Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу: дамуы мен жетілдіру жолдары туралы

МАЗМҰНЫ

КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

1 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕСТІҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МӘНІ ЖӘНЕ НЕСИЕЛЕУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8

1.1 Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің .
дамуындағы банктік несиелеудің алатын орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.3 Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы.несиелік және инвестициялық қолдау саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39

2 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУ ТӘЖІРИБЕСІНЕ ТАЛДАУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.1 ҚР.дағы банктердің шағын және орта бизнесті несиелендірудің жалпы жағдайына талдау және даму бағыттарын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудің шет мемлекеттердегі және Қазақстандағы шетелдік несие желісі есебінен
несиелеу мәліметтерін талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
2.3 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік қабілетіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .83

3 ШАҒЫН ЖӘНЕ ОРТА БИЗНЕС СУБЪЕКТІЛЕРІН НЕСИЕЛЕУДІ
ЖЕТІЛДІРУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 100
3.1 Шағын және орта бизнесті несиелеуді мемлекеттік қолдау мен реттеуді жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .100
3.2 Екінші деңгейдегі банктердегі несиелік тәуекелдерді басқару ... ... ... ... ...109

ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..122

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 125

КІРІСПЕ

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шағын және орта кәсіпкерлік немесе бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына, өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді. Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек көңіл бөліне бастады. Шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі банктік несие болып табылады. Экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын коммерциялық банктердің несиелеуі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы, әрі тиімді.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады. Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады, несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық ставкалардың төмендеу тенденциясы байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелер бөліп отыр. Өйткені әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік талдаудың әдістемесін жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы, несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің талабы.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бiрi болып табылады. Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестi дамыту үшiн мемлекет тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестiң жоғары деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi басқару (менеджмент) және қаржының жеткiлiктi болуы шартты жағдай.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның әлеуметтiк мәнiн арттырудың мүмкіндігі туындайды.
Сондықтан, халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етудегі алатын орны ерекше.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеудің ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан батыс елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері кеңінен қолданылды. Атап айтқанда, Д. Кейнс, Р. Кэмпбелл, К. Кондратьев, А.В. Чаянов, Й. Шумпетер, П.С. Роуз, М.А. Гольцберг, Дж. Р. Брик, Э.Дж. Долан. Сонымен қатар, жұмыста Ресей мен Қазақстанның іргелі зерт-теушілерінің еңбектері, оның ішінде Е.Ф., Жуков, Л.Н. Красавина,
О.И. Лаврушин, О.Б. Баймұратов, Г.Т. Қалиева, Қ.Қ. Ілиясов, Н.Қ. Мамыров, Ғ.С. Сейітқасымов, М.С. Саниев, Н.Н. Хамитов сияқты ғалымдардың және көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Дегенмен, аталған еңбектерде несиелеудің әдістері мен тәсілдері бүгінгі күннің талабына сай жан-жақты қарастырылған деп айту мүмкін емес. Жалпы несиелеу үдерісінде көптеген мәселелер көтеріліп жатқанымен, нақты шағын және орта бизнесті несиелеу мәселелері әлі де болса ғылыми тұрғыда терең негіздеуді талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстандағы орта және шағын кәсіпкерлікті несиелеу мәселелерін талдау, несиелеу үдерісіндегі теориялық және практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу үдерісінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
– шағын және орта бизнестің экономиканың дамуындағы алатын рөлін көрсету және оның мазмұнын ашу;
– бизнесті дамытудағы мемлекет тарапынан жүргізілетін қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау саясатына жан-жақты тоқталу;
– кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін несиелеудің тәжірибелік мәселелерін қарастыру және оған баға беру;
– шет елдік және отандық несиелеу үдерісінің тәжірибелік мәліметтеріне сүйене отырып шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуге зерттеулер жүргізу;
– бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіруге байланысты ұсыныстар мен тұжырымдар жасау.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық банктердің шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді іске асыру барысындағы экономикалық қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісі – Қазақстандағы шағын және орта бизнесті несиелеу.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен шетел және отандық практик-экономистердің, ғалымдардың монографиялары, ғылыми еңбектері, ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары және несиелеу жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен нұсқаулары болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
– шағын және орта бизнес және шағын және бизнесті несиелеу сияқты экономикалық терминдердің ұғымдары зерттеліп және олар бойынша авторлық көзқарастар ұсынылды;
– Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту факторлары құрастырылып, бір жүйеге келтірілді;
– шағын және орта бизнесті мемлекет тарапынан қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау саясатының негізгі бағыттары ұсынылды;
– республикадағы шағын және орта бизнесті дамытуды тежейтін және несиелеуге кедергі болып отырған негізгі факторлар және олармен күресудің іс-шаралары анықталды;
– коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу үдерісін жетілдіру бойынша ұсыныстар келтірілді.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар. Тақырыпты зерттеу барысында жаңа көзқарастар, ұсыныстар мен тұжырымдар жасалған, оның ішінде маңызды дегендері төмендегілер:
– «шағын және орта бизнесті несиелеу» анықтамасы оның даму ерекшеліктері;
– Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту мен оны несиелеудегі кедергі болып отырған негізгі факторлар;
– мемлекеттің шағын және орта бизнесті қаржы-несиелік және ивестициялық қолдау саясатының негізгі бағыттары;
– екінші деңгейдегі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу тәжірибесін жетілдіру бойынша ұсыныстар.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жүргізу барысындағы алынған жұмыстың нәтижелерін Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер, сонымен бірге қаржы-несие саласында қызмет атқаратын қаржылық институттардың қызмет етуінде және экономикалық оқу орындарының, қайта даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарының оқу үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Жұмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Зерттеу жұмысының негізгі қорытындылары мен ұсыныстары халықаралық және аймақтық ғылыми- тәжірибелік конференцияларда баяндалып талқыланды. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға болады: Ұлттық экономика жаhандану жағдайында. Халықаралық ғылыми симпозиум (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті. Алматы. 2005ж.), Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті. Алматы, 2006 ж.), Экономикалық, саяси және әлеуметтік жаңару жағдайында Қазақстан қоғамының дамуын жеделдету: инновациялық серпіліс стратегиясы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. (Қазтұтыну одағы Қарағанды экономикалық университеті. Қарағанды, 2006 ж.)
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 2,5 баспа беттен тұратын 6 ғылыми мақала жарық көрді. Оның ішінде үш мақала Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің нұсқауындағы экономикалық басылымдарда жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста 20 кесте, 12 сурет келтірілген.

ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

1 Правила классификации активов, условных обязательств и создания провизий против них, с отнесением их к категории сомнительных и безнадежных. Утверждено постановлением Правления Национального Банка Республики Казахстан от 16 ноября 2002 г. - № 465.
2 Методика определения кредитоспособности заемщика. Утверждено решением Кредитного Комитета ОАО «Казкоммерцбанк» от 15 апреля 1999
3 Қазақстан Республикасы Үкіметінің шағын және орта кәсіпкерлікті қолдау, әрі дамыту мәселелері жөніндегі сарапшылық кеңестері туралы үлгі ереже бекіту туралы: 2002 ж. 19 тамыздағы №917 Қаулысы// Қазақстан Республикасының Президенті мен Қазақстан Республикасының Үкіметінің Актілер жинағы. 2002– №27.- 34-37 б.
4 Банки и банковские операции: Учебник для вузов. Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М. - М.: Юнити, 1997. – С. 214.
5 Банковское дело: Учебник Под ред. Г.С. Сейткасымова. – Алматы: Қаржы-қаражат, 2002 – С. 159-174.
6 Банковское дело: Учебник Под ред. Лаврушина О.И. – М.: Кнорус, 2008.- С. 256-305.
7 Бухгалтер бюллетені 2004. – № 31. –7 б.
8 Бухгалтерлік есеп және аудит 2002. – № 6. – 12 б.
9 Банки и банковские операции: Учебник для вузов Жуков Е.Ф., Максимов Л.М., Маркова О.М.- М.: Юнити, 1997. - С. 471.
10 Банковское дело: Учебник Под ред. Г.С. Сейткасымова.- Алматы:. Қаржы-қаражат, 1998. – С. 159-174.
11 Банковское дело: Учебник Под ред. Лаврушина О.И.- М.: Кнорус 1998.- С. 256-305.
12 Боровиков В.И. Денежное обращение, кредит и финансы: Учебное пособие для студентов экономического университета. - Воронеж, 1996. –
С. 192.
13 Вестник КазГУ 2004. – №2. С. –6
14 Гамидов Г.М. Банковской и кредитное дело. - М.: Юнити, 1998. - С.92.
15 Дауранов И. Кредитование субъектов малого предпринимательства // Банки Казахстана. 2000 . – №11. – С.13-17.
16 Жуков В.Г. Общая теория денег и кредита. - М.: Юнити, 1998.-С. 62.
17 Жуков Е.Ф. Деньги, кредит, банки. М.: Юнити, 2000. - С. 622.
18 Зеленкова Н.М. Ипотека //Деньги и кредит. 1992. – №11. – С.53-55.
19 Искалиев К. Малому бизнесу - государтсвенную поддержку// Мысль. – 1999. – №5. – С. 52- 56.
20 Ильясов К.К. Проблемы страхования рисков при финансировании малых и средних предприятий// Экономика Казахстана на пороге ХХI века: – сб. науч. тр. – Алматы: Экономика, 1999. – С. 676-690.
21 Калиева Г.Т. Кредитная деятельность банков в Казахстане: Учебное пособие. 2001. – С. 150.
22 Калиева Г.Т. Кредитное дело. – Алматы.: Қаржы-қаражат, 1998. – С. 128.
23 Кенжегузин М. Реформирование экономики Казахстана. – Алматы.: Экономика 1997.-С.90
24 Лаврушин О.И. Банковское дело. - М.: Финансы и стататистика, – 1998. - С.25-30.
25 Лебедов Е.А. Кредитный механизм и его роль в становлении рыночной экономики. – СПб.изд.СПбУЭФ. 1992.
26 Мейірбеков Б.К. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі// Сб. науч. тр. –Алматы.: Экономика, 2000. – 142-156 б .
27 Мысль 2003. –№ 8. –С.10.
28 Мейірбеков Б.К. Шағын бизнесті мемлекеттік қолдау мен реттеудің қажеттілігі// Сб. науч. тр. – Алматы: Экономика, 2000. – 142-156 .
29 Назарбаев Н.Ә. Шағын бизнеске үлкен жауапкершілік жүктеледі:
18 қыркүйекте Кәсіпкерлер форумында сөйлеген сөзі//Егемен Қазақстан. – 2002. - 20 қыркүйек.
30 Ольшаный А.И. Банковское кредитование – М.: РДЛ, 1997. –С.109.
31 Питер Р. Роуз. Банковский менеджмент– М.: 1995. – С.21-25.
32 Райханұлы Н. Шағын кәсіпкерлік: Бағдар айқындала түсті// Ақиқат. 2001. – №7. – 38-42б .
33 Рассказав Е.А. Управление свободными ресурсами банка. М.: Финансы и стататистика, 1996. – С.215.
34 Рид Э. Коттери др. Коммерческие банки – М.: Космополис, 1991.- С.72-75.
35 Сейткасымов Г.С. Банковское дело. – Алматы.: Экономика, 1998. - С.62
36 Сәрсенұлы Е. Республикадағы шағын және орта бизнестің хал-ахуалы// ҚазЭУ хабаршысы. - 2002.- №3. – 52-57 б.
37 Саниев М.С. Деньги, кредит, банки: Учебник. – Алматы, 2000. – С.198.
38 Финансы и кредит 2004. – № 15. – С.15.
39 Финансы и кредит 2004. – № 18. –С.17.
40 Усоскин В.М. Современный коммерческий банк.- М.:ИПС Вазар-Ферро, – 1993.-С.19
41 Усоскин В.М. Современный коммерческий банк: управление и
операции. М.: ИПЦ, Вазар Ферро, 1994.- С.98.
42 “ҚР Ұлттық банк туралы” ҚР заңы (соңғы өзгерістер мен толықтыруларды есепке алғандағы) // 30.03.1995.
43 “ҚР банктер және банктік қызмет туралы” ҚР заңы (соңғы өзгерістер мен толықтыруларды есепке алғандағы) // 30.08.1995.
44 Ольшаный А.И. Банковское кредитование. – М.: Русская деловая литература, 1997.- С.15.
45 Ширинская Е.Б. Операции коммерческих банков; российский и зарубежный опыт. М., Финансы и статистика; 1995.- С. 145-148
46 Брагинский М. И. Обязательства и способы их обеспечения; неустойка, залог, поручительство, банковская гарантия. -М.: Дело, 2003 .- С. 15-18
47 ҚҰБ-нің 2002–2005жж., статистикалық бюллетені.
48 Банковское дело Под ред. Г.С. Сейткасымова. - Алматы: Қаржы-Қаражат, 1998.- С. 215-233
49 Банковское дело Под ред. О.И. Лаврушина. – М.: Финансы и стататистика, 2004. - С. 316-337.
50 Банковское дело: стратегическое руководство / Под ред. В. Платонова, М. Хиггниса. – М.: “Консалтбанкир”, 1998.- С. 118-131.
51 Банковская система России (настольная книга банкира).Книга II. – М.: Дека, 1995. – С.141.
52 Панова Г.С. Кредитная политика коммерческого банка. - М.: ИКЦ ДИС, 1997. С. 5-24.
53 ҚР Ұлттық банкінің нормативтік актілері 2000–2005ж.
54 Положение Нацбанка РК от 2.08.2002. №218 “О классификации активов банка и условных обязательств и расчете провизий по ним банками ІІ-го уровня РК”
55 С.Б.Мақыш. Коммерциялық банктер операциялары.- Алматы.: Маркет, 2004.– 139-189 б.
56 В.М. Усоскин Современный коммерческий банк: управление и операции.- М.: Антидор, 1998.- С 218-231.
57 Долан Э.Дж. и др. Деньги, банковское дело и денежно-кредитная политика.- М.: Санкт-Петербург, 1993.- С. 41-51.
58 Е.Б. Ширинская Операции коммерческих банков и зарубежный опыт.- М.: Финансы и статистика, 1993.- С. 11-13.
59 Основы банковского менеджмента Под ред. О.И. Лаврушина, М.: Инфра- м, 1995.- С. 25-28.
60 О.М. Маркова и др. Коммерческие банки и их операции.- М.: Банки и биржи, 1995. С 101-109
61 Питер С. Роуз Банковский менеджмент М.: Дело, 1997.- С. 312-313
62 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында»// – Алматы. – 2005.-14 б.
63 Назарбаев Н.Ә. «Қазақстан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында»// Астана. – 2006.-8 б.
64 Указ Президента Республики Казахстан от 31 декабря 1998 года №4189 «О Государственной программе развития и поддержки малого предпринимательства на 1999-2000 годы».
65 Назарбаев Н. А. Казахстан 2030. Процветание, безопасность и улучшение благосостояния всех казахстанцев. Послание Предидента страны народу Казахстана. Казахстанская правда, 04 декабря 2001 года.
66 Баранников А. Помочь малому бизнесу // Экономика и жизнь.- 2002.- №6. С.67.
67 Алимбаева Р. Н. Малое предпринимательство и система его поддерки в условиях реформирования экономика (на примере РК), автореф. ... Алматы, 1999.- С. 14 .
68 Мескон М. Х., Альберт М., Хедоури Ф. Основы менеджмента. – М.: Дело, 1992. – С. 647.
69 Кенжеғозин М. Ілгері басу бар, ал кері кету қалай? // Ақиқат 2003.- № 6.- 12 б.
70 Русско-казахский экономический словарь делового человека. – Алматы.: Демеу, 1992- С.110.
71 Райзберг Б. А. Основы экономики и предпринимательства. – М.: Новая школа, 1993. – С. 35.
72 Бердалиев К. Б. Қазақстан экономикасын басқару негіздері. –
Алматы. Экономика, 2001. – 89 б.
73 Бисенғазиев М., Хамитов А. Кәсіпкерлік негіздері. – Орал, 2001.- 24б.
74 Мейірбеков Б. А. Шағын кәсіпкерлік пен бизнесті қолдау жолдары мен дамыту әдістері (ҚР мысалында) автореф. ... 2004.- 34 б.
75 Сабденов О., Муханова Е. Малые предприятия: опыт формирования и перспективы развития. Алматы.: 1992. – С.29 .
76 Стратегический план развития Республики Казахстан до 2010 года. //Астана, 2001.
77 Региональный статистический ежегодник Казахстана. //Стат. Сборник. Алматы. 2005.- С. 339-340 .
78 Статистическое обозрение Казахстана. //Ежеквартальный журнал, 2005. - №5.- С.49-54 .
79 Қазақстан Республикасының Индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. Актілер жинағы, 2003– №23-25, 35-36 б.
80 Қазақстан Республикасындағы Шағын кәсіпкерлікті дамыту мен қолдаудың 2004–2006 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Егемен Қазақстан газеті, 7 мамыр 2004.- 3б.
81 Концепция региональной политики РК на 2002-2006 года. Астана 2001.
82 Мулдахметов А. З. Малый бизнес: формирование, эффективность и пути развития (на примере регионов Казастана), диссертация на соискания ученой степени канд. экон. наук.- Караганда, 1997.- С.102.
83 Климкин С. И. Правовые формы предпринимательства в Республике Казахстан. – Алматы, 2006.- С. 31 .
84 Малый бизнес: перспективы развития. – М.: Феникс 1999.- С. 27.
85 Макенова А. Ә. Шағын және орта бизнесті дамытудағы салықтың рөлі // Ақиқат, 2006.- №2- 57-62 б.
86 Әлжанов А. Кәсіпкерлікті дамытудағы мемлекеттің қаржы және несие саясаты // ҚазЭУ хабаршысы, 2006. – №4.- 56 б.
87 Қалқа Н. Шағын кәсіпкерліктің болашағы // Егеменді Қазақстан, – 2007, 18 тамыз.
88 Әлжанов А. Шағын және орта кәсіпкерлік: Шетелдік тәжірибеде Қаржы-қаражат, 2007. – №12- 41-44 б.
89 Есжанов Р. Қазақстан Республикасының шағын кәсіпорындарының қызметі жайлы // Ақиқат, 2007. – №5- 5 б.
90 Жеке кәсіпкерлік туралы: Қазақстан Заңдары, 2006 жылы – 31 қаңтар №124/// ҚРЗ // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы.- 2006.- №3. – 2-39б.
91 Қазақстан Республикасының Шағын кәсіпкерлік дамыту мен қолдаудың 2001–2002 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы // Егемен Қазақстан. – 2001. – 11 мамыр.
92 Ашанұлы Қ. Алпауыттар және орта кәсіпкерлік // Ана тілі. – 2006. – 24қараша.
93 Ашанұлы Қ. Кәсіпкерлік болғысы келгеннің жиырма төрт қағидасы // Қазақ әдебиеті. – 2006. – 9маусым.
94 Дүйсенбек Ә. Үлкен шаруа шағын істен басталады // Егемен Қазақстан. – 2001. – 26 маусым.
95 Дүкенбаев Е. Кәсіпкерлік күні туды // Ақиқат, – 2007. – №12. - 21-28
96 Жүсіп Н. Жеке кәсіпкерлік: тірлік, табыс, тәуекел // Егемен Қазақстан. – 2006. – 11 ақпан.
97 Имандосов М. Кәсіпкерліктің аймақтық құрылымы қандай?// Ақиқат, -2007. – №6. – 50-54б.
98 Қарабаев Ш. Кәсіпкерлік әлеуттанушылық мәселелері // Саясат. – 2007. – №2. – 56 б.
99 Ләмбаева Н. Кәсіпкерліктің әлеуметтік маңызы // Қазақ тарихы. – 2006. – №1. – 37-40 б.
100 Мамытов Б. Кәсіпкерлік – азаматтық қоғамның тірегі, тұрақтылықтың кепілі // Егемен Қазақстан. – 2007. – 1қараша.
101 Рахымбаева Қ. Кәсіпкерлер экономика ахуалының барометрі // Астана хабары.- 2007. – 26 наурыз.
102 Омаров А. Жан аямай кәсіп қыл // Абай. – 2007. – №2. – 45-50 б.
103 Мамытов Б. Кәсіпкерлерді қорғау – басты назарда // Заң газеті. 2007. – 7 сәуір.
104 Хамитов Н.Н. Банк ісі Алматы.: Экономика, 2006.-. 88-91б.

Пән: Экономика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 140 бет
Таңдаулыға:

Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті

ӘОЖ 336.77:334.012.64.63(574)
Қолжазба құқында

Абдуллаева бижамал аманкелдіқызы

Қазақстандағы шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу:
дамуы мен жетілдіру жолдары

08.00.10 – Қаржы, ақша айналысы және несие

Экономика ғылымдарының кандидаты ғылыми дәрежесін
ізденуге арналған диссертация

Ғылыми жетекші:
э.ғ.д., профессор Искаков У.М.

Қазақстан Республикасы
Алматы, 2009

Мазмұны

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .4

1 Шағын және орта бизнестің экономикалық мәні және несиелеу
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .8

1.1 Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және
дамуы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ..8
1.2 Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнестің .
дамуындағы банктік несиелеудің алатын
орны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..21
1.3 Шағын және орта бизнестің дамуын мемлекет тарапынан
қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау
саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39

2 шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеу тәжірибесіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... 46
2.1 ҚР-дағы банктердің шағын және орта бизнесті несиелендірудің жалпы
жағдайына талдау және даму бағыттарын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..46
2.2 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелендірудің шет
мемлекеттердегі және Қазақстандағы шетелдік несие желісі есебінен
несиелеу мәліметтерін
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...62
2.3 Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының несиелік қабілетіне
талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 83

3 Шағын және орта бизнес субъектілерін несиелеуді
жетілдіру
жолдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...100
1. Шағын және орта бизнесті несиелеуді мемлекеттік қолдау мен реттеуді
жетілдіру ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 100
3.2 Екінші деңгейдегі банктердегі несиелік тәуекелдерді
басқару ... ... ... ... ...109

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... 122

Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...125

Белгілер мен қысқартулар

ТМД – Тәуелсіз мемлекеттер достастығы
ШОБ – Шағын және орта бизнес
ҚР – Қазақстан Республикасы
КСРО – Кеңес Социалистік Республикалар Одағы
ЕДҚБ – Еуропалық Даму және Қайта құру банкi
АДБ – Азиялық Даму банкi
ШКС – Шағын кәсіпкерлік субъекті
РАЕО – Республикалық ақпараттық-есептеуші орталық жабық
акционерлік қоғам
МЕҰ – Мемлекеттік емес ұйым
АКА – Алматы кәсiпкерлерiнiң ассоциациясы
ЖІӨ – Жалпы ішкі өнім
KFW – Германдық несие институттары
АҚШ – Америка Құрама Штаттары
NPV – Таза ағымдағы құн
РІ – Инвестицияның рентабельділігі
РР – Өтеу мерзімі
ІR – Ішкі пайда нормасы

Кіріспе

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Шағын және орта кәсіпкерлік немесе
бизнес – бүгінгі өркениетті дүниежүзілік экономикалық даму жүйесіндегі
болашағы күмән келтірмейтін салалардың бірі болып саналады. Нақты сектор
және сауда кәсіпорындары мен компаниялары Қазақстан экономикасының дамуына,
өсуіне, ұлттық табыс, жалпы ішкі өнім, жалпы ұлттық өнім, жұмыспен қамтылу
дәрежесі және тағы да басқа көрсеткіштердің артуына тікелей әсер етеді.
Кейінгі жылдары елімізде шағын және орта кәсіпкерлікті дамытуға көбірек
көңіл бөліне бастады. Шағын бизнестің дамуының бірден бір көзі банктік
несие болып табылады. Экономиканың нақты секторын және де сауда фирмаларын
коммерциялық банктердің несиелеуі – ұлттық экономиканың өсуіне олардың
қосқан үлесі, басқа жағынан қарағанда банктердің атқаратын өзінің
қызметтері қаржылық сектордың, яғни экономиканың ажырамас бөлігі. Олардың
дамуы мемлекеттің, экономика агенттерінің шаруашылық өмірі үшін пайдалы,
әрі тиімді.
Бүгінгі таңда капиталды жұмсау бәсекесінің артуы көрініс табады.
Отандық банктер қарыз алушылар үшін несиелерді алуды жеңілдете бастады,
несие беру процесі ықшамдалып, пайыздық ставкалардың төмендеу тенденциясы
байқалуда. Сонымен қатар коммерциялық банктер ұзақ мерзімді несиелер бөліп
отыр. Өйткені әдеттегі қысқа мерзімді, айналым капиталының толықтыру
мақсатына бөлінген несиелер несиелік портфелінің көлемінің ауытқуына әсерін
тигізеді. Банктер өздерінің ішкі несиелік саясаттарына сай несиелік
талдаудың әдістемесін жасап, оны маркетингтік жоспарға сәйкес
несиелендіретін салалардағы кәсіпорындардың несиелік қабілеттіліктерін
анықтауда қолдануы қажет.
Нақты жоба бойынша банктердің шағын бизнесті несиелеуге дайындығы,
несиелеу механизімінің өзекті проблемаларына әлемдік тәжірибеде кеңінен
қолданылатын әдістемелік нұсқауларын құрастырды. Банктердің шағын бизнеске
несие ұсынуының тиімділігін арттыру, ынталылығын көтермелеу, Қазақстан
экономикасының жағдайына сәйкестендіру механизімін жетілдіру бүгінгі күннің
талабы.
Банк саласы Қазақстан Республикасы экономикасының дамушы саласының бiрi
болып табылады. Бүгiнгi күнi шағын және орта бизнестi дамыту үшiн мемлекет
тарапынан түрлі жаңа қадамдар жасалынуда. Шағын және орта бизнестiң жоғары
деңгейде қызмет етуiн ұйымдастыру үшiн конструктивтiк бизнес-идея, тиiмдi
басқару (менеджмент) және қаржының жеткiлiктi болуы шартты жағдай.
Осыған байланысты кейбiр кәсiпкерлерде өз бизнесiн ұйымдастыруына
қажетті қаражаттың жетiспеушiлiк мәселесi туындап отыр. Әлемдiк тәжiрибеде
мұндай мәселелер әр түрлi жолдармен шешiледi. Сондықтан, ақшалай
қаражаттарға иелiк ететiн инвестициялық қорлар, банктер, мемлекет тәуекелге
бел буып, жаңадан iс ұйымдастырушы кәсiпкерлермен бiрiге отырып, олардың
тауарларды өндiру мен қызмет көрсетулерiн қаржыландыруы керек. Бұл тұрғыда
жеке инвесторлар үшiн жоғары табыс алу мүмкiндiгi тұрса, ал мемлекет үшiн
жұмыссыздық мәселесі шешіледі немесе жобаның әлеуметтiк мәнiн арттырудың
мүмкіндігі туындайды.
Сондықтан, халық шаруашылығы саласындағы банк жүйесiнiң мемлекеттің
әлеуметтік-экономикалық дамуын қамтамасыз етудегі алатын орны ерекше.
Тақырыптың ғылыми зерттелу дәрежесі. Шағын және орта бизнес
субъектілерін несиелеудің ғылыми негізіне тереңнен қалам тартқан батыс
елдерінің осы салада зерттеулер жүргізген маман-ғалымдардың еңбектері
кеңінен қолданылды. Атап айтқанда, Д. Кейнс, Р. Кэмпбелл, К. Кондратьев,
А.В. Чаянов, Й. Шумпетер, П.С. Роуз, М.А. Гольцберг, Дж. Р. Брик, Э.Дж.
Долан. Сонымен қатар, жұмыста Ресей мен Қазақстанның іргелі зерт-
теушілерінің еңбектері, оның ішінде Е.Ф., Жуков, Л.Н. Красавина,
О.И. Лаврушин, О.Б. Баймұратов, Г.Т. Қалиева, Қ.Қ. Ілиясов, Н.Қ. Мамыров,
Ғ.С. Сейітқасымов, М.С. Саниев, Н.Н. Хамитов сияқты ғалымдардың және
көптеген басқа да отандық экономистердің еңбектері кеңінен пайдаланылды.
Дегенмен, аталған еңбектерде несиелеудің әдістері мен тәсілдері бүгінгі
күннің талабына сай жан-жақты қарастырылған деп айту мүмкін емес. Жалпы
несиелеу үдерісінде көптеген мәселелер көтеріліп жатқанымен, нақты шағын
және орта бизнесті несиелеу мәселелері әлі де болса ғылыми тұрғыда терең
негіздеуді талап етеді.
Зерттеудің мақсаты мен міндеттері. Зерттеудің мақсаты – Қазақстандағы
орта және шағын кәсіпкерлікті несиелеу мәселелерін талдау, несиелеу
үдерісіндегі теориялық және практикалық мәселелерін, сонымен қатар несиелеу
үдерісінде кәсіпорын мен банк арасында туындайтын қарым-қатынастарды
қарастыру, сараптау және зерттеу болып табылады.
Аталған мақсаттарға жету үшін мынадай міндеттерді орындау шарт:
– шағын және орта бизнестің экономиканың дамуындағы
алатын рөлін көрсету және оның мазмұнын ашу;
– бизнесті дамытудағы мемлекет тарапынан
жүргізілетін қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау
саясатына жан-жақты тоқталу;
– кәсіпкерлік субъектілерінің қызметін несиелеудің
тәжірибелік мәселелерін қарастыру және оған баға
беру;
– шет елдік және отандық несиелеу үдерісінің
тәжірибелік мәліметтеріне сүйене отырып шағын және
орта бизнес субъектілерін несиелеуге зерттеулер
жүргізу;
– бизнес субъектілерін несиелеуді жетілдіруге
байланысты ұсыныстар мен тұжырымдар жасау.
Зерттеу пәні ретінде қазіргі кезде коммерциялық банктердің шағын және
орта бизнес субъектілерін несиелеуді іске асыру барысындағы экономикалық
қатынастардың жиынтығы қарастырылады.
Зерттеу объектісі – Қазақстандағы шағын және орта бизнесті несиелеу.
Диссертациялық зерттеудің теориялық және әдістемелік негізі – шағын
және орта бизнес субъектілерін несиелеуді талдау саласында еңбек еткен
шетел және отандық практик-экономистердің, ғалымдардың монографиялары,
ғылыми еңбектері, ал нормативтік негізі Қазақстан Республикасының заңдары
және несиелеу жөніндегі нормативтік актілері, Ұлттық банктің ережелері мен
нұсқаулары болып табылады.
Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы:
– шағын және орта бизнес және шағын және бизнесті несиелеу сияқты
экономикалық терминдердің ұғымдары зерттеліп және олар бойынша
авторлық көзқарастар ұсынылды;
– Қазақстандағы шағын және орта бизнесті дамыту факторлары
құрастырылып, бір жүйеге келтірілді;
– шағын және орта бизнесті мемлекет тарапынан қаржы-несиелік және
инвестициялық қолдау саясатының негізгі бағыттары ұсынылды;
– республикадағы шағын және орта бизнесті дамытуды тежейтін және
несиелеуге кедергі болып отырған негізгі факторлар және олармен
күресудің іс-шаралары анықталды;
– коммерциялық банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу үдерісін
жетілдіру бойынша ұсыныстар келтірілді.
Қорғауға шығарылатын негізгі тұжырымдар. Тақырыпты зерттеу барысында
жаңа көзқарастар, ұсыныстар мен тұжырымдар жасалған, оның ішінде маңызды
дегендері төмендегілер:
– шағын және орта бизнесті несиелеу анықтамасы оның даму
ерекшеліктері;
– Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту мен оны несиелеудегі кедергі
болып отырған негізгі факторлар;
– мемлекеттің шағын және орта бизнесті қаржы-несиелік және
ивестициялық қолдау саясатының негізгі бағыттары;
– екінші деңгейдегі банктердің шағын және орта бизнесті несиелеу
тәжірибесін жетілдіру бойынша ұсыныстар.
Зерттеудің тәжірибелік маңыздылығы. Зерттеу жүргізу барысындағы алынған
жұмыстың нәтижелерін Қазақстан Республикасындағы коммерциялық банктер,
сонымен бірге қаржы-несие саласында қызмет атқаратын қаржылық
институттардың қызмет етуінде және экономикалық оқу орындарының, қайта
даярлау және мамандардың біліктілігін жетілдіру институттарының оқу
үдерісін ұйымдастыру барысында қолдануға болады.
Жұмыстың негізгі нәтижелерінің қолданылуы. Зерттеу жұмысының негізгі
қорытындылары мен ұсыныстары халықаралық және аймақтық ғылыми- тәжірибелік
конференцияларда баяндалып талқыланды. Олардың қатарына мыналарды жатқызуға
болады: Ұлттық экономика жаhандану жағдайында. Халықаралық ғылыми
симпозиум (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті. Алматы.
2005ж.), Қазақстанда экономикалық ой-сананың дамуы. Халықаралық ғылыми-
практикалық конференция (Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық
университеті. Алматы, 2006 ж.), Экономикалық, саяси және әлеуметтік жаңару
жағдайында Қазақстан қоғамының дамуын жеделдету: инновациялық серпіліс
стратегиясы. Халықаралық ғылыми-практикалық конференция. (Қазтұтыну одағы
Қарағанды экономикалық университеті. Қарағанды, 2006 ж.)
Зерттеу нәтижелерінің жарияланымдары. Зерттеу тақырыбы бойынша 2,5
баспа беттен тұратын 6 ғылыми мақала жарық көрді. Оның ішінде үш мақала
Қазақстан Республикасы Білім және ғылым саласындағы бақылау комитетінің
нұсқауындағы экономикалық басылымдарда жарияланған.
Диссертациялық жұмыстың көлемі мен құрылымы. Жұмыс кіріспеден, үш
бөлімнен, қорытынды мен қолданылған әдебиеттер тізімінен тұрады. Жұмыста
20 кесте, 12 сурет келтірілген.

1 Шағын және орта бизнестің экономикалық мәні және несиелеу негіздері
1.1 Шағын және орта бизнестің қалыптасуы және дамуы
Қоғамымызды реформалаудың қол жеткен қомақты табыстарының бірі – орта
таптың қалыптасуы болып табылады. Әміршілдік жүйедегі экономиканың күйреуі,
жекелеген нарық элементтерінің пайда болуы, экономикалық өмірге бұрынғы
шаруашылық субъектілерден өзінің инновациялық мінез-құлқымен ерекшеленетін
жаңа шаруашылық субъектілерін әкелді. Сонымен бірге қоғамымызда меншік иесі
деген жаңа әлеуметтік топ қалыптасты. Осы орта таптың қалыптасуы,
негізінен, орта және шағын кәсіпкерліктің дамуымен тікелей байланысты [1].
Шаруашылық жүргізудің жаңа формаларын қолданбай еліміздің экономикасын
жандандыру, халқымыздың әлеуметтік хал-ахуалын көтеру мүмкін емес. Соның
бірі – шағын және орта бизнестің дамуы болып табылады. Ел экономикасын
дамытуда, нарықты қалыптастыруда, ірі өндірушілер монополиясын шектеуде
және бәсекелестікті дамытуда, тауар және қызмет сұраныстарын
қанағаттандыруда, жалақы мен зейнетақыны уақтылы төлеуде, жұмыссыздық
мәселесін тежеуде және жаңа технологияларды енгізуде шағын және орта бизнес
шешуші фактор ретінде маңызды рөль атқарады. Шағын бизнес ірі бизнеске
қарағанда нарыққа тез бейімді, өзгермелі жағдайға байланысты икемді,
жаңадан жұмыс істеп тұрған өндіріс секторларында жұмыс істеуге қабілетті.
Шағын және орта бизнестің мәнi мен мағынасын теренірек бiлу үшiн, ең
алдымен сол шағын және орта бизнестi алып жүрушi субъект – кәсiпкер
кәсіпкерлік терминiне тоқталып өтелік. Кәсiпкерлiк, шағын және орта бизнес
негiздерi теориясын XVIII-XIX ғасырларда Ф.Кенэ, А.Смит, Ж.Б.Сей, кейінірек
И.Шумпетер, Ф.Хайск, А.Чаянов және тағы басқа экономист – ғалымдар негiзiн
қалаған [2].
Шағын бизнес – жеке тұлғаның өз күш-қабілетін танытуының, белгілі бір
мақсаттарды жүзеге асырушының тиімді тәсілі.Ол сондай-ақ, адамдардың өзіне
сенімін арттырады, іскерлігін қалыптастырады. Кәсiпкерлiк қызметке талдау
жасау – оның жалпы экономикалық ой-пiкiр сияқты ұзақ тарихы мен терең
тамырының бар екендiгiн көрсетедi. Көне тарих пен орта ғасыр ғылымдарында
кәсiпкерлiк туралы, оның индустриялық кезiне дейiн қалай аталғанына
қарамастан, ерекше ой-пiкiр қалыптасқан. Экономикалық мағынада кәсіпкер iрi
өндiрiстiк немесе кұрылыс жобаларын басқарушы. Әлеуметтiк-экономикалық
құбылыс ретiнде кәсiпкерлiк көптеген қоғамдық қатынастарды қамтиды. Мұның
мәнiнде экономикалық-құқықтық, психологиялық және тарихи тұстары бар.
Бiрақ, шағын және орта бизнестiң, яғни кәсiпкерлiктiң негiзi адам
қызметiнiң экономикалық танымында жатыр. Кәсiпкердің iс-әрекетi өзiнiң
еңбек шығындарына немесе жалдамалы еңбектi пайдалануға негiзделедi. Шағын
және орта бизнестi жүргiзушiлер экономикалық мүддені білдіретін, сонымен
қатар оған қатысушылар мiндеттi шарт жасасып ұйымдастырады. Мұндай бизнес
түрi – ұжымдық деп есептеледі. Жеке кәсiпкерлерге қарағанда жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер көптеген мәселелердi шеше алады. кәсiпкерлiктiң
потенциалдық мүмкiндiктерiн толық бағалау үшiн олардың субъектiлерiн
номиналды және нақты деп бөлудiң маңызы ерекше. Номиналдыға кәсiпкерлiк
қызметпен айналысу құқығы жатады. Нарықтық экономикасы дамыған елдерде
әрбiр азаматтың кәсіпкерлікпен айналысуға құқығы бар. Алайда оны жүзеге
асыру қоғам мүшелерiнiң кез-келгенiнiң қолынан келе бермейдi. Сондықтан
кәсiпкерлiктiң шын, нақты субъектiсi – бұған деген алғы шарттары бар, ең
бастысы капитал иемдену құқығы барлар жатады. Мiне, осы адамдар
экономиканың кәсiпкерлiк секторын құрып, дамыта алады.
Шағын және орта бизнестің объектiсi – адамның белгiлi қызметi.
кәсiпкерлiктiң соңғы нәтижесi өндiрiлген өнiм мен көрсетiлген қызмет.
Бiрақ ең бастысы – әр кәсiпкер оның тек өзiне тиiмдiсiн, пайдалысын ғана
жасайды. Мiне, осы себептен кәсiпкерлердiң ең басты мақсаты – өз
кәсiпорынының пайдасын барынша жоғарылату немесе шығындарын барынша азайту
болып табылады. Ал, кәсiпкердiң табысы көбiне оның бизнестi ұйымдастыруына
тiкелей байланысты. Қызметiнiң бастапқы кезеңiнде кәсiпкер қатаң бәсеке
жағдайында нарықтан шығып қалмас үшiн өндiрiс факторларын жүйелеудің жаңа
жолдарын iздейдi, яғни, бұл кәсiпкерлiктiң ең басты мәселесi [3].
Сонымен, кәсiпкерлiк – жаңа мүмкiндектерi iздеу, жаңа технологияны
пайдалану, капиталды жұмсаудың тиiмдi салаларын iздеу, ескi ойлау
шеңберiнен шығу. Басқаша айтқанда, өндiрiстiң жаңа түрiн ашып, дамыту,
тауарлар мен қызметтердiң жаңа түрлерiн шығару мақсатында ұйымдастыру
құрылымдарын өзгерту, сонымен қатар оларды жаңарту және өркендету. Мұндай
өзгерiстердiң түрлерi әралуан жаңа кәсiпорындар ашу немесе ескi кәсiпорынды
қайта құру, байланыстардың жаңа түрлерiн ұйымдастыру немесе ескiлерiн жою,
модификациялау әрекеттерiмен байланысты. Демек, нақты өмiрде кәсiпкерлiктiң
объектiсi – новаторлық, жаңашылдық мағынадағы ерекше өндiрiс және айырбас
пен бөлудiң түрлi факторларын жүйелеу болып табылады.
Елімізде отандық шағын бизнестің белсенді дамуы 1992–1993 жылдары
басталды. Содан бері нарықтық экономиканың қалыптасуына да 10 жылдан астам
уақыт өтті.Осы бірнеше кезең ішінде мемлекеттің меншігі бірте-бірте жеке
меншікке ауысты. Олар әртүрлі шаруашылық ассоциациялары, жауапкершілігі
шектеулі серіктестіктер, шағын кәсіпорындар, акционерлік қоғамдар
формаларында қайта құрылды.
Елдiң кәсiпкерлiкті дамытуда ынтасын арттыру үшiн экономикалық,
әлеуметтiк, құқықтық базасын құрып, оларды одан әрі жетiлдiру керек.
Қазақстан Республикасында қалыптаса бастаған жалпы кәсiпкерлiк қызметтi
төрт түрге бөлiп қарастыруға болады. Олар:
Өндiрiстiк – оның iшiнде инновациялық, ғылыми-техникалық жаңа-лықтарға
сай тауар өндiру, қызмет көрсету және басқалар.
Коммерциялық – сауда-саттық, делдалдық, сауда үйлерi, тауар биржалары
және т.б.
Қаржылық – банктiк, сақтандыру, аудиторлық, лизингтiк қор биржалары
және т.б.
Кеңес берушiлiк – басқармалық, әкiмшiлiк, маркетингтiк, ақпараттық,
кадрлар дайындау және т.б.
Бiздiң республикамызда қаржылық кәсiпкерлiктiң банктiк түрiмен тек қана
банктер ғана айналыса алады.
Кеңес Одағының ыдырауымен және халық шаруашылығының реформалар кешені
мен құрылымдық қайта құрулар арқылы экономикасы нарықтық қатынастарға өткен
бірқатар тәуелсіз мемлекеттердің құрылуымен кәсіпкерлік жаңа күшпен
жанданды және халықтың материалдық тұрмыс жағдайының жақсаруының, тұтастай
елдің экономикалық өрлеуінің ішкі көзі болды.
Қазіргі уақытта ғалым-зерттеушілер кәсіпкерлік проблемаларын әр түрлі
жалпы экономикалық баптар тұрғысынан белсенді қарастыруда: басқару,
қолданылатын салық салу жүйелері, атқаратын қызметтері, мемлекеттік,
аймақтық және салалық деңгейлерде шаруашылық жүргізуші субъектілерді
қолдаудың әртүрлі құралдары, субъектілерді шағын, орта және ірі
кәсіпкерлікке жатқызудың сандық және сапалық бағалау өлшемдерін анықтау,
кәсіпкерліктің қызмет ету жүйелері.
Осы аймақтағы зерттеулер санының көптігіне қарамастан, отандық және
шетел ғалымдарының еңбектерінде шешілмеген проблемалар әлі де көп.
Республика Президенті Н.Ә. Назарбаев кәсіпкерлердің оныншы форумында, елде
жеке кәсіпкерліктің көпшілікпен мақұлданған анықтамаларының болмауын, орта
және ірі кәсіпкерліктің аяғына дейін өңделген сандық және сапалық бағалау
өлшемдерінің критерийлерінің шағын және орта бизнестің (ШОБ) соңына дейін
ойластырылған ұғымдық аппаратының жоқтығын атап өтті. Сонымен бірге, ШОБ-
тің мәнін анықтауда алдымен кәсіпкерліктің негізгі түсінігін ашып және
айқындаған орынды, тек содан соң шағын және орта бизнестің негізгі
түсінігін нақтылау қажет [4].
Кәсіпкерлік экономикалық жүйенің белгілі түрімен байланысты және оның
пайда болуына бірнеше маңызды алғышарттар себепші болды:
– азаматтық қоғамның және құқықтық мемлекеттің пайда болуы;
– дүниеге келгеннен ажыратылмайтын құқықтар мен бостандықтар
кешенімен үйлестірілген, жеке адам санасының қалыптасуы және қоғам
мен мемлекет мүддесіне қарсы келетін мүдделер;
– өзінің қазіргі түсінігінде жеке меншікке ажыратылмайтын құқық
санасының қалыптасуы мен нығайуы және сонымен байланысты
экономикалық еркіндік, немесе экономикалық таңдау еркіндігі;
– меншіктің мемлекеттік биліктен және соған сәйкес экономикалық
биліктің саяси биліктен бөлінуі;
– өмірдің экономикалық, әлеуметтік және саяси сфераларының бөлінуі;
– нарықтық экономиканың пайда болуы және тағы басқалары.
Кәсіпкер, жинаған тәжірибесін пайдалана отырып, факторларды
экономикалық ресурстар өнімділігі мен табысы мен төмен саладан, өнімділігі
мен пайдасы жоғары салаға, ауысатындай үйлестіруі қажет. Ол капиталистен
айқын ерекшеленеді. Кәсіпкерлікке сұраным оның өніміне сұранымның туындысы
болып табылады. Ал кәсіпкерлік ұсыным болып оның рухани (жеке) қасиеттері,
тәжірибесі және байланыстары табылады. Ж.Б. Сей бойынша кәсіпкер келесі
қасиеттерге ие болуы қажет [5].
– төлеуге қабілетті, парасатты, сақ, шыншыл және тұрақты болу;
– займ түрінде капиталды тарту мен несиелерді уақытында қайтара
білу;
– өз бойына әділеттілік, қайсарлық және бизнесті жете білу сияқты
моральдық қасиеттерді сыйғызу;
– жеткілікті дәлдікпен, қандай да бір тауардың маңыздылығы мен
ерекшелігін, болжамды сұраным мен оны өндіру тәсілдерін бағалай
білетін күйде болу.
Берілген талаптарға сай келетін, адам санының шектеулі болуынан
кәсіпкердің өз қызметі үшін алатын жалақысы басқа жұмыскерлердің табысына
қарағанда жоғары. Кәсіпкер табыстары тек жалақымен шектелмейді, олар
капиталдан алынатын табысты, егер ол болса және қауіп үшін төлемдерді
қамтиды.
XX ғасырдың 90-шы жылдарынан бастап кәсіпкерліктің проблемалары отандық
ғалымдардың және ТМД елдері ғалымдарының еңбектерінде кеңінен қарастырылды.
Әрине, жүргізілген зерттеулерде кәсіпкерлікке, кәсіпкерге және кәсіпкерлік
табысқа ортақ анықтама берілмеген. Сонымен қатар, бірқатар авторлардың
айтуынша, зерттеушілердің барлық талпыныстары алғашында сәтсіздікке
ұшырайды. Бұл әр түрлі елдердегі кәсіпкерлікті дамытуда мемлекетпен
жүргізілетін саясатқа, қойылған зерттеу мақсаттарының әр түрлілігіне,
тікелей кәсіпкерліктің даму деңгейіне және тағы басқаларға байланысты.
Сонымен бірге, соңғы еңбектерде кәсіпкерлік процесін өзін жаңарту мен өзін
ұйымдастырудың синергетикалық моделі ретінде қарастырылған. Кәсіпкерлер
жұмысын тиімді жүргізу нәтижесінде капиталды жинау мүмкіндігіне ие болады.
Өндірістің алдағы дамуы спираль бойынша жүзеге асырылады [6].
Сонымен, кәсіпкерлік пен кәсіпкерлік қызмет проблемалары ғалым-
зерттеушілермен ертеректе және әртүрлі варианттарда қарастырылды.
Орындалған экономикалық зерттеулер талдауының негізінде, кәсіпкерліктің
экономикалық мәнін нақтылап, толықтыруға талпынып,содан соң берілген
сатыда, анағұрлым таралған формада әрекет ететін шағын кәсіпкерлікке
анықтама беруге тырысамыз, бірақ алдымен бізге кәсіпкер категориясын
тұжырымдау қажет. Сөйтіп, әлемдік экономикалық ойды ұғыну, зерттеу мен
қорыту кәсіпкердің келесі сипаттамаларын ажыратуға мүмкіндік берді:
1) кәсіпкер – бұл қауіп, белгісіздік;
2) кәсіпкер – бұл пайданы және үстеме пайданы, яғни кәсіпкерлік табысты
алу;
3) кәсіпкер өндірістің барлық факторларын үйлестіреді: еңбек, жер,
капитал;
4) кәсіпкер жаңалықтарға бейім: жаңа өнім мен қызметтерді өндіруге, жаңа
әдістерді енгізуге және өткізудің жаңа нарықтарын іздеуге, инновациялық
менеджментке;
5) кәсіпкер – бұл кәсіпкерлік істі жүргізу үшін жігерлі, білім мен
ақпараттың белгілі деңгейін меңгерген адам;
6) кәсіпкер, табыс алу мақсатында, жаңа идеялардың болашағын бағалауға,
алынған ақпаратты талдауға және нарықтың қалыптасқан конъюнктурасы
тұрғысынан шешімдерді қабылдауға қабілетті;
7) кәсіпкер кез келген, әсіресе белгісіз жағдайларда бір ғана дұрыс
шешімді қабылдауы тиіс.
Кәсіпкер берілген қабілеттері, кәсіпкерлік процестің барлық сатыларына
(өнімді құру сатысы, еңбек өнімін өндіру сатысы, еңбек өнімін тұтыну
сатысы) сәйкес бірқатар белгілі функцияларды орындау арқылы жүзеге
асырылады. Ол:
1) сатып алушылардың сұранысын және олардың төлем қабілетін зерттеу
бойынша ғылыми зерттеулерді жүргізуге;
2) өнімнің бәсекелестігін қамтамасыз ететін, бұйымның белгілі өлшемдері
мен сыртқы түрі бойынша техникалық құжаттарды дайындауға;
3) бұйымдардың тәжірибелік үлгілерін дайындауға;
4) өнімді өндіруді барлық қажетті шикізат, материалдық және еңбек
ресурстарымен қамтамасыз етуге;
5) берілген өнімді өндіру үшін ең жетілген технологиялық процесс пен
басқарудың тиімді схемасын таңдауға;
6) халықтың төлем қабілеті едәуір жоғары өткізу нарықтарын анықтауға
міндетті.
Қазіргі уақытта кәсіпкерлікті жандандыру процесі экономикалық және
инвестициялық дағдарыстармен; білікті мамандардың жоқтығымен; нор-мативті-
құқықтық базаның жетілдірілмеуімен, жемқорлықпен, тікелей шаруашылық-
коммерциялық қызметпен, тұрақты қауіппен; капиталдың тапшылығымен;
шаруашылық жүргізуші субъектілердің моральді және табиғи тозған материалдық
базасымен байланысты қиын жағдайларда өтуде. Осыған қарамастан республикада
ШОБ қызметінің алғашқы жемістері бар, бірақ оның көпшілігі сауда мен
делдалдық қызметтерде [7].
Нарықтық қатынастарды енгізуші ТМД республикаларының біразында, соның
ішінде Қазақстанда, ШОБ кеңінен тарады, өйткені шағын және орта бизнессіз
нарықтық экономика не қызмет ете алмайды, не дамымайды. Нарықтың әр түрлі
аймақтарын жеңіп алу және көптеген елдердегі шағын кәсіпкерліктің әлемдік
нарықта өркендеуі, экономиканың осы сферасының шаруашылық жүргізуші
субъектілерін мақсатты түрде мемлекеттік қолдау, ғалым зерттеушілерді оның
негізгі сипаттамаларын негіздеуде, ұлттық экономикадағы рөлі мен орнын
анықтауда қызығушылығын тудырмай қоймады.
Ғалымдардың басқа бөлігі ШОБ-тің мәні максималды пайданы алуда ғана
емес, сонымен қатар тәуелсіздік, творчествалық сипат пен ерекше тұрмыс
қалпы сияқты материалдық емес факторлардан адамдардың алатын қанағатында
деп санайды [8].
Бірқатар авторлар ШОБ монополияланған экономика жағдайында маңызы
ерекше бәсекелестік ортаны құрайды деп пайымдайды. В.Афанасьевтің пікірі
бойынша, шағын және орта бизнес өзінің табиғаты жағынан монополияға қарсы,
ол оның қызметінің әртүрлі жақтарында көрінеді. Бір жағынан ол, оны құраушы
элементтердің аз болуынан және жоғары динамикасынан, монополиялауға аз
дәрежеде түседі. Екінші жағынан, тар мамандану және жаңа техниканы
пайдалану барысында ШОБ, ірі корпорациялардың монополистік позицияларын
бұзатын, қауіпті бәсекелес ретінде болады [9].
Шағын кәсіпкерліктің басқа артықшылықтарынан, автолар айна-лымдылықтың
жоғары жылдамдығымен, құрылыс мерзімдерінің қыс-қартылуымен, негізгі
қорлардың жалпы құнындағы белсенді бөлігінің жоғарлауымен, басқару
персоналдарын ұстау шығындарының төменділігімен, ірі капиталды тарту
қажеттігінің жоқтығымен қамтылған күрделі және ағымдағы шығындардың тиімді
қолданылуынан көреді.
Зерттеушілердің бірқатары ШОБ-тің жағымды жақтарымен қатар, әлсіз
жақтарын да атап кетті. Сонымен, Ю.Кочеврин пікірі бойынша шағын және орта
өндірістің негізгі анықтаушы белгісі оның тұрақсыздығы болып табылады. Бұл
тұрақсыздық капитализмнің монополистік сатысында ерекше жоғарлайды. Өз
қорытындыларын автор АҚШ ШОБ-сі қызметінің мысалында шағын кәсіпорындардың
өлімі және өмір сүру ұзақтығымен дәлелдейді. Жыл сайын АҚШ-та 350 мыңға
жуық кәсіпорындар жабылады, мұндағы компаниялардың жалпы санының тек 26%-ы
5,5 жылға дейін өмір сүреді. Бұл ойдың жалғасы А.Тоқсанованың Қазақстанда
тіркеуге алынғаннан кейін бір жыл ішінде шағын және орта кәсіпорындардың
23,7%, алғашқы төрт жылда – 51,7%, алғашқы алты жылда – 62,7% шығынға
ұшырайды тұжырымында көрініс табады. Шағын және орта бизнес өмір сүру
мерзімдерін ұзарту үшін барлық әкімшілік тосқауылдарды жою, салық
жүктемесін төмендету, жаңадан бастаушы кәсіпкерлер үшін каникулдарды
енгізу, инфрақұрылымдарды дамыту, шағын және орта кәсіпорындарда жұмыс
істеу үшін маркетинг пен менеджмент аймағында мамандарды дайындау қажет.
Экономикалық әдебиеттерде кәсіпкерлік мәні мен оның экономикаға
көрсететін ықпалын бағалауға қатысты мәселелерге үлкен назар аударылады.
Сондай-ақ кәсіпкерлікті зерттеу барысында XIX ғасырдың ағылшын экономисі Р.
Кантильоннің еңбектерін де қарастырған артық болмас. Ол өзінің 1755 жылы
шыққан Жалпы сауда табиғаты туралы тәжірибе атты еңбегінде кәсіпкерлікті
тауарларды сату және сатып алуға қатысты нарық субъектілерінің қатынасы
ретінде қарастырды және олардың ішінен мыналарды атап көрсетті: тауар
өндірісімен, көтерме саудамен айналысатын кәсіпкерлер, жеке саудагерлер; өз
әрекеттері үшін капиталды қажет етпейтін кәсіпкерлер; өзінің жеке
еңбектерінің кәсіпкерлері. Кәсіпкерлердің бірінші категориясына фермерлер,
саудагерлерді, мануфактуралық тауарларды сатушыларды, дүкеншілерді және
жеке саудагерлерді жатқызды. Р. Кантильонның пікірінше аталмыш кәсіп-
керлердің барлығы бір-біріне қатысты тұтынушылар мен сатып алушылар болып
табылады, соның нәтижесінде егер кәсіпкерлердің саны аз болса олардың
кірісі мол болады. Кәсіпкерлердің екінші категориясы – өзінің жеке еңбегі
негізінде әрекет атқарушылар және өз әрекеттері үшін капиталды қажет
етпейтін кәсіпкерлер болып табылатын қосшы шеберлер, бақыршылар,
тігіншілер, құбыр тазалағыштар, су тасығыштар. Олар белгісіздік жағдайында
жұмыс жасайды, олардың саны клиенттер санына қатысты. Үшінші категорияға
суретшілер, дәрігерлер, заңгерлер және т.б. жатады, олар да белгісіздік
негізінде қызмет атқарады. Өзінің тұжырымдарын қорыта келе,
Р. Кантильон барлық халықты екі класқа бөлді, олар: кәсіпкерлер мен
жалданып жұмыс жасайтындар. Олардың жалпы айырмашылығы еңбекақыда болатын,
себебі біріншілер үшін ол бекітілмеген болса, екіншілер үшін қандай да
бір уақытқа белгіленген болып табылады. Р. Кантильон кәсіп-керлердің кіріс
алуына немесе шығындануына алып келетін жеке әрекеттеріне де тоқталып өтті.
Р. Кантильон пікірінше, кәсіпкер дегеніміз жағдайларды алдын-ала болжай
алатын, сараланған қатерлерге қарсы тұра алатын және қабылдаған
шешімдерінің салдарына жауап беретін кез-келген индивид болып табылады. Ол
кәсіпкерлікті феодалдық ортағасырдың орнына келген жаңа құбылыс ретінде
қарастырды және жер меншік иелері мен түрлі жалданушылардың қатарына пайда
табу мақсатында өз қорқыныштары мен қатерлері негізінде нарықтық айырбасқа
ұмтылған адамдар қосылды. Кәсіпкерлік деген түсінікті осылайша тұжырымдау
әдісі толығымен заңды болып саналады [10].
А. Смиттің өзі кәсіпкерлікті алдымен өндірістік әрекетпен байланыстырды
және оны пайда көру құралы ретінде қарастырды. А.Смитің пікірінше,
капиталдар тек жеке тұлғалардың қолында жиналады. Аталған адамдардың
кейбірі осы капиталдарды еңбекқор адамдарды еңбекпен қамсыздандыру үшін
қолданады, оларды материалдармен, өмір сүруге қажетті заттармен
қамсыздандырады, олардың еңбек өнімдерін сатудан түскен кіріске сенеді.
Дайын тауарды ақшаға немесе басқа да өнімге айырбастау материалдар мен
еңбекақыға жұмсалған шығындарды жабумен қатар осы іс бойынша өз капиталын
тәуекелге тіккен кәсіпкер пайда көруі қажет. Егер осындай жағдай
болмағанда, кәсіпкердің аталған жұмыскерлерді қабылдауға еш қалауы болмас
еді. Сонымен қатар, Адам Смит егер кірістер капитал ісіне салынған
көлемге сәйкес болмаса, оған үлкен капиталдарды салудың еш мағынасы болмас
еді деп нақтылап өтті [11].
Р. Кантильоннан кейін жүз жыл өте Жан Батист Сей концепциясы шықты. Ол
өзінің Саяси экономика бойынша трактат атты еңбегінде, былай деген еді:
Қазіргі таңдағы Англия өзінің сансыз байлығына тек оқымыстыларының
арқасында ғана емес, сонымен қатар өз кәсіпкерлерінің өндіріс саласындағы
керемет таланттары мен жұмыскерлерінің жұмысты жылдам да жақсы орындау
қабілеттерінің арқасында жетіп отыр. Ж. Б. Сей тұжырымдамасының негізін
капитал, жер, еңбек, өндіріс факторлары, факторлар жиынтығы атты
экономикалық ұғымдар құрады. Кәсіпкерлік өндіріс факторларымен операциялар
жасау ретінде түсіндірілді. Оның мағынасы, өндіріс факторлары аз кіріс
беретін орыннан алынып, басқа жерге ауыстырылады, содан кейін оның жаңа
жиынтығы үлкен кіріс беретін жерге ауыстырылады. Ж.Б. Сей тұжырымдамасы
кәсіпкерлік қызметтің кез-келген формасына қатысты қолданылады, сондықтан
да кәсіпкерліктің классикалық формасының беделіне ие болды. Кәсіпкерлік
проблемаларына қатысты барлық зерттеулер дерлік Жан Батист Сей
тұжырымдамасына тікелей немесе жанамалы түрде сілтеме жасайды.
1937 жылы американдық Рональд Коуздың Фирма табиғаты атты мақаласы
жарық көрді, оған фирмалар теориясын жасауда маңызды роль атқаруы қажет
болды. Автор ол туралы және мультиұлттық корпорациялар туралы маңызды
тұжырымды толығымен өзгертті, себебі ол нарық пен фирма арасында нақты
шектеу қойды. Р. Коуз кәсіпкерді фирма ішіндегі өндіріс координаторы
ретінде қарастырды. Ол оны бәсекелестік жүйеде өндіріске бағыт беру арқылы
бағалар механизмінің ролін атқаратын тұлға немесе тұлғалар тобы ретінде
қарастырды.
Австриялық оқымысты И. Шумпетер кәсіпкерлікті жаңалық енгізумен
байланыстырды. Осы тұжырымдамаға сәйкес кәсіпкердің әрекет нәтижесі
еңбектің материалдық мазмұнының, формасының және жолдарының өзгеруіне алып
келеді. Экономикалық процестерге ықпал ету кәсіпкерліктің өзіндік ерекше
қасиеті болып табылады. Шумпетер келесі 5 жағдайды атап көрсетеді: [6]
– тұтынушыларға белгісіз игіліктерді жасау немесе белгілі игіліктің
жаңа қасиетін жасау;
– өндірістің жаңа жолын ойлап табу. Ол өндіріс немесе коммерциялық
қызмет кезінде жаңалықтар болуы мүмкін;
– жаңанарықтар мен нарық сегменттерін игеру;
– бұрын-соңды ол қайнар көздер болу-болмауына немесе назарға
ілінбеуіне немесе қол жетпейтін болып саналуына не болмаса оны енді
ғана жасау жоспарлануда деп саналуына қатыссыз жаңа шикізаттар мен
дүмбіл өнімдер алу;
– еңбекті ұйымдастырудың жаңа әдістерін енгізу.
Аталған шарттар негізінде И. Шумпетер кәсіпкерлер ретінде шаруашылық
субъектілерін санау қажет деп санайды, себебі олардың функциялары оның
белсенді элементі қызметін атқаратын жаңа комбинацияларды жүзеге асыру
болып саналады, осы жағдайда өндіріс кәсіпорнына немесе басқа да мүлікке
қатысты меншік құқығы кәсіпкерліктің маңызды белгісі болып табылады.
Қазақстандағы шағын және орта бизнестің даму эфолюциясын қарастыра
отырып, мынадай қорытындылар жасауға болады:
– ШОБ субъектілерінің ең алдымен саудада шоғырлануы. Бірқатар жылдар
бойы аталмыш кәсіпорындар санының үлесі өсе түсуде. Егер 1996 жылы
жалпы шағын және орта кәсіпкерлер санының 26%-ы саудада болса, онда
қазіргі уақытта бұл көрсеткіш 42%-ға тең.
– Өнеркәсіптік өндірістің құрлымында өңдеуші кешен басты рольге ие.
Сонымен, 1997 жылы шағын және орта кәсіпкерлік жалпы
кәсіпорындарының саны бойынша өңдеуші сала 97%-ды құрады, және 3%-
ын өндіруші сала құрады. Халық шаруашылығы кешенінің салалары
арасында қалыптасқан арақатынастар соңғы жылдары еш өзгеріске
ұшыраған жоқ.
– Шағын және орта бизнес кәсіпорындарының және олардың өнеркәсіптік
дамыған аудандарда шоғырлануында территориялық теңсіздік орын
алған. Сонымен, Оңтүстік Қазақстан өңірінде ШОБ-тың 60 мың
субъектісі, Алматы облысында – 44 мың, Маңғыстауда – 9 мың, Атырау
облысында – 8 мыңы әрекет етті. 2006 жылы белсенді кәсіпорындарының
ең көп саны Шығыс Қазақстанда (7,9%), Қарағанды облысында (7,5%),
Қостанай облысында (5%) және Алматы қаласында (27,6%), Астанада
(9,8 %) өз қызметтерін жүзеге асыруда.
Құрамдас бөлігінің бірі – бизнес инкубаторлары болып табылатын
кәсіпкерлік ортаның дамуына ықпал ететін нарықтық инфрақұрлымның қалыптасуы
орын алды. Қазіргі уақытта бизнес инкубаторлар 10 облыста құрылған. Жалпы
елде 31 бизнес инкубаторлар қызмет атқаруда. Бизнес инкубаторлар
территориясында өндірістің түрлі саласында 200-ден астам кәсіпорындар
әрекет етуде.
ШОБ-ті қолдауды және дамытуды реттейтін заңнамалық және нормативтік
база құрылды.
Сонымен, кәсіпкерліктің ұсынылған тұжырымының және ШОБ-тің қолдағы
бар тұжырымдарын талдау негізінде, ШОБ-тің және оны несиелеудің келесі
анықтамаларын көрсетуге болады:
– Шағын және орта бизнес дегеніміз – бұл экономикалық-құқықтық
жауапкершіліке, қаржылық инновациялық қызметке негізделген, өз табысын
алу мақсатында әртүрлі өндірістік, қаржылық тәуекелдерге бара отырып,
өндірістің барлық факторларын қозғалысқа келтіретін және меншік иесінің
өндірісті басқару үдерісіне жеке қатысуын талап ететін, шаруашылық
субъекті;
– Шағын және орта бизнесті несиелеу дегеніміз – шаруашылық субъектінің
әкімшілік, басқарушылық және қаржы-экономикалық қызметтерін қосымша қарыз
капиталыменен қамтамасыз ету үшін, кәсіпкердің өтініші бойынша бизнес
жобасы негізінде несиелік мекемелермен берілетін қаражат.
Берілген анықтама ШОБ процесін толық көлемде сипаттайды, оның мәнін
инновация ретінде анықтайды, кәсіпкерлер қызметінде қауіп және белгісіздік
элементтерінің болатындығын білдіреді; кәсіпкерлік процесс өндірістің
барлық факторларының өзара әрекеттесуі арқасында мүмкін болатындығын
көрсетеді, өндіріс пен басқару процесінде меншік иесінің ролін анықтайды
және ең бастысы кәсіпкерлік қызмет ынталандырушысы алынатын табыс екендігін
айтады. Қазақстан Республикасында нарықтық экономикаға белсендi
қатысушылары – шағын және орта бизнес субъектiлерi – кәсiпкерлер, жеке
адамдар, бизнесмендер екенi белгiлi. Республикамызда шағын және орта
бизнестiң дамуына жан-жақты жағдайлар интенсивтi түрде жасалынылуда. Ал,
оларға жекеше тоқталсақ, меншiктi жекешелендiру бағдарламасының жүруi, ол
өз кезегiнде шағын бизнестiң дамуының нағыз экономикалық негiзi екенiн
есiмiзге алайық. кәсiпкер шағын және орта бизнес субъектiсi ретiнде оның
iс-әрекетi әр кезде де белгiлi бағытта ұйымдастырылады және оның нақты
нысандары бар. кәсiпкерлiктiң шаруашылықты жүргiзу тәсiлi ретiнде бiрнеше
жалпы белгiлерi бар. Оның iшiнде негiзгiсi – шаруашылық субъектiлерiнiң
еркiндiгi мен тәуелсiздiгi. Олардың дербестiгi нарық механизмi әрекетiн
қамтамасыз ететiн тәртiптi қалыптастырады. кәсiпкердiң тәуелсiздiгi оған
экономикалық ресурстарды алуға, осы ресурстардан өз қалауынша қызмет пен
тауар өндiру процесiн ұйымдастыруы және оларды нарықта кәсiпкердiң
ойлағанындай өткiзе алу құқын бередi. Материалдық ресурстар мен ақша
капиталының иелерi бұларды өз қалауынша пайдалана алады. Әрбiр қызметшi өзi
iстей алатын еңбекпен айналысуға құқығы бар. Кәсiпкерлiкке тән тағы да бiр
сипат – шаруашылық жүргiзудегi тәуекелге бел бууы, iске кiрiсер алдында
болашақ бұлдыр қиялдарды болжап бiлу және оны шеше алуы. Шаруашылықтың
қауiп-қатерi, тәуекелдiң негiзiнде мүмкiн болатын және шын мәнiдегi
шығындар мен нәтижелердiң арақатынасы жатады.
шағын және орта бизнестiң Қазақстан Республикасында қалыптаса
басталуы мен дамуы тауарлы нарықтың және кәсiпкерлiк iс-әрекеттiң кең
ауқымға құлаш жаюымен байланыстыруға болады. Әрине мемлекетiмiздiң
тәуелсiздiкке қол жеткiзуi, нарық экономикасына бет бұруының өзi елде
кәсiпкерлiк пен шағын және орта бизнеспен айналысуға мiндет едi. Бастапқы
кезең ретiнде көрiнген мұндай бизнес 1995–1996-шы жылдары делдалдық қызмет
ретiнде жүзеге асты. Ал одан кейінгі 5–6 жылдар iшiнде қолынан iс келетiн
азаматтар, заңды тұлғалар әлемдiк тәжiрибені үйрету арқылы қалыптасқан
бизнес кiлтi – өндiрiс екендiгiн түсiндi. Республикамыз табиғи жер
қойнауындағы ресурстарға бай, жер ауқымы кең болғандықтан, ауыл
шаруашылығында – фермерлiк iс, шаруашылық қожалықтарын құру, төл өсiру, сүт
тағамдарының көптеген түрлерін молынан нарыққа шығару соңғы кезде кең
дамып келеді [8].
Қазақстан Республикасындағы шағын және орта бизнес халықтың әл-
ауқатының төмендеген кезiнде, ел экономикасы макроэкономикалық дағдарысқа
ұшыраған кезiнде де өмiршең күй танытты. Елдегi объективтi және субъективтi
қиындықтар оның динамикалық дамуына кедергi етуде. объективтi қиындықтары:
Экономиканың жаппай дағдарысқа ұшырауынан, бюджет тапшылығы, қаржылық
ресурстар жетiспеушiлiгi, мiне осы мәселелер шағын және орта бизнестiң кең
көлемде қарқын алуына кедергi етуде. Нарықтық экономикаға таяну жақындаған
сайын, мемлекеттiң инвестор ретiндегi ролi төмендеуде. Мемлекет өз
тарапынан бизнестi дамытуда қолайлы климат жасауы, заңдық-нормативтiк
актiлердi жолға қоюы, шетелдiк және отандық инвесторларды шағын және орта
бизнестi дамыту жолында капитал құюына тартуы, шағын және орта бизнестi
қолдау мен дамыту бағдарламаларын қолдайтын микроэкономикалық саясатты
жасауы қажет [4].
Субъективтi негiздегi қиындықтарға, негiзiнен былайша түсiндіруге
болады. Қоғамның сана-сезiмiнде қалыптасып қалған пайда табу, табыс алу,
бай болу әрекеттерiн әлi де болса, психологиялық жағынан дайындық жоқ.
кәсiпкерлер тарапынан да нарықтың тез өзгеру қозғалысына жылдам әрi тиiмдi
реакциясы толық әдетке енбеген. кәсiпкерлер менеджмент, маркетинг
салаларының қыр мен сырын әлi де түсiнбеген. шағын кәсiпорындардың
жұмысының тиiмдiлiгi – өнiм өндiрудегi тар мамандану ғана емес, еңбек
құралдарына да мамандануында. Мұндай өндiрiстер шектеулi тауар
ассортиментiн шығарып, қажет болған жағдайда оны тез ауыстыруы да мүмкiн.
шағын бизнестiң дамуы транспорттық шығындар мен өнiмдердiң құрып қалуы
қаупiн төмендетедi. Сонымен, шағын кәсiпорындар – негiзiнде алып
инфрақұрылымдық бөлiмдердiң (қоймалық, арнаулы коммуникациялар, көлiктiк
шаруашылықтар, тазалау құрылғылары) құрылуына көп шығындар жұмсалмайды.
Өндiрiстiң аздаған көлемi бойынша тауарларды сату, айналымға жiберу,
материалды-техникалық жабдықтауларды өнiм дайын болған кезiнде
реализациялау тез жүредi.
Кәсіпкерлікті қолдаудың және дамытудың бұрынғы мемлекеттік бағ-
дарламаларын (1992–1994 жж., 1994–1996 жж., 1999–2000 жж., 2001–2002 жж.
2003–2005 жж.) талдау оларды іске асыру республикада кәсіпкерлік секторды
қалыптастыруға және дамытуға оң әсер еткенін көрсетті. Тауарлар мен
қызметтер көрсетудің бәсекелі нарығы құрылды және шағын кәсіпкерлікті
қолдаудың және дамытудың институтционалдық шаралары айқындалды [9].
Нарықтық реформалар жылдарында кәсіпкерлік сектор қоғамда елеулі орынға
ие болды. Басты стратегиялық мақсатқа: кәсіпкерлікпен айналысу мүмкіндігі
республика азаматтарының конститутциялық құқықтарының шынайы және ажырамас
бөлігіне айналуына қол жеткізілді, ол үшін мемлекет қажетті жағдайларды
жасады.
Ресми статистика деректері бойынша республикада осы сектор дамуының оң
серпіні, шағын және орта бизнес субъектілерінің тұрақты өсуі 2006 жылы
521,5 мың шағын кәсіпкерлік субъектілері есепке алынған, оларда шамамен 1,2
миллион адам жұмыс істейді. Шағын кәсіпкерлікте жұмыс істейтіндердің үлес
салмағы жұмыс істейтіндердің жалпы санының 17,6% -ін құрайды.

Кесте 1 – 2006-2007 жж. Қазақстан Республикасында заңды тұлға ретiнде
тiркелген шағын кәсiпорындардың саны мен құрылымы

2006 ж. 2007 ж.
Өндiрiс 11,8 11,5
Құрылыс 9,8 11,1
Сауда 61,4 60,76
Қонақ үйлер мен мейрамханалар 0,7 0,64
Көлiк және байланыс 5,7 5,6
Қозғалмайтын мүлiктермен операциялар 6,3 6,5
Басқа да коммуналдық және жеке қызметтер 1,4 1,5
Ескерту – автормен құрастырылған: статистика бойынша ҚР Агентiгiнiң
мәлiметтерiнен

Экономикасы жаңа-жаңа дамып отырған елдер үшiн орта және шағын бизнестi
жандандыру шешушi роль атқарады. Кәсiпкерлiк қызмет бұл елдер үшiн
дағдарыстан алып шығатын бiрден-бiр сара жолы болып отыр. Шағын және орта
бизнес-экономиканың тиiмдi де қомақты секторы. Оның аясында жалпы iшкi
өнiмнiң үлес салмағы артып, экономикалық тұрғыдан жұмысқа жарамды тұрғындар
жұмыспен қамтамасыз етiледi. Бұл индустриалды, дамыған экономикасы бар және
өтпелi кезеңдi басынан кешiрiп отырған елдер экономикасы үшiн тым жағымды
көрiнiс. Экономикада бiрден-бiр маңызды элемент жұмыссыздық. жұмыссыздықтың
кең етек алуы экономикалық әл-ауқаттылыққа зардабын тигiзер фактор болса,
шағын бизнес аясында көптеген жұмыс орындары ашылады. Осы жаңа жұмыс
орындарын ұсына отырып шағын бизнес ел экономикасына қыруар көмек етедi. Ол
бәсекелестiкке сай келе алатын динамикалық диверсификациялық бағытта
халықтың жұмыспен қамтамасыз етiлуiне, оның әлеуметтiк тұрмыс жағдайын
көтеретiн шын мәнiндегi қуатты экономикаға жол ашады.
2006 жылы шағын кәсіпкерлік субъектілері тауарлар сату мен қызметтер
көрсетуден 625,5 млрд. теңгеге жуық сомада кіріс алды. Елдің жалпы ішкі
өнімінің құрылымындағы шағын кәсіпкерліктің үлесі осы жылдың алдын ала
жасалған қорытындылары бойынша 2005 жылмен салыстырғанда 2,9%-ке өсуге және
19,5%-ті құрауға тиіс. Шағын кәсіпкерлікті реттеудің нормативтік- құқықтық
негізі құрылды. 2004–2006 жылдардың ішінде Қазақстан Республикасының Салық
кодексіне шағын бизнес субъектілері үшін салық ауыртпалығын одан әрі
төмендетуге байланысты өзгерістер мен толықтырулар енгізілді. Банк
секторының тұрақты дамуы қаржылай қызметтер көрсету нарығын дамытуға және
шағын кәсіпкерлік кәсіпорындары активтерінің ұлғаюын ынталандыратын қаржы-
кредиттік қамтамасыз етудің көп деңгейлі жүйесін әзірлеуге мүмкіндік береді
[10].
шағын және орта бизнес алдында тұрған проблемалар жеткілікті және олар
терең ғылыми ізденісті талап етеді. шағын және орта бизнестің дамуына кері
әсер ететін бірқатар факторларды былайша топтауға болады:

Кесте-2 – Шағын және орта бизнестің дамуына кері әсер етуші факторлар

Кедергілер 2005 ж. 2006–2007 жж.
1) салық саясаты 2 1
2) жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы 1 2
3) несие саясаты 4 3
4) өнімді өткізу мәселесі - 4
5) шикізатпен қамтамасыз ету мәселесі 5 5
6) мемлекеттік органдармен өзара іс- қимыл 3 6
Ескерту – автормен құрастырылған: статистика бойынша ҚР Агентiгiнiң
мәлiметтерiнен

Аталған мәселелерді салық заңнамасында шешу үшін мыналар қажетті болып
келеді:
– жаңа өндірістік-инновациялық кәсіпорындарға салық салудың
жеңілдетілген режимін енгізу;
– өндірістік сектордағы кәсіпорындардың несиені өтеу кезінде салық
салу процедурасын қайта қарау;
– ынталандырушы салық режимін орындау жолымен шағын бизнеске жанама
қаржылық талдау көрсету;
– салық саясаты шағын кәсіпкерлік субъектілер санының өсуін
ынталандырушы, жұмыс орындарының өсуіне, өндірілген жұмыстар мен
көрсетілген қызметтердің экономикалық реттеушісі болуы керек.
Келтірілген мәліметтерден көріп отырғанымыздай Қазақстан нарығында
шағын кәсіпорындардың тиімді қызмет етуіне кедергі болып отырған
мәселелердің бірі – салық саясатының жетілмегендігі. Қазақстандағы шағын
және орта бизнесті дамыту факторларын атайтын болсақ онда мына төмендегі
жағдайды көруге болады.

Сурет 1 – Қазақстандағы шағын бизнесті дамыту бағыттары

Ескерту – автормен құрастырылған

Шағын бизнес субъектілерінің жұмысына кедергі болатын мәселелердің
екінші түрі – жалпы экономикалық жағдайдың тұрақсыздығы. Яғни : АҚШ
доллары бағамының тез қалқымалылығы, макроэкономикалық негативті
өзгерістерге байланысты инфляция және жоғары тәуекелдер.
Үшінші орында кәсіпкерлер несиені алу кезінде туындайтын қиыншылықтар
мәселесі. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кедергі келтіріп отырған бұл мәселе
субъектілердің өзінің инвестициялық және айналымдағы мұқтаждарын қамтамасыз
ету үшін жеткілікті қаржы ресурстарының жоқтығы болып табылады. Республика
бойынша шағын және орта бизнес субъектілермен жүргізілген анонимді
анкеталық сұраудың мәліметтері бойынша, шағын бизнестің алдында тұрған ең
негізгі мәселе-несиелік ресурстарға шығу жолы [11].
Төртінші мәселе – шикізатпен қамтамасыз етілуі мен өнімді өткізуі.
Өнімді өткізу кезінде қиыншылықтардың пайда болуының бірде-бір себебі –
бәсекелестік ортаның жоғарлылығы. Шағын кәсіпкерліктің дамуына кері әсер
ететін басқа да факторлар шағын кәсіпкерліктің қызметін реттейтін
қолданыстағы заңнамадағы нормалардың жетілдірілмеген және кей жағдайда
нақты нормалардың болмауы болып табылады, бұл әкімшілік кедергілерді
ұлғайтуға әкеледі.
Көп өңірлерде кәсіпкерлердің біліктілігі мен оларды оқыту проблемасы
шешілмеген күйде қалуда. Жүргізілген талдау шағын кәсіпкерлікті қолдау
жұмыстары өткен жылдардың тәжірибесі негізінде жүйелеу жолымен
экономикалық, құқықтық және институтционалдық-құрылымдық рефор-маларды
тереңдету қажеттігі туралы қорытынды жасауға мүмкіндік береді. Шағын
бизнесті дамытудағы және жұмысбастылық мәселесін шешудегі мемлекеттік
саясатты жасап, жүргізу үшін мынадай факторларды бөліп көрсетуге болады. Ал
бұл факторлар өз кезегінде шағын бизнестің дамуын тежеуге ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.