқығы нормаларымен реттелiне бермейдi. Мысалы, азаматтың өз үй шаруасымен
(саяжайда, бау-бақшада өз малын күту, бағу т.б.) байланысты еңбектерi еңбек
құқықтық нормаларымен реттелiнбейдi. Еңбек мемлекеттiк тұрғыдан Заңмен
реттелiнедi. Сондықтан да қызметкерлердiң еңбек қатынастарын реттейтiн
еңбек кодексінің маңыздылығы да осында. Еңбек құқығы адамның қоғамдық
қызметінің негізгі түрін – еңбекке қатысуын жанама түрде білдіретін
құқықтың маңызды саласы болып табылады. Еңбек құқығы пәнінің негізін
еңбекті қолдану жөніндегі жеке-дара қатынастар құрайды. Олар қызметкер мен
жұмыс берушінің арасында қалыптасады және жұмысқа алу, жұмыс уақыты,
демалыс уақыты, жалақы төлеу, еңбек тәртібі және басқа бірқатар мәселелер
бойынша түрлі әлеуметтік байланыстарды қамтиды. Еңбек процесінің өмірде
болу фактісінің өзі еңбек құқықтарымен байланысты және сондай-ақ еңбек
құқығының қолданылу аясына енетін қоғамдық қатынатардың тұтас кешенінің
пайда болуына объективті түрде алып келеді. Олардың біреулері еңбек
қатынастарынан бұрын (мысалы, жұмыспен қамтылмаған халықты еңбекке
орналастыру жөніндегі қатынастар), екіншілері олармен қатар жүреді (мысалы,
жұмыс беруші, еңбек ұжымы, кәсіподақтар және өзге де ұйымдар арасында
қалыптасатын ұйымдастыру-басқарушылық қатынастар), үшіншілері – солардан
туындайды (мысалы, қызметкердің денсаулығына келтірілген зиянды өтеу
жөніндегі іс жүргізу – еңбек қатынастары және т.б.).
Сонымен, еңбек құқығының пәні еңбекке қабілеттілікті іске асыру,
еңбекті ұйымдастыру мен басқару жөніндегі мемлекеттік және жеке ұйымдарда
азаматтардың еңбегін қолдану жөнінде қалыптасатын жеке-дара да, сондай-ақ
ұжымдық та қоғамдық қатынастарды құрайды [10, 113 б].
Еңбек құқығының әдістері саланың пәніне енетін жоғарыда аталған
қатынастарды реттеудің жолдары мен тәсілдерін сипаттайды. Оларға мыналар
жатады: міндеттемелерді орындаудың ерекше режимі; еңбек жағдайларын
орталықтан және жергілікті жерде, нормативтік және шарттық реттеуді
үйлестіру; сыйақының ұжымдық және жеке-дара еңбек нәтижелеріне
байланыстылығы; санкцияларды қолданудың соттан тыс тәртібі және т.б.
Құқықтық реттеудің айрықшаланған пәні мен өзіне тән әдісінің болуы еңбек
құқығының құқық жүйесіндегі дербес сала ретіндегі орнын белгілеп береді.
Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының мақсаты мен міндеттері ҚР
Еңбек Кодексінің 3-бабында нақтыланып көрсетілген. Онда:
Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының мақсаты еңбек қатынастарын
және еңбек қатынастарына тікелей байланысты өзге де қатынастарды еңбек
қатынастары тараптарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға, еңбек
саласындағы құқықтар мен бостандықтардың ең төмен кепілдіктерін белгілеуге
бағытталған құқықтық реттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының міндеттері еңбек қатынастары
тараптары мүдделерінің теңгеріміне, экономикалық өсуге қол жеткізуге,
өндіріс тиімділігі мен адамдардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған қажетті
құқықтық жағдайлар жасау болып табылады [11, 13 б].
Ал, Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының принциптері:
1) адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуіне жол
бермеу;
2) еңбек бостандығы;
3) кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар
түрлеріне тыйым салу;
4) қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына
құқықты қамтамасыз ету;
5) өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірі мен
денсаулығының басымдығы;
6) еңбегі үшін жалақының ең төменгі мөлшерінен кем емес, әділетті
сыйақыға құқығын қамтамасыз ету;
7) тынығу құқығын қамтамасыз ету;
8) қызметкерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;
9) қызметкерлер мен жұмыс берушілердің өздерінің құқықтары мен
мүдделерін қорғау үшін бірігу құқығын қамтамасыз ету;
10) әлеуметтік әріптестік;
11) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік
реттеу;
12) қызметкерлер өкілдерінің Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының
сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыру құқығын қамтамасыз ету болып
табылады.
Еңбек құқығының принциптері, яғни қағидалары – еңбек қатынастарын және
олармен тығыз байланысты қоғамдық қатынастарды реттеу кезінде басшылыққа
алынатын бастапқы постулаттар, идеялар.
Қазақстан Республикасының Конституциясында еңбек саласындағы
қатынастарды құқықтық реттеудің мынадай принциптері баянды етілген: еңбек
бостандығы және өзінің еңбекке қабілеттілігіне еркін билік ету, қызмет пен
кәсіп түрін таңдау мүмкіндігі; мәжбүрлі еңбекке тыйым салу және
жұмыссыздықтан қорғау (24-бап); денсаулықты қорғау құқығы (29-бап);
бірлестіктер бостандығына құқығы (23-бап); құқықтар мен бостандықтарды
заңмен тыйым салынбаған барлық әдістермен қорғау құқығы (13-бап); еңбегі
үшін ешқандай кемсітушіліксіз және жалақының ең аз мөлшерінен кем емес
сыйақы алу құқығы (24,28-бап); демалуға құқығы (24-бап). Бұл конституциялық
принциптері еңбек саласындағы қатынастарды құқықтық реттеудің салааралық
принциптеріне жатады, еңбек құқығында осы саланың өзіндік ерекшелігі
ескеріле отырып құқықтар нақтыланады және мынадай түрде беріледі:
1. Еңбек бостандығы еңбек шарты бостандығының салалық принциптеріне
ауысады.
2. Денсаулық сақтау құқығы қауіпсіздік пен тазалық талаптарына жауап
беретін еңбек жағдайлары құқығында нақтыланады.
3. Еркін бірлестіктерге құқық – нақ өндірістік кәсіптік мүдделерді
қамтамасыз ету және қорғау үшін кәсіптік одақтарға бірігу құқығы – еңбек
құқығы принципіне ауысады.
4. Өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау құқығы ереуілге шығу құқығын
қоса алғанда, оларды шешудің заңмен белгіленген әдістерін пайдалана отырып
жеке-дара және ұжымдық еңбек даулары құқығында нақтыланады.
5. Демалыс құқығы еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін қызметкерлерге
қатысты Конституцияның өзінде, заңмен белгіленген жұмыс уақытының
ұзақтығына, демалыс және мерекелік күндерге, ақы төленетін жыл сайынғы
демалысқа белгіленген кепілдікпен нақтыланады.
6. Еңбекке ақы төлеу принципі де конституциялық деңгейде сала ретінде
белгіленген, өйткені ол адам қызметінің тек жекелеген нәтижесінің төлемін
алумен ғана емес, оның процесімен байланысты.
1.2 Еңбек құқығының қағидаттарының ерекшеліктері
Еңбек құқығының қағидаттары және тікелей байланысты өзге де
қағидаттар еңбек шартында, жұмыс берушінің актісінде, келісімде және
ұжымдық шарттарда бекітіліп, реттеледі.
Еңбек құқықтық қағидаттары тікелей көзделетін еңбек құқық қатынастары
– қызметкер мен жұмыс берушінің арасында ерікті түрде пайда болатын
қатынастарды айтамыз. Қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы
құқықтық қатынастар еңбек нарығында қалыптасқан қоғамдық-еңбектік
қатынастарды, оның ішінде қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы
еңбек қатынастарын реттейді. Еңбек қатынастары әдетте, еңбек шарты
негізінде туындайды. Қызметкер мен жұмыс беруішінің арасындағы
еңбек қатынастары, бір жағынан еңбек функциясын ішкі тәртіп
еңбек ережелеріне бағына отырып атқаруға міндеттенеді, ал екінші
жағынан, жұмыс беруші қызметкерді еңбек функциясына сәйкес жұмыспен
қамтамасыз етуге, жалақыны уақытында төлеуге және қауіпсіздік және еңбекті
қорғау ережелерін сақтауға және қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Еңбек құқықтық қатынастардың мазмұнын тараптардың (жұмыс беруші мен
қызметкер) міндеттері мен құқықтары құрайды. Қызметкер мен жұмыс
берушінің міндеттері мен құқықтары Еңбек Кодексінің 22,23 –баптарында
көрсетілген.
Еңбек қатынастарымен қатар еңбек заңнамаларында еңбек қатынастарымен
тікелей байланысты, әлеуметтік, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
жөніндегі қатынастарды реттейді. Еңбек қатынастары еңбек қатынастарына
тікелей байланысты өзге де қатынастар еңбек шартында, жұмыс берушінің
актісінде, келісімде және ұжымдық шарттарда реттеледі.
Еңбек құқық қатынастары дегеніміз – еңбек шарты мен ұжымдық шартпен
жұмыс берушіін актілерімен реттелетін қызметкердің ішкі тәртіп еңбек
ережелеріне бағына отырып белгілі бір еңбек функциясын атқаруы.
Сонвымен қатар, еңбек құқықтық қатынастарының белгілі түрлерін еңбек
заңнамаларында көруге болады. Олардың қатарына ұйымдық басқару қатынастары,
жұмысқа орналастыру және жұмыспен қамту, кәсіби білікті арттыру және т.б.
қатынастардың түрлерін жатқызуға болады.
Еңбек құқығы нормалары қызметкерлердің еңбек бойынша құқықтық
қатынастарда өмір сүреді және әрекет етеді. Құқықтық қатынастардың түсінігі
құқық субъектілерінің заңдық байланысы ретіндегі құқықтық ғылымның негізгі
ұғымы.
Еңбек құқығы аясындағы құқықтық қағидаттар дегеніміз – еңбек
заңнамасымен реттелген еңбектік, одан туындайтын және еңбекпен тікелей
байланысты қатынастар, яғни еңбек құқығы субъектілерінің заңды байланысы.
А.Е. Пашерстник пікірінше, еңбек құқығының нормалары өндірістегі еңбек
бойынша тек фактілі қоғамдық қатынастарды реттеп, тараптардың заңды
құқықтары мен міндеттерін бекітеді [12, 113б].
Еңбек құқығының пәні болып табылатын, қоғамдық қатынастардың түрлеріне
сәйкес, еңбек құқығы аясындағы құқықтық қатынастардың да түрлері әрекет
етеді:
1. азаматты жұмыспен қамту және жұмысқа орналасуды қамтамасыз ету бойынша
құқықтық қатынастар;
2. қызметкер мен жұмыс беруші арасындағы еңбектік құқықтық қатынастар;
3. еңбек ұжымының жұмыс берушімен және әкімшілікпен арасындағы құқықтық
қатынастар;
4. кәсіподақтың жұмыс берушімен және әкімшілікпен құқықтық қатынасы;
5. ұжымдық келісімдер және республикалық, салалық, регионалдық және
кәсіби деңгейдегі келісімерді бекіту бойынша әлеуметтік әріптестік
құқықтық қатынастар;
6. өндірісте мамандарды кәсібидаярлау және біліктігін көтеру бойынша
құқықтық қатынастар;
7. еңбек заңнамасының сақталуын қадағалау және бақылау бойынша құқықтық
қатынастар;
8. еңбек шарт тараптарының бір біріне келтірілген зянды өтеу үшін
материалдық жауапкершілігі бойынша құқықтық қатынастар;
9. жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу, ереуілге шығу бойынша құқықтық
қатынастар.
Еңбектік құқықтық қатынас – қызметкер мен жұмыс берушінің ерікті заңды
байланысы, бұл қатынас бойынша қызметкер өндірісте ішкі еңбек тәртібіне
бағынып нақты бір еңбек функциясын орындауға міндеттінеді, ал жұмыс беруші
оның еңбегіне ақы төлеп, еңбек заңнамасына, ұжымдық шартқа, еңбек шартына
сәйкес келетін еңбек жағдайларымен қамтамсыз етуге міндеттенеді.
Еңбектік құқықтық қатынастың пайда болудың алғы шарты субъектіде
еңбектік құқықәрекет қабілеттіліктің бар болуы.
Құқықтық қатынастың дербестігі соның ішінде еңбектік құқықтық
қатынастың үш белгі бойынша ажыратылады:
1. аталмыш құқықтық қатынастың субъектілері бойынша
2. құқықтық қатынас субъектілерінің негізгі құқықтары мен міндеттерінің
сипаты бойынша, яғни бұл құқықтық қатынастың мазмұны бойынша
3. пайда болу және тоқтатылу негіздері бойынша.
Еңбек саласындағы құқықтардың шектелуіне жол бермеу
Қазақстан Республикасының еңбек заңдарында көзделген жағдайлар мен
тәртіптен басқа, ешкімнің де еңбек саласындағы құқықтарына шек қойылмайды.
Еңбек құқықтық қағидаттарына жеке тоқталатын болсақ, Еңбек бостандығы
бірінші принцип ретінде көрінеді. Яғни, Әркімнің де еңбекті еркін таңдауға
немесе еңбекке қандай да болмасын кемсітушіліксіз және мәжбүрлеусіз еркін
келісуге құқығы, өзінің еңбекке қабілеттілігіне иелік етуге, кәсіп және
қызмет түрін таңдауға құқығы бар.
Еңбек саласындағы кемсітушілікке тыйым салу қағидаты бойынша . Әркімнің
де еңбек саласындағы өз құқықтары мен бостандығын іске асыруға тең
мүмкіндіктері бар. . Ешкімді де өзінің еңбек құқықтарын іске асыру кезінде
жынысына, жасына, дене кемістіктеріне, нәсіліне, ұлтына, тіліне, мүліктік,
әлеуметтік және лауазымдық жағдайына, тұратын жеріне, дінге көзқарасына,
саяси сеніміне, руға немесе текке-топқа, қоғамдық бірлестіктерге
қатыстылығына байланысты ешқандай кемсітуге болмайды.
Еңбектің осы түріне тән талаптармен айқындалатын не әлеуметтік және
құқықтық басымдықпен қорғалуға мұқтаж адамдар жөнінде мемлекеттің ерекше
қамқорлығынан туындаған өзгешеліктер, ерекшеліктер, артықшылықтар мен
шектеулер кемсітушілік болып табылмайды.
Еңбек саласында кемсітушілікке ұшырадым деп есептейтін адамдар Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен сотқа немесе өзге де
орындарға жүгінуге құқылы.
Қазақстан Республикасында Мәжбүрлі еңбекке тыйым салынған. Мәжбүрлі
еңбек, мынадай жұмыстарды: жұмыс мемлекеттік органдардың қадағалауымен және
бақылауымен жүргізілетін және жұмысты орындайтын адам жеке және (немесе)
заңды тұлғалардың билігіне берілмейтін немесе тапсырылмайтын жағдайда
қандай да бір адамнан соттың заңды күшіне енген үкіміне байланысты талап
етілетін; төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында талап етілетін
жұмыстарды қоспағанда, қандай да бір адамнан қандай да бір жаза қолдану
қаупімен талап етілетін, оны орындау үшін бұл адам ерікті түрде өз қызметін
ұсынбаған кез келген жұмысты немесе қызметті білдіреді.
Еңбек құқықтық қағидаттары еңбек қатынастарына тікелей байланысты;
Ол әлеуметтік әріптестік; және еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
жөніндегі қатынастарды реттейді. Еңбек құқықтық қағидаттары егер заңдарда
және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе:
1) қызметкерлерге, оның ішінде мүлкінің меншік иелері, қатысушылары
немесе акционерлері шетелдік жеке немесе заңды тұлғалар болып табылатын,
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан ұйымдардың қызметкерлеріне;
2) жұмыс берушілерге, оның ішінде мүлкінің меншік иелері, қатысушылары
немесе акционерлері шетелдік жеке немесе заңды тұлғалар болып табылатын,
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан ұйымдарға қолданылады.
Қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбегін құқықтық реттеудің
ерекшеліктері Қазақстан Республикасының еңбек заңдарында белгіленеді.
Қазақстан Республикасының заңдары заңда белгіленген құқықтар, бостандықтар
мен кепілдіктер деңгейін төмендетпеуге тиіс.
1.3 Еңбекті қорғау және оны ұйымдастыру қағидаттары.
Кең мағынада еңбекті қорғау жүйесі әлеуметтік-экономикалық, ұйымдық,
техникалық, гигиеналық және емдеу-профилактикалық шаралардың жүргізілуіне
және еңбек процесінде адамның қауіпсіздігіне, оның денсаулығының және еңбек
қабілетінің сақталуына кепілдік беретін құралдарды көздейді.
Қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін еңбек жағдайына
құқық-қызметкерлердің негізгі құқықтарының бірі болып табылады.(Еңбек
Кодексінің 7 бабы 1 тармағының 3 тармақшасы). Еңбек заңнамасы түгелдей
еңбекті қорғау мақсаттарына бағындырылған. Заңнама ұлттық саясаттың бұл
саладағы негізгі қағидаттарын, өндірістегі тосын жағдайлардың, денсаулықтың
зақымдануының алдын алу шараларын, шаруашылық жүргізудің барлық түрлерінде
және меншік формасын қарамай кез келген кәсіпорында қауіпті және зиянды
өндірістік факторларды барынша азайтуды қарастырады.
Тармағында еңбекті қорғау еңбектің қауіпсіз және қолайлы жағдайларын
тудыру мәселелерін, жұмыс берушінің қауіпсіз еңбек жағдайын қамтамасыз ету,
қызметкерлердің еңбек міндеттерін орындау кезінде денсаулығынаа және
өміріне келген зиян үшін жауаптылықты сақтау міндетін реттейтін нормалар
мен ережелер еңбек құқығының құрамдас бөлігі болып табылады. Еңбекті қорғау
туралы заңнама 1993 жылғы 22 қаңтардағы “Еңбекті қорғау туралы” Қазақстан
Республикасы Заңынан және қауіпсіздік, еңбек гигиенасы және өндірістік
орта жөніндегі басқа да заңдардан және нормативтік актілерден тұрады [13].
Мүгедектердің еңбегін қорғаудағы ерекшелігі 1991 жылғы 21 маусымдағы
“Қазақ КСР-ында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы” Қазақ КСР Заңымен
реттеледі (толықтырулар мен қосымшалармен бірге) [14].
Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясат кәсіподақтар мен жұмыс
берушілерді қатыстыра отырып барлық деңгейдегі өкілдік және атқарушы
органдардың бірлескен әрекетін көздейді. Бұл саясат мына қағидаттарға
негізделген:
-қызметкердің өмірі мен денсаулығының кәсіпорынның өндірістік қызметінің
нәтижесіне қарағанда артықшылығы;
-меншік иесінің немесе оның өкілетті өкілінің (жұмыс берушінің) толық
жауапкершілігі;
-бұл мәселелер бойынша мемлекеттік бағдарлама негізінде еңбекті қорғау
міндеттерін кешенді шешу және еңбекті қорғау саласындағы қызметті
экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіру;
-меншік формасына және шаруашылық жүргізу түріне қарамастан барлық
кәсіпорындар үшін еңбекті қорғау саласында бірыңғай талап белгілеу;
-кәсіпорындарда еңбекті қорғаудың және қауіпсіздік техникасының
талаптарының барлық жерде бірдей орындалуына мемлекеттік қадағалау мен
бақылауды жүзеге асыру;
-еңбекті қорғау саласындағы ғылым, техника жетістіктерін, озық ұлттық және
шетелдік тәжірибелерді кең пайдалану;
-қауіпсіз техниканы, технологияны және жұмыс істейтіндерді қорғау
құралдарын жасап игеруге, еңбекті қорғау жөнінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге ынталандыру;
-еңбекті қорғауды қаржыландыруға мемлекеттің қатысуы;
-кәсіпорындарда қолайлы және қауіпсіз еңбек жағдайларын тудыруға септігін
тигізетін салық саясатын жүргізу;
-кәсіпорындардың қолайлы және кауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге,
ал қызметкерлердің-еңбекті қорғаудың және қауіпсіздік техникасының
ережелері мен нормаларын сақтауға экономикалық мүдделігі;
-еңбекті қорғау тұрғысынан алғанда кәсіпорындардың қызметін лицензиялау;
-өндірістік мақсаттағы қолданылатын өнімнің қауіпсіздік талаптарына сай
келуіне сертификация жүргізу;
-еңбек жағдайларын мемлекеттік сараптау органдарының тікелей жұмыс
орындарында, сондай-ақ жаңа тұрғызылатын және қайта жаңартылатын
кәсіпорындардың жобаларында өндірістің қауіптілігі мен зияндылығын
бағалауы;
-қызметкерлерді жұмыс берушінің қаражаты есебінен арнайы киіммен және аяқ
киіммен, жеке қорғану құнралдарымен, емдік-профилактикалық тағаммен
қамтамасыз ету.
-өндірістегі әрбір тосын жағдайдың және кәсіби аурудың міндетті түрде
есепке алынуы және тергелуі, өндірістік жарақат алудың және кәсіби ауруға
шалдығудың деңгейі туралы және еңбекті қорғауды жақсартуға бағытталған
шаралар туралы қызметкерлердің хабардар болуын қамтамасыз ету;
-өндірісте тосын жағдайлардан зардап шеккен немесе кәсіби ауруға шалдыққан
қызметкерлердің мүдделерін әлеуметтік қорғау;
-жоғары және орта арнайы оқу орындарында еңбекті қорғау және қауіпсіздік
техникасы бойынша мамандар даярлау;
-еңбекшілердің өкілетті ұйымдарының, жұмыс берушілердің, қоғамдық
ұйымдардың, кәсіпорындардың және жекелеген адамдардың еңбекті қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған қызметіне жан-жақты қолдау көрсету;
-еңбекті қорғау проблемаларын шешудегі халықаралық ынтамақтастық.
Еңбекті қорғауға құқығы барлар: меншіктің және шаруашылық жүргізудің
әртүрлі формасындағы жұмыс берушілермен, оның ішінде жекелеген
жолдаушылармен еңбек қатынасында тұратын барлық қызметкерлер; кооператив
мүшелері; өндірістік практика өтуші және өндірістік оқудағы жоғарғы және
арнайы орта оқу орындарының студенттері мен оқушылары; әскери міндетті
атқарумен байланысты емес жұмыстарға тартылған әскери қызметкерлер; сот
үкімі бойынша жазасын өтеп жатқан адамдар, егер олар үкімнің орындалуын
басқаратын органдар анықтаған кәсіпорындарда жұмыс істеп жүрсе, сондай-ақ
қоғам мен мемлекет мүддесі үшін ұйымдастырылған кез-келген еңбекке
қатысушылар [15, 29 б].
Халықаралық шарттар мен келісімдер негізінде Қазақстан Республикасының
азаматтары мен кәсіпорындары шет елдерде жұмыс атқарған жағдайда олар үшін
еңбекті қорғау жөнінде халықаралық нормаларда белгіленгеннен төмен емес
талаптар көзделеді.Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан
кәсіпорындарда жұмыс істеуші шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар
Қазақстан Республикасының азаматтары сияқты еңбекті қорғауға құқығы болады.
Шет елдерде орналасқан Қазақстан Республикасының кәсіпорындарда жұмыс
істейтін шетел азаматтары үшін еңбекті қорғау саласындағы қатынастарды
реттеудің ерекшелігі мүдделі елдер арасындағы келісімдермен белгіленеді.
Еңбекті қорғауды мемлекеттік басқару республикада ұлттық саясат
қағидаттарының жүзеге асырылуын,бұл салада заңнамалар мен басқа нормативтік
актілердің дайындалуын, сондай-ақ өндіріс құралдарына, технологияға және
еңбекті ұйымдастыруға қойылатын талаптардың, еңбекті қорғау жөніндегі
заңнамалар мен басқа нормативтік актілердің сақталуына мемлекеттік
қадағалаудың жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге бағытталған. Заңнамада
еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың мынадай негізгі
міндеттері анықталған:
-еңбекті қорғау жөнінде салааралық нормативтік актілер, стандарттар,
ережелер, нормалар және заң актілірінің жобаларын дайындау және бекіту;
-еңбек жағдайын жақсарту және еңбекті қорғау құралдарын өндіру жөніндегі
қызметті экономикалық ынталандыру жүйесін құру;
-еңбекті қорғау проблемалары бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу, осы
мақсатта тиісті ғылыми мекемелер ашу;
-өндірістегі жазатайым жағдайлар мен кәсіби ауруларға есеп жүргізудің
бірыңғай тәртібін белгілеу; еңбектің жағдайлары және оны қорғау жөнінде
есеп берудің келісілген бірыңғай жүйесін дайындау және енгізу,
автоматтандырылған басқару жүйесі негізінде еңбек жағдайлары және оны
қорғаудың жайы туралы ақпараттық база құру;
-республикада еңбекті қорғаудың жайы, апаттардың, өндірістік жарақат алудың
және кәсіби аурулардың себептері туралы жыл сайын баяндамалар мен халық
үшін ақпарат дайындау; республикада еңбекті қорғауды насихаттауды
ұйымдастыру;
-өндірісте жарақат алудың және кәсіби ауруға шалдығудың алдын алу мәселесі
бойынша қызметті үйлестіру, келісілген шаралар өткізу;
-еңбекті қорғау құралдарын жасап шығару, кәсіпорындардың бұған экономикалық
мүдделілігі;
-республика бюджетінен еңбекті қорғауға жұмсалатын ақшаны бөлу
Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдары өздеріне
жүктелген міндеттерді орындауы үшін қажетті өкілдік алған.Үкімет және басқа
мемлекеттік басқару органдары: еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясатты
қалыптастырады және оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді; еңбекті
қорғаудың және оның жағдайын жақсартудың мемлекеттік бағдарламасын
бекітеді; министрліктер мен басқа орталық атқарушы органдардың еңбектің
қолайлы және қауіпсіз жағдайларын жасау жөніндегі міндеттерін анықтайды;
еңбекті қорғауға кететін шығындарды қаржыландыру тәртібін анықтайды. Арнайы
өкілеттігі бар орган Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі болып табылады.
Еңбекті қорғаудың аймақтық (обылыстық, қалалық) басқармасы еңбекті
қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты жергілікті жерлерде жүзеге асыратын
аймақтық басқару органы болып табылады. Еңбекті қорғаудың аймақтық
басқармасының негізгі мақсаттары, функциялары мен өкілеттігі Қазақстан
Республикасы Еңбек министрлігінің 1994 жылғы 11 наурыздағы №50 қаулысымен
бекітілген Типтік ережеде анықталған [16, 91 б].
Еңбекті қорғау басқармасы өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес еңбекті
қорғауды кешенді басқаруды жүзеге асырады, мүдделі ұйымдармен және
кәсіпорындармен бірлесіп еңбекті қорғау жөніндегі аймақтық бағдармалардың
жасалуын ұйымдастырады және олардың орындалуын бақылайды, аймақ бойынша
өндірісте болған жазатайым уақиғалар мен кәсіби ауруларды есепке алудың
және тергеудің бірыңғай тәртібін қамтамасыз етеді, еңбекті қорғау
саласындағы жұмысты жетілдіру жөнінде ұсыныс дайындап, оны енгізеді.
Алдында тұрған мақсаттары мен жүктелген міндеттерін шешу үшін еңбекті
қорғау басқармаларына мынандай құқық берілген: меншік формасына қарамастан
кәсіпорындардың, бірлестіктердің және басқа шаруашылық жүргізуші
субъектілердегі қызметкерлердің еңбегін қорғау мәселесіне қатысты жұмысын
тексеру, тексеру кезінде айқындалған кемшіліктер мен заң бұзушылықты жою
жөнінде орындалуы міндетті нұсқау беру; заңның бұзылуына кінәлі адамдарға
қатысты заңнамада көзделген шара қолдану; статистика, қадағалау және
бақылау органдарынан, кәсіпорындар мен ұйымдардан еңбекті қорғаудың және
қауіпсіздік техникасының жайы туралы, өндірістік жарақаттар мен кәсіби
аурулар туралы оларды талдап қорыту үшін белгіленген мерзімде қажетті
ақпарат алу, тағы басқа өкілеттіктер.
Ұйымдық-құқықтық формасына және меншік түріне қарамастан әрбір
кәсіпорында еңбекті қорғау қызметі құрылады. Өзінің мәртебесі жағынан
еңбекті қорғау қызметі негізгі өндірістік қызметтерге теңестіріледі, ал
оның еңбекті қорғау мәселелері бойынша шешімдері барлық бөлімшелердің
басшылары мен қызметкерлері үшін міндетті болып табылады [17, 158 б].
Кәсіпорынның еңбекті қорғау қызметінің негізгі мақсаттары, міндеті мен
өкілеттілігі Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің 1994 жылғы 11
наурыздағы №49 қаулысымен бекітілген Типтік ережеде анықталған [18, 1 б].
Еңбекті қорғау қызметінің негізгі мақсаттарына мыналар жатады:
өндірісте қолайлы және қауіпсіз еңбек жағдайын жасау және қамтамасыз ету
үшін кешенді әлеуметтік-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-
гигеналық және емделу-профилактикалық шаралар дайындап, оларды жүзеге
асыру; еңбекті қорғау жөніндегі заңнаманың, еңбекті қорғау жөніндегі
белгіленген нормалар мен ережелердің, қауіпсіздік техникасы жөніндегі
мемқадағалау және бақылау органдарының міндеттемелерінің орындалуын бақылау
[19, 123 б].
Кәсіпорынның еңбекті қорғау қызметі белгіленген мақсаттарға сәйкес
еңбек қорғауды басқару жүйесінің жасалуын, енгізіліуін және тиімді жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді, еңбек қауіпсіздігі мәселелері бойынша
кәсіпорынның функциональдық және өндірістік бөлімшелерінің жұмысын
үйлестіреді, кәсіподақ ұйымдарының еңбекті қорғау жөніндегі өкілдерімен
және еңбек қорғаудың аймақтық басқармасының қызметкерлерімен бірлесіп
әрекет етеді, өндірістік құрал-саймандардың, ғимараттардың және
құрлыстардың, тұрмыстық жайлардың техникалық ахуалын және дұрыс
пайдаланылуын бақылайды; жұмысшылар мен инженер-техник қызметкерлердің
кіріспе нұсқамасының бағдарламасын жасайды, кәсіпорынға жұмысқа алғаш
кірген қызметкерлермен нұсқама өткізеді; ұжымдық шартта “ Еңбекті
қорғау”тарауының дайындалуын, еңбекті қорғау жөніндегі номенклатуралық
шаралардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді, т.б.
Еңбекті қорғау қызметі өндірістік, қызметтік және тұрмыстық жайларды
кедергісіз қарап шығуға,кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінен еңбекті
қорғау мәселелеріне қатысты материалдарды сұратып алуға, еңбекті қорғау
жөніндегі ережелер мен нормалардың, қауіпсіздік техникасы жөніндегі
нұсқаулардың бұзылуына жол берген адамдардан жазбаша түсініктеме талап
етуге; бөлімше басшыларынан жұмыстың бұл түрін орындауға жіберілмеген
немесе еңбекті қорғау туралы ережелер мен нормаларды, қауіпсіздік техникасы
жөніндегі нұсқауларды өрескел бұзған адамдарды жұмыстан шығаруды талап
етуге және тағы басқаларға құқылы [20, 23 б].
Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің 1994 жылғы 25 шілдедегі
№62 қаулысымен басшылар, мамандар және қызметкерлер лауазымдарының
Біліктілік анықтамалығының “Басшылар” деп аталатын 1 тарауына еңбекті
қорғау жөніндегі бас техникалық басшының лауазымды енгізілген және бұл
лауазым бойынша Біліктілік сипаттама бекітілген. Еңбекті қорғау жөніндегі
бас техникалық басшының қызметіне жоғары арнайы білімі бар және еңбекті
қорғау жөніндегі инженер қызметінде кемінде 5 жыл істеген маман қабылдануы
мүмкін. Біліктілік сипаттамасы, сонымен қатар, еңбекті қорғау жөніндегі бас
техникалық басшының лауазымдық міндеттерін, оның біліміне қойылатын
талаптарды анықтайды.
Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқару жүйесінде, сондай-ақ
қадағалаудың және бақылаудың орталық органдары көзделген.
Мысалы, мемлекеттік басқару және бақылау қызметтерін орындауға өкілетті
орталық атқарушы орган-Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі болып табылады. Еңбек туралы, оның ішінде
еңбекті қорғау жөніндегі күшіндегі заңнаманың сақталуын тікелей бақылауды
аталған Министрліктің мемлекеттік еңбек инспекторлары жүзеге асырады. Бұл
өкілетті адамдардың құзырына мыналар жатады:
-шағымдарды тексеру және зерттеу арқылы Еңбек туралы Заңның және еңбек
қатынастарын реттейтін басқа да құқықтық актілердің ұйымдарда сақталуын
бақылауды жүзеге асыру;
-еңбек туралы заңдардың бұзылу себептерін анықтау және талдау;
-заңнамада қарастырылған еңбек жағдайларының бұзылғандығы анықталған ретте,
оны жою жөнінде жарлық беру;
-еңбек туралы заңдардың сақталуын бақылаудың нысандары мен әдістерін
жетілдіру мәселелері жөнінде шараларды әзірлеу;
-құқық қорғау органдарымен және басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-
қимыл жасау
Еңбек туралы кодексті сақталуын бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік
еңбек инспекторлары Еңбек туралы Кодекске сәйкес, еңбек жағдайларының
сақталуын бақылауды жүзеге асыру мақсатында, тексеру жүргізу туралы
белгіленген тәртіппен ресімделген қаулыны көрсеткен жағдайда ұйымдарға
баруға; қызметкер мен жұмыс берушіден осы заңда көзделген құжаттар мен
мәліметтерді алуға; тәртіп бұзушылық туралы актілер жасауға, осы Заңның
бұзылуын жою туралы міндеттеулер беруге,сотқа талап арызын беруге; еңбек
туралы заңдардың бұзылуына байланысты құжаттарды ресімдеу кезінде
белгіленген үлгідегі фирмалық бланкілерді, мөртаңбаларды пайдалануға құқығы
бар.
Заңнамада мемлекеттік еңбек инспекторларының беруге құқығы бар
міндеттеулердің түрі анықталған. Еңбек туралы заңдардың талаптары
бұзылуының анықталуына қарай бақылаудың нәтижелері бойынша нақты құқықтық
ықпал ету шараларын қолдану мақсатында мемлекеттік еңбек инспекторлары
Заңнамада қарастырылған еңбек жағдайларының анықталған бұзылуын жою туралы
міндеттеу береді. Міндеттеулердің нысандары мен оларды беру тәртібін еңбек
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді
Еңбек туралы заңнама талаптарының сақталуын қадағалауды жүзеге
асыраушы мемлекеттік еңбек инспекторлары берген міндеттеулерді меншік
түрлеріне және шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық формаларын
қарамастан, барлық ұйымдар орындауға міндетті [11, 3 б].
Мемлекеттік еңбек инспекторларының іс-әрекетіне заңдарда белгіленген
тәртіпте шағым жасалуы мүмкін. Шағым жасалу берілген міндеттеудің
орындалуын тоқтата алмайды Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасының Ауыл
шаруашылық министрлігі еңбекті қорғауға, өрт қауіпсіздігіне, машина-трактор
паркінің техникалық жайына мемлекеттік бақылау жасайды. Төтенше жағдайлар
жөніндегі агенттік орталық және жергілікті жерлердегі атқарушы органдардың,
табиғи және техникалық сипаттағы төтенше жағдайлар саласындағы ғылыми
мекемелердің, елдің азаматтық қорғанысының, өрт қауіпсіздігінің жұмыстарын
үйлестіреді, сондай-ақ өнеркәсіпте, тау жұмыстарында еңбек қауіпсіздігін
қадағалайды, бұл салаларда нормативтік құқықтық актілердің сақталуына
қадағалау жүргізеді. Бұл органдар құзыретінің ерекшелігі сонда, лоар өз
қызметінде жұмыс берушілерге, шаруашылық органдарына, қоғамдық
бірлестіктерге, жергілікті уәкілетті және атқарушы органдарға тәнті емес.
Олардың құқықтық жағдайын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен
жарғылық құжаттар анықтайды.
Мемлекеттік қадағалау және бақылау органдарының уәкілетті адамдары
мынаған құқылы: -меншік түріне және шаруашылық жүргізу формасына қарамастан
кез-келген кәсіпорынға алдын ала ескертпестен тосқауылсыз кіруге,
министрліктерден, басқа орталық және жергілікті мемлекеттік басқару
органдарынан, кәсіпорындардан, жұмыс берушілерді қажетті ақпарат алуға;
кәсіпорындардың басшыларына және басқа лауазымды адамдарға орындалуы
міндетті міндеттеулер беруге;
-еңбекті қорғау жөніндегі заңнаманы бұзғаны үшін кәсіпорынның басшыларына,
басқа лауазымды адамдарына және қызметкерлеріне айыппұл салуға, ондай
адамдарды жұмыстан босату туралы ұсыныс жасайды, қажет болған жағдайда
оларды қылмыстық жауапқа тарту мәселесін шешу үшін материалдарды
прокуратура органдарына береді.
Жұмыс беруші мемлекеттік қадағалау және бақылау органдарының уәкілетті
өкілдерін олардың өздеріне жүктелген міндеттерді орындауы үшін барлық
қажетті жағдайлар тудырады. Сонымен қатар бұл лауазымды адамдар өкілеттігін
асыра пайдаланғандығы және дәлелсіз санкциялар қолданғандығы үшін күшіндегі
заңнамаға сәйкес жауаптылық көтереді [21, 36 б].
2 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ БОЙЫНША
МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Еңбек қағидаттары негізінде мемлекеттік басқару және
оны қамтамасыз етудің жолдары
Жалпы құқық принциптері қазіргі жағдайда құқық қағидалары деп аударылып
жүр және ол бірқатар құқық саласында осы терминмен қолданылады, сонымен
қатар еңбек құқығының қағидалары әлеуметтік және идеологиялық бекітпелерді
көрсетеді. еңбек құқығының қағидалары оның нормада текстуалды түрде
көрсетілген. Принцип деген сөз латын сөзінен аударғанда – негіз,
алғышарттар деген ұғымды береді. Еңбек құқығының қағидалары бұл еңбек
құқығының негізгі басқарушылық ережесі осы құқық саласының ерекшелігін
көрсететін және еңбек құқығының табиғатын анықтайтын іс жүргізудің құрылу
тәртібін көрсететін барлық қалыптармен, институттарды қамтитын негізгі
ережелер болып табылады. Еңбек құқығының қағидаларының маңызы заң
шығарушылық қызметте де және құқық қолданушылық қызметте де жан-жақты
қолданылуы болып табылады [28, 136 б].
Еңбек құқығының қағидалары ең алдымен барлық институттар мен қалыптарды
біріктіру үшін көмектеседі, яғни осы құқықтың пәніне, әдісіне және
міндетіне, қосымша берілген даралау белгісі болып табылады.
Еңбек құқығының көрнекті теоретиктері қағиданың өздерін әртүрлі
топтастырды. Дәстүрлі түрде қағидаларды қайнар көздері бойынша бөледі.
1. Конституциялық қағидалар.
2. Еңбек құқығының қағидалары. топтастыруы бойынша ұйымдастырушылық 2-
ші функционалдық деп бөлінеді.
Басқа қайнар көздер топтастыруы бойынша 1) Жалпы құқықтық, 2)
Салааралық, 3) салалық қағидалар болып бөлінеді [28, 54 б].
Біздің қарастырғанымыз дәстүрлі түрде берілген салааралық қағидалар
және салалық қағидалар.
Мемлекет, өзі өкілеттік берген органдар арқылы, ғылыми негізделген
стандарттар, нормалар және ережелер негізінде өндірісте еңбек қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін тиісті талаптар белгілейді. Жұмыс берушілерге
белгіленген стандарттардың, ережелер мен нормалардың кәсіпорындарда
қамтамасыз етілуін, сондай-ақ ұжымдық шарттарда белгіленген өз
міндеттемелерінің орындалуын, еңбекті қорғау жөнінде нұсқаулықтар жасалуын
міндеттейді. Кәсіпорындарда берілетін нормативтік актілер еңбекті қорғау
жөніндегі күшіндегі заңнамада көзделген кепілдіктерден төмен емес
деңгейдегі қызметкер құқығын қамтамасыз етуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Д.А. Қонаев атындағы Университет
АБДРАШИТОВ СҮНДЕТХАН БАҚЫТҰЛЫ
Тақырыбы: ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ОЛАРДЫҢ МӘНІ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Мамандығы - Құқықтану – 5В030100 (050301)
Алматы 2012
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
Д.А. Қонаев атындағы Университет
Қорғауға жіберілді
Азаматтық құқықтық
пәндер
кафедра
меңгерушісі з.ғ.к., доцент
_______________ Л.М.Абдуллина
______
__________ 2012 ж.
Дипломдық жұмыс
Тақырыбы: ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫНЫҢ ТҮСІНІГІ, ОЛАРДЫҢ МӘНІ
Мамандығы – Құқықтану – 5В030100 (050301)
Орындаған ________________________ Абдрашитов С.Б.
Ғылыми жетекші _______________________ Мейірбекова Г.Б.
Аға оқытушы
Нормоконтроль _______________________ Бағылбек Е.М
оқытушы
Алматы 2012
Д.А.ҚОНАЕВ АТЫНДАҒЫ УНИВЕРСИТЕТ
Заң факультеті
Мамандығы - Құқықтану – 5В030100 (050301)
Азаматтық-құқықтық пәндер кафедрасы
Диплом жұмысын орындау үшін
ТАПСЫРМА
студентке
Жұмыстың тақырыбы:
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ _______________________________________
______________
2010 ж. 11 қазан № 129 жоғары оқу орнының бұйрығымен бекітілген
Аяқталған жұмысты тапсыру мерзімі: _____ ._____.________ж.
Жұмыстың жобасына берілген негізгі мәліметтер немесе дипломдық жұмыстың
қысқаша мазмұны _______________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ___________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _______________________________________
___________________________________ ___________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
Диплом жұмысының және диплом жобасын жетілдіруге қатысты сұрақтардың
қысқаша мазмұны:
а)___________________________________ ____________________________
___________________________________ _____________________________
ә) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ ____________________________
б) ___________________________________ _____________________________
___________________________________ _____________________________
Ұсынылған негізгі әдебиеттер:
___________________________________ _____________________________
___________________________________ ___________________________
___________________________________ _________________________
___________________________________ ___________________________
___________________________________ _________________________
Диплом жобасы бойынша берілетін кеңес
№ Бөлім Кеңес Орындау Қолы
мерзімі
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫСТЫ ДАЙЫНДАУ
КЕСТЕСІ
№ Тараулардың атауы, өндірілетін Ғылыми жетекшіге Ескертпелер
сұрақтардың тізімі ұсыну мерзімдері
Тапсырма берілген күн _________________________
Кафедра меңгерушісі: з.ғ.к.,доцент
Л.М.Абдуллина
Жобаның жетекшісі ___________________ аға оқытушы Мейірбекова Г.Б.
Тапсырманы орындауға қабылдаған студент_____________Абдрашитов С.Б.
Күні _____________________
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Еңбек құқығының қағидалар ұғымының жалпы
жағдайлары ... ... ... ... ... ... . 8
1.2 Еңбек құқығының қағидаларының
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 13
1.3 Еңбекті қорғау және оны ұйымдастыру
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..16
2 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ БОЙЫНША МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Еңбек қағидалары негізінде мемлекеттік басқару және оны
қамтамасыз етудің
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .23
2.2 Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясаттың
негізгі
принциптері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .27
2.3 Қызметкерлердің еңбекті қорғау қағидаты бойынша
кепілдік ... ... ... ... ... .29
3 ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ ЖӘНЕ ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ МӘСЕЛЕЛЕРІН МЕМЛЕКЕТТІК РЕТТЕУ
ҚАҒИДАЛАРЫ
3.1 Еңбекті қорғау туралы заңнаманы бұзғандық үшін
жауаптылық ... ... ... ... ..32
3.2 Мемлекеттік басқару органдарының еңбекті қорғау саласындағы
негізгі міндеттері мен
өкілеттігі ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...35
3.3 Өндірістегі жазатайым жағдайларды тергеу және есепке
алу ... ... ... ... ... ... 42
4 ЕҢБЕКТІ ҚОРҒАУ ЖӨНІНДЕГІ ҚАҒИДАЛАРДЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН ЖАУАПТЫЛЫҚ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 55
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..59
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ҚАЙНАР КӨЗДЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
КІРІСПЕ
Диплом жұмысының өзектілігі. Қазіргі уақытта құқықтық реформаның екінші
кезеңінің шешуші шаралары жан-жақты жүзеге асырылуда. 2010 жылдан 2020
жылға дейінгі Қазақстан Республикасындағы құқықтық саясат тұжырымдамасына
сәйкес Елбасы Н. Назарбаев еңбек қатынастар жүйесіне оны бірнеше жылда ары
қарай нығайту мен дамытудың бағыттарын айқындаған міндеттерді артты [1, 2
б]. Бұл жүктелген міндеттерді жүзеге асыруда белсенді атсалысатын
мемлекеттік ұйымдар мен заңды тұлғалар қауымдастығын біріктірудің
қажеттілігі мен маңыздылығын тағы бір рет дәлелдей түсті.
Кез келген ірілі-ұсақты қарапайым немесе шиеленіскен қоғамдық
қатынастар сияқты еңбек құқығының қағидаттарын қолдану және жүргізу процесі
де белгілі бір қоғам және оның мүшелері мойындап, орындайтындай басшылыққа
алатындай заңдылықтарға негізделген, жүйеге келтірілген, басталу және
аяқталу тегі бар, реттелетін құбылыс екенін ескергеніміз жөн.
Қазақстан Республикасындағы еңбек құқықтық қатынастар мен еңбекті
қорғау негізінде мемлекеттік ұйымдардың және заңды тұлғалардың жұмыс
берушілері өз қызметтерін атқарған кездегі басшылыққа алатын заңдылықтар
(қағидалары) республикамыздың Ата Заңында, Қазақстан Республикасының Еңбек
кодексінде және ҚР Президентінің Заң күші бар Жарлықтарында көрсетілген
[2].
Диплом жұмысының негізгі мақсаты. ҚР заңдары бойынша Еңбек құқығын
қағидаларының ұғымын, негізі қағида деген не деген ұғымнан шығара отырып,
оның басқа құқық салалары бойынша қағидалардан айырмашылығын, оның заң
бойынша жетістіктері мен кемшіліктерін айқындау, ережелерін жетілдіруге
бағытталған теориялық және тәжірибелік негіздерін зерттей отырып,өз
ұсыныстарын нақты келтіріп кету.
Диплом жұмысының міндеті. Еңбек кодексі бойынша еңбекті қорғауды
жүзеге асыратын қағидалардың құқықтық табиғатын реттейтiн заңнамаға және
жұмыс беруші органдарымен оны қолдану практикасына талдам жасау сонымен
қатар, осы негiзде туындаған проблемаларды анықтау мен оларға баға беру
және заңнаманы жетiлдiру жолдарын айқындау табылады.
Диплом жұмысының объектiсi. Еңбек құқығының қағидалары болып табылса,
зерттеу пәнi – оларың еңбек заңнамалары бойынша қолдану себептерi мен
жағдайларын, еңбекті қорғау және оны реттейтiн заңнамаларды жетілдіруді
зерттеу аспектiлерi болып табылады.
Тақырыптың зерттелу деңгейі Қазақстан Республикасында нарықтық
қатынастар жағдайында аталған мәселені жан-жақты зерттеуге бағытталған
арнайы монографиялық зерттеулер көп жүргізілген жоқ және бұл дипломдық
жұмыс еңбек құқығында орын алған осы мәселелердің шешімін табуға
бағытталған шығармашылық талпыныс болып табылады. Еңбек құқығының
қағидаларын зерттеу үшін алуан түрлі дереккөздерге – ресейлік, шетелдік
және қазақстандық авторлардың еңбектерімен қатар әртүрлі нормативтік
құқықтық актілерді қарай отырып, терең зерттеуге тырыстық.
Қазақстан Республикасында еңбек құқығы саласындағы алғашқы
зерттеулердің қатарына жататындар: Шайбеков Д.К., О.Қағазов және
В.Н.Уваровтың еңбектерін ерекше атауға болады. Сонымен қатар еңбек
құқығының негіздерін ғалымдардан Абайдельдинов Т.М., Нургалиева Е.Н.,
Абжанова К.А.,, Ажинурина Д.А.,, Хамзин А.Ш., Хамзина Л.А., Хамзина Ж.А.
және т.б.есімдерін атай аламыз.
Ғылыми зерттеудің басым көпшілігі еңбек құқығының түсінігі,
субъектілері, Еңбек шарты және Еңбекті қорғау механизмдерін зерттеуге
арналған. Дегенмен, еңбек құқығының қағидалары туралы мәселелер және
олардың жекелеген түрлеріне, мәніне, маңызына, оның құрылымы мен мазмұнына
арналған жеке зерттеу жоқ. Демек, еңбек құқығының қағидаларын жетілдіруге
байланысты құқықтық мәселелерді зерттеуге арналған кешенді зерттеу
жүргізуді қажет етеді
Дипломдық жұмыс кіріспеден, 4 бөлімінен, қорытынды және пайдаланылған
әдебиеттер тізімінен тұрады.
1. ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ
1.1 Еңбек құқығының қағидалар ұғымының жалпы жағдайлары
Еңбек құқығының қағидаттары ұғымына байланысты әлеуметтік-саяси және
құқықтық мәні бар мәселелерді зерттеу кезінде, ең алдымен, қағида
ұғымының жай-жапсарын ашу қажет секілді.
Сөздіктерге жүгінсек, қағида – теорияның негізгі бастау қағидасы;
жетекші идея, мінез-құлықтық, іс-әрекеттің негізгі ережесі немесе қағидат
кез келген құрылыстың негізгі ерекшелігі деген анықтамалар беріліпті. Ал
қағида туралы әйгілі ойшылдар не айтады? Мәселен, Н. Чернышевский: "Кім
қағидаларды логикалық жағынан толық және дәйекті түрде түсінбесе, ондай
адамның басы толған қойыртпақ қана емес, ісінде де береке болмайды" деп
жазыпты [3, 12 б].
Еңбек құқығының қағидаларының ұғымының мәнін зерделеуді кең
әлеуметтік тұрғыда қарастыру, заң процесінің түрі, екінші жағынан, іс
жүргізу қағидаларымен құқықтық реттелінген басқару қызметінің нысаны
болып табылады.
Мемлекеттік басқарудың барлық қағидаларын шартты түрде екі топқа
бөлуге болады. Біріншісі, мысалы, мемлекеттік басқару тетігі мен оның
аппаратының қызметін жан-жақты ұйымдастыруды айқындайды. Біз бұған
демократизм мен әлеуметтік әділеттілікті, ұлттық теңдікті, кәсіби
даярлықты және заңдылықты жатқызар едік. Ал, екіншісі, әрекет ету аясы
шектеулі қағидаттер деп саналады. Олар басқаруды экономикалық жағынан
ұйымдастыру, басқару аппаратын құру, жекелеген нақты басқару істерін
жүзеге асыру қағидалары және т.б.
Енді ресейлік ғалым-заңгерлердің көзқарастарын пайымдап көрелік. Мысалы,
И.А. Ямпольская қағидаларды [4, 128 б]:
1) ұйымдастырушылық-саяси;
2) басқару аппаратын ұйымдастырушылық-техникалық жағынан құру;
3) басқару аппараты қызметінің ұйымдастыру-техникалық қағидалары деп үш
топқа бөлсе, Г.В. Атаманчук те қағидаларды өзінше үш ірі топқа бөлген
[5, 81 б]:
1) қоғамдық-саяси;
2) ұйымдастыру-құрылымдық;
3) ұйымдастыру-функционалдық.
Ал, белгілі ғалым Г.С. Яковлев қағидаларды екі топқа: қоғамның саяси
жүйесін мемлекеттік басқарудың қосалқы жүйесі болып табылатын саяси
қағидалар және бүкіл мақсатты қызметі ұйымдастыру нысандары қозғалысының
өзінен туындайтын ұйымдастыру қағидалары деп бөледі [6, 25 б].
Зерделеніп отырған қағида ұғымының ең басты мазмұны, сөз жоқ, оның
саяси мәнінде және қоғамдық қатынастарды реттеудегі, яғни, мемлекетті
басқару немесе билікті іске асырудағы ұйымдастыру мәнінде жатыр деп
тұжырымдамақпыз. Осы келтірілген ғылыми таңдаулардың еңбек құқығының
қағидаларына да тікелей қатысы бар деп есептейміз. Жалпы, мемлекеттік
басқарудың ішкі мазмұнын және оның жұмыс істеу тетіктерін ұйымдастыруды
сипаттайтын қағидалардың ішінде өзінің сан қырлылығымен, сан салалығымен
қағидалардың "бастау негізі" саналатын объективтілік қағидасы басты
қағида болып саналады. Объективтік ақиқатты түсіндіру, сөз жоқ, еңбекті
құқығының , дәлірек айтқанда, еңбекті қорғаудың аса маңызды міндеті
екенін көпшілік қауымға түсіндіру.
Заң ғылымының докторы, профессор Уваров В.Н. еңбекті қорғау
реформасының негізіне төмендегідей қағидалар пайдаланылуы керек деп
есептейді [7, 2 б]:
1) адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуіне жол
бермеу;
2) еңбек бостандығы;
3) кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар
түрлеріне тыйым салу;
4) қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына
құқықты қамтамасыз ету;
5) өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірі мен
денсаулығының басымдығы;
6) еңбегі үшін жалақының ең төменгі мөлшерінен кем емес, әділетті
сыйақыға құқығын қамтамасыз ету;
7) тынығу құқығын қамтамасыз ету;
8) қызметкерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;
9) қызметкерлер мен жұмыс берушілердің өздерінің құқықтары мен
мүдделерін қорғау үшін бірігу құқығын қамтамасыз ету;
Сонымен, Адамды адам еткен еңбек. Еңбек етсең ерiнбей, тояды қарның
тiленбей, -деп ұлы Абай Құнанбаев еңбектi осылай бағалаған.
Еңбек нағыз материалдық және рухани негiзгi ретiнде әр қоғамға тән.
Қазiргi кезеңде адамның еңбегi тарихта бұрын-сонды болып көрмеген қоғамдық
тұрғыдан бағаланып отыр [8, 3 б]. Еңбек ету бостандығы – азаматтардың
негізгі құқықтарына жатады. Бұл құқық еңбекке қабілетті адамның өз
еңбегімен өз өмірін асырауға заңды мүмкіндігі бар екендігін білдіреді.
Біздің ата Заңымыз – Конституциямызда Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар деп атап
көрсеткен [2, 4 б]. Сондықтан еңбек ету бостандығы қағидаты біріншіден,
кәсіпкерлікпен айналысу құқығын білдіреді. Екіншіден, әрбір еңбек етуге
қабілетті адамның өз қалауымен мемлекеттік немесе жеке кәсіпорынға,
мекемелер мен ұйымдарға жұмысқа орналасуға заңда мүмкіндігі бар екендігін
білдіреді. Үшіншіден, бұл қағидат адамның жұмысқа өз мамандығы бойынша
орналасуына мүмкіндік береді.
Бұл арада атап өткен жөн, Конституция бұрын болғандай, еңбек ету
міндеттілігін көздемейді. Заң мұндай адамдарды арамтамақтар деп атаған
еді. Бір кездері оларды еңбекпен тәрбиелеу лагерлері де құрылған. Алайда
күштеу, барлық уақыттағы сияқты, игі нәтиже берген жоқ. Қандай себеппен
болсын жұмыс істегісі келмегендер (нашақорлар,маскүнемдер, ар-намыстан
айырылып азғандар) жұмыс істемеудің жолын табады. Шамасы, адамға ықпал
етудің екі жолы бар деп ойлаймын. Ол жұмысқа еңбек қабілеті бола тұра
еңбек істегісі келмейтіндерді қоғамдық сынау. Жалқауларды, еңбекке сырт
қараушыларды бүкіл халық сынға алады. Еңбексіз игілік жоқ, Еңбек еткенді
құдай да жақсы көреді, Адамды еңбек асырайды, Құдайға сыйын да еңбек
ет, еңбек ет те міндет ет дегендей , кезіндегі коммунизм көсемдерінің
бірі Фридрих Энгельс те өзінің танымал еңбегінде Адамды адам еткен еңбек
десе, коммунистік Партияның кезіндегі ұраны Еңбек етпеген ішіп жемейді
болатын. Осыларға қарап отырып, еңбек қатынастары қай қоғамда болмасын
маңызды орынға ие болғанын көреміз [9, 13 б].
Қазақстан Республикасының Еңбек туралы Кодексінің бiрiншi бабында:
Еңбек – адамдардың өмiрi үшiн қажеттi материалдық рухани және басқа да
құндылықтар жасауға бағытталған адам қызметi – деп анықтама берiлген. Еңбек
құқығы деген ұғымның өзi, осы құқық саласы еңбекке тiкелей қатынасы екенiн
бiлдiредi. Бiрақ та еңбек кез келген еңбекке байланысты қатынастар еңбек
құқығы нормаларымен реттелiне бермейдi. Мысалы, азаматтың өз үй шаруасымен
(саяжайда, бау-бақшада өз малын күту, бағу т.б.) байланысты еңбектерi еңбек
құқықтық нормаларымен реттелiнбейдi. Еңбек мемлекеттiк тұрғыдан Заңмен
реттелiнедi. Сондықтан да қызметкерлердiң еңбек қатынастарын реттейтiн
еңбек кодексінің маңыздылығы да осында. Еңбек құқығы адамның қоғамдық
қызметінің негізгі түрін – еңбекке қатысуын жанама түрде білдіретін
құқықтың маңызды саласы болып табылады. Еңбек құқығы пәнінің негізін
еңбекті қолдану жөніндегі жеке-дара қатынастар құрайды. Олар қызметкер мен
жұмыс берушінің арасында қалыптасады және жұмысқа алу, жұмыс уақыты,
демалыс уақыты, жалақы төлеу, еңбек тәртібі және басқа бірқатар мәселелер
бойынша түрлі әлеуметтік байланыстарды қамтиды. Еңбек процесінің өмірде
болу фактісінің өзі еңбек құқықтарымен байланысты және сондай-ақ еңбек
құқығының қолданылу аясына енетін қоғамдық қатынатардың тұтас кешенінің
пайда болуына объективті түрде алып келеді. Олардың біреулері еңбек
қатынастарынан бұрын (мысалы, жұмыспен қамтылмаған халықты еңбекке
орналастыру жөніндегі қатынастар), екіншілері олармен қатар жүреді (мысалы,
жұмыс беруші, еңбек ұжымы, кәсіподақтар және өзге де ұйымдар арасында
қалыптасатын ұйымдастыру-басқарушылық қатынастар), үшіншілері – солардан
туындайды (мысалы, қызметкердің денсаулығына келтірілген зиянды өтеу
жөніндегі іс жүргізу – еңбек қатынастары және т.б.).
Сонымен, еңбек құқығының пәні еңбекке қабілеттілікті іске асыру,
еңбекті ұйымдастыру мен басқару жөніндегі мемлекеттік және жеке ұйымдарда
азаматтардың еңбегін қолдану жөнінде қалыптасатын жеке-дара да, сондай-ақ
ұжымдық та қоғамдық қатынастарды құрайды [10, 113 б].
Еңбек құқығының әдістері саланың пәніне енетін жоғарыда аталған
қатынастарды реттеудің жолдары мен тәсілдерін сипаттайды. Оларға мыналар
жатады: міндеттемелерді орындаудың ерекше режимі; еңбек жағдайларын
орталықтан және жергілікті жерде, нормативтік және шарттық реттеуді
үйлестіру; сыйақының ұжымдық және жеке-дара еңбек нәтижелеріне
байланыстылығы; санкцияларды қолданудың соттан тыс тәртібі және т.б.
Құқықтық реттеудің айрықшаланған пәні мен өзіне тән әдісінің болуы еңбек
құқығының құқық жүйесіндегі дербес сала ретіндегі орнын белгілеп береді.
Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының мақсаты мен міндеттері ҚР
Еңбек Кодексінің 3-бабында нақтыланып көрсетілген. Онда:
Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының мақсаты еңбек қатынастарын
және еңбек қатынастарына тікелей байланысты өзге де қатынастарды еңбек
қатынастары тараптарының құқықтары мен мүдделерін қорғауға, еңбек
саласындағы құқықтар мен бостандықтардың ең төмен кепілдіктерін белгілеуге
бағытталған құқықтық реттеу болып табылады.
Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының міндеттері еңбек қатынастары
тараптары мүдделерінің теңгеріміне, экономикалық өсуге қол жеткізуге,
өндіріс тиімділігі мен адамдардың әл-ауқатын арттыруға бағытталған қажетті
құқықтық жағдайлар жасау болып табылады [11, 13 б].
Ал, Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының принциптері:
1) адам мен азаматтың еңбек саласындағы құқықтарының шектелуіне жол
бермеу;
2) еңбек бостандығы;
3) кемсітушілікке, мәжбүрлі еңбекке және балалар еңбегінің ең нашар
түрлеріне тыйым салу;
4) қауіпсіздік және гигиена талаптарына сай келетін еңбек жағдайларына
құқықты қамтамасыз ету;
5) өндірістік қызмет нәтижелеріне қатысты алғанда қызметкердің өмірі мен
денсаулығының басымдығы;
6) еңбегі үшін жалақының ең төменгі мөлшерінен кем емес, әділетті
сыйақыға құқығын қамтамасыз ету;
7) тынығу құқығын қамтамасыз ету;
8) қызметкерлердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің теңдігі;
9) қызметкерлер мен жұмыс берушілердің өздерінің құқықтары мен
мүдделерін қорғау үшін бірігу құқығын қамтамасыз ету;
10) әлеуметтік әріптестік;
11) еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау мәселелерін мемлекеттік
реттеу;
12) қызметкерлер өкілдерінің Қазақстан Республикасы еңбек заңнамасының
сақталуына қоғамдық бақылауды жүзеге асыру құқығын қамтамасыз ету болып
табылады.
Еңбек құқығының принциптері, яғни қағидалары – еңбек қатынастарын және
олармен тығыз байланысты қоғамдық қатынастарды реттеу кезінде басшылыққа
алынатын бастапқы постулаттар, идеялар.
Қазақстан Республикасының Конституциясында еңбек саласындағы
қатынастарды құқықтық реттеудің мынадай принциптері баянды етілген: еңбек
бостандығы және өзінің еңбекке қабілеттілігіне еркін билік ету, қызмет пен
кәсіп түрін таңдау мүмкіндігі; мәжбүрлі еңбекке тыйым салу және
жұмыссыздықтан қорғау (24-бап); денсаулықты қорғау құқығы (29-бап);
бірлестіктер бостандығына құқығы (23-бап); құқықтар мен бостандықтарды
заңмен тыйым салынбаған барлық әдістермен қорғау құқығы (13-бап); еңбегі
үшін ешқандай кемсітушіліксіз және жалақының ең аз мөлшерінен кем емес
сыйақы алу құқығы (24,28-бап); демалуға құқығы (24-бап). Бұл конституциялық
принциптері еңбек саласындағы қатынастарды құқықтық реттеудің салааралық
принциптеріне жатады, еңбек құқығында осы саланың өзіндік ерекшелігі
ескеріле отырып құқықтар нақтыланады және мынадай түрде беріледі:
1. Еңбек бостандығы еңбек шарты бостандығының салалық принциптеріне
ауысады.
2. Денсаулық сақтау құқығы қауіпсіздік пен тазалық талаптарына жауап
беретін еңбек жағдайлары құқығында нақтыланады.
3. Еркін бірлестіктерге құқық – нақ өндірістік кәсіптік мүдделерді
қамтамасыз ету және қорғау үшін кәсіптік одақтарға бірігу құқығы – еңбек
құқығы принципіне ауысады.
4. Өз құқықтары мен бостандықтарын қорғау құқығы ереуілге шығу құқығын
қоса алғанда, оларды шешудің заңмен белгіленген әдістерін пайдалана отырып
жеке-дара және ұжымдық еңбек даулары құқығында нақтыланады.
5. Демалыс құқығы еңбек шарты бойынша жұмыс істейтін қызметкерлерге
қатысты Конституцияның өзінде, заңмен белгіленген жұмыс уақытының
ұзақтығына, демалыс және мерекелік күндерге, ақы төленетін жыл сайынғы
демалысқа белгіленген кепілдікпен нақтыланады.
6. Еңбекке ақы төлеу принципі де конституциялық деңгейде сала ретінде
белгіленген, өйткені ол адам қызметінің тек жекелеген нәтижесінің төлемін
алумен ғана емес, оның процесімен байланысты.
1.2 Еңбек құқығының қағидаттарының ерекшеліктері
Еңбек құқығының қағидаттары және тікелей байланысты өзге де
қағидаттар еңбек шартында, жұмыс берушінің актісінде, келісімде және
ұжымдық шарттарда бекітіліп, реттеледі.
Еңбек құқықтық қағидаттары тікелей көзделетін еңбек құқық қатынастары
– қызметкер мен жұмыс берушінің арасында ерікті түрде пайда болатын
қатынастарды айтамыз. Қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы
құқықтық қатынастар еңбек нарығында қалыптасқан қоғамдық-еңбектік
қатынастарды, оның ішінде қызметкер мен жұмыс берушінің арасындағы
еңбек қатынастарын реттейді. Еңбек қатынастары әдетте, еңбек шарты
негізінде туындайды. Қызметкер мен жұмыс беруішінің арасындағы
еңбек қатынастары, бір жағынан еңбек функциясын ішкі тәртіп
еңбек ережелеріне бағына отырып атқаруға міндеттенеді, ал екінші
жағынан, жұмыс беруші қызметкерді еңбек функциясына сәйкес жұмыспен
қамтамасыз етуге, жалақыны уақытында төлеуге және қауіпсіздік және еңбекті
қорғау ережелерін сақтауға және қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Еңбек құқықтық қатынастардың мазмұнын тараптардың (жұмыс беруші мен
қызметкер) міндеттері мен құқықтары құрайды. Қызметкер мен жұмыс
берушінің міндеттері мен құқықтары Еңбек Кодексінің 22,23 –баптарында
көрсетілген.
Еңбек қатынастарымен қатар еңбек заңнамаларында еңбек қатынастарымен
тікелей байланысты, әлеуметтік, еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
жөніндегі қатынастарды реттейді. Еңбек қатынастары еңбек қатынастарына
тікелей байланысты өзге де қатынастар еңбек шартында, жұмыс берушінің
актісінде, келісімде және ұжымдық шарттарда реттеледі.
Еңбек құқық қатынастары дегеніміз – еңбек шарты мен ұжымдық шартпен
жұмыс берушіін актілерімен реттелетін қызметкердің ішкі тәртіп еңбек
ережелеріне бағына отырып белгілі бір еңбек функциясын атқаруы.
Сонвымен қатар, еңбек құқықтық қатынастарының белгілі түрлерін еңбек
заңнамаларында көруге болады. Олардың қатарына ұйымдық басқару қатынастары,
жұмысқа орналастыру және жұмыспен қамту, кәсіби білікті арттыру және т.б.
қатынастардың түрлерін жатқызуға болады.
Еңбек құқығы нормалары қызметкерлердің еңбек бойынша құқықтық
қатынастарда өмір сүреді және әрекет етеді. Құқықтық қатынастардың түсінігі
құқық субъектілерінің заңдық байланысы ретіндегі құқықтық ғылымның негізгі
ұғымы.
Еңбек құқығы аясындағы құқықтық қағидаттар дегеніміз – еңбек
заңнамасымен реттелген еңбектік, одан туындайтын және еңбекпен тікелей
байланысты қатынастар, яғни еңбек құқығы субъектілерінің заңды байланысы.
А.Е. Пашерстник пікірінше, еңбек құқығының нормалары өндірістегі еңбек
бойынша тек фактілі қоғамдық қатынастарды реттеп, тараптардың заңды
құқықтары мен міндеттерін бекітеді [12, 113б].
Еңбек құқығының пәні болып табылатын, қоғамдық қатынастардың түрлеріне
сәйкес, еңбек құқығы аясындағы құқықтық қатынастардың да түрлері әрекет
етеді:
1. азаматты жұмыспен қамту және жұмысқа орналасуды қамтамасыз ету бойынша
құқықтық қатынастар;
2. қызметкер мен жұмыс беруші арасындағы еңбектік құқықтық қатынастар;
3. еңбек ұжымының жұмыс берушімен және әкімшілікпен арасындағы құқықтық
қатынастар;
4. кәсіподақтың жұмыс берушімен және әкімшілікпен құқықтық қатынасы;
5. ұжымдық келісімдер және республикалық, салалық, регионалдық және
кәсіби деңгейдегі келісімерді бекіту бойынша әлеуметтік әріптестік
құқықтық қатынастар;
6. өндірісте мамандарды кәсібидаярлау және біліктігін көтеру бойынша
құқықтық қатынастар;
7. еңбек заңнамасының сақталуын қадағалау және бақылау бойынша құқықтық
қатынастар;
8. еңбек шарт тараптарының бір біріне келтірілген зянды өтеу үшін
материалдық жауапкершілігі бойынша құқықтық қатынастар;
9. жеке және ұжымдық еңбек дауларын шешу, ереуілге шығу бойынша құқықтық
қатынастар.
Еңбектік құқықтық қатынас – қызметкер мен жұмыс берушінің ерікті заңды
байланысы, бұл қатынас бойынша қызметкер өндірісте ішкі еңбек тәртібіне
бағынып нақты бір еңбек функциясын орындауға міндеттінеді, ал жұмыс беруші
оның еңбегіне ақы төлеп, еңбек заңнамасына, ұжымдық шартқа, еңбек шартына
сәйкес келетін еңбек жағдайларымен қамтамсыз етуге міндеттенеді.
Еңбектік құқықтық қатынастың пайда болудың алғы шарты субъектіде
еңбектік құқықәрекет қабілеттіліктің бар болуы.
Құқықтық қатынастың дербестігі соның ішінде еңбектік құқықтық
қатынастың үш белгі бойынша ажыратылады:
1. аталмыш құқықтық қатынастың субъектілері бойынша
2. құқықтық қатынас субъектілерінің негізгі құқықтары мен міндеттерінің
сипаты бойынша, яғни бұл құқықтық қатынастың мазмұны бойынша
3. пайда болу және тоқтатылу негіздері бойынша.
Еңбек саласындағы құқықтардың шектелуіне жол бермеу
Қазақстан Республикасының еңбек заңдарында көзделген жағдайлар мен
тәртіптен басқа, ешкімнің де еңбек саласындағы құқықтарына шек қойылмайды.
Еңбек құқықтық қағидаттарына жеке тоқталатын болсақ, Еңбек бостандығы
бірінші принцип ретінде көрінеді. Яғни, Әркімнің де еңбекті еркін таңдауға
немесе еңбекке қандай да болмасын кемсітушіліксіз және мәжбүрлеусіз еркін
келісуге құқығы, өзінің еңбекке қабілеттілігіне иелік етуге, кәсіп және
қызмет түрін таңдауға құқығы бар.
Еңбек саласындағы кемсітушілікке тыйым салу қағидаты бойынша . Әркімнің
де еңбек саласындағы өз құқықтары мен бостандығын іске асыруға тең
мүмкіндіктері бар. . Ешкімді де өзінің еңбек құқықтарын іске асыру кезінде
жынысына, жасына, дене кемістіктеріне, нәсіліне, ұлтына, тіліне, мүліктік,
әлеуметтік және лауазымдық жағдайына, тұратын жеріне, дінге көзқарасына,
саяси сеніміне, руға немесе текке-топқа, қоғамдық бірлестіктерге
қатыстылығына байланысты ешқандай кемсітуге болмайды.
Еңбектің осы түріне тән талаптармен айқындалатын не әлеуметтік және
құқықтық басымдықпен қорғалуға мұқтаж адамдар жөнінде мемлекеттің ерекше
қамқорлығынан туындаған өзгешеліктер, ерекшеліктер, артықшылықтар мен
шектеулер кемсітушілік болып табылмайды.
Еңбек саласында кемсітушілікке ұшырадым деп есептейтін адамдар Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен сотқа немесе өзге де
орындарға жүгінуге құқылы.
Қазақстан Республикасында Мәжбүрлі еңбекке тыйым салынған. Мәжбүрлі
еңбек, мынадай жұмыстарды: жұмыс мемлекеттік органдардың қадағалауымен және
бақылауымен жүргізілетін және жұмысты орындайтын адам жеке және (немесе)
заңды тұлғалардың билігіне берілмейтін немесе тапсырылмайтын жағдайда
қандай да бір адамнан соттың заңды күшіне енген үкіміне байланысты талап
етілетін; төтенше жағдайда немесе соғыс жағдайында талап етілетін
жұмыстарды қоспағанда, қандай да бір адамнан қандай да бір жаза қолдану
қаупімен талап етілетін, оны орындау үшін бұл адам ерікті түрде өз қызметін
ұсынбаған кез келген жұмысты немесе қызметті білдіреді.
Еңбек құқықтық қағидаттары еңбек қатынастарына тікелей байланысты;
Ол әлеуметтік әріптестік; және еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау
жөніндегі қатынастарды реттейді. Еңбек құқықтық қағидаттары егер заңдарда
және Қазақстан Республикасы ратификациялаған халықаралық шарттарда өзгеше
көзделмесе:
1) қызметкерлерге, оның ішінде мүлкінің меншік иелері, қатысушылары
немесе акционерлері шетелдік жеке немесе заңды тұлғалар болып табылатын,
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан ұйымдардың қызметкерлеріне;
2) жұмыс берушілерге, оның ішінде мүлкінің меншік иелері, қатысушылары
немесе акционерлері шетелдік жеке немесе заңды тұлғалар болып табылатын,
Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан ұйымдарға қолданылады.
Қызметкерлердің жекелеген санаттарының еңбегін құқықтық реттеудің
ерекшеліктері Қазақстан Республикасының еңбек заңдарында белгіленеді.
Қазақстан Республикасының заңдары заңда белгіленген құқықтар, бостандықтар
мен кепілдіктер деңгейін төмендетпеуге тиіс.
1.3 Еңбекті қорғау және оны ұйымдастыру қағидаттары.
Кең мағынада еңбекті қорғау жүйесі әлеуметтік-экономикалық, ұйымдық,
техникалық, гигиеналық және емдеу-профилактикалық шаралардың жүргізілуіне
және еңбек процесінде адамның қауіпсіздігіне, оның денсаулығының және еңбек
қабілетінің сақталуына кепілдік беретін құралдарды көздейді.
Қауіпсіздік пен гигиена талаптарына жауап беретін еңбек жағдайына
құқық-қызметкерлердің негізгі құқықтарының бірі болып табылады.(Еңбек
Кодексінің 7 бабы 1 тармағының 3 тармақшасы). Еңбек заңнамасы түгелдей
еңбекті қорғау мақсаттарына бағындырылған. Заңнама ұлттық саясаттың бұл
саладағы негізгі қағидаттарын, өндірістегі тосын жағдайлардың, денсаулықтың
зақымдануының алдын алу шараларын, шаруашылық жүргізудің барлық түрлерінде
және меншік формасын қарамай кез келген кәсіпорында қауіпті және зиянды
өндірістік факторларды барынша азайтуды қарастырады.
Тармағында еңбекті қорғау еңбектің қауіпсіз және қолайлы жағдайларын
тудыру мәселелерін, жұмыс берушінің қауіпсіз еңбек жағдайын қамтамасыз ету,
қызметкерлердің еңбек міндеттерін орындау кезінде денсаулығынаа және
өміріне келген зиян үшін жауаптылықты сақтау міндетін реттейтін нормалар
мен ережелер еңбек құқығының құрамдас бөлігі болып табылады. Еңбекті қорғау
туралы заңнама 1993 жылғы 22 қаңтардағы “Еңбекті қорғау туралы” Қазақстан
Республикасы Заңынан және қауіпсіздік, еңбек гигиенасы және өндірістік
орта жөніндегі басқа да заңдардан және нормативтік актілерден тұрады [13].
Мүгедектердің еңбегін қорғаудағы ерекшелігі 1991 жылғы 21 маусымдағы
“Қазақ КСР-ында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы” Қазақ КСР Заңымен
реттеледі (толықтырулар мен қосымшалармен бірге) [14].
Еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясат кәсіподақтар мен жұмыс
берушілерді қатыстыра отырып барлық деңгейдегі өкілдік және атқарушы
органдардың бірлескен әрекетін көздейді. Бұл саясат мына қағидаттарға
негізделген:
-қызметкердің өмірі мен денсаулығының кәсіпорынның өндірістік қызметінің
нәтижесіне қарағанда артықшылығы;
-меншік иесінің немесе оның өкілетті өкілінің (жұмыс берушінің) толық
жауапкершілігі;
-бұл мәселелер бойынша мемлекеттік бағдарлама негізінде еңбекті қорғау
міндеттерін кешенді шешу және еңбекті қорғау саласындағы қызметті
экономикалық және әлеуметтік саясаттың басқа бағыттарымен үйлестіру;
-меншік формасына және шаруашылық жүргізу түріне қарамастан барлық
кәсіпорындар үшін еңбекті қорғау саласында бірыңғай талап белгілеу;
-кәсіпорындарда еңбекті қорғаудың және қауіпсіздік техникасының
талаптарының барлық жерде бірдей орындалуына мемлекеттік қадағалау мен
бақылауды жүзеге асыру;
-еңбекті қорғау саласындағы ғылым, техника жетістіктерін, озық ұлттық және
шетелдік тәжірибелерді кең пайдалану;
-қауіпсіз техниканы, технологияны және жұмыс істейтіндерді қорғау
құралдарын жасап игеруге, еңбекті қорғау жөнінде ғылыми-зерттеу жұмыстарын
жүргізуге ынталандыру;
-еңбекті қорғауды қаржыландыруға мемлекеттің қатысуы;
-кәсіпорындарда қолайлы және қауіпсіз еңбек жағдайларын тудыруға септігін
тигізетін салық саясатын жүргізу;
-кәсіпорындардың қолайлы және кауіпсіз еңбек жағдайларын қамтамасыз етуге,
ал қызметкерлердің-еңбекті қорғаудың және қауіпсіздік техникасының
ережелері мен нормаларын сақтауға экономикалық мүдделігі;
-еңбекті қорғау тұрғысынан алғанда кәсіпорындардың қызметін лицензиялау;
-өндірістік мақсаттағы қолданылатын өнімнің қауіпсіздік талаптарына сай
келуіне сертификация жүргізу;
-еңбек жағдайларын мемлекеттік сараптау органдарының тікелей жұмыс
орындарында, сондай-ақ жаңа тұрғызылатын және қайта жаңартылатын
кәсіпорындардың жобаларында өндірістің қауіптілігі мен зияндылығын
бағалауы;
-қызметкерлерді жұмыс берушінің қаражаты есебінен арнайы киіммен және аяқ
киіммен, жеке қорғану құнралдарымен, емдік-профилактикалық тағаммен
қамтамасыз ету.
-өндірістегі әрбір тосын жағдайдың және кәсіби аурудың міндетті түрде
есепке алынуы және тергелуі, өндірістік жарақат алудың және кәсіби ауруға
шалдығудың деңгейі туралы және еңбекті қорғауды жақсартуға бағытталған
шаралар туралы қызметкерлердің хабардар болуын қамтамасыз ету;
-өндірісте тосын жағдайлардан зардап шеккен немесе кәсіби ауруға шалдыққан
қызметкерлердің мүдделерін әлеуметтік қорғау;
-жоғары және орта арнайы оқу орындарында еңбекті қорғау және қауіпсіздік
техникасы бойынша мамандар даярлау;
-еңбекшілердің өкілетті ұйымдарының, жұмыс берушілердің, қоғамдық
ұйымдардың, кәсіпорындардың және жекелеген адамдардың еңбекті қорғауды
қамтамасыз етуге бағытталған қызметіне жан-жақты қолдау көрсету;
-еңбекті қорғау проблемаларын шешудегі халықаралық ынтамақтастық.
Еңбекті қорғауға құқығы барлар: меншіктің және шаруашылық жүргізудің
әртүрлі формасындағы жұмыс берушілермен, оның ішінде жекелеген
жолдаушылармен еңбек қатынасында тұратын барлық қызметкерлер; кооператив
мүшелері; өндірістік практика өтуші және өндірістік оқудағы жоғарғы және
арнайы орта оқу орындарының студенттері мен оқушылары; әскери міндетті
атқарумен байланысты емес жұмыстарға тартылған әскери қызметкерлер; сот
үкімі бойынша жазасын өтеп жатқан адамдар, егер олар үкімнің орындалуын
басқаратын органдар анықтаған кәсіпорындарда жұмыс істеп жүрсе, сондай-ақ
қоғам мен мемлекет мүддесі үшін ұйымдастырылған кез-келген еңбекке
қатысушылар [15, 29 б].
Халықаралық шарттар мен келісімдер негізінде Қазақстан Республикасының
азаматтары мен кәсіпорындары шет елдерде жұмыс атқарған жағдайда олар үшін
еңбекті қорғау жөнінде халықаралық нормаларда белгіленгеннен төмен емес
талаптар көзделеді.Қазақстан Республикасының аумағында орналасқан
кәсіпорындарда жұмыс істеуші шетел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдар
Қазақстан Республикасының азаматтары сияқты еңбекті қорғауға құқығы болады.
Шет елдерде орналасқан Қазақстан Республикасының кәсіпорындарда жұмыс
істейтін шетел азаматтары үшін еңбекті қорғау саласындағы қатынастарды
реттеудің ерекшелігі мүдделі елдер арасындағы келісімдермен белгіленеді.
Еңбекті қорғауды мемлекеттік басқару республикада ұлттық саясат
қағидаттарының жүзеге асырылуын,бұл салада заңнамалар мен басқа нормативтік
актілердің дайындалуын, сондай-ақ өндіріс құралдарына, технологияға және
еңбекті ұйымдастыруға қойылатын талаптардың, еңбекті қорғау жөніндегі
заңнамалар мен басқа нормативтік актілердің сақталуына мемлекеттік
қадағалаудың жүзеге асырылуын қамтамасыз етуге бағытталған. Заңнамада
еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқарудың мынадай негізгі
міндеттері анықталған:
-еңбекті қорғау жөнінде салааралық нормативтік актілер, стандарттар,
ережелер, нормалар және заң актілірінің жобаларын дайындау және бекіту;
-еңбек жағдайын жақсарту және еңбекті қорғау құралдарын өндіру жөніндегі
қызметті экономикалық ынталандыру жүйесін құру;
-еңбекті қорғау проблемалары бойынша ғылыми зерттеулер жүргізу, осы
мақсатта тиісті ғылыми мекемелер ашу;
-өндірістегі жазатайым жағдайлар мен кәсіби ауруларға есеп жүргізудің
бірыңғай тәртібін белгілеу; еңбектің жағдайлары және оны қорғау жөнінде
есеп берудің келісілген бірыңғай жүйесін дайындау және енгізу,
автоматтандырылған басқару жүйесі негізінде еңбек жағдайлары және оны
қорғаудың жайы туралы ақпараттық база құру;
-республикада еңбекті қорғаудың жайы, апаттардың, өндірістік жарақат алудың
және кәсіби аурулардың себептері туралы жыл сайын баяндамалар мен халық
үшін ақпарат дайындау; республикада еңбекті қорғауды насихаттауды
ұйымдастыру;
-өндірісте жарақат алудың және кәсіби ауруға шалдығудың алдын алу мәселесі
бойынша қызметті үйлестіру, келісілген шаралар өткізу;
-еңбекті қорғау құралдарын жасап шығару, кәсіпорындардың бұған экономикалық
мүдделілігі;
-республика бюджетінен еңбекті қорғауға жұмсалатын ақшаны бөлу
Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқару органдары өздеріне
жүктелген міндеттерді орындауы үшін қажетті өкілдік алған.Үкімет және басқа
мемлекеттік басқару органдары: еңбекті қорғау саласындағы ұлттық саясатты
қалыптастырады және оның жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді; еңбекті
қорғаудың және оның жағдайын жақсартудың мемлекеттік бағдарламасын
бекітеді; министрліктер мен басқа орталық атқарушы органдардың еңбектің
қолайлы және қауіпсіз жағдайларын жасау жөніндегі міндеттерін анықтайды;
еңбекті қорғауға кететін шығындарды қаржыландыру тәртібін анықтайды. Арнайы
өкілеттігі бар орган Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі болып табылады.
Еңбекті қорғаудың аймақтық (обылыстық, қалалық) басқармасы еңбекті
қорғау саласындағы мемлекеттік саясатты жергілікті жерлерде жүзеге асыратын
аймақтық басқару органы болып табылады. Еңбекті қорғаудың аймақтық
басқармасының негізгі мақсаттары, функциялары мен өкілеттігі Қазақстан
Республикасы Еңбек министрлігінің 1994 жылғы 11 наурыздағы №50 қаулысымен
бекітілген Типтік ережеде анықталған [16, 91 б].
Еңбекті қорғау басқармасы өзіне жүктелген міндеттерге сәйкес еңбекті
қорғауды кешенді басқаруды жүзеге асырады, мүдделі ұйымдармен және
кәсіпорындармен бірлесіп еңбекті қорғау жөніндегі аймақтық бағдармалардың
жасалуын ұйымдастырады және олардың орындалуын бақылайды, аймақ бойынша
өндірісте болған жазатайым уақиғалар мен кәсіби ауруларды есепке алудың
және тергеудің бірыңғай тәртібін қамтамасыз етеді, еңбекті қорғау
саласындағы жұмысты жетілдіру жөнінде ұсыныс дайындап, оны енгізеді.
Алдында тұрған мақсаттары мен жүктелген міндеттерін шешу үшін еңбекті
қорғау басқармаларына мынандай құқық берілген: меншік формасына қарамастан
кәсіпорындардың, бірлестіктердің және басқа шаруашылық жүргізуші
субъектілердегі қызметкерлердің еңбегін қорғау мәселесіне қатысты жұмысын
тексеру, тексеру кезінде айқындалған кемшіліктер мен заң бұзушылықты жою
жөнінде орындалуы міндетті нұсқау беру; заңның бұзылуына кінәлі адамдарға
қатысты заңнамада көзделген шара қолдану; статистика, қадағалау және
бақылау органдарынан, кәсіпорындар мен ұйымдардан еңбекті қорғаудың және
қауіпсіздік техникасының жайы туралы, өндірістік жарақаттар мен кәсіби
аурулар туралы оларды талдап қорыту үшін белгіленген мерзімде қажетті
ақпарат алу, тағы басқа өкілеттіктер.
Ұйымдық-құқықтық формасына және меншік түріне қарамастан әрбір
кәсіпорында еңбекті қорғау қызметі құрылады. Өзінің мәртебесі жағынан
еңбекті қорғау қызметі негізгі өндірістік қызметтерге теңестіріледі, ал
оның еңбекті қорғау мәселелері бойынша шешімдері барлық бөлімшелердің
басшылары мен қызметкерлері үшін міндетті болып табылады [17, 158 б].
Кәсіпорынның еңбекті қорғау қызметінің негізгі мақсаттары, міндеті мен
өкілеттілігі Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің 1994 жылғы 11
наурыздағы №49 қаулысымен бекітілген Типтік ережеде анықталған [18, 1 б].
Еңбекті қорғау қызметінің негізгі мақсаттарына мыналар жатады:
өндірісте қолайлы және қауіпсіз еңбек жағдайын жасау және қамтамасыз ету
үшін кешенді әлеуметтік-экономикалық, ұйымдық-техникалық, санитарлық-
гигеналық және емделу-профилактикалық шаралар дайындап, оларды жүзеге
асыру; еңбекті қорғау жөніндегі заңнаманың, еңбекті қорғау жөніндегі
белгіленген нормалар мен ережелердің, қауіпсіздік техникасы жөніндегі
мемқадағалау және бақылау органдарының міндеттемелерінің орындалуын бақылау
[19, 123 б].
Кәсіпорынның еңбекті қорғау қызметі белгіленген мақсаттарға сәйкес
еңбек қорғауды басқару жүйесінің жасалуын, енгізіліуін және тиімді жұмыс
істеуін қамтамасыз етеді, еңбек қауіпсіздігі мәселелері бойынша
кәсіпорынның функциональдық және өндірістік бөлімшелерінің жұмысын
үйлестіреді, кәсіподақ ұйымдарының еңбекті қорғау жөніндегі өкілдерімен
және еңбек қорғаудың аймақтық басқармасының қызметкерлерімен бірлесіп
әрекет етеді, өндірістік құрал-саймандардың, ғимараттардың және
құрлыстардың, тұрмыстық жайлардың техникалық ахуалын және дұрыс
пайдаланылуын бақылайды; жұмысшылар мен инженер-техник қызметкерлердің
кіріспе нұсқамасының бағдарламасын жасайды, кәсіпорынға жұмысқа алғаш
кірген қызметкерлермен нұсқама өткізеді; ұжымдық шартта “ Еңбекті
қорғау”тарауының дайындалуын, еңбекті қорғау жөніндегі номенклатуралық
шаралардың жүзеге асырылуын қамтамасыз етеді, т.б.
Еңбекті қорғау қызметі өндірістік, қызметтік және тұрмыстық жайларды
кедергісіз қарап шығуға,кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелерінен еңбекті
қорғау мәселелеріне қатысты материалдарды сұратып алуға, еңбекті қорғау
жөніндегі ережелер мен нормалардың, қауіпсіздік техникасы жөніндегі
нұсқаулардың бұзылуына жол берген адамдардан жазбаша түсініктеме талап
етуге; бөлімше басшыларынан жұмыстың бұл түрін орындауға жіберілмеген
немесе еңбекті қорғау туралы ережелер мен нормаларды, қауіпсіздік техникасы
жөніндегі нұсқауларды өрескел бұзған адамдарды жұмыстан шығаруды талап
етуге және тағы басқаларға құқылы [20, 23 б].
Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің 1994 жылғы 25 шілдедегі
№62 қаулысымен басшылар, мамандар және қызметкерлер лауазымдарының
Біліктілік анықтамалығының “Басшылар” деп аталатын 1 тарауына еңбекті
қорғау жөніндегі бас техникалық басшының лауазымды енгізілген және бұл
лауазым бойынша Біліктілік сипаттама бекітілген. Еңбекті қорғау жөніндегі
бас техникалық басшының қызметіне жоғары арнайы білімі бар және еңбекті
қорғау жөніндегі инженер қызметінде кемінде 5 жыл істеген маман қабылдануы
мүмкін. Біліктілік сипаттамасы, сонымен қатар, еңбекті қорғау жөніндегі бас
техникалық басшының лауазымдық міндеттерін, оның біліміне қойылатын
талаптарды анықтайды.
Еңбекті қорғау саласындағы мемлекеттік басқару жүйесінде, сондай-ақ
қадағалаудың және бақылаудың орталық органдары көзделген.
Мысалы, мемлекеттік басқару және бақылау қызметтерін орындауға өкілетті
орталық атқарушы орган-Қазақстан Республикасының Еңбек және халықты
әлеуметтік қорғау министрлігі болып табылады. Еңбек туралы, оның ішінде
еңбекті қорғау жөніндегі күшіндегі заңнаманың сақталуын тікелей бақылауды
аталған Министрліктің мемлекеттік еңбек инспекторлары жүзеге асырады. Бұл
өкілетті адамдардың құзырына мыналар жатады:
-шағымдарды тексеру және зерттеу арқылы Еңбек туралы Заңның және еңбек
қатынастарын реттейтін басқа да құқықтық актілердің ұйымдарда сақталуын
бақылауды жүзеге асыру;
-еңбек туралы заңдардың бұзылу себептерін анықтау және талдау;
-заңнамада қарастырылған еңбек жағдайларының бұзылғандығы анықталған ретте,
оны жою жөнінде жарлық беру;
-еңбек туралы заңдардың сақталуын бақылаудың нысандары мен әдістерін
жетілдіру мәселелері жөнінде шараларды әзірлеу;
-құқық қорғау органдарымен және басқа да мемлекеттік органдармен өзара іс-
қимыл жасау
Еңбек туралы кодексті сақталуын бақылауды жүзеге асыратын мемлекеттік
еңбек инспекторлары Еңбек туралы Кодекске сәйкес, еңбек жағдайларының
сақталуын бақылауды жүзеге асыру мақсатында, тексеру жүргізу туралы
белгіленген тәртіппен ресімделген қаулыны көрсеткен жағдайда ұйымдарға
баруға; қызметкер мен жұмыс берушіден осы заңда көзделген құжаттар мен
мәліметтерді алуға; тәртіп бұзушылық туралы актілер жасауға, осы Заңның
бұзылуын жою туралы міндеттеулер беруге,сотқа талап арызын беруге; еңбек
туралы заңдардың бұзылуына байланысты құжаттарды ресімдеу кезінде
белгіленген үлгідегі фирмалық бланкілерді, мөртаңбаларды пайдалануға құқығы
бар.
Заңнамада мемлекеттік еңбек инспекторларының беруге құқығы бар
міндеттеулердің түрі анықталған. Еңбек туралы заңдардың талаптары
бұзылуының анықталуына қарай бақылаудың нәтижелері бойынша нақты құқықтық
ықпал ету шараларын қолдану мақсатында мемлекеттік еңбек инспекторлары
Заңнамада қарастырылған еңбек жағдайларының анықталған бұзылуын жою туралы
міндеттеу береді. Міндеттеулердің нысандары мен оларды беру тәртібін еңбек
жөніндегі уәкілетті мемлекеттік орган белгілейді
Еңбек туралы заңнама талаптарының сақталуын қадағалауды жүзеге
асыраушы мемлекеттік еңбек инспекторлары берген міндеттеулерді меншік
түрлеріне және шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық формаларын
қарамастан, барлық ұйымдар орындауға міндетті [11, 3 б].
Мемлекеттік еңбек инспекторларының іс-әрекетіне заңдарда белгіленген
тәртіпте шағым жасалуы мүмкін. Шағым жасалу берілген міндеттеудің
орындалуын тоқтата алмайды Заңнамаға сәйкес Қазақстан Республикасының Ауыл
шаруашылық министрлігі еңбекті қорғауға, өрт қауіпсіздігіне, машина-трактор
паркінің техникалық жайына мемлекеттік бақылау жасайды. Төтенше жағдайлар
жөніндегі агенттік орталық және жергілікті жерлердегі атқарушы органдардың,
табиғи және техникалық сипаттағы төтенше жағдайлар саласындағы ғылыми
мекемелердің, елдің азаматтық қорғанысының, өрт қауіпсіздігінің жұмыстарын
үйлестіреді, сондай-ақ өнеркәсіпте, тау жұмыстарында еңбек қауіпсіздігін
қадағалайды, бұл салаларда нормативтік құқықтық актілердің сақталуына
қадағалау жүргізеді. Бұл органдар құзыретінің ерекшелігі сонда, лоар өз
қызметінде жұмыс берушілерге, шаруашылық органдарына, қоғамдық
бірлестіктерге, жергілікті уәкілетті және атқарушы органдарға тәнті емес.
Олардың құқықтық жағдайын Қазақстан Республикасының Үкіметі бекіткен
жарғылық құжаттар анықтайды.
Мемлекеттік қадағалау және бақылау органдарының уәкілетті адамдары
мынаған құқылы: -меншік түріне және шаруашылық жүргізу формасына қарамастан
кез-келген кәсіпорынға алдын ала ескертпестен тосқауылсыз кіруге,
министрліктерден, басқа орталық және жергілікті мемлекеттік басқару
органдарынан, кәсіпорындардан, жұмыс берушілерді қажетті ақпарат алуға;
кәсіпорындардың басшыларына және басқа лауазымды адамдарға орындалуы
міндетті міндеттеулер беруге;
-еңбекті қорғау жөніндегі заңнаманы бұзғаны үшін кәсіпорынның басшыларына,
басқа лауазымды адамдарына және қызметкерлеріне айыппұл салуға, ондай
адамдарды жұмыстан босату туралы ұсыныс жасайды, қажет болған жағдайда
оларды қылмыстық жауапқа тарту мәселесін шешу үшін материалдарды
прокуратура органдарына береді.
Жұмыс беруші мемлекеттік қадағалау және бақылау органдарының уәкілетті
өкілдерін олардың өздеріне жүктелген міндеттерді орындауы үшін барлық
қажетті жағдайлар тудырады. Сонымен қатар бұл лауазымды адамдар өкілеттігін
асыра пайдаланғандығы және дәлелсіз санкциялар қолданғандығы үшін күшіндегі
заңнамаға сәйкес жауаптылық көтереді [21, 36 б].
2 ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ БОЙЫНША
МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ ЖЕТІЛДІРУ
2.1 Еңбек қағидаттары негізінде мемлекеттік басқару және
оны қамтамасыз етудің жолдары
Жалпы құқық принциптері қазіргі жағдайда құқық қағидалары деп аударылып
жүр және ол бірқатар құқық саласында осы терминмен қолданылады, сонымен
қатар еңбек құқығының қағидалары әлеуметтік және идеологиялық бекітпелерді
көрсетеді. еңбек құқығының қағидалары оның нормада текстуалды түрде
көрсетілген. Принцип деген сөз латын сөзінен аударғанда – негіз,
алғышарттар деген ұғымды береді. Еңбек құқығының қағидалары бұл еңбек
құқығының негізгі басқарушылық ережесі осы құқық саласының ерекшелігін
көрсететін және еңбек құқығының табиғатын анықтайтын іс жүргізудің құрылу
тәртібін көрсететін барлық қалыптармен, институттарды қамтитын негізгі
ережелер болып табылады. Еңбек құқығының қағидаларының маңызы заң
шығарушылық қызметте де және құқық қолданушылық қызметте де жан-жақты
қолданылуы болып табылады [28, 136 б].
Еңбек құқығының қағидалары ең алдымен барлық институттар мен қалыптарды
біріктіру үшін көмектеседі, яғни осы құқықтың пәніне, әдісіне және
міндетіне, қосымша берілген даралау белгісі болып табылады.
Еңбек құқығының көрнекті теоретиктері қағиданың өздерін әртүрлі
топтастырды. Дәстүрлі түрде қағидаларды қайнар көздері бойынша бөледі.
1. Конституциялық қағидалар.
2. Еңбек құқығының қағидалары. топтастыруы бойынша ұйымдастырушылық 2-
ші функционалдық деп бөлінеді.
Басқа қайнар көздер топтастыруы бойынша 1) Жалпы құқықтық, 2)
Салааралық, 3) салалық қағидалар болып бөлінеді [28, 54 б].
Біздің қарастырғанымыз дәстүрлі түрде берілген салааралық қағидалар
және салалық қағидалар.
Мемлекет, өзі өкілеттік берген органдар арқылы, ғылыми негізделген
стандарттар, нормалар және ережелер негізінде өндірісте еңбек қауіпсіздігін
қамтамасыз ету үшін тиісті талаптар белгілейді. Жұмыс берушілерге
белгіленген стандарттардың, ережелер мен нормалардың кәсіпорындарда
қамтамасыз етілуін, сондай-ақ ұжымдық шарттарда белгіленген өз
міндеттемелерінің орындалуын, еңбекті қорғау жөнінде нұсқаулықтар жасалуын
міндеттейді. Кәсіпорындарда берілетін нормативтік актілер еңбекті қорғау
жөніндегі күшіндегі заңнамада көзделген кепілдіктерден төмен емес
деңгейдегі қызметкер құқығын қамтамасыз етуі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz