Мектепке дейінгі мекемелерде сәндік сурет салғызу
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I Мектепке дейінгі мекемелерде сәндік сурет салғызу арқылы балалардың эмоционалдық қабылдауын арттырудың теориялық негіздері
1.1 Сәндік.қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың эмоционалдық қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру мәселелері...6
1.2 Балабақша балаларына сәндік сурет арқылы эмоционалдық қадылдауын арттыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет арқылы балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру әдістемесі
2.1 Балабақшада сәндік өнерге үйретуде балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік суреттер салғызу арқылы балалардың эмоционалдық қабылдауын арттырудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
I Мектепке дейінгі мекемелерде сәндік сурет салғызу арқылы балалардың эмоционалдық қабылдауын арттырудың теориялық негіздері
1.1 Сәндік.қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың эмоционалдық қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру мәселелері...6
1.2 Балабақша балаларына сәндік сурет арқылы эмоционалдық қадылдауын арттыру ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...11
2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет арқылы балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру әдістемесі
2.1 Балабақшада сәндік өнерге үйретуде балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
2.2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік суреттер салғызу арқылы балалардың эмоционалдық қабылдауын арттырудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...33
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі күнде біздің елімізде мектеп жасына дейін балаларға тәрбие берудің ықпалы ұдайы өрісін кеңейтіп келеді. Мектепке дейінгі мекеме - білім беру жүйесіндегі алғашқы буын ғана емес, сонымен бірге басқа да оқу-тәрбие мекемелерімен қатар деңгейде біздің қоғамдық құрылысымызға сай келетін баланың жеке тұлғасын, оның әлеуметтік бағдарларын қалыптастыру бағытында жауапкершілігі де жүктелген. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің жаңаша даму үрдісінің ішінде жас ұрпаққа берілетін білім мазмұнын жаңарту және оны игерту мәселесі қазіргі таңда ерекше орын алады.
Еліміздің «Қазақстан – 2030» стратегиялық бағдарламасында[1], Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2011 және 2012 жылғы халыққа Жолдауларында, «Білім туралы» Заңда балаларды шығармашылықпен қалыптасқан жеке тұлға ретінде оқытып, дамыту қажеттілігі айтылған. Баланың құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес әзірленген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында 5-6 жас аралығындағы балаларды мектепалды дайындыққа тәрбиелеу мен оқыту мәселесіне ерекше көңіл бөлінген. «Балапан» бағдарламасына сәйкес балабақшалардағы балалардың жан-жақты тәрбиелеп, оқыту – еліміздің алдағы онжылдықтардағы алдыға қойған күрделі міндеттердің бірі болып саналады.
Білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайтын Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаты мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық әдіснамалық құжат болып табылады. Бұл құжатта мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың ұйымдастырылған бағдарламаларына толықтырулар енгізіліп, балалардың мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға деген құқығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі білім беру, сауықтыру және түзеу бағдарламаларымен қамтуды дәйекті түрде ұлғайту жолымен балалардың білім алуына бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз ету мақсатына сай, барлық балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек қамту, 5 жастағы балаларды мектепалды даярлығының мазмұнын қайта қарау, мектепке дейінгі және бастауыш білімінің оқыту бағдарламаларының үйлесімділігін қадағалау және балалардың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу мен дамыту міндеттері жүктелген.
Жас ұрпаққа саналы тәлім-тәрбие беру оларды заман талабына сай, жан-жақты дамып жетілген, жаңашыл көзқарастағы азамат етіп қалыптастыру, кең көлемді және сан тармақты іс дейтін болсақ, осыған жету баспалдағының алғашқы қадамы оның отбасындағы алатын тәрбиесіне байланысты болады. Жас ұрпақты әрі қарай мектеп табалдырығына жетектеп әкелетін екінші қадам - мектепке дейінгі мекеме мен ұйымдарда алатын тәрбие мен білім. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев бәсекенің басы білімде екендігін әрбір білім туралы кеңестерде көрсетіп отырады. Яғни, қазіргі басты талап - әрбір балаға өнегелі тәрбие, сапалы да терең білім беру. Соның ішінде балабақша санатынан бастап баланы әдемілікке, көркем іс-әрекеттерге үйрету қажеттілігі де арта түсуде. Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының зейін салуды, күн санап өсуді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді. Себебі, эстетикалық көзқарастар келешек ұрпақтың шындыққа қатынасын анықтайды.
Келешек ұрпақты эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеу мәселесі, балаларды сұлулыққа тәрбиелеудің мәні мен маңыздылығы туралы ғұлама ойшылымыз Әл-Фараби, демократ-ағартушымыз Ш.Уәлиханов, кемеңгер ақынымыз А.Құнанбаев, ағартушы-педагогтар Ы.Алтынсарин мен М.Жұмабаев, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов т.б. жазып, өзіндік іздерін қалдырды. Олар халқымыздың рухани дамуына өлшеусіз үлес қоса отыра, эстетикалық тәлім–тәрбиенің маңызына ерекше мән беріп, эстетикалық тәрбиенің бала дамуындағы ерекше орнын анықтап берді.
Балабақшада тәрбие жұмысының дәстүрлі қалыптасқан түрлері өте көп. Осы орайда В.А.Сухомлинский: «Балалар әсемдік, ойын, ертегі, сурет, фантазия, шығармашылық әлемінде өмір сүруге міндетті» - деген болатын. К.Д.Ушинский барлық балалардың бірі қалмастан әуесқой суретші екендігін көрсеткен. Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға көрнекті кеңестік дәуірдің ағартушы-қайраткерлері А.В.Луначарский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, П.П.Блонский, Б.М.Неменский т.с.с. өкілдері де қатысты.
Ал енді балалардың қабылдауы туралы, олардың түйсіну арқылы қоршаған ортаны тануының ерекшеліктері жөнінде И.М.Сеченев, А.Р.Лурия, Б.Г.Ананьев, Д.С.Брунер, Л.С.Выготский, Л.А.Венгер, А.Д.Логвиненко т.б. психолог ғалымдар зерттеулер жүргізді. Әсіресе эстетикалық тәрбиелеудегі бейнелеу өнерінің балалардың қабылдау ауқымын арттыруға тигізер әсері, оның психологиялық мәні туралы В.С.Кузин құнды еңбектер жазды.
Эстетикалық тәрбие берудің мазұмұны көркемдік талғамды жетілдірумен, балаларды өнерге тартып таныстырумен ғана шектелмейді. Ол ақиқатқа эстетикалық көзқарасты, өмірдегі әсемдікті дұрыс сезінуді, табиғатты эстетикалық тұрғыда қабылдауды қарастырады. Соған сәйкес, қазіргі таңда балалардың эмоционалды қабылдауы негізінде олардың білімге деген құштарлығын, оқу-танымдық іс-әрекетін дамытудың қажеттілігі мен бұл үдерістің балабақшадағы оқу-тәрбие барысында өз дәрежесінде пайдаланылмауы арасында, сонымен бірге, мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу кезіндегі эмоционалды көңіл-күйінің олардың бүкіл дамуына ықпал ету пәрменділігінң күштілігі мен сол жағдайдың толыққанды ескерілмеуі арасында анықталған қарама-қайшылықтар зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Балабақшада сәндік сурет салғызу арқылы балалардың эмоционалды қабылдауын арттыру» деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: мектепалды жасындағы балаларды бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет арқылы сұлулыққа тәрбиелеу барысында олардың эмоционалды қабылдауын арттырудың теориялық негізін ашу және әдістерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- сәндік-қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың эмоционалдық қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру мәселелері туралы ой-пікірлерді талдау;
- мектеп жасына дейінгі балаларға сәндік сурет салғызу арқылы эмоционалды қабылдауын арттырудың ерекшеліктерін анықтау;
- балабақшада сәндік сурет салуға үйретуде балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру жолдары мен мазмұнын анықтау;
- балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет салғызу арқылы балалардың эмоционалды қабылдауын арттырудың әдіс-тәсілдерін көрсету, қорытындылау.
Зерттеудің нысаны: балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: балабақша балаларының сәндік сурет арқылы эмоционалдық қабылдауын арттыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, төрт параграфтан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі күнде біздің елімізде мектеп жасына дейін балаларға тәрбие берудің ықпалы ұдайы өрісін кеңейтіп келеді. Мектепке дейінгі мекеме - білім беру жүйесіндегі алғашқы буын ғана емес, сонымен бірге басқа да оқу-тәрбие мекемелерімен қатар деңгейде біздің қоғамдық құрылысымызға сай келетін баланың жеке тұлғасын, оның әлеуметтік бағдарларын қалыптастыру бағытында жауапкершілігі де жүктелген. Тәуелсіз Қазақстан мемлекетінің жаңаша даму үрдісінің ішінде жас ұрпаққа берілетін білім мазмұнын жаңарту және оны игерту мәселесі қазіргі таңда ерекше орын алады.
Еліміздің «Қазақстан – 2030» стратегиялық бағдарламасында[1], Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2011 және 2012 жылғы халыққа Жолдауларында, «Білім туралы» Заңда балаларды шығармашылықпен қалыптасқан жеке тұлға ретінде оқытып, дамыту қажеттілігі айтылған. Баланың құқықтары туралы Конвенцияға сәйкес әзірленген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі білім беруді дамыту тұжырымдамасында 5-6 жас аралығындағы балаларды мектепалды дайындыққа тәрбиелеу мен оқыту мәселесіне ерекше көңіл бөлінген. «Балапан» бағдарламасына сәйкес балабақшалардағы балалардың жан-жақты тәрбиелеп, оқыту – еліміздің алдағы онжылдықтардағы алдыға қойған күрделі міндеттердің бірі болып саналады.
Білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайтын Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаты мен міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын айқындайтын ғылыми теориялық әдіснамалық құжат болып табылады. Бұл құжатта мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың ұйымдастырылған бағдарламаларына толықтырулар енгізіліп, балалардың мектепке дейінгі тәрбие мен оқытуға деген құқығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі білім беру, сауықтыру және түзеу бағдарламаларымен қамтуды дәйекті түрде ұлғайту жолымен балалардың білім алуына бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз ету мақсатына сай, барлық балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек қамту, 5 жастағы балаларды мектепалды даярлығының мазмұнын қайта қарау, мектепке дейінгі және бастауыш білімінің оқыту бағдарламаларының үйлесімділігін қадағалау және балалардың бойында оқу қызметін меңгеруге қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу мен дамыту міндеттері жүктелген.
Жас ұрпаққа саналы тәлім-тәрбие беру оларды заман талабына сай, жан-жақты дамып жетілген, жаңашыл көзқарастағы азамат етіп қалыптастыру, кең көлемді және сан тармақты іс дейтін болсақ, осыған жету баспалдағының алғашқы қадамы оның отбасындағы алатын тәрбиесіне байланысты болады. Жас ұрпақты әрі қарай мектеп табалдырығына жетектеп әкелетін екінші қадам - мектепке дейінгі мекеме мен ұйымдарда алатын тәрбие мен білім. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаев бәсекенің басы білімде екендігін әрбір білім туралы кеңестерде көрсетіп отырады. Яғни, қазіргі басты талап - әрбір балаға өнегелі тәрбие, сапалы да терең білім беру. Соның ішінде балабақша санатынан бастап баланы әдемілікке, көркем іс-әрекеттерге үйрету қажеттілігі де арта түсуде. Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды тәрбиелеу – тәрбие барысының зейін салуды, күн санап өсуді талап ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек, қоғамдық қатынастар, қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік жақтары ықпал етеді. Себебі, эстетикалық көзқарастар келешек ұрпақтың шындыққа қатынасын анықтайды.
Келешек ұрпақты эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеу мәселесі, балаларды сұлулыққа тәрбиелеудің мәні мен маңыздылығы туралы ғұлама ойшылымыз Әл-Фараби, демократ-ағартушымыз Ш.Уәлиханов, кемеңгер ақынымыз А.Құнанбаев, ағартушы-педагогтар Ы.Алтынсарин мен М.Жұмабаев, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов, А.Байтұрсынов т.б. жазып, өзіндік іздерін қалдырды. Олар халқымыздың рухани дамуына өлшеусіз үлес қоса отыра, эстетикалық тәлім–тәрбиенің маңызына ерекше мән беріп, эстетикалық тәрбиенің бала дамуындағы ерекше орнын анықтап берді.
Балабақшада тәрбие жұмысының дәстүрлі қалыптасқан түрлері өте көп. Осы орайда В.А.Сухомлинский: «Балалар әсемдік, ойын, ертегі, сурет, фантазия, шығармашылық әлемінде өмір сүруге міндетті» - деген болатын. К.Д.Ушинский барлық балалардың бірі қалмастан әуесқой суретші екендігін көрсеткен. Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға көрнекті кеңестік дәуірдің ағартушы-қайраткерлері А.В.Луначарский, Н.К.Крупская, А.С.Макаренко, П.П.Блонский, Б.М.Неменский т.с.с. өкілдері де қатысты.
Ал енді балалардың қабылдауы туралы, олардың түйсіну арқылы қоршаған ортаны тануының ерекшеліктері жөнінде И.М.Сеченев, А.Р.Лурия, Б.Г.Ананьев, Д.С.Брунер, Л.С.Выготский, Л.А.Венгер, А.Д.Логвиненко т.б. психолог ғалымдар зерттеулер жүргізді. Әсіресе эстетикалық тәрбиелеудегі бейнелеу өнерінің балалардың қабылдау ауқымын арттыруға тигізер әсері, оның психологиялық мәні туралы В.С.Кузин құнды еңбектер жазды.
Эстетикалық тәрбие берудің мазұмұны көркемдік талғамды жетілдірумен, балаларды өнерге тартып таныстырумен ғана шектелмейді. Ол ақиқатқа эстетикалық көзқарасты, өмірдегі әсемдікті дұрыс сезінуді, табиғатты эстетикалық тұрғыда қабылдауды қарастырады. Соған сәйкес, қазіргі таңда балалардың эмоционалды қабылдауы негізінде олардың білімге деген құштарлығын, оқу-танымдық іс-әрекетін дамытудың қажеттілігі мен бұл үдерістің балабақшадағы оқу-тәрбие барысында өз дәрежесінде пайдаланылмауы арасында, сонымен бірге, мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу кезіндегі эмоционалды көңіл-күйінің олардың бүкіл дамуына ықпал ету пәрменділігінң күштілігі мен сол жағдайдың толыққанды ескерілмеуі арасында анықталған қарама-қайшылықтар зерттеу жұмысымыздың тақырыбын «Балабақшада сәндік сурет салғызу арқылы балалардың эмоционалды қабылдауын арттыру» деп таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: мектепалды жасындағы балаларды бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет арқылы сұлулыққа тәрбиелеу барысында олардың эмоционалды қабылдауын арттырудың теориялық негізін ашу және әдістерін көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- сәндік-қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың эмоционалдық қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру мәселелері туралы ой-пікірлерді талдау;
- мектеп жасына дейінгі балаларға сәндік сурет салғызу арқылы эмоционалды қабылдауын арттырудың ерекшеліктерін анықтау;
- балабақшада сәндік сурет салуға үйретуде балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру жолдары мен мазмұнын анықтау;
- балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет салғызу арқылы балалардың эмоционалды қабылдауын арттырудың әдіс-тәсілдерін көрсету, қорытындылау.
Зерттеудің нысаны: балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: балабақша балаларының сәндік сурет арқылы эмоционалдық қабылдауын арттыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен, төрт параграфтан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
Пайданылған әдебиеттер
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 2010.-176 б.
2. «Болашақтың іргесін бірге қалайық». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2011 ж. 26 қаңтар.
3. «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 ж. 27 қаңтар.
4. Қазақстан Республикасының “Білім беру” Заңы //Егемен Қазақстан, 1999.-11 маусым.
5. Қазақстан Республикасының 2015 мектепке дейінгі білім беру тұжырымдамасы. Алматы, 2003.
6. «Балапан» бағдарламасы. Алматы, 2010.
7. Єл-Фараби. Єлеуметтік-этикалыќ трактаттар. -Алматы. -1985. -419 б.
8. Уєлиханов Ш. Тањдамалы шыѓармалалары. -Алматы. -1985. -560 б.
9. Ќ±нанбай±лы Абай. Шыѓармаларыныњ толыќ жинаѓы. 1,2 том. -Алматы. Ѓылым. -1984.
10. Алтынсарин Ы. Тањдамалы шыѓармалары. Ќ±растырѓан Б.С.С‰лейменов. -Алматы. Ѓылым. -1985.
11. Ж±мабаев М. Педагогика. -Алматы. -1992. -160 б.
12. Торайғыров С. Шыѓармалары.-Алматы. Жазушы. -1990.
13. Аймауытов Ж. Романдар. Повестер, єњгімелер, пьесалар. -Алматы. -1989. -560 б.
14. Байт±рсынов Ахмет. Шыѓармалары.-Алматы. Жазушы.-1989.
15. Сухомлинский В.А. О воспитании. М., 1982. 4 издание. 160 с.
16. Ушинский К.Д. Балаларды тєрбиелеу жєне оќыту жµнінде тањдамалы пікірлері. -Алматы. 1981. 327 б, 80- б.
17. Луначарский А.В. Проблемы народного образования. 4-изд. М., 1978.
18. Крупская Н.К. Педагогические сочинения. Т.3. М., 1977.
19. Макаренко А.С. О народном образовании. М., 1978.
20. Блонский П.П. О эстетическом воспитании. –М., 1987.
21. Неменский Б.М. Культура. Искусство. Образование. Цикл бесед.-М., Центр ХКО. -1991.
22. Сеченев И.М. Избранные философские и психологические произведения. -М., 1987.
23. Лурия А.Р. Психология мышления и восприятия. -М., 1987. -480 с.
24. Ананьев Б.Г., Рыбалко Е.Ф. Особенности восприятия у детей. -М., 1984. -С. 139.
25. Брунер Д.С. О соотношении возростных и индивидуальных особенностей детей. М., 1985.
1. Назарбаев Н.Ә. Қазақстан-2030: Барлық Қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы: Ел Президентінің Қазақстан халқына жолдауы. Алматы: Білім, 2010.-176 б.
2. «Болашақтың іргесін бірге қалайық». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2011 ж. 26 қаңтар.
3. «Әлеуметтік-экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының басты бағыты». Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы. 2012 ж. 27 қаңтар.
4. Қазақстан Республикасының “Білім беру” Заңы //Егемен Қазақстан, 1999.-11 маусым.
5. Қазақстан Республикасының 2015 мектепке дейінгі білім беру тұжырымдамасы. Алматы, 2003.
6. «Балапан» бағдарламасы. Алматы, 2010.
7. Єл-Фараби. Єлеуметтік-этикалыќ трактаттар. -Алматы. -1985. -419 б.
8. Уєлиханов Ш. Тањдамалы шыѓармалалары. -Алматы. -1985. -560 б.
9. Ќ±нанбай±лы Абай. Шыѓармаларыныњ толыќ жинаѓы. 1,2 том. -Алматы. Ѓылым. -1984.
10. Алтынсарин Ы. Тањдамалы шыѓармалары. Ќ±растырѓан Б.С.С‰лейменов. -Алматы. Ѓылым. -1985.
11. Ж±мабаев М. Педагогика. -Алматы. -1992. -160 б.
12. Торайғыров С. Шыѓармалары.-Алматы. Жазушы. -1990.
13. Аймауытов Ж. Романдар. Повестер, єњгімелер, пьесалар. -Алматы. -1989. -560 б.
14. Байт±рсынов Ахмет. Шыѓармалары.-Алматы. Жазушы.-1989.
15. Сухомлинский В.А. О воспитании. М., 1982. 4 издание. 160 с.
16. Ушинский К.Д. Балаларды тєрбиелеу жєне оќыту жµнінде тањдамалы пікірлері. -Алматы. 1981. 327 б, 80- б.
17. Луначарский А.В. Проблемы народного образования. 4-изд. М., 1978.
18. Крупская Н.К. Педагогические сочинения. Т.3. М., 1977.
19. Макаренко А.С. О народном образовании. М., 1978.
20. Блонский П.П. О эстетическом воспитании. –М., 1987.
21. Неменский Б.М. Культура. Искусство. Образование. Цикл бесед.-М., Центр ХКО. -1991.
22. Сеченев И.М. Избранные философские и психологические произведения. -М., 1987.
23. Лурия А.Р. Психология мышления и восприятия. -М., 1987. -480 с.
24. Ананьев Б.Г., Рыбалко Е.Ф. Особенности восприятия у детей. -М., 1984. -С. 139.
25. Брунер Д.С. О соотношении возростных и индивидуальных особенностей детей. М., 1985.
Мазмұны
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
I Мектепке дейінгі мекемелерде сәндік сурет салғызу арқылы балалардың
эмоционалдық қабылдауын арттырудың теориялық негіздері
1. Сәндік-қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың эмоционалдық
қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру мәселелері...6
1.2 Балабақша балаларына сәндік сурет арқылы эмоционалдық қадылдауын
арттыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 11
2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет арқылы
балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру әдістемесі
2.1 Балабақшада сәндік өнерге үйретуде балалардың эмоционалдық
қабылдауын арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...16
2.2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік суреттер салғызу
арқылы балалардың эмоционалдық қабылдауын арттырудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .33
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі күнде біздің елімізде мектеп жасына
дейін балаларға тәрбие берудің ықпалы ұдайы өрісін кеңейтіп келеді.
Мектепке дейінгі мекеме - білім беру жүйесіндегі алғашқы буын ғана емес,
сонымен бірге басқа да оқу-тәрбие мекемелерімен қатар деңгейде біздің
қоғамдық құрылысымызға сай келетін баланың жеке тұлғасын, оның әлеуметтік
бағдарларын қалыптастыру бағытында жауапкершілігі де жүктелген. Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің жаңаша даму үрдісінің ішінде жас ұрпаққа берілетін
білім мазмұнын жаңарту және оны игерту мәселесі қазіргі таңда ерекше
орын алады.
Еліміздің Қазақстан – 2030 стратегиялық бағдарламасында[1],
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2011 және 2012 жылғы халыққа Жолдауларында,
Білім туралы Заңда балаларды шығармашылықпен қалыптасқан жеке тұлға
ретінде оқытып, дамыту қажеттілігі айтылған. Баланың құқықтары туралы
Конвенцияға сәйкес әзірленген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасында 5-6 жас аралығындағы балаларды
мектепалды дайындыққа тәрбиелеу мен оқыту мәселесіне ерекше көңіл
бөлінген. Балапан бағдарламасына сәйкес балабақшалардағы балалардың жан-
жақты тәрбиелеп, оқыту – еліміздің алдағы онжылдықтардағы алдыға қойған
күрделі міндеттердің бірі болып саналады.
Білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті
қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайтын
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаты мен
міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын
айқындайтын ғылыми теориялық әдіснамалық құжат болып табылады. Бұл
құжатта мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың ұйымдастырылған
бағдарламаларына толықтырулар енгізіліп, балалардың мектепке дейінгі
тәрбие мен оқытуға деген құқығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі білім
беру, сауықтыру және түзеу бағдарламаларымен қамтуды дәйекті түрде ұлғайту
жолымен балалардың білім алуына бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз
ету мақсатына сай, барлық балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек
қамту, 5 жастағы балаларды мектепалды даярлығының мазмұнын қайта қарау,
мектепке дейінгі және бастауыш білімінің оқыту бағдарламаларының
үйлесімділігін қадағалау және балалардың бойында оқу қызметін меңгеруге
қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу мен дамыту міндеттері жүктелген.
Жас ұрпаққа саналы тәлім-тәрбие беру оларды заман талабына сай, жан-
жақты дамып жетілген, жаңашыл көзқарастағы азамат етіп қалыптастыру, кең
көлемді және сан тармақты іс дейтін болсақ, осыған жету баспалдағының
алғашқы қадамы оның отбасындағы алатын тәрбиесіне байланысты болады. Жас
ұрпақты әрі қарай мектеп табалдырығына жетектеп әкелетін екінші қадам -
мектепке дейінгі мекеме мен ұйымдарда алатын тәрбие мен білім. Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев бәсекенің басы білімде екендігін әрбір білім туралы
кеңестерде көрсетіп отырады. Яғни, қазіргі басты талап - әрбір балаға
өнегелі тәрбие, сапалы да терең білім беру. Соның ішінде балабақша
санатынан бастап баланы әдемілікке, көркем іс-әрекеттерге үйрету
қажеттілігі де арта түсуде. Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды
тәрбиелеу – тәрбие барысының зейін салуды, күн санап өсуді талап
ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек,
қоғамдық қатынастар, қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік
жақтары ықпал етеді. Себебі, эстетикалық көзқарастар келешек ұрпақтың
шындыққа қатынасын анықтайды.
Келешек ұрпақты эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеу мәселесі, балаларды
сұлулыққа тәрбиелеудің мәні мен маңыздылығы туралы ғұлама ойшылымыз Әл-
Фараби, демократ-ағартушымыз Ш.Уәлиханов, кемеңгер ақынымыз А.Құнанбаев,
ағартушы-педагогтар Ы.Алтынсарин мен М.Жұмабаев, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов т.б. жазып, өзіндік іздерін қалдырды. Олар халқымыздың рухани
дамуына өлшеусіз үлес қоса отыра, эстетикалық тәлім–тәрбиенің маңызына
ерекше мән беріп, эстетикалық тәрбиенің бала дамуындағы ерекше орнын
анықтап берді.
Балабақшада тәрбие жұмысының дәстүрлі қалыптасқан түрлері өте көп. Осы
орайда В.А.Сухомлинский: Балалар әсемдік, ойын, ертегі, сурет, фантазия,
шығармашылық әлемінде өмір сүруге міндетті - деген болатын. К.Д.Ушинский
барлық балалардың бірі қалмастан әуесқой суретші екендігін көрсеткен.
Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға көрнекті кеңестік
дәуірдің ағартушы-қайраткерлері А.В.Луначарский, Н.К.Крупская,
А.С.Макаренко, П.П.Блонский, Б.М.Неменский т.с.с. өкілдері де қатысты.
Ал енді балалардың қабылдауы туралы, олардың түйсіну арқылы қоршаған
ортаны тануының ерекшеліктері жөнінде И.М.Сеченев, А.Р.Лурия, Б.Г.Ананьев,
Д.С.Брунер, Л.С.Выготский, Л.А.Венгер, А.Д.Логвиненко т.б. психолог
ғалымдар зерттеулер жүргізді. Әсіресе эстетикалық тәрбиелеудегі бейнелеу
өнерінің балалардың қабылдау ауқымын арттыруға тигізер әсері, оның
психологиялық мәні туралы В.С.Кузин құнды еңбектер жазды.
Эстетикалық тәрбие берудің мазұмұны көркемдік талғамды жетілдірумен,
балаларды өнерге тартып таныстырумен ғана шектелмейді. Ол ақиқатқа
эстетикалық көзқарасты, өмірдегі әсемдікті дұрыс сезінуді, табиғатты
эстетикалық тұрғыда қабылдауды қарастырады. Соған сәйкес, қазіргі таңда
балалардың эмоционалды қабылдауы негізінде олардың білімге деген
құштарлығын, оқу-танымдық іс-әрекетін дамытудың қажеттілігі мен бұл
үдерістің балабақшадағы оқу-тәрбие барысында өз дәрежесінде пайдаланылмауы
арасында, сонымен бірге, мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу
кезіндегі эмоционалды көңіл-күйінің олардың бүкіл дамуына ықпал ету
пәрменділігінң күштілігі мен сол жағдайдың толыққанды ескерілмеуі арасында
анықталған қарама-қайшылықтар зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Балабақшада
сәндік сурет салғызу арқылы балалардың эмоционалды қабылдауын арттыру деп
таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: мектепалды жасындағы балаларды бейнелеу өнері
сабақтарында сәндік сурет арқылы сұлулыққа тәрбиелеу барысында олардың
эмоционалды қабылдауын арттырудың теориялық негізін ашу және әдістерін
көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- сәндік-қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың
эмоционалдық қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру
мәселелері туралы ой-пікірлерді талдау;
- мектеп жасына дейінгі балаларға сәндік сурет салғызу арқылы
эмоционалды қабылдауын арттырудың ерекшеліктерін анықтау;
- балабақшада сәндік сурет салуға үйретуде балалардың
эмоционалдық қабылдауын арттыру жолдары мен мазмұнын анықтау;
- балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет салғызу
арқылы балалардың эмоционалды қабылдауын арттырудың әдіс-
тәсілдерін көрсету, қорытындылау.
Зерттеудің нысаны: балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: балабақша балаларының сәндік сурет арқылы эмоционалдық
қабылдауын арттыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
төрт параграфтан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 Мектепке дейінгі мекемелерде сәндік сурет салғызу арқылы балалардың
эмоционалдық қабылдауын арттырудың теориялық негіздері
1.1 Сәндік-қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың
эмоционалдық қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру мәселелері
Адамдардың эстетикалық тәрбиесі мен сұлулық сезімдері олардың өмірінде
зор рөл атқарады. Әсемдікті көре, түсіне жасай білу адамның рухани өмірін
байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззәттануға мүмкіндік
береді. Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға
ұмтыламыз. Сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және жексұрындықты,
сәулеттілік және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуіне
байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп
адамның әсемдікке шынайы көзқарасы мен мұраты болуы керек екені шығады.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу заңдылық
болып саналады. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар
құрбыларына, ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді
және сапалы болуы үшін оның ұйымдастырылу толысып, тамаша, сұлу нәрсені
қабылдау деңгейіне жеткені жөн. Балаға сонымен қатар, жасампаздықтың да
әсемдігі ашылады.
Табиғат әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім немесе тәрбиеші балалардың оқу, еңбек
белсенділігін кеңейтуге дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің
экономикалық мәселелерге әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл
біздің қазіргі қоғамдағы қоғамдық өндіріс адамдардың өскелең рухани және
материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды.
Өндірілген тауарлар сапасының әсемдігі тұтынуы жағына үлкен әсер етеді.
Мұның өзі әр баланың тәрбиеленуінде белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас
мәдениеті болуын талап етеді.
Өнерде шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы
қоғамдық идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға
өте күшті әсер етуі жүзеге асады. Өнер синтезінің ерекше қолдану
кезіндегі бейнелеу немесе музыкалық сананың қалыптасуы мен дамуы – баланың
келешек тұлға ретінде қалыптасуының маңызды педагогикалық жолы болып
табылады. Кезінде Гегель өнер түрлерін қарастырғанда абсолюттік идеяның
қырын, көркем бейнені байқаған. Сондықтан көркем бейне сияқты, өзіне бояу,
дыбыс, қимыл, силуэтті жинап бейнелеу өнері, поэзия, драмалық театр,
архитектура, сәндік қолөнер балаларға ерекше ықпал жасайды.
Қазіргі таңдағы эстетикалық көзқарас ерте және орта ғасырдың алғашқы
кездерінде–ақ қазақ халқының рухани саладағы жетістіктері сол замандағы
мәдениетпен сабақтас және байланысты болды. Көне түркі мәдениетінің Диуани
хикмет, Хибатұлы Хаконик сияқты үздік үлгілері қазақ халқының құралуы
кезінде оның эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына зор ықпалын тигізді. Сол
заманның ойшылдарының ішінде Әл–Фараби ерекше орын алады. Ол Платон мен
Аристотельдің еңбектеріне сүйене отырып эстетиканың кейбір мәселелерін
талдап, эстетикалық және өнер мен поэзияның мәселелерін қарастырды[2, 86].
Қазақ халқының эстетикалық ой–пікірінің тарихи деректері ақын жыраулардың
шығармашылық мұраларында да жиі кездеседі.
Тұңғыш рет эстетика ұғымын ғылыми термин ретінде неміс философы
Баумгартен 1750 жылы осы аттас кітабында қолданған болатын. Эстетика
гректің эстезис сөзінен алынған, ол сезімдік, сезіммен қабылдайтын
дарындылық деген ұғымды білдіреді. Жалпы эстетика жайлы неміс, ағылшын,
француз, орыс тілінде жазылған көптеген еңбектер бар. Осы орайда ғылыми
еңбектерін эстетикалық қызығушылық, тәрбие жалпы эстетикалық мәдениет
саласына арнаған ғалым Б.М.Неменский: Эстетикалық тәрбие – сұлулық пен
эстетикалық даму заңдылықтарына сай сұлулық пен әсемдікті бағалай білу
қабілетін жетілдіруге бағытталған мақсатты жүйе,- деп анықтама берді[3, 26
].
Қазақтың біртуар ақыны, педагогі М.Жұмабаев өзінің Педагогика
еңбегінде: әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен оянымпаз болады.
Біреудікі – музыкадан, біреудікі – сұлу суреттен, ал біреудікі – поэзиядан.
Искусствоның әртеуір бір түрінен ләззат алмайтын, біреуіне құмар болмайтын
адам болмайды, ал тәрбиенің міндеті – балада искусствоның қандай түріне
ынта бар екенін тауып, сол ынтасын, қызығушылығын, сол түр туғызатын
қызығушылық сезімдерін оятып, өркендету,- деп эстетикалық қызығушылықтың,
яғни, тәрбиенің бала дамуындағы маңызына ерекше тоқталған. Эстетикалық
қызығушылық – адамның әдебиет, өнер, кино, музыка салаларында қоршаған
орта, табиғатқа көңіл аударуы, оны сезім арқылы бағалап, қанаттанып,
толғанысқа ұшырауы. Қызығушылық латын тілінен аударғанда – маңызды мәні
бар деген мағынаны білдірді.
Атақты эстет ғалым В.Г.Белинский сұлулықты барлық уақытта моральмен
қабылдап келген қоғамдық тәжірибеге сүйене отырып: Сұлулық шындықпен және
моральмен бірге туысқан. Егер шығарманы көркемдік құндылыққа ие десек, онда
ол сөз жоқ, әдеп, инабаттылық жағынан да құнды болады, - дейді. Орыстың
белгілі әдебиет сыншысы, демократ-жазушысы В.Г.Белинский: Әсемдікті
сезіну, адамгершілік қасиетті шарты, мұңсыз, бұл сезімсіз даналық жоқ, ақыл-
парасат жоқ деп адамның өмірінің, қандайда болсын іс-әрекетіндегідей
әсемдіктің жоғары маңыздылығына айрықша тоқталады.
Батыстың белгілі философы И.Кант: Прекрасное есть символ
нравственного, доброго и только принимая это во внимание, оно нравится, -
деген еді. Ол бұл жерде эстетикалық тәрбие адамның эстетикалық,
адамгершілік тыныс тіршілігімен байланысты екендігін көрсетеді.
Балалардың эстетикалық тәрбиесін, қызығушылығын қалыптастыруда,
эмоционалды қабылдауын арттыруда сәндік-қолданбалы өнердің өзегі болып
табылатын бейнелеу өнерінің алатын орны ерекше. Бейнелеу өнеріне оқытудың
балалардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеуде де ықпалы мол. Онда
кескіндеме, мүсін, сызықтық суреттер, сәулет өнерлері құралдарымен өмір,
табиғат және қоғам әсемдігі өрнектеледі. Бейнелеу өнері шығармалары әсемдік
үшін күреске шақырады, адамдар мұраттарына, күнделікті өмірдегі тәртібіне
үлкен ықпал жасайды. Демек сезім адамның моралдық және адамгершілік
бейнесіне асыл қасиет беріп тұрады, сондықтан да балалардың эстетикалық
сұлу сезімдерін, эмоционалды қабылдауын, мәдениетінің негіздерін, талғамы
мен қызығуын қалыптастырудың, оны әрдайым дамытып отырудың қажеттілігі
осында. Бейнелеу әсемдікті түсіну мен нәзік сезіну, алған әсерін бейнелеу
өнері құралдарымен шамасына сай беру, сызықтық сурет салу сауатын меңгеру,
жеке балаларда кескін, мүсін, сызықтық суреттерде әсемдікті жасау қабілеті,
олардың өзіндік іс-әрекеті бейнелеу өнерін тану барысында қалыптаса
бастайды.
Өнер - өмір бұлағы, ізгілік пен әсемдік бұлағы. Өнерді, оның қоғамдық
тәрбиелік мәнін жан-жақты түсіну үшін әсемдік, әдемілік заңдарын жақсы
түсінуі шарт.
Жалпы білім мазмұның жаңартудың ғылыми негізіне балабақша баласын
белгілі бір кажетті біліктіліктер мен дағдылардың иесі, оку әрекетінің
субъектісі, әр түрлі мәдениеттермен өз көзқарасы тұрғысынан диалогқа
түсетін автор және жас ерекшелігіне байланысты өз жасын қалыптастыруға күш
жұмсап, еңбектенетін бала деп қарастыратын, осыған орай көп қырлы құрылымды
білім-тәрбие мазмұнын анықтап, кұруға көмектесетін қазіргі заманғы дамыта
оқыту идеясы арқау болған. Сонымен қатар бейнелеу өнерінің білім мазмұны
мен құрылымын анықтауда дамыта оқыту идеясынан басқа білім мазмұнының
интегративті сипатын қамтамасыз ету, баланың адамгершілігін, эстетикалық
талғамын, эмоционалды қабылдауын, мәдени-көркем білімін халықтың озық салт-
дәстүрі, рухани-мәдени мұрасы негізінде тәрбиелеу сияқты ұстанымдар
басшылыққа алынды.
Бейнелеу өнері — көру, шолу арқылы қабылданған шындықты көрсететін
көркем шығармала түрлерінің тобы. Бейнелеу өнерінің шығармалары — уақытта
да кеңістікте де өзгермейтін заттық форма. Бейнелеу өнеріне кескіндеме,
мүсін, графика, сәндік-қолданбалы өнері жатады. Бейнелеу өнері өмірдегі
шындық түрінде, соңдай-ақ заттың материалдық формасы ретіндегі объективті
қасиетіне және заттың көлемі, түсі, жарықтығы, фактурасы және кеңістіктік
ортаға байланысты шығарылады. Сөйтіп, бейнелеу өнерінің мазмұны осы
міндетті жүзеге асыратын ұғымдар мен түсініктер жүйесін біріктіретін
кескіндеме, сәндік-қолданбалы өнер, мүсін өнері және сәулет өнері сияқты
блоктардан тұрады. Әр блок мазмұнында, іс-әрекеттің екі түрі, яғни өнерді
қабылдау және практикалық көркем іс-әрекеттер қамтылады. Өнерді қабылдау
бөлімінде өнер шығармалары мазмұнын, суретшілер, мүсіншілер, қолөнершілер
шығармалары мен олардың өнердегі шығармашылық өмір жолдары туралы
мәліметтерді балалар өзара пікір алысуға, әр түрлі түрлерімен ойша мәдени
диалог құру және т.б. әдіс-тәсілдермен меңгереді. Ал практикалық бөлімінде
балалар жазықтықта бейнелеу, мүсіндеу, сәндеу және құрастыру жолдарының
технологиясын іс жүзінде орындап игереді.
Көркем-эстетикалық білім мен тәрбиенің маңызды да тиімді әдісі -
эстетикалық көркем сипаттағы бейнелеу әрекеті түріндегі ойын болып
табылады. Ф.Фребель өз еңбегінде баланы эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеуде
өнер түрінің барлығының маңызды екендігін атап көрсетті. Сонын ішінде
балалардың түрлі өнер шығармаларын қабылдауға деген қызығушылығын арттыруға
баса назар аударған. Мәселен, бейнелеу өнерінде заттар мен құбылыстарды
қабылдау олардың түсі, түрі, көлемі, фактурасы (заттық тегі), сызықтық және
кеңістіктік өлшемдері арқылы жүзеге асырылады. Соған сәйкес, педагог ғалым
Б.А.Әлмұхамбетов балалардың ең басты қабылдау көрсеткіші түстану туралы
былай дейді: Түстану - түс туралы ғылым. Түстер хроматикалық және
ахроматикалық болып бөлінеді. Хроматикалық түстерге, түрлі-түсті түстер
жүйесі кіреді. Ахроматикалық түстерге ақ және қара түстер жатады. Барлық
хроматикалық түс үш параметрмен - ашықтылықпен, түстік өңмен және
қанықтылықпен сипатталады. Ахроматикалық түстер бір-бірінен тек бір белгісі
бойынша - ашықтығы (ашық сұрғылт немесе қара сұрғылт) бойынша ерекшеленеді.
Түстік өң бұл қызыл, сары және т.б. сөздермен анықталады. Мысалы қызыл,
таза қызыл немесе сарғылт қызыл. Бұл қызылға қосылған сарғылт қоспа түстің
өңін өзгертпейді, қызыл түс қызыл болып қалады. Ахроматикалық қоспадан,
хроматикалық түстің қанықтығы азаяды. Мұндай қоспада ахроматикалық түс
неғұрлым аз болған сайын оның қанықтығы арта түседі. Хроматикалық түстер
шартты түрде жалпы түстер суық түстер болып бөлінеді,- деп көрсеткен[6].
Педагог ғалым Ж.Балкенов: Жылы түске түс спектірінің сары-қызыл
бөлігі, ал суық түске көк - көгілдір бөлігі жатады. Жылы түстерді күн мен
оттың түсімен, суық түстерді аспан, су мен мұздың түсімен сипаттауға
болады. Күлгін және жасыл түстер аралық жағдайға ие болады,- дейді.
Осыған сәйкес, балалардың бейнелеу өнеріндегі сәндік-қолданбалы өнер
материалдарын қабылдауда ең басты орын алатын негізгі бояу түстерін және
олардың қосылысу заңдылығын көрсетуге болады (сурет-1).
Бұл жерде көрсетілген алты түстің өзіне сәйкес негізгі 22 ренктері бар
екендігі белгілі. Олардың өзіндік реті мен заңдылықтары болатындығы
анықталған. Осы түстер негізінде заттар мен құбылыстарды тануда балаларда
табиғат құбылыстарын әсем әрі эмоционалды қабылдауы, сұлулықты сезіну
қасиеттері, эстетикалық талғамдары дамиды.
Сурет-1. Балалардың эмоционалды қабылдауына қажетті ең негізгі және
қосымша түстер
Балалардың эмоционалды қабылдауында эстетикалық таным, эстетикалық
талғам, эстетикалық сезім ұғымдары кеңінен қолданылады. Эстетикалық талғам
– адамның түрлі өнер салаларынан алған түсініктерінің жиынтығы. Қазақтың
эстетикалық көзқарасы да ерекше. Ол бойынша біздің халқымыз ашық түсті
қызыл – жасыл, ақ, қара, сары, көк сияқты бояуларды ұнатқан. Оны жастардың
киген киімінен, үй жасауларынан, кілем–басқұрлардан, қоржын–дорбалардан
көруге болады. Қызыл–жасыл киінбей, қыздың сәні келмейді дейді. Қазақ
жерінде он екі айдың біреуі мамыр айында дала қызыл–жасыл болып құлпырады.
Кілем түсін де соған еліктеп жасады. Сол мамыр айы маусым келісімен
өзгеріп, сарғайып, қыста әппақ, реңсіз дала болып жататын болған соң, қазақ
мамыр айын кілеміне, киген киіміне көшіріп, ұзақ сақтауға тырысқан бұл да
қазақ халқы тәлімінің бір көрінісі. Жапондар елі жасыл желекке мол
болғандықтан, олар неше түрлі түстерді жақсы білумен қатар, жұмсақ түстерді
ұнатқан. Ал қазақ болса, қарама–қарсы, яғни контраст түстерді әлгі айтылған
себептерге байланысты жиі қолданғандығы баршамызға мәлім. Бұл эстетикалық
түсінік пен қабылдау өмір, тіршілік талабынан туындаған.
Адамның қылығы, мінез–құлығы мен іс-әрекеті, қимылының жөні әрі
этикалық, әрі эстетикалық мәнге ие, сондықтан олар, бір жағынан, әсемдік не
сұрықсыздық ретінде, екінші жағынан жақсы не жаман деп бағалануы мүмкін.
Бұл екеуі, яғни сұлулық пен адамгершілік жеке адам санасы мен қоғамдық
санада ежелден бері–ақ бір бүтін нәрсе ретінде түсініліп келеді.
2. Балабақша балаларына сәндік сурет арқылы сұлулық сезімдері мен
эмоционалдық қадылдауын қалыптастыру ерекшеліктері
Эстетикалық тәрбие міндеттерін шешуге бейнелеу іс-әрекетінің маңызы
үлкен, өйткені өзінің сипаты жағынан ол көркемдік әрі эмоционалды іс-әрекет
болып табылады.
Балалардың бойында айналадағыларына эстетикалық қатынасты, әсемдікті
көріп, сезініп қабылдай білуді, көркемдік талғам мен шығармашылық қабілетін
дамытуды тәрбиелеу маңызды.
Балабақша балаларының ішінде 2–3 жастағы баланың қоршаған болмысқа
қатынасы туатын сезімдердің жеткілікті дәрежеде жіктелмеуімен сипатталады.
Мектеп жасына дейінгі баланың қадылдауында ашық түсті, дыбыс шығаратын,
қозғалмалы нәрселер елітеді. Бұл елітуде танымдық қызығу да, объектіге
эстетикалық қатынаста үйлесіп жатады, бұлар қабылдаған құбылыстарға баға
берген пікірлерден де, сондай-ақ балалардың іс-әрекетінен де көрінеді.
Көбіне мектеп жасына дейінгі кішкентай балалар заттардың эстетикалық
сапаларын басқа сапаларға қарағанда анағғұрлым сапалы түрде бөліп
көрсетеді. Оның Мынау неліктен әдемі? сұраққа берген жауабында
объектілердің эстетикалық және эмоционалды ерекшеліктерін көрсететін
дәлелдер басым болады.
Сурет салу – балалардың өздерінің шығармашылық белсенділігін көрсету
үшін үлкен мүмкіндік беретін сүйікті сабақтарының бірі.
Суреттің тақырыбы алуан түрлі болуы мүмкін. Балалар өздерін
қызықтырған нәрселердің бәрін салады: жекелеген заттарды және айналадағы
өмірден алған көріністерді, әдеби кейіпкерлер мен сәндік ою - өрнектерді
және тағы басқаларды бейнелейді. Сурет салудың әсерлі құралдарын пайдалану
олардың қолынан келеді. Мысалы, нақты затпен ұқсастықты беру үшін, сурет
салушының бейнеленуші объектіге қатынасын білдіру үшін және сәндік планда
түс пайдаланылады. Композиция тәсілдерін пайдалана отырып, балалар сюжетті
жұмыстарда өз ойларын толығырақ әрі байрақ бейнелей бастайды[8].
Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында эмоционалды қабылдауын,
эстетикалық сезімдерді ойдағыдай дамыту үшін педагог сабаққа даярлану
кезінде тапсырма балалардың мүдделеріне, олардың бейіміне, қандай дәрежеде
жауап беретінін, олардың эмоциялық жағынан қаншалықты баурап алатынын
ескетуі тиіс.
Алайда сурет салуды жете түсініп, оның тәсілдерін техникалық жағынан
меңгеру кішкентай бала үшін айтарлықтай күрделі, сондықтан тәрбиеші
жұмыстардың тақырыптарында баса назар аударуға тиіс.
Тапсырманы түсіндірген кезде бейнелеп отырған объектінің эстетикалық
әрі эмоционалды мазмұнын нақты ашудың маңызы өте зор. Мәселен, балық пен
торғайдың қарапайым бейнесін бояу түстерінің спектрлі құбылуы арқылы балаға
эмоционалды қабылдатудың тиімділігі мен маңыздылығы өте күшті болып келеді.
(сурет-2)
Сурет-2. Түстер спектрі арқылы қабылдау.
Бейнелеу іс-әрекеті мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық
сезімін тәрбиелеуде үлкен роль алады. Сурет салу, мүсін жасау, аппликация,
конструкциялау сабақтарының спецификалары әсемдікті танып білу үшін,
балалардың бойында болмысқа эмоциялық–эстетикалық қатынастарды дамыту үшін
кең мүмкіндіктер берелді. Бейнелеу өнері нақты бар әсемдікті адамға
көрсетеді, оның нанымын қалыптастырып, мінез–құлқына ықпал жасайды.
Балабақшаның бағдарламасымен әрбір жас тобы үшін графикалық
материалдардың түрлері белгіленген. Ересек және мектепке даярлық топтары
үшін қосымша көмір қарындашын, түрлі – түсті борларды, пастельді,сангинаны
пайдалану ұсынылады. Бұл материалдар балалардың бейнелеу мүмкіндігін
кеңейтеді.
Балалардың бейнелеу өнері іс-әрекеттерінде бояу түстерін игеруге
көмектесетін бірден-бір әсемдеуші құрал – бұл акварель бояуы. Оның баланың
сұлулық сезімдерін қалыптастыруға тигізер ықпалы зор. Енді осы акварель
бояуы туралы тоқталып өтсек.
Акварель деген атау латынның aqua (су) дейтін сөзінен шыққан.
Бұл сөз суға езілетін бояуды да, сол бояумен салынатын шығармаларды да
білдіреді.
Акварель бояу қағаз бетіне мөлдіреп түседі, сол мөлдірлік акварель
туындыларының ең басты құнды қасиеті болып табылады. Суреттің бояу мөлдір
жағылған жерлерінде қағаздың өз түсі көрініп жатады.
Бояуды қалың жағу керек тұстарға, әлденеше бояу қабаты түсіріледі,
бірақ суретші сонда да мөлдірлікті жоғалтпауға тырысады.
Көптеген суретшілер бір түс пен екінші түстің арасында кереғар
айырмашылық болмауы үшін де акварель бояуларын пайдаланады: олар бір-біріне
жігін білдірмей жалғасып, өте бір биязы жұмсақ реңк танытады.
Әр түсті бояулардың мұндай жымдаса астасуы акварельге өте-мөте тән.
Орыс суретшілері М.Врубель, В.Серов және көптеген суретшілер
акварельді сүйсіне қолданған. Міне, шыны стаканға салынған райхан гүлі.
Шыны да, су да, фон да күміс түстес, меруерт сынды мөлдір бояулармен
салынған. Райхан гүлдерден стол бетіне күңгірт қызыл сәуле шашырапты.
М.Врубельдің осынау акварелінің тұла бойы тұнып тұрған поэзия. Біздің
елімізде халық суретшісі Ә.Қастеев акварель бояулары арқылы туған жер
табиғатының бірнеше серия сурет-альбомдарын жасап, кейінгі ұрпаққа құны
шексіз мұра қалдырды. Акварель бояуының қазіргі майталман шеберлерінің бірі
Үкі Әжиевтің де шығармалары балаларды нәзік сезімдерге және сұлулыққа
бөлеуде[10].
Өнер туындыларының қандайы болмасын үлкен-үлкен көрмелеріне арнайы
каталогтар шығарылады. Онда шығармалары көрмеге қойылатын суретшілердің
атақ-жөндері мен туындыларының аты жазылады. Ал, шығарманың атынан кейін
әдетте акварель, майлы бояу, гуашь деп, оның қандай бояумен салынғаны
көрсетіледі.
Күн спектрі қанша түстен тұратын болса, онда да сонша түс бар.
Түстердің саны белгілі: бар болғаны жетеу-ақ. Ал, бірақ әр түсте қанша реңк
бар, оны санап шығу еш мүмкін емес. Табиғаттың бояу байлығын жақсылап ұғыну
үшін дүниеге дұрыстап зер сала білуге үйренуіміз керек.
Түстер жылы, суық боп екіге бөлінеді. Сары, қызыл, қызғылт сары жылы
түстерге жатады. Ол күзгі жапырақтың, кешкі шапақтың, піскен нарт алманың
түстері. Көк, күлгін, көгілдір түстер суық түске жатады. Олар аспанның,
қарлы даладағы кешкі ымырттың түсі. Жылы түске де, суық түске де жататын
түстер бар. Мәселен жасыл түс. Ол жасылға не сары, не көк түстің қосылуына
байланысты. Бояуларды бір-біріне қосу арқылы суретші жаңа түс табады. Көк
пен қызылды қосып не күлгін көк, не солғын қызыл түс алуға болады. Ол әлгі
екі бояудың қайсысының көп жағылуына байланысты. Көк пен сарыдан жасыл, ал
сары мен қызылдан алқызыл түс шығады.
Имперессионист суретшілер бояуларды шоғырландырып қатар жазу арқылы
құбылтқан. Имперссионистердің шығармаларына алыстан тұрып қараған жөн.
Олардағы бояулардың бір-бірімен астасып жаңаша құбылатын сипатын тек сонда
ғана байқауға болады. Суретшінің қылқаламмен бояу жағып емес, қарындаш,
көмір, сангина, қаламұш арқылы сызып салған шығармасын сурет деп атаймыз.
Суретшінің кез келген жұмысы суреттен басталады. Ол болашақ картинасын
бастамас бұрын әуелі кенепке оның нобайын салып шығады. Сондықтан да ұлы
шеберлердің қай-қайсысы да суретке үлкен мән берген. Микеланджело Бейнелеу
өнерінің барлық түрінің қайнар бастауы мен жан-жүрегі - сурет деп санаған,
яғни оның эмоционалды ықпалын баса айтып көрсеткен. Ал көркемөнер
академиясында Репинді, Суриковты және Серовты оқытқан профессор
П.П.Чистяков: Сурет сала алмайтын адам картина да сала алмайды, - деп
есептеген.
Бірақ сурет тек қосалқы қызмет қана атқарып қоймайды. Ол кейде
суретшінің ұзақ уақыт бойы еңбек сіңіретін арнайы шығармасы боп та шығады.
Суретші кез келген жанрлардағыдай суретте де адамдардың сезім дүниесі мен
көңіл-күйін бейнелейді. Егер ол табиғат көріннісін салса,, біз күн шуағын,
ай нұрын немесе себеленген ақ нөсер мен бұлыңғыр мұнарды көре аламыз.
Суретші тек суретте ғана сызық пен штрихтың мүмкіндігін сарқа пайдалана
алады; сызық пен штрихты қалың, жуан, жіңішке жүргізу арқылы майлы
бояулардың көмегімен бейнеленетін әсерлерді жеткізеді.
Аққа қарамен сурет сала отырып, тек форманы ғана емес, сонымен бірге
заттардың алуан түрлі бояуын, олардың фактурасын беруге ұмтылу керек. Осы
тональдық (өң-түстік) қатынастар суретте, натураға қарындаш немесе көмір,
ең ақ нәрсе – қағаз. Ал табиғатта, айталық қара барқыт пен жалт-жұлт еткен
қар арасындағы айырмашылық жүздеген есе көп. Солай бола тұрса да бүкіл осы
сан алуан тональдық қатынастарды суретші өзінің қарапайым құралдарымен беру
тиіс, және де нағыз шебер мұны бере алады. Ол бейнеленіп отырған
объектідегі ең қара жерді өз қарандашының барлық күшін сала отырп алады, ең
ақ жері болып қағаз қалады. Қалған барлық өң-түстік градацияны ол осы екі
шектің арасына сыйғызады. Суретші барлық уақытта өң-түстердің дұрыс
қатынастарын, яғни алуан түрлі заттар мен детальдардың ашықтығы арасындағы
бір ізділіктің суретте натурадағыдай сақталуын қадағалап отырады. Натюрморт
үстіндегі жұмыс шын мәнінде қызықты да пайдалы болу үшін, оның жас
суретшіні еліктіру үшін, натюрморт жақсы жасалған және дұрыс
орналастырылған болуы тиіс. Ал бұл шығармашылықтың бастамасы және же, сырт
қарағандай онша оңай іс емес. Осы арада суретшінің талғамы мен
композициялық сезімі көрінеді.
Өнерде қатаң рецептер жоқ. Натюрмортты қою үшін де рецептер жоқ.
Оларды суретшінің талғамы, сезімі, ішкі түйсігі, композициялық көргендігі
ауыстырады. Тек кейбір, ең жалпы сәттерді ғана атап өтелік. Ең алдымен
заттардың жиынтығы кездесоқ бола алмайды, оларды әлден біріктіруге,
жақындастыруға тиіс, олар белгілі бір идея, тақырып болу тиіс. Бұл, мысалы,
еңбек заттары, өсімдіктер, жемістер немесе тамақ, белгілі бір тұрмысты
сипаттайтын көне немесе тұрмыстық заттар және т.б сол сияқты алуан түрлі
бұйымдар болуы мүмкін. Содан соң – заттарды қоюдың өзіне келелік. Егер
заттарды бір бірінен тым алыс қоятын болсақ, композицияға бос орындар еніп
кетуі мүмкін; егер тым жақындатып жіберсе – натюрморт, керсінше, өте ауыр,
қолапайсыз болып шығуы мүмкін. Бір сызықтың бойына қойылған бірдей заттар
жалықтырарлық біртектестік әсерін тудырады. Композициядағы тепе-теңдікті
жасау үшін ашық және күңгірт заттарды, формасы жағынан ауыр және неғұрлым
нәзік, өзінің негізгі пропорциясы вертикаль және горизонталь заттарды
әсерлілігі күшейеді, заттар бір-бірінің өзіне тән қасиеттерін ашуға бейне
бір көмектескендей болады.[13]
Натюрморттың композициялық центрі – ойластырылған тақырыпқа сәйкес не
ең үлкен, немесе ең ашық, немесе мейлінше әсерлі зат болуға тиіс.
Натюрморттағы заттар көзбен көргенде теңестірілген, бірақ тым симметриялы
етпей орналастырылған болуға тиіс-композициялық центрдің геометриялық
центрмен сәйкес келуі мүлдем міндетті емес.
Акварель бояуымен орындалған натюрмортттардың баланың сұлулық
сезімдерін, эмоционалдық қабылдауын тәрбиелеуге ықпалы әрдайым күшті болып
келеді. Соған сәйкес, балалардың көп қолданатын акварель бояуының тұнық,
мөлдірлігін көрсету мақсатында және натюрморт жанрының эстетикалық тәрбие
құралы ретіндегі көрінісін төменде көрсетілген суреттен байқауға болады
(сурет-3)
Сурет-3. Бояу түстерінің мөлдірлігі. Натюрморт. (бояу түстерінің
тазалығы мен эмоционалдылығы)
Натюрмортты қойғанда заттар үйлесімділік, теңдестірілгендік
сезілетіндей, ештеңені алғың, қозғалтқың немесе қосқың келмейтіндей етіп
топтастырылуға тиіс.
2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет арқылы
балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру әдістемесі
2.1 Балабақшада сәндік өнерге үйретуде балалардың эмоционалдық
қабылдауын арттыру жолдары
Балалар балабақша жасында дүниеге көзқарасын, табиғаттан алған әсерін
қағаз бетіне түсіруге ұмытылады. Балалардың табиғат әсерінен пайда болға
эмоциясын сәндік сурет салуды үйрету мақсатына пайдаланса, оның тәрбиелік
маңызы еркше болмақ. Балалар Отанына, еліне деген сүйспеншілігін өзінің
жасаған суреті арқылы көрсетуге құмар–ақ. Бірақ баланың ынтасы, зейіні
тұрақты болмайды. Оның қабылдауын, сезімін тұрақтандыруға, қалыптастыруға
тәрбиеші тарапынан басшылық болуы тиіс.
Балалар көрмемен танысқаны жөн және балалар көрмемен толық танысқаннан
кейін, оларды жинап алып әрбір суретке түсінік беріп, оның мазұмынын
анықтап, суретшінің орындау шеберлігіне, оның авторына мінездеме береді.
Кейбір педагогтар суреттің салуын техникасы мен композициясына ғана көңіл
бөліп, оның идиялық жағын ескерусіз қалдырады. Бұл дұрыс емес. Балалар
белгілі бір тақырыпқа сурет салудан бұрын бейнеленетін оқиғаны толық
түсініп, оған өзінің көзқарасын қалыптастыруы керек.
Балалар суретінің көрмесін ұйымдастыру жолында біз салынатын суреттің
сюжетін анықтау, атақты суретшілердің еңбектерімен танысу, өз ойын қағаз
бетіне бейнелеу, көрмедегі суреттердің мазұмынын салыстыру, қорытынды
шығару сияқты тәрбие мәселелерімен таныстыру қажет.
Әрине, тәрбиелік маңызды көрмені бір рет ұйымдастыру жеткіліксіз. Оны
бірнеше рет қайталап, музейге, сурет галереяларына экскурсия жасау сияқты
әрекеттер балалардың бойындағы әсемдікке деген көркем бейнесін оятуға өз
септігін тигізеді.
Балабақша жасына келген балалрдың рухани мәдениеті мен дүниетанымын,
көркемдік талғамын қалыптастырудың басты құралы – балаларға көркемдік білім
мен эстетикалық тәбие беру.[16]
Жалпы эстетикалық тәрбиенің жолдары мен бағыттары аясының кеңдігі
сияқты, көркемдік білім негіздерін игерудің де саласы жеткілікті.
Т.М.Лямина мектепке дейінгі мекемелерде балаларға көркемдік білім мен
эстетикалық тәрбие беруді қамтамасыз ететін оқу – тәрбие үрдісінің бір
саласы – балабақшадағы көркем өнерге үйрету сабақтары болып табылатындығын
көрсетеді [11].
Бұл сурет өнері арқылы эстетикалық тәрбие берудегі мақсаты балаларға
түрлі іс-әрекеттер арқылы белгілі істі орындауға бағытталғандығымен,
мазұмындық жүйесі балалардың бейнелеу, мүсіндеу, көркем құрастыру, жапсыру,
әшекейлеу сияқты көркем–шығармалық іс-әрекеттері негізінде көркем
материалдық құндылықтарды қабылдауға, өнімді шығармашылық қабілеттілікті,
әлеуметтік, табиғи, заттық ортаға деген танымдық, эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеуге бағытталған.
Баланың эстетикалық сезімі мен талғамының қалыптасуына, эмоционалды
қабылдауының артуына ықпал ететін, тәрбиелейтін құралдар аз емес. Соның
ішінде көркемөнердің, әсіресе, дәстүрлі, сәндік–қолданбалы өнердің орны
ерекше болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі ересек балалар суретші пайдаланған көптеген
әсерлік құралдарын түсіне алады. Балалар қиял–ғажайып образы ерекше
бейнелеу формаларын, түстерін талап ететінін біршама қабылдап түсінуге
талпынады.
Балалардың бейнелеу іс-әрекетінде олардың шығармашылық қабілеті
дамиды, мұның өзі эстетикалық тұрғыдан тәрбиешінің маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады. Сабақтарды ұйымдастыру және жабдықтау да балаларға
эстетикалық тәрбие беруге жәрдемдесуге тиіс. Ең алдымен тазалық, тәртіп
болуы, материалдар ұқыпты орналастырылуы тиіс: қарындаштар мұқият ұшталып,
қағаздар түзу кесілуі, саз балшық белгілі бір формада иеленуі және тағы
басқа болуы тиіс. Керек – жарақтар стол үстінде оларды пайдалануы ыңғайлы
әрі оңай болатындай етіп орналастырылуға тиіс. Бояуларға немесе қағаз
кесінділеріне арналған табақшаларды, қарындаштар немесе қылқаламдар
салынатын стақандарды әдемі безендіру қажет. Мұндай жағы да балалардың
шұғылдануға ықыласын тудырып, олар әсемдік пен тәртіпті сақтауға тырысады.
Көрнекі құралдар жоғары көркемдік дәрежеде жасалған болуға тиіс.
Мектепке дейінгі шақта балалардың суретті қабылдауы үш бағытта өтеді:
біріншіден, болмыстың бейнесі ретіндегі суретке деген көзқарас өзгереді,
екіншіден, суреттің болмыспен арақатынасын дұрыс белгілей білуі, яғни
суретте не бейнеленсе, соны көре білуі дами бастайды, үшіншіден, суретті
талдай білуі, яғни оның мазмұнын түсінуі жетіле бастайды. Бұл жерде де
заттардың түр-түстері негізгі роль ойнайды[18].
Балабақшадағы естияр балалар сурет пен болмыстың байланысын бірқатар
дәрежеде игеріп алады. Атап айтқанда, таныс заттардың перспективалық
бейнелерінің салыстырмалы шамасын дұрыс анықтауды, көп қатарлы үйдің бір
қатарлы үйден үлкен екендігін айтып береді. Бірақ, бұл тек таныс заттарға
ғана қатысты. Бейнеленген заттардын қасиеттері мен олардың арақатынастарын
дұрыс қабылдай білу үшін тек қана суреттің болмысқа қатынасын түсініп қою
жеткіліксіз. Суретті сәйкестендіре салатын бейнелеу өнерінің нормалары мен
ережелерін балалар әлі білмейді. Олар үшін әсіресе перспективаны меңгеру
қиынға түседі. Егер суретте балаға бейтаныс заттар немесе формасы мен
шамасы түрліше болып келетін заттар болса, бала бұларды бейнелердің
өздерінің абсолюттік шамасы мен формаларына байланысты қабылдайды. Мәселен,
олар алыстатылған шыршаны ең кішкене деп, төңкерілген тарелканы сопақша
ыдыс деп бағалайды. Балалар суреттердің өзге ерекшеліктерін де сол күйінде
қабылдайды; жарықтың көлеңкесі жұққан кір ретінде, кейінірек орналасқан
және басқалардың қасында қалған заттар олардың сынығы ретінде бағаланады.
Тек мектепке дейінгі шақтың соңына таман балалар перспективтік
бейнелерді дұрыс бағалай бастайды, бірақ бұл кездің өзінде де бұл баға
көбіне үлкендерден үйренген сол бейненің ережелерін білуге негізделеді (не
алыста болса, сол суретте кішкене сияқты, ал не жақын болса, сол үлкен
секілді көрінеді), бірақ бұл перспективтік катынастарды тікелей
қабылдаудың нәтижесі емес. Суретте бейнеленген алыстағы зат балаға кішкене
сияқты болып көрінеді, бірақ бала оның үлкен екенін шамалайды.
Сурет ешбір қосымша пікірсіз толық, дұрыс қабылданатын жағдайға
мектепке дейінгі балалық шақтан өткен соң қол жетеді. Дегенмен, солай болса
да, балаларды қабылдаудың негізгі шартты заңдылықтарына үйретуге
болатындығын ұмытпаған жөн.
Сәндік-сюжетті суреттерді талдай білу, онда бейнеленген жағдайларды,
оқиғаларды түсіну кабылдаудың дұрыстығына бейнелеген тақырыптың сипатына
да, оның күрделілігіне де, белгілі екендігіне де, оның түсінуге жеңілдігіне
де байланысты. Балалар суретке әдетте ынталана қарайды, ондағы бейнеленген
заттарға ой жүгіртуге тырысады. Мұны салынған суретке қатысты сұрақтардан,
болжаулардан, пікірлерден байқауға болады. Сәндік-сюжеттік бейнелерге
талдау жасау үлкендер берген суреттер бойынша әңгімелеп беру үлгілерінің
балаларға суреттерді қарауға және түсіндіруге ықпал етуі арқылы жетіле
түседі.
Мектепке дейінгі шақтың басында баланың эмоционалды қабылдауына ықпал
етуші зейіні төңіректегі заттарға және осылар арқылы орындалатын іс-
әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталады. Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей
тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ
баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт бір іспен
шұғылдануы сирек болады. Яғни, бұл жерде заттардың түсі де бұл жерде елеулі
қызмет жасайды, себебі неғұрлым ашық түсті заттарға өз зейіндерін балалар
тез аударады. Сондықтан баланың эмоционалды қабылдауын дамыту барысында
ойнайтын, сурет салу барысындағы көрнекі заттары айқын әрі ашық түсті болуы
шарт.
Мектепке дейінгі шақта балалар іс-әрекетІнің күрделіленуіне,
эмоционалды қабылдауының артуына, жалпы ақыл-ой дамуының ілгерілеуіне
байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке
дейінгі кішкентайлар бір ойынды 30—50 минут ойнайтын болса, бес-алты жасқа
жеткенде ойынның ұзақтығы бір жарым сағатқа дейін созылады. Мұны ойында
адамдардың күрделілірек іс-әрекеттері мен қарьм-қатынастарының
бейнеленуімен және ойынға үнемі енгізілетін жаңа, дұрыс эмоционалды
ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді
көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда да осы эмоционалды ахуалды ұстанады.
Балабақша шағында балаларда танымдық ойындарға қызығушылық таныту
эмоционалдық жағынан басым байқалады. Бұл шақтағы балада ойын үстінде
үлкендердің әрекетін еліктеумен қатар, олар адамдар арасындағы белгілі бір
қарым-қатынастарын бақылап еліктейді. Балалар ойын кезінде ережелер мен
рольдерді бөлуге үйренеді, олардың жүру ретін бақылап, өздері де соны
бақылауына тырысады. Негізінен бұл жанұялық рольдер (ана, әке, бала, қыз,
әже, ата т.б.), немесе кәсіпкерлік (дәрігер, балабақшадағы тәрбиеші) немесе
ертегі ойындар (қасқыр, қоян, аю). Балабақшадағы сурет салу, аппликация,
мүсіндеу іс-әрекеттерінде балалар осындай ойындық ережелер мен ролдер
негізінде өздерінің эмоционалдық ойларын білдіреді және ондағы өзіне ұнамды
кейіпкерлерді міндетті түрде ашық, қанық әрі өзі жақсы көретін түстермен
бояйды да, ал ұнамсыз образдарды қара, сұр сияқты жағымсыз түстермен беруге
тырысады.
Эмоционалды қабылдауды жүзеге асыруда ойын–жарыстар да үлкен орын
алады. Бұндай ойындарда баланы қызықтыратын нәрсе сыйлық немесе ұтыс.
Балалар ойын үстінде заттарды қолдануы шартты заттармен ауысады. Осылай
символикалық ойындар пайда болады. Мысалы, орындық - бұл көлік, кубик - нан
тілімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 3
I Мектепке дейінгі мекемелерде сәндік сурет салғызу арқылы балалардың
эмоционалдық қабылдауын арттырудың теориялық негіздері
1. Сәндік-қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың эмоционалдық
қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру мәселелері...6
1.2 Балабақша балаларына сәндік сурет арқылы эмоционалдық қадылдауын
арттыру
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 11
2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет арқылы
балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру әдістемесі
2.1 Балабақшада сәндік өнерге үйретуде балалардың эмоционалдық
қабылдауын арттыру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...16
2.2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік суреттер салғызу
арқылы балалардың эмоционалдық қабылдауын арттырудың
әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...32
Пайдаланған
әдебиеттер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .33
Кіріспе
Зерттеудің көкейкестілігі: Бүгінгі күнде біздің елімізде мектеп жасына
дейін балаларға тәрбие берудің ықпалы ұдайы өрісін кеңейтіп келеді.
Мектепке дейінгі мекеме - білім беру жүйесіндегі алғашқы буын ғана емес,
сонымен бірге басқа да оқу-тәрбие мекемелерімен қатар деңгейде біздің
қоғамдық құрылысымызға сай келетін баланың жеке тұлғасын, оның әлеуметтік
бағдарларын қалыптастыру бағытында жауапкершілігі де жүктелген. Тәуелсіз
Қазақстан мемлекетінің жаңаша даму үрдісінің ішінде жас ұрпаққа берілетін
білім мазмұнын жаңарту және оны игерту мәселесі қазіргі таңда ерекше
орын алады.
Еліміздің Қазақстан – 2030 стратегиялық бағдарламасында[1],
Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың 2011 және 2012 жылғы халыққа Жолдауларында,
Білім туралы Заңда балаларды шығармашылықпен қалыптасқан жеке тұлға
ретінде оқытып, дамыту қажеттілігі айтылған. Баланың құқықтары туралы
Конвенцияға сәйкес әзірленген Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі
білім беруді дамыту тұжырымдамасында 5-6 жас аралығындағы балаларды
мектепалды дайындыққа тәрбиелеу мен оқыту мәселесіне ерекше көңіл
бөлінген. Балапан бағдарламасына сәйкес балабақшалардағы балалардың жан-
жақты тәрбиелеп, оқыту – еліміздің алдағы онжылдықтардағы алдыға қойған
күрделі міндеттердің бірі болып саналады.
Білім беруді дамыту тұжырымдамасы мемлекеттік тәуелсіздікті
қалыптастыру мен нығайтудың, елдің прогресшіл дамуының негізін құрайтын
Қазақстан Республикасының білім беру жүйесін дамытудың мақсаты мен
міндеттерін, құрылымы мен мазмұнын және негізгі стратегиялық бағыттарын
айқындайтын ғылыми теориялық әдіснамалық құжат болып табылады. Бұл
құжатта мектепке дейінгі тәрбиелеу мен оқытудың ұйымдастырылған
бағдарламаларына толықтырулар енгізіліп, балалардың мектепке дейінгі
тәрбие мен оқытуға деген құқығын қамтамасыз етеді. Мектепке дейінгі білім
беру, сауықтыру және түзеу бағдарламаларымен қамтуды дәйекті түрде ұлғайту
жолымен балалардың білім алуына бірдей бастапқы мүмкіндіктерді қамтамасыз
ету мақсатына сай, барлық балаларды мектепке дейінгі ұйымдармен ертерек
қамту, 5 жастағы балаларды мектепалды даярлығының мазмұнын қайта қарау,
мектепке дейінгі және бастауыш білімінің оқыту бағдарламаларының
үйлесімділігін қадағалау және балалардың бойында оқу қызметін меңгеруге
қажетті жеке қасиеттерді тәрбиелеу мен дамыту міндеттері жүктелген.
Жас ұрпаққа саналы тәлім-тәрбие беру оларды заман талабына сай, жан-
жақты дамып жетілген, жаңашыл көзқарастағы азамат етіп қалыптастыру, кең
көлемді және сан тармақты іс дейтін болсақ, осыған жету баспалдағының
алғашқы қадамы оның отбасындағы алатын тәрбиесіне байланысты болады. Жас
ұрпақты әрі қарай мектеп табалдырығына жетектеп әкелетін екінші қадам -
мектепке дейінгі мекеме мен ұйымдарда алатын тәрбие мен білім. Елбасымыз
Н.Ә.Назарбаев бәсекенің басы білімде екендігін әрбір білім туралы
кеңестерде көрсетіп отырады. Яғни, қазіргі басты талап - әрбір балаға
өнегелі тәрбие, сапалы да терең білім беру. Соның ішінде балабақша
санатынан бастап баланы әдемілікке, көркем іс-әрекеттерге үйрету
қажеттілігі де арта түсуде. Қазіргі кезде эстетикалық көзқарастарды
тәрбиелеу – тәрбие барысының зейін салуды, күн санап өсуді талап
ететін мәселесі. Біздің қоғам адамына тек қана өнердің емес, еңбек,
қоғамдық қатынастар, қоршаған орта, тәртіп, тұрмыс, табиғаттың да әсемдік
жақтары ықпал етеді. Себебі, эстетикалық көзқарастар келешек ұрпақтың
шындыққа қатынасын анықтайды.
Келешек ұрпақты эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеу мәселесі, балаларды
сұлулыққа тәрбиелеудің мәні мен маңыздылығы туралы ғұлама ойшылымыз Әл-
Фараби, демократ-ағартушымыз Ш.Уәлиханов, кемеңгер ақынымыз А.Құнанбаев,
ағартушы-педагогтар Ы.Алтынсарин мен М.Жұмабаев, С.Торайғыров, Ж.Аймауытов,
А.Байтұрсынов т.б. жазып, өзіндік іздерін қалдырды. Олар халқымыздың рухани
дамуына өлшеусіз үлес қоса отыра, эстетикалық тәлім–тәрбиенің маңызына
ерекше мән беріп, эстетикалық тәрбиенің бала дамуындағы ерекше орнын
анықтап берді.
Балабақшада тәрбие жұмысының дәстүрлі қалыптасқан түрлері өте көп. Осы
орайда В.А.Сухомлинский: Балалар әсемдік, ойын, ертегі, сурет, фантазия,
шығармашылық әлемінде өмір сүруге міндетті - деген болатын. К.Д.Ушинский
барлық балалардың бірі қалмастан әуесқой суретші екендігін көрсеткен.
Эстетикалық тәрбие теориясы мен практикасын талдауға көрнекті кеңестік
дәуірдің ағартушы-қайраткерлері А.В.Луначарский, Н.К.Крупская,
А.С.Макаренко, П.П.Блонский, Б.М.Неменский т.с.с. өкілдері де қатысты.
Ал енді балалардың қабылдауы туралы, олардың түйсіну арқылы қоршаған
ортаны тануының ерекшеліктері жөнінде И.М.Сеченев, А.Р.Лурия, Б.Г.Ананьев,
Д.С.Брунер, Л.С.Выготский, Л.А.Венгер, А.Д.Логвиненко т.б. психолог
ғалымдар зерттеулер жүргізді. Әсіресе эстетикалық тәрбиелеудегі бейнелеу
өнерінің балалардың қабылдау ауқымын арттыруға тигізер әсері, оның
психологиялық мәні туралы В.С.Кузин құнды еңбектер жазды.
Эстетикалық тәрбие берудің мазұмұны көркемдік талғамды жетілдірумен,
балаларды өнерге тартып таныстырумен ғана шектелмейді. Ол ақиқатқа
эстетикалық көзқарасты, өмірдегі әсемдікті дұрыс сезінуді, табиғатты
эстетикалық тұрғыда қабылдауды қарастырады. Соған сәйкес, қазіргі таңда
балалардың эмоционалды қабылдауы негізінде олардың білімге деген
құштарлығын, оқу-танымдық іс-әрекетін дамытудың қажеттілігі мен бұл
үдерістің балабақшадағы оқу-тәрбие барысында өз дәрежесінде пайдаланылмауы
арасында, сонымен бірге, мектеп жасына дейінгі балалардың сурет салу
кезіндегі эмоционалды көңіл-күйінің олардың бүкіл дамуына ықпал ету
пәрменділігінң күштілігі мен сол жағдайдың толыққанды ескерілмеуі арасында
анықталған қарама-қайшылықтар зерттеу жұмысымыздың тақырыбын Балабақшада
сәндік сурет салғызу арқылы балалардың эмоционалды қабылдауын арттыру деп
таңдауымызға себепші болды.
Зерттеудің мақсаты: мектепалды жасындағы балаларды бейнелеу өнері
сабақтарында сәндік сурет арқылы сұлулыққа тәрбиелеу барысында олардың
эмоционалды қабылдауын арттырудың теориялық негізін ашу және әдістерін
көрсету.
Зерттеудің міндеттері:
- сәндік-қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың
эмоционалдық қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру
мәселелері туралы ой-пікірлерді талдау;
- мектеп жасына дейінгі балаларға сәндік сурет салғызу арқылы
эмоционалды қабылдауын арттырудың ерекшеліктерін анықтау;
- балабақшада сәндік сурет салуға үйретуде балалардың
эмоционалдық қабылдауын арттыру жолдары мен мазмұнын анықтау;
- балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет салғызу
арқылы балалардың эмоционалды қабылдауын арттырудың әдіс-
тәсілдерін көрсету, қорытындылау.
Зерттеудің нысаны: балабақшадағы оқу-тәрбие үдерісі.
Зерттеу пәні: балабақша балаларының сәндік сурет арқылы эмоционалдық
қабылдауын арттыру.
Зерттеу жұмысының құрылымы: курстық жұмыс кіріспеден, екі бөлімнен,
төрт параграфтан, қорытындыдан және пайдаланылған әдебиеттерден тұрады.
1 Мектепке дейінгі мекемелерде сәндік сурет салғызу арқылы балалардың
эмоционалдық қабылдауын арттырудың теориялық негіздері
1.1 Сәндік-қолданбалы өнер құралдары негізінде балалардың
эмоционалдық қабылдауын, сұлулық тәрбиесін қалыптастыру мәселелері
Адамдардың эстетикалық тәрбиесі мен сұлулық сезімдері олардың өмірінде
зор рөл атқарады. Әсемдікті көре, түсіне жасай білу адамның рухани өмірін
байытады, қызғылықты етеді, оған ең жоғары рухани ләззәттануға мүмкіндік
береді. Біз әр адамның адамгершілікті тұлғалық мәнін жан-жақты дамытуға
ұмтыламыз. Сондықтан әр баланың сезім нәзіктігін, көркемдікті, әсем нәрсені
сүйетіндей етіп дамытуымыз керек. Адамның әсемдікті және жексұрындықты,
сәулеттілік және ұждансыздықты, қуаныш пен қайғыны т.б. түсінуіне
байланысты, оның саналы тәртібі мен мінез-құлқы айқындалады. Осыдан келіп
адамның әсемдікке шынайы көзқарасы мен мұраты болуы керек екені шығады.
Адам өмірінде эстетикалық көзқарас әрдайым қуатты рухани күш ретінде
көрінеді. Балаға балғын бөбектік кезеңнен бастап әсемдікке ұмтылу заңдылық
болып саналады. Ол әрдайым бойларында әсемдік құндылықтары бар қатар
құрбыларына, ересектерге еліктейді. Балалардың өз еңбек іс-әрекеті тиімді
және сапалы болуы үшін оның ұйымдастырылу толысып, тамаша, сұлу нәрсені
қабылдау деңгейіне жеткені жөн. Балаға сонымен қатар, жасампаздықтың да
әсемдігі ашылады.
Табиғат әсемдігін қабылдауды үйретіп, қоғамдық іс-әрекет әсемділігіне
сезімталдығын тәрбиелеп, мұғалім немесе тәрбиеші балалардың оқу, еңбек
белсенділігін кеңейтуге дем береді. Эстетикалық көзқарасты тәрбиелеудің
экономикалық мәселелерге әрі тікелей, әрі жанама қатынасы бар. Бұл
біздің қазіргі қоғамдағы қоғамдық өндіріс адамдардың өскелең рухани және
материалдық қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталғандығынан туындайды.
Өндірілген тауарлар сапасының әсемдігі тұтынуы жағына үлкен әсер етеді.
Мұның өзі әр баланың тәрбиеленуінде белгілі дәрежеде эстетикалық көзқарас
мәдениеті болуын талап етеді.
Өнерде шоғырланған адамдардың шындыққа эстетикалық қарым-қатынасы
қоғамдық идеяларды алға алып баруымыздың құралы, сол арқылы санаға
өте күшті әсер етуі жүзеге асады. Өнер синтезінің ерекше қолдану
кезіндегі бейнелеу немесе музыкалық сананың қалыптасуы мен дамуы – баланың
келешек тұлға ретінде қалыптасуының маңызды педагогикалық жолы болып
табылады. Кезінде Гегель өнер түрлерін қарастырғанда абсолюттік идеяның
қырын, көркем бейнені байқаған. Сондықтан көркем бейне сияқты, өзіне бояу,
дыбыс, қимыл, силуэтті жинап бейнелеу өнері, поэзия, драмалық театр,
архитектура, сәндік қолөнер балаларға ерекше ықпал жасайды.
Қазіргі таңдағы эстетикалық көзқарас ерте және орта ғасырдың алғашқы
кездерінде–ақ қазақ халқының рухани саладағы жетістіктері сол замандағы
мәдениетпен сабақтас және байланысты болды. Көне түркі мәдениетінің Диуани
хикмет, Хибатұлы Хаконик сияқты үздік үлгілері қазақ халқының құралуы
кезінде оның эстетикалық мәдениетінің қалыптасуына зор ықпалын тигізді. Сол
заманның ойшылдарының ішінде Әл–Фараби ерекше орын алады. Ол Платон мен
Аристотельдің еңбектеріне сүйене отырып эстетиканың кейбір мәселелерін
талдап, эстетикалық және өнер мен поэзияның мәселелерін қарастырды[2, 86].
Қазақ халқының эстетикалық ой–пікірінің тарихи деректері ақын жыраулардың
шығармашылық мұраларында да жиі кездеседі.
Тұңғыш рет эстетика ұғымын ғылыми термин ретінде неміс философы
Баумгартен 1750 жылы осы аттас кітабында қолданған болатын. Эстетика
гректің эстезис сөзінен алынған, ол сезімдік, сезіммен қабылдайтын
дарындылық деген ұғымды білдіреді. Жалпы эстетика жайлы неміс, ағылшын,
француз, орыс тілінде жазылған көптеген еңбектер бар. Осы орайда ғылыми
еңбектерін эстетикалық қызығушылық, тәрбие жалпы эстетикалық мәдениет
саласына арнаған ғалым Б.М.Неменский: Эстетикалық тәрбие – сұлулық пен
эстетикалық даму заңдылықтарына сай сұлулық пен әсемдікті бағалай білу
қабілетін жетілдіруге бағытталған мақсатты жүйе,- деп анықтама берді[3, 26
].
Қазақтың біртуар ақыны, педагогі М.Жұмабаев өзінің Педагогика
еңбегінде: әр адамның сұлулық сезімдері әр түрлі нәрседен оянымпаз болады.
Біреудікі – музыкадан, біреудікі – сұлу суреттен, ал біреудікі – поэзиядан.
Искусствоның әртеуір бір түрінен ләззат алмайтын, біреуіне құмар болмайтын
адам болмайды, ал тәрбиенің міндеті – балада искусствоның қандай түріне
ынта бар екенін тауып, сол ынтасын, қызығушылығын, сол түр туғызатын
қызығушылық сезімдерін оятып, өркендету,- деп эстетикалық қызығушылықтың,
яғни, тәрбиенің бала дамуындағы маңызына ерекше тоқталған. Эстетикалық
қызығушылық – адамның әдебиет, өнер, кино, музыка салаларында қоршаған
орта, табиғатқа көңіл аударуы, оны сезім арқылы бағалап, қанаттанып,
толғанысқа ұшырауы. Қызығушылық латын тілінен аударғанда – маңызды мәні
бар деген мағынаны білдірді.
Атақты эстет ғалым В.Г.Белинский сұлулықты барлық уақытта моральмен
қабылдап келген қоғамдық тәжірибеге сүйене отырып: Сұлулық шындықпен және
моральмен бірге туысқан. Егер шығарманы көркемдік құндылыққа ие десек, онда
ол сөз жоқ, әдеп, инабаттылық жағынан да құнды болады, - дейді. Орыстың
белгілі әдебиет сыншысы, демократ-жазушысы В.Г.Белинский: Әсемдікті
сезіну, адамгершілік қасиетті шарты, мұңсыз, бұл сезімсіз даналық жоқ, ақыл-
парасат жоқ деп адамның өмірінің, қандайда болсын іс-әрекетіндегідей
әсемдіктің жоғары маңыздылығына айрықша тоқталады.
Батыстың белгілі философы И.Кант: Прекрасное есть символ
нравственного, доброго и только принимая это во внимание, оно нравится, -
деген еді. Ол бұл жерде эстетикалық тәрбие адамның эстетикалық,
адамгершілік тыныс тіршілігімен байланысты екендігін көрсетеді.
Балалардың эстетикалық тәрбиесін, қызығушылығын қалыптастыруда,
эмоционалды қабылдауын арттыруда сәндік-қолданбалы өнердің өзегі болып
табылатын бейнелеу өнерінің алатын орны ерекше. Бейнелеу өнеріне оқытудың
балалардың эстетикалық көзқарасын тәрбиелеуде де ықпалы мол. Онда
кескіндеме, мүсін, сызықтық суреттер, сәулет өнерлері құралдарымен өмір,
табиғат және қоғам әсемдігі өрнектеледі. Бейнелеу өнері шығармалары әсемдік
үшін күреске шақырады, адамдар мұраттарына, күнделікті өмірдегі тәртібіне
үлкен ықпал жасайды. Демек сезім адамның моралдық және адамгершілік
бейнесіне асыл қасиет беріп тұрады, сондықтан да балалардың эстетикалық
сұлу сезімдерін, эмоционалды қабылдауын, мәдениетінің негіздерін, талғамы
мен қызығуын қалыптастырудың, оны әрдайым дамытып отырудың қажеттілігі
осында. Бейнелеу әсемдікті түсіну мен нәзік сезіну, алған әсерін бейнелеу
өнері құралдарымен шамасына сай беру, сызықтық сурет салу сауатын меңгеру,
жеке балаларда кескін, мүсін, сызықтық суреттерде әсемдікті жасау қабілеті,
олардың өзіндік іс-әрекеті бейнелеу өнерін тану барысында қалыптаса
бастайды.
Өнер - өмір бұлағы, ізгілік пен әсемдік бұлағы. Өнерді, оның қоғамдық
тәрбиелік мәнін жан-жақты түсіну үшін әсемдік, әдемілік заңдарын жақсы
түсінуі шарт.
Жалпы білім мазмұның жаңартудың ғылыми негізіне балабақша баласын
белгілі бір кажетті біліктіліктер мен дағдылардың иесі, оку әрекетінің
субъектісі, әр түрлі мәдениеттермен өз көзқарасы тұрғысынан диалогқа
түсетін автор және жас ерекшелігіне байланысты өз жасын қалыптастыруға күш
жұмсап, еңбектенетін бала деп қарастыратын, осыған орай көп қырлы құрылымды
білім-тәрбие мазмұнын анықтап, кұруға көмектесетін қазіргі заманғы дамыта
оқыту идеясы арқау болған. Сонымен қатар бейнелеу өнерінің білім мазмұны
мен құрылымын анықтауда дамыта оқыту идеясынан басқа білім мазмұнының
интегративті сипатын қамтамасыз ету, баланың адамгершілігін, эстетикалық
талғамын, эмоционалды қабылдауын, мәдени-көркем білімін халықтың озық салт-
дәстүрі, рухани-мәдени мұрасы негізінде тәрбиелеу сияқты ұстанымдар
басшылыққа алынды.
Бейнелеу өнері — көру, шолу арқылы қабылданған шындықты көрсететін
көркем шығармала түрлерінің тобы. Бейнелеу өнерінің шығармалары — уақытта
да кеңістікте де өзгермейтін заттық форма. Бейнелеу өнеріне кескіндеме,
мүсін, графика, сәндік-қолданбалы өнері жатады. Бейнелеу өнері өмірдегі
шындық түрінде, соңдай-ақ заттың материалдық формасы ретіндегі объективті
қасиетіне және заттың көлемі, түсі, жарықтығы, фактурасы және кеңістіктік
ортаға байланысты шығарылады. Сөйтіп, бейнелеу өнерінің мазмұны осы
міндетті жүзеге асыратын ұғымдар мен түсініктер жүйесін біріктіретін
кескіндеме, сәндік-қолданбалы өнер, мүсін өнері және сәулет өнері сияқты
блоктардан тұрады. Әр блок мазмұнында, іс-әрекеттің екі түрі, яғни өнерді
қабылдау және практикалық көркем іс-әрекеттер қамтылады. Өнерді қабылдау
бөлімінде өнер шығармалары мазмұнын, суретшілер, мүсіншілер, қолөнершілер
шығармалары мен олардың өнердегі шығармашылық өмір жолдары туралы
мәліметтерді балалар өзара пікір алысуға, әр түрлі түрлерімен ойша мәдени
диалог құру және т.б. әдіс-тәсілдермен меңгереді. Ал практикалық бөлімінде
балалар жазықтықта бейнелеу, мүсіндеу, сәндеу және құрастыру жолдарының
технологиясын іс жүзінде орындап игереді.
Көркем-эстетикалық білім мен тәрбиенің маңызды да тиімді әдісі -
эстетикалық көркем сипаттағы бейнелеу әрекеті түріндегі ойын болып
табылады. Ф.Фребель өз еңбегінде баланы эстетикалық тұрғыдан тәрбиелеуде
өнер түрінің барлығының маңызды екендігін атап көрсетті. Сонын ішінде
балалардың түрлі өнер шығармаларын қабылдауға деген қызығушылығын арттыруға
баса назар аударған. Мәселен, бейнелеу өнерінде заттар мен құбылыстарды
қабылдау олардың түсі, түрі, көлемі, фактурасы (заттық тегі), сызықтық және
кеңістіктік өлшемдері арқылы жүзеге асырылады. Соған сәйкес, педагог ғалым
Б.А.Әлмұхамбетов балалардың ең басты қабылдау көрсеткіші түстану туралы
былай дейді: Түстану - түс туралы ғылым. Түстер хроматикалық және
ахроматикалық болып бөлінеді. Хроматикалық түстерге, түрлі-түсті түстер
жүйесі кіреді. Ахроматикалық түстерге ақ және қара түстер жатады. Барлық
хроматикалық түс үш параметрмен - ашықтылықпен, түстік өңмен және
қанықтылықпен сипатталады. Ахроматикалық түстер бір-бірінен тек бір белгісі
бойынша - ашықтығы (ашық сұрғылт немесе қара сұрғылт) бойынша ерекшеленеді.
Түстік өң бұл қызыл, сары және т.б. сөздермен анықталады. Мысалы қызыл,
таза қызыл немесе сарғылт қызыл. Бұл қызылға қосылған сарғылт қоспа түстің
өңін өзгертпейді, қызыл түс қызыл болып қалады. Ахроматикалық қоспадан,
хроматикалық түстің қанықтығы азаяды. Мұндай қоспада ахроматикалық түс
неғұрлым аз болған сайын оның қанықтығы арта түседі. Хроматикалық түстер
шартты түрде жалпы түстер суық түстер болып бөлінеді,- деп көрсеткен[6].
Педагог ғалым Ж.Балкенов: Жылы түске түс спектірінің сары-қызыл
бөлігі, ал суық түске көк - көгілдір бөлігі жатады. Жылы түстерді күн мен
оттың түсімен, суық түстерді аспан, су мен мұздың түсімен сипаттауға
болады. Күлгін және жасыл түстер аралық жағдайға ие болады,- дейді.
Осыған сәйкес, балалардың бейнелеу өнеріндегі сәндік-қолданбалы өнер
материалдарын қабылдауда ең басты орын алатын негізгі бояу түстерін және
олардың қосылысу заңдылығын көрсетуге болады (сурет-1).
Бұл жерде көрсетілген алты түстің өзіне сәйкес негізгі 22 ренктері бар
екендігі белгілі. Олардың өзіндік реті мен заңдылықтары болатындығы
анықталған. Осы түстер негізінде заттар мен құбылыстарды тануда балаларда
табиғат құбылыстарын әсем әрі эмоционалды қабылдауы, сұлулықты сезіну
қасиеттері, эстетикалық талғамдары дамиды.
Сурет-1. Балалардың эмоционалды қабылдауына қажетті ең негізгі және
қосымша түстер
Балалардың эмоционалды қабылдауында эстетикалық таным, эстетикалық
талғам, эстетикалық сезім ұғымдары кеңінен қолданылады. Эстетикалық талғам
– адамның түрлі өнер салаларынан алған түсініктерінің жиынтығы. Қазақтың
эстетикалық көзқарасы да ерекше. Ол бойынша біздің халқымыз ашық түсті
қызыл – жасыл, ақ, қара, сары, көк сияқты бояуларды ұнатқан. Оны жастардың
киген киімінен, үй жасауларынан, кілем–басқұрлардан, қоржын–дорбалардан
көруге болады. Қызыл–жасыл киінбей, қыздың сәні келмейді дейді. Қазақ
жерінде он екі айдың біреуі мамыр айында дала қызыл–жасыл болып құлпырады.
Кілем түсін де соған еліктеп жасады. Сол мамыр айы маусым келісімен
өзгеріп, сарғайып, қыста әппақ, реңсіз дала болып жататын болған соң, қазақ
мамыр айын кілеміне, киген киіміне көшіріп, ұзақ сақтауға тырысқан бұл да
қазақ халқы тәлімінің бір көрінісі. Жапондар елі жасыл желекке мол
болғандықтан, олар неше түрлі түстерді жақсы білумен қатар, жұмсақ түстерді
ұнатқан. Ал қазақ болса, қарама–қарсы, яғни контраст түстерді әлгі айтылған
себептерге байланысты жиі қолданғандығы баршамызға мәлім. Бұл эстетикалық
түсінік пен қабылдау өмір, тіршілік талабынан туындаған.
Адамның қылығы, мінез–құлығы мен іс-әрекеті, қимылының жөні әрі
этикалық, әрі эстетикалық мәнге ие, сондықтан олар, бір жағынан, әсемдік не
сұрықсыздық ретінде, екінші жағынан жақсы не жаман деп бағалануы мүмкін.
Бұл екеуі, яғни сұлулық пен адамгершілік жеке адам санасы мен қоғамдық
санада ежелден бері–ақ бір бүтін нәрсе ретінде түсініліп келеді.
2. Балабақша балаларына сәндік сурет арқылы сұлулық сезімдері мен
эмоционалдық қадылдауын қалыптастыру ерекшеліктері
Эстетикалық тәрбие міндеттерін шешуге бейнелеу іс-әрекетінің маңызы
үлкен, өйткені өзінің сипаты жағынан ол көркемдік әрі эмоционалды іс-әрекет
болып табылады.
Балалардың бойында айналадағыларына эстетикалық қатынасты, әсемдікті
көріп, сезініп қабылдай білуді, көркемдік талғам мен шығармашылық қабілетін
дамытуды тәрбиелеу маңызды.
Балабақша балаларының ішінде 2–3 жастағы баланың қоршаған болмысқа
қатынасы туатын сезімдердің жеткілікті дәрежеде жіктелмеуімен сипатталады.
Мектеп жасына дейінгі баланың қадылдауында ашық түсті, дыбыс шығаратын,
қозғалмалы нәрселер елітеді. Бұл елітуде танымдық қызығу да, объектіге
эстетикалық қатынаста үйлесіп жатады, бұлар қабылдаған құбылыстарға баға
берген пікірлерден де, сондай-ақ балалардың іс-әрекетінен де көрінеді.
Көбіне мектеп жасына дейінгі кішкентай балалар заттардың эстетикалық
сапаларын басқа сапаларға қарағанда анағғұрлым сапалы түрде бөліп
көрсетеді. Оның Мынау неліктен әдемі? сұраққа берген жауабында
объектілердің эстетикалық және эмоционалды ерекшеліктерін көрсететін
дәлелдер басым болады.
Сурет салу – балалардың өздерінің шығармашылық белсенділігін көрсету
үшін үлкен мүмкіндік беретін сүйікті сабақтарының бірі.
Суреттің тақырыбы алуан түрлі болуы мүмкін. Балалар өздерін
қызықтырған нәрселердің бәрін салады: жекелеген заттарды және айналадағы
өмірден алған көріністерді, әдеби кейіпкерлер мен сәндік ою - өрнектерді
және тағы басқаларды бейнелейді. Сурет салудың әсерлі құралдарын пайдалану
олардың қолынан келеді. Мысалы, нақты затпен ұқсастықты беру үшін, сурет
салушының бейнеленуші объектіге қатынасын білдіру үшін және сәндік планда
түс пайдаланылады. Композиция тәсілдерін пайдалана отырып, балалар сюжетті
жұмыстарда өз ойларын толығырақ әрі байрақ бейнелей бастайды[8].
Мектеп жасына дейінгі балалардың бойында эмоционалды қабылдауын,
эстетикалық сезімдерді ойдағыдай дамыту үшін педагог сабаққа даярлану
кезінде тапсырма балалардың мүдделеріне, олардың бейіміне, қандай дәрежеде
жауап беретінін, олардың эмоциялық жағынан қаншалықты баурап алатынын
ескетуі тиіс.
Алайда сурет салуды жете түсініп, оның тәсілдерін техникалық жағынан
меңгеру кішкентай бала үшін айтарлықтай күрделі, сондықтан тәрбиеші
жұмыстардың тақырыптарында баса назар аударуға тиіс.
Тапсырманы түсіндірген кезде бейнелеп отырған объектінің эстетикалық
әрі эмоционалды мазмұнын нақты ашудың маңызы өте зор. Мәселен, балық пен
торғайдың қарапайым бейнесін бояу түстерінің спектрлі құбылуы арқылы балаға
эмоционалды қабылдатудың тиімділігі мен маңыздылығы өте күшті болып келеді.
(сурет-2)
Сурет-2. Түстер спектрі арқылы қабылдау.
Бейнелеу іс-әрекеті мектеп жасына дейінгі балалардың эстетикалық
сезімін тәрбиелеуде үлкен роль алады. Сурет салу, мүсін жасау, аппликация,
конструкциялау сабақтарының спецификалары әсемдікті танып білу үшін,
балалардың бойында болмысқа эмоциялық–эстетикалық қатынастарды дамыту үшін
кең мүмкіндіктер берелді. Бейнелеу өнері нақты бар әсемдікті адамға
көрсетеді, оның нанымын қалыптастырып, мінез–құлқына ықпал жасайды.
Балабақшаның бағдарламасымен әрбір жас тобы үшін графикалық
материалдардың түрлері белгіленген. Ересек және мектепке даярлық топтары
үшін қосымша көмір қарындашын, түрлі – түсті борларды, пастельді,сангинаны
пайдалану ұсынылады. Бұл материалдар балалардың бейнелеу мүмкіндігін
кеңейтеді.
Балалардың бейнелеу өнері іс-әрекеттерінде бояу түстерін игеруге
көмектесетін бірден-бір әсемдеуші құрал – бұл акварель бояуы. Оның баланың
сұлулық сезімдерін қалыптастыруға тигізер ықпалы зор. Енді осы акварель
бояуы туралы тоқталып өтсек.
Акварель деген атау латынның aqua (су) дейтін сөзінен шыққан.
Бұл сөз суға езілетін бояуды да, сол бояумен салынатын шығармаларды да
білдіреді.
Акварель бояу қағаз бетіне мөлдіреп түседі, сол мөлдірлік акварель
туындыларының ең басты құнды қасиеті болып табылады. Суреттің бояу мөлдір
жағылған жерлерінде қағаздың өз түсі көрініп жатады.
Бояуды қалың жағу керек тұстарға, әлденеше бояу қабаты түсіріледі,
бірақ суретші сонда да мөлдірлікті жоғалтпауға тырысады.
Көптеген суретшілер бір түс пен екінші түстің арасында кереғар
айырмашылық болмауы үшін де акварель бояуларын пайдаланады: олар бір-біріне
жігін білдірмей жалғасып, өте бір биязы жұмсақ реңк танытады.
Әр түсті бояулардың мұндай жымдаса астасуы акварельге өте-мөте тән.
Орыс суретшілері М.Врубель, В.Серов және көптеген суретшілер
акварельді сүйсіне қолданған. Міне, шыны стаканға салынған райхан гүлі.
Шыны да, су да, фон да күміс түстес, меруерт сынды мөлдір бояулармен
салынған. Райхан гүлдерден стол бетіне күңгірт қызыл сәуле шашырапты.
М.Врубельдің осынау акварелінің тұла бойы тұнып тұрған поэзия. Біздің
елімізде халық суретшісі Ә.Қастеев акварель бояулары арқылы туған жер
табиғатының бірнеше серия сурет-альбомдарын жасап, кейінгі ұрпаққа құны
шексіз мұра қалдырды. Акварель бояуының қазіргі майталман шеберлерінің бірі
Үкі Әжиевтің де шығармалары балаларды нәзік сезімдерге және сұлулыққа
бөлеуде[10].
Өнер туындыларының қандайы болмасын үлкен-үлкен көрмелеріне арнайы
каталогтар шығарылады. Онда шығармалары көрмеге қойылатын суретшілердің
атақ-жөндері мен туындыларының аты жазылады. Ал, шығарманың атынан кейін
әдетте акварель, майлы бояу, гуашь деп, оның қандай бояумен салынғаны
көрсетіледі.
Күн спектрі қанша түстен тұратын болса, онда да сонша түс бар.
Түстердің саны белгілі: бар болғаны жетеу-ақ. Ал, бірақ әр түсте қанша реңк
бар, оны санап шығу еш мүмкін емес. Табиғаттың бояу байлығын жақсылап ұғыну
үшін дүниеге дұрыстап зер сала білуге үйренуіміз керек.
Түстер жылы, суық боп екіге бөлінеді. Сары, қызыл, қызғылт сары жылы
түстерге жатады. Ол күзгі жапырақтың, кешкі шапақтың, піскен нарт алманың
түстері. Көк, күлгін, көгілдір түстер суық түске жатады. Олар аспанның,
қарлы даладағы кешкі ымырттың түсі. Жылы түске де, суық түске де жататын
түстер бар. Мәселен жасыл түс. Ол жасылға не сары, не көк түстің қосылуына
байланысты. Бояуларды бір-біріне қосу арқылы суретші жаңа түс табады. Көк
пен қызылды қосып не күлгін көк, не солғын қызыл түс алуға болады. Ол әлгі
екі бояудың қайсысының көп жағылуына байланысты. Көк пен сарыдан жасыл, ал
сары мен қызылдан алқызыл түс шығады.
Имперессионист суретшілер бояуларды шоғырландырып қатар жазу арқылы
құбылтқан. Имперссионистердің шығармаларына алыстан тұрып қараған жөн.
Олардағы бояулардың бір-бірімен астасып жаңаша құбылатын сипатын тек сонда
ғана байқауға болады. Суретшінің қылқаламмен бояу жағып емес, қарындаш,
көмір, сангина, қаламұш арқылы сызып салған шығармасын сурет деп атаймыз.
Суретшінің кез келген жұмысы суреттен басталады. Ол болашақ картинасын
бастамас бұрын әуелі кенепке оның нобайын салып шығады. Сондықтан да ұлы
шеберлердің қай-қайсысы да суретке үлкен мән берген. Микеланджело Бейнелеу
өнерінің барлық түрінің қайнар бастауы мен жан-жүрегі - сурет деп санаған,
яғни оның эмоционалды ықпалын баса айтып көрсеткен. Ал көркемөнер
академиясында Репинді, Суриковты және Серовты оқытқан профессор
П.П.Чистяков: Сурет сала алмайтын адам картина да сала алмайды, - деп
есептеген.
Бірақ сурет тек қосалқы қызмет қана атқарып қоймайды. Ол кейде
суретшінің ұзақ уақыт бойы еңбек сіңіретін арнайы шығармасы боп та шығады.
Суретші кез келген жанрлардағыдай суретте де адамдардың сезім дүниесі мен
көңіл-күйін бейнелейді. Егер ол табиғат көріннісін салса,, біз күн шуағын,
ай нұрын немесе себеленген ақ нөсер мен бұлыңғыр мұнарды көре аламыз.
Суретші тек суретте ғана сызық пен штрихтың мүмкіндігін сарқа пайдалана
алады; сызық пен штрихты қалың, жуан, жіңішке жүргізу арқылы майлы
бояулардың көмегімен бейнеленетін әсерлерді жеткізеді.
Аққа қарамен сурет сала отырып, тек форманы ғана емес, сонымен бірге
заттардың алуан түрлі бояуын, олардың фактурасын беруге ұмтылу керек. Осы
тональдық (өң-түстік) қатынастар суретте, натураға қарындаш немесе көмір,
ең ақ нәрсе – қағаз. Ал табиғатта, айталық қара барқыт пен жалт-жұлт еткен
қар арасындағы айырмашылық жүздеген есе көп. Солай бола тұрса да бүкіл осы
сан алуан тональдық қатынастарды суретші өзінің қарапайым құралдарымен беру
тиіс, және де нағыз шебер мұны бере алады. Ол бейнеленіп отырған
объектідегі ең қара жерді өз қарандашының барлық күшін сала отырп алады, ең
ақ жері болып қағаз қалады. Қалған барлық өң-түстік градацияны ол осы екі
шектің арасына сыйғызады. Суретші барлық уақытта өң-түстердің дұрыс
қатынастарын, яғни алуан түрлі заттар мен детальдардың ашықтығы арасындағы
бір ізділіктің суретте натурадағыдай сақталуын қадағалап отырады. Натюрморт
үстіндегі жұмыс шын мәнінде қызықты да пайдалы болу үшін, оның жас
суретшіні еліктіру үшін, натюрморт жақсы жасалған және дұрыс
орналастырылған болуы тиіс. Ал бұл шығармашылықтың бастамасы және же, сырт
қарағандай онша оңай іс емес. Осы арада суретшінің талғамы мен
композициялық сезімі көрінеді.
Өнерде қатаң рецептер жоқ. Натюрмортты қою үшін де рецептер жоқ.
Оларды суретшінің талғамы, сезімі, ішкі түйсігі, композициялық көргендігі
ауыстырады. Тек кейбір, ең жалпы сәттерді ғана атап өтелік. Ең алдымен
заттардың жиынтығы кездесоқ бола алмайды, оларды әлден біріктіруге,
жақындастыруға тиіс, олар белгілі бір идея, тақырып болу тиіс. Бұл, мысалы,
еңбек заттары, өсімдіктер, жемістер немесе тамақ, белгілі бір тұрмысты
сипаттайтын көне немесе тұрмыстық заттар және т.б сол сияқты алуан түрлі
бұйымдар болуы мүмкін. Содан соң – заттарды қоюдың өзіне келелік. Егер
заттарды бір бірінен тым алыс қоятын болсақ, композицияға бос орындар еніп
кетуі мүмкін; егер тым жақындатып жіберсе – натюрморт, керсінше, өте ауыр,
қолапайсыз болып шығуы мүмкін. Бір сызықтың бойына қойылған бірдей заттар
жалықтырарлық біртектестік әсерін тудырады. Композициядағы тепе-теңдікті
жасау үшін ашық және күңгірт заттарды, формасы жағынан ауыр және неғұрлым
нәзік, өзінің негізгі пропорциясы вертикаль және горизонталь заттарды
әсерлілігі күшейеді, заттар бір-бірінің өзіне тән қасиеттерін ашуға бейне
бір көмектескендей болады.[13]
Натюрморттың композициялық центрі – ойластырылған тақырыпқа сәйкес не
ең үлкен, немесе ең ашық, немесе мейлінше әсерлі зат болуға тиіс.
Натюрморттағы заттар көзбен көргенде теңестірілген, бірақ тым симметриялы
етпей орналастырылған болуға тиіс-композициялық центрдің геометриялық
центрмен сәйкес келуі мүлдем міндетті емес.
Акварель бояуымен орындалған натюрмортттардың баланың сұлулық
сезімдерін, эмоционалдық қабылдауын тәрбиелеуге ықпалы әрдайым күшті болып
келеді. Соған сәйкес, балалардың көп қолданатын акварель бояуының тұнық,
мөлдірлігін көрсету мақсатында және натюрморт жанрының эстетикалық тәрбие
құралы ретіндегі көрінісін төменде көрсетілген суреттен байқауға болады
(сурет-3)
Сурет-3. Бояу түстерінің мөлдірлігі. Натюрморт. (бояу түстерінің
тазалығы мен эмоционалдылығы)
Натюрмортты қойғанда заттар үйлесімділік, теңдестірілгендік
сезілетіндей, ештеңені алғың, қозғалтқың немесе қосқың келмейтіндей етіп
топтастырылуға тиіс.
2 Балабақшадағы бейнелеу өнері сабақтарында сәндік сурет арқылы
балалардың эмоционалдық қабылдауын арттыру әдістемесі
2.1 Балабақшада сәндік өнерге үйретуде балалардың эмоционалдық
қабылдауын арттыру жолдары
Балалар балабақша жасында дүниеге көзқарасын, табиғаттан алған әсерін
қағаз бетіне түсіруге ұмытылады. Балалардың табиғат әсерінен пайда болға
эмоциясын сәндік сурет салуды үйрету мақсатына пайдаланса, оның тәрбиелік
маңызы еркше болмақ. Балалар Отанына, еліне деген сүйспеншілігін өзінің
жасаған суреті арқылы көрсетуге құмар–ақ. Бірақ баланың ынтасы, зейіні
тұрақты болмайды. Оның қабылдауын, сезімін тұрақтандыруға, қалыптастыруға
тәрбиеші тарапынан басшылық болуы тиіс.
Балалар көрмемен танысқаны жөн және балалар көрмемен толық танысқаннан
кейін, оларды жинап алып әрбір суретке түсінік беріп, оның мазұмынын
анықтап, суретшінің орындау шеберлігіне, оның авторына мінездеме береді.
Кейбір педагогтар суреттің салуын техникасы мен композициясына ғана көңіл
бөліп, оның идиялық жағын ескерусіз қалдырады. Бұл дұрыс емес. Балалар
белгілі бір тақырыпқа сурет салудан бұрын бейнеленетін оқиғаны толық
түсініп, оған өзінің көзқарасын қалыптастыруы керек.
Балалар суретінің көрмесін ұйымдастыру жолында біз салынатын суреттің
сюжетін анықтау, атақты суретшілердің еңбектерімен танысу, өз ойын қағаз
бетіне бейнелеу, көрмедегі суреттердің мазұмынын салыстыру, қорытынды
шығару сияқты тәрбие мәселелерімен таныстыру қажет.
Әрине, тәрбиелік маңызды көрмені бір рет ұйымдастыру жеткіліксіз. Оны
бірнеше рет қайталап, музейге, сурет галереяларына экскурсия жасау сияқты
әрекеттер балалардың бойындағы әсемдікке деген көркем бейнесін оятуға өз
септігін тигізеді.
Балабақша жасына келген балалрдың рухани мәдениеті мен дүниетанымын,
көркемдік талғамын қалыптастырудың басты құралы – балаларға көркемдік білім
мен эстетикалық тәбие беру.[16]
Жалпы эстетикалық тәрбиенің жолдары мен бағыттары аясының кеңдігі
сияқты, көркемдік білім негіздерін игерудің де саласы жеткілікті.
Т.М.Лямина мектепке дейінгі мекемелерде балаларға көркемдік білім мен
эстетикалық тәрбие беруді қамтамасыз ететін оқу – тәрбие үрдісінің бір
саласы – балабақшадағы көркем өнерге үйрету сабақтары болып табылатындығын
көрсетеді [11].
Бұл сурет өнері арқылы эстетикалық тәрбие берудегі мақсаты балаларға
түрлі іс-әрекеттер арқылы белгілі істі орындауға бағытталғандығымен,
мазұмындық жүйесі балалардың бейнелеу, мүсіндеу, көркем құрастыру, жапсыру,
әшекейлеу сияқты көркем–шығармалық іс-әрекеттері негізінде көркем
материалдық құндылықтарды қабылдауға, өнімді шығармашылық қабілеттілікті,
әлеуметтік, табиғи, заттық ортаға деген танымдық, эстетикалық көзқарасты
тәрбиелеуге бағытталған.
Баланың эстетикалық сезімі мен талғамының қалыптасуына, эмоционалды
қабылдауының артуына ықпал ететін, тәрбиелейтін құралдар аз емес. Соның
ішінде көркемөнердің, әсіресе, дәстүрлі, сәндік–қолданбалы өнердің орны
ерекше болып табылады.
Мектеп жасына дейінгі ересек балалар суретші пайдаланған көптеген
әсерлік құралдарын түсіне алады. Балалар қиял–ғажайып образы ерекше
бейнелеу формаларын, түстерін талап ететінін біршама қабылдап түсінуге
талпынады.
Балалардың бейнелеу іс-әрекетінде олардың шығармашылық қабілеті
дамиды, мұның өзі эстетикалық тұрғыдан тәрбиешінің маңызды міндеттерінің
бірі болып табылады. Сабақтарды ұйымдастыру және жабдықтау да балаларға
эстетикалық тәрбие беруге жәрдемдесуге тиіс. Ең алдымен тазалық, тәртіп
болуы, материалдар ұқыпты орналастырылуы тиіс: қарындаштар мұқият ұшталып,
қағаздар түзу кесілуі, саз балшық белгілі бір формада иеленуі және тағы
басқа болуы тиіс. Керек – жарақтар стол үстінде оларды пайдалануы ыңғайлы
әрі оңай болатындай етіп орналастырылуға тиіс. Бояуларға немесе қағаз
кесінділеріне арналған табақшаларды, қарындаштар немесе қылқаламдар
салынатын стақандарды әдемі безендіру қажет. Мұндай жағы да балалардың
шұғылдануға ықыласын тудырып, олар әсемдік пен тәртіпті сақтауға тырысады.
Көрнекі құралдар жоғары көркемдік дәрежеде жасалған болуға тиіс.
Мектепке дейінгі шақта балалардың суретті қабылдауы үш бағытта өтеді:
біріншіден, болмыстың бейнесі ретіндегі суретке деген көзқарас өзгереді,
екіншіден, суреттің болмыспен арақатынасын дұрыс белгілей білуі, яғни
суретте не бейнеленсе, соны көре білуі дами бастайды, үшіншіден, суретті
талдай білуі, яғни оның мазмұнын түсінуі жетіле бастайды. Бұл жерде де
заттардың түр-түстері негізгі роль ойнайды[18].
Балабақшадағы естияр балалар сурет пен болмыстың байланысын бірқатар
дәрежеде игеріп алады. Атап айтқанда, таныс заттардың перспективалық
бейнелерінің салыстырмалы шамасын дұрыс анықтауды, көп қатарлы үйдің бір
қатарлы үйден үлкен екендігін айтып береді. Бірақ, бұл тек таныс заттарға
ғана қатысты. Бейнеленген заттардын қасиеттері мен олардың арақатынастарын
дұрыс қабылдай білу үшін тек қана суреттің болмысқа қатынасын түсініп қою
жеткіліксіз. Суретті сәйкестендіре салатын бейнелеу өнерінің нормалары мен
ережелерін балалар әлі білмейді. Олар үшін әсіресе перспективаны меңгеру
қиынға түседі. Егер суретте балаға бейтаныс заттар немесе формасы мен
шамасы түрліше болып келетін заттар болса, бала бұларды бейнелердің
өздерінің абсолюттік шамасы мен формаларына байланысты қабылдайды. Мәселен,
олар алыстатылған шыршаны ең кішкене деп, төңкерілген тарелканы сопақша
ыдыс деп бағалайды. Балалар суреттердің өзге ерекшеліктерін де сол күйінде
қабылдайды; жарықтың көлеңкесі жұққан кір ретінде, кейінірек орналасқан
және басқалардың қасында қалған заттар олардың сынығы ретінде бағаланады.
Тек мектепке дейінгі шақтың соңына таман балалар перспективтік
бейнелерді дұрыс бағалай бастайды, бірақ бұл кездің өзінде де бұл баға
көбіне үлкендерден үйренген сол бейненің ережелерін білуге негізделеді (не
алыста болса, сол суретте кішкене сияқты, ал не жақын болса, сол үлкен
секілді көрінеді), бірақ бұл перспективтік катынастарды тікелей
қабылдаудың нәтижесі емес. Суретте бейнеленген алыстағы зат балаға кішкене
сияқты болып көрінеді, бірақ бала оның үлкен екенін шамалайды.
Сурет ешбір қосымша пікірсіз толық, дұрыс қабылданатын жағдайға
мектепке дейінгі балалық шақтан өткен соң қол жетеді. Дегенмен, солай болса
да, балаларды қабылдаудың негізгі шартты заңдылықтарына үйретуге
болатындығын ұмытпаған жөн.
Сәндік-сюжетті суреттерді талдай білу, онда бейнеленген жағдайларды,
оқиғаларды түсіну кабылдаудың дұрыстығына бейнелеген тақырыптың сипатына
да, оның күрделілігіне де, белгілі екендігіне де, оның түсінуге жеңілдігіне
де байланысты. Балалар суретке әдетте ынталана қарайды, ондағы бейнеленген
заттарға ой жүгіртуге тырысады. Мұны салынған суретке қатысты сұрақтардан,
болжаулардан, пікірлерден байқауға болады. Сәндік-сюжеттік бейнелерге
талдау жасау үлкендер берген суреттер бойынша әңгімелеп беру үлгілерінің
балаларға суреттерді қарауға және түсіндіруге ықпал етуі арқылы жетіле
түседі.
Мектепке дейінгі шақтың басында баланың эмоционалды қабылдауына ықпал
етуші зейіні төңіректегі заттарға және осылар арқылы орындалатын іс-
әрекеттерге қатысты ынтамен сипатталады. Бала бір нәрсеге ынтасы өшпей
тұрған кезде ғана зейінін шоғырлайды. Жаңа бір нәрсе пайда болысымен-ақ
баланың зейіні лезде соған ауады. Сондықтан балалардың ұзақ уақыт бір іспен
шұғылдануы сирек болады. Яғни, бұл жерде заттардың түсі де бұл жерде елеулі
қызмет жасайды, себебі неғұрлым ашық түсті заттарға өз зейіндерін балалар
тез аударады. Сондықтан баланың эмоционалды қабылдауын дамыту барысында
ойнайтын, сурет салу барысындағы көрнекі заттары айқын әрі ашық түсті болуы
шарт.
Мектепке дейінгі шақта балалар іс-әрекетІнің күрделіленуіне,
эмоционалды қабылдауының артуына, жалпы ақыл-ой дамуының ілгерілеуіне
байланысты зейін күшті шоғырланып, тұрақтылыққа ие болады. Мысалы, мектепке
дейінгі кішкентайлар бір ойынды 30—50 минут ойнайтын болса, бес-алты жасқа
жеткенде ойынның ұзақтығы бір жарым сағатқа дейін созылады. Мұны ойында
адамдардың күрделілірек іс-әрекеттері мен қарьм-қатынастарының
бейнеленуімен және ойынға үнемі енгізілетін жаңа, дұрыс эмоционалды
ахуалдардың қолдау табуымен түсіндіруге болады. Балалар суреттерді
көргенде, әңгіме, ертегі тыңдағанда да осы эмоционалды ахуалды ұстанады.
Балабақша шағында балаларда танымдық ойындарға қызығушылық таныту
эмоционалдық жағынан басым байқалады. Бұл шақтағы балада ойын үстінде
үлкендердің әрекетін еліктеумен қатар, олар адамдар арасындағы белгілі бір
қарым-қатынастарын бақылап еліктейді. Балалар ойын кезінде ережелер мен
рольдерді бөлуге үйренеді, олардың жүру ретін бақылап, өздері де соны
бақылауына тырысады. Негізінен бұл жанұялық рольдер (ана, әке, бала, қыз,
әже, ата т.б.), немесе кәсіпкерлік (дәрігер, балабақшадағы тәрбиеші) немесе
ертегі ойындар (қасқыр, қоян, аю). Балабақшадағы сурет салу, аппликация,
мүсіндеу іс-әрекеттерінде балалар осындай ойындық ережелер мен ролдер
негізінде өздерінің эмоционалдық ойларын білдіреді және ондағы өзіне ұнамды
кейіпкерлерді міндетті түрде ашық, қанық әрі өзі жақсы көретін түстермен
бояйды да, ал ұнамсыз образдарды қара, сұр сияқты жағымсыз түстермен беруге
тырысады.
Эмоционалды қабылдауды жүзеге асыруда ойын–жарыстар да үлкен орын
алады. Бұндай ойындарда баланы қызықтыратын нәрсе сыйлық немесе ұтыс.
Балалар ойын үстінде заттарды қолдануы шартты заттармен ауысады. Осылай
символикалық ойындар пайда болады. Мысалы, орындық - бұл көлік, кубик - нан
тілімі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz