Қазақстандағы қар мен мұз ресурстары
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстандағы қар мен мұз ресурстары
1.1 Қар.мұз ресурстары және олардың компоненттерi туралы
Түсiнiктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанны тауларындағы маусымдық қар жамылғысы мен
мұзтүзілу аймақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанның оңтүстік.шығысы мен шығысындағы тау
мұздықтарындағы су қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Қазақстандағы тау мұздықтарындағы су қоры және оны пайдалану
мүмкіндіктері
2.1 Қазақстандағы тау мұздықтарындағы су қорлары ... ... ... ... ... ...
2.2 Балқаш.Алакөл ойыстарындағы мұздықтарының көлемі ... ... ... ..
2.3 Солтүстік Тянь.Шаньның мұздықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Жетісу Алатауымен Сәуір тауларындағы қазіргі мұзбасулар ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстандағы қар мен мұз ресурстары
1.1 Қар.мұз ресурстары және олардың компоненттерi туралы
Түсiнiктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанны тауларындағы маусымдық қар жамылғысы мен
мұзтүзілу аймақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанның оңтүстік.шығысы мен шығысындағы тау
мұздықтарындағы су қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2 Қазақстандағы тау мұздықтарындағы су қоры және оны пайдалану
мүмкіндіктері
2.1 Қазақстандағы тау мұздықтарындағы су қорлары ... ... ... ... ... ...
2.2 Балқаш.Алакөл ойыстарындағы мұздықтарының көлемі ... ... ... ..
2.3 Солтүстік Тянь.Шаньның мұздықтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.4 Жетісу Алатауымен Сәуір тауларындағы қазіргі мұзбасулар ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
Кіріспе
Қазақстан аумағындағы мұздықтардың басым бөлігі Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан, Монғолия мен Ресеймен шектесетін табиғи аудан болып табылады: Батыс, Солтүстік Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Алтай Сәуір тауларында шоғырланған.
Мұздықтардың таралған ауданының қоректену режимін зерттеу өзен-суларын тиімді пайдалануға, жер бедерін қалыптастырудағы, сонымен қатар ғылыми-тәжірибелік маңызын ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Бітіру жұмысы Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы мұздықтарының негізгі түрлерін, қоректену режимі мен олардың түзілуіне әсер ететін факторлар мен таралуын, шаруашылық маңызын, жер бедерін түзудегі алатын орнын анықтауымен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Қазақстанның аумағындағы тау мұздықтарының таралуына әсер ететін табиғи факторларды анықтау;
- Мұздықтардың режимі мен динамикасын, қоректену режимі мен олардың негізгі бөліктерін айқындау;
- Морфологиялық типтерін, таралған аудандарын зерттеп сараптау.
Бітіру жұмысының теориялық-әдістемелік негіздері. Жұмыстың теориялық негізі ретінде Л.Г.Долгунин мен Г.Б.Осипованың зерттеу жұмыстары алынған.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспе, жұмыс екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады
Қазақстан аумағындағы мұздықтардың басым бөлігі Қытай, Қырғызстан, Өзбекстан, Монғолия мен Ресеймен шектесетін табиғи аудан болып табылады: Батыс, Солтүстік Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Алтай Сәуір тауларында шоғырланған.
Мұздықтардың таралған ауданының қоректену режимін зерттеу өзен-суларын тиімді пайдалануға, жер бедерін қалыптастырудағы, сонымен қатар ғылыми-тәжірибелік маңызын ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Бітіру жұмысы Қазақстанның оңтүстік-шығысындағы мұздықтарының негізгі түрлерін, қоректену режимі мен олардың түзілуіне әсер ететін факторлар мен таралуын, шаруашылық маңызын, жер бедерін түзудегі алатын орнын анықтауымен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Қазақстанның аумағындағы тау мұздықтарының таралуына әсер ететін табиғи факторларды анықтау;
- Мұздықтардың режимі мен динамикасын, қоректену режимі мен олардың негізгі бөліктерін айқындау;
- Морфологиялық типтерін, таралған аудандарын зерттеп сараптау.
Бітіру жұмысының теориялық-әдістемелік негіздері. Жұмыстың теориялық негізі ретінде Л.Г.Долгунин мен Г.Б.Осипованың зерттеу жұмыстары алынған.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспе, жұмыс екі тарау, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Гляцциологический словарь / Под ред.В.М. Котлякова. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984. С. 4-6.
2. Л.Д.Долгушин, Г.Б. Осипова. Ледники.-М.: Мысль,1989.С.8-35.
3. М.В.Тронов. Ледники и климат.-Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С.11-18.
4. Максимов Е.В., Бажева В.Я. Каталог ледников СССР. Т.14.-Л.: Гидрометеоиздат, 1973, С-17-24.
5. Л.Д.Долгушин, Г.Б. Осипова. Ледники.-М.: Мысль,1989.С.51-58.
6. Гляцциологический словарь / Под ред.В.М. Котлякова. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984. С. 15-23.
7. Котляков В.М. Снежны покров Земли и ледники. Л.: Гидрометеоиздат, 1973, С-21-37.
8. Калесник С.В. Очерки гляциологии.-М.: Географгиз,1963. С.35-43.
9. Тронов М.И.и Ледники и климат. Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С33-39.
10. Котляков В.М. Снежны покров Земли и ледники. Л.: Гидрометеоиздат, 1973, С-21-37.
11. Калесник С.В. Очерки гляциологии.-М.: Географгиз,1963. С.48-63.
12. Тронов М.И.и Ледники и климат. Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С.45-59.
13. Гляцциологический словарь / Под ред.В.М. Котлякова. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984. С. 53-77.
14. Кренке А.Н. Массообмен в ледниковых системах на территории СССР.- Л.: Гидрометеоиздат, 1982. С. 58-67.
15. Гляцциологический словарь / Под ред.В.М. Котлякова. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984. С. 76-87.
16. Тронов М.И.и Ледники и климат. Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С.95-100.
17. Пальгов Н.Н.Ледники. в кн. Казахстан. М.: Наука, 1969. С.11-25
18. П.А.Черкасов, Е.Н. Вилесов. Основные итоги оценкиусловий существования современного олиденения Казахстана // Гляциология Средней Азии. Ледники.-Л.: Гидрометеоиздат,1974. Вып.14 (95). С.50-53.
19. Кренке А.Н. Массообмен в ледниковых системах на территории СССР.- Л.: Гидрометеоиздат, 1982. С. 73-91.
20. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.26-44.
21. Макаревич К.Г., Пальгов Н.Н., Токмагамбетов Г.А. Оледенение Заилийского Алатау. - М.: Наука, 1974. С.36-53.
22.
23. Пальгов Н.Н.Ледники. в кн. Казахстан. М.: Наука, 1969. С.41-65
24. Макаревич К.Г. Оледенение Заилийского Алатау.-М.: Наука, 1969. С.27-46.
25. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.42-56.
26. М.В.Тронов. Ледники и климат.-Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С.115-139.
27. П.А.Черкасов, Е.Н. Вилесов. Основные итоги оценки условий существования современного олиденения Казахстана // Гляциология Средней Азии. Ледники.-Л.: Гидрометеоиздат,1974. Вып.14 (95). С.56-62.
28. Е.Н. Вилесов. Новые данные о размерах современного оледенения Заилского Алатау// Вестник АН Каз ССР.-Алма-Ата: 1975, № 8. С.67-69.
29. Пальгов Н.Н.Ледники. в кн. Казахстан. М.: Наука, 1969. С. 57-83.
30. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.75-96.
31. Макаревич К.Г., Пальгов Н.Н., Токмагамбетов Г.А. Оледенение Заилийского Алатау. - М.: Наука, 1974. С.76-93.
32. Л.Д.Долгушин, Г.Б. Осипова. Ледники.-М.: Мысль,1989.С.138-148.
33. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.56-64.
34. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.76-89.
35. В.А. Зенкова. Ледники Джунгарского Алатау// Вопросы географии Казахстана. – Алма-Ата: Изд. АН Каз ССР, 1959, Вып. 3. С. 138-155.
36. Ледники Туюксу (Северный Тянь-Шань). Л.: Гидрометеоиздат, 1984.С. 172-180 .
37. Макаревич К.Г., Пальгов Н.Н., Токмагамбетов Г.А. Оледенение Заилийского Алатау. М.:Наука, 1974, 100-135 б
38. Вилесов Е.Н. Основные итоги современного оледенения Казахстана // Гляциология Средней Азии. Ледники. Л.: Гидрометеоиздат, 1974, вып 14, 50-62 б
39. Макаревич К.Г., Федулов И.Я., Шульская. Ледники Шокальского в Заилийском Алатау // Материалы гляциологических исследований. М., 1974, вып 24, 96-101 б
40. Макаревич К.Г., Вилесов Е.Н., Головкова Р.Г. Ледники Туюксу. Л.: 1984, 35-76 б
41. Черкасов П.А., Вилесов Е.Н. Ледниковый запас Казахстана // Природа, 1972, № 11, 24-31 б.
42. Долгунин Л.Д., Осипова Г.Б.Ледники. М.:Мысль, 1989, 156-161 б
43. Черкасов П.А., Вилесов Е.Н. Основные итоги оценки условий существования современного оледенения Казахстана // Гляциология Средней Азии. Ледники. Л.:Гидрометеоиздат, 1974, вып 14. 50-62
44. Зенкова В.А. Ледники Джунгарского Алатау // Вопросы географии Казахстана. А., Изд.АН Каз ССР, 1959, 138-155 б
45. Селиверстов Ю.П. Современное и древнее оледенение хребта Сауыр // Вопросы географии Казахстана. А., изд.АН КазССР, 1962, Вып. 9. С. 175-182
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі:
1. Гляцциологический словарь / Под ред.В.М. Котлякова. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984. С. 4-6.
2. Л.Д.Долгушин, Г.Б. Осипова. Ледники.-М.: Мысль,1989.С.8-35.
3. М.В.Тронов. Ледники и климат.-Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С.11-18.
4. Максимов Е.В., Бажева В.Я. Каталог ледников СССР. Т.14.-Л.: Гидрометеоиздат, 1973, С-17-24.
5. Л.Д.Долгушин, Г.Б. Осипова. Ледники.-М.: Мысль,1989.С.51-58.
6. Гляцциологический словарь / Под ред.В.М. Котлякова. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984. С. 15-23.
7. Котляков В.М. Снежны покров Земли и ледники. Л.: Гидрометеоиздат, 1973, С-21-37.
8. Калесник С.В. Очерки гляциологии.-М.: Географгиз,1963. С.35-43.
9. Тронов М.И.и Ледники и климат. Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С33-39.
10. Котляков В.М. Снежны покров Земли и ледники. Л.: Гидрометеоиздат, 1973, С-21-37.
11. Калесник С.В. Очерки гляциологии.-М.: Географгиз,1963. С.48-63.
12. Тронов М.И.и Ледники и климат. Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С.45-59.
13. Гляцциологический словарь / Под ред.В.М. Котлякова. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984. С. 53-77.
14. Кренке А.Н. Массообмен в ледниковых системах на территории СССР.- Л.: Гидрометеоиздат, 1982. С. 58-67.
15. Гляцциологический словарь / Под ред.В.М. Котлякова. –Л.: Гидрометеоиздат, 1984. С. 76-87.
16. Тронов М.И.и Ледники и климат. Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С.95-100.
17. Пальгов Н.Н.Ледники. в кн. Казахстан. М.: Наука, 1969. С.11-25
18. П.А.Черкасов, Е.Н. Вилесов. Основные итоги оценкиусловий существования современного олиденения Казахстана // Гляциология Средней Азии. Ледники.-Л.: Гидрометеоиздат,1974. Вып.14 (95). С.50-53.
19. Кренке А.Н. Массообмен в ледниковых системах на территории СССР.- Л.: Гидрометеоиздат, 1982. С. 73-91.
20. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.26-44.
21. Макаревич К.Г., Пальгов Н.Н., Токмагамбетов Г.А. Оледенение Заилийского Алатау. - М.: Наука, 1974. С.36-53.
22.
23. Пальгов Н.Н.Ледники. в кн. Казахстан. М.: Наука, 1969. С.41-65
24. Макаревич К.Г. Оледенение Заилийского Алатау.-М.: Наука, 1969. С.27-46.
25. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.42-56.
26. М.В.Тронов. Ледники и климат.-Л.: Гидрометеоиздат, 1966. С.115-139.
27. П.А.Черкасов, Е.Н. Вилесов. Основные итоги оценки условий существования современного олиденения Казахстана // Гляциология Средней Азии. Ледники.-Л.: Гидрометеоиздат,1974. Вып.14 (95). С.56-62.
28. Е.Н. Вилесов. Новые данные о размерах современного оледенения Заилского Алатау// Вестник АН Каз ССР.-Алма-Ата: 1975, № 8. С.67-69.
29. Пальгов Н.Н.Ледники. в кн. Казахстан. М.: Наука, 1969. С. 57-83.
30. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.75-96.
31. Макаревич К.Г., Пальгов Н.Н., Токмагамбетов Г.А. Оледенение Заилийского Алатау. - М.: Наука, 1974. С.76-93.
32. Л.Д.Долгушин, Г.Б. Осипова. Ледники.-М.: Мысль,1989.С.138-148.
33. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.56-64.
34. Пальгов Н.Н. Сток ледников Казахстана.- в кн.:Гляциологические исследования. Заилийский и Джунгарский Алатау. Алма-Ата, Изд-во АН КазССР. 1965. С.76-89.
35. В.А. Зенкова. Ледники Джунгарского Алатау// Вопросы географии Казахстана. – Алма-Ата: Изд. АН Каз ССР, 1959, Вып. 3. С. 138-155.
36. Ледники Туюксу (Северный Тянь-Шань). Л.: Гидрометеоиздат, 1984.С. 172-180 .
37. Макаревич К.Г., Пальгов Н.Н., Токмагамбетов Г.А. Оледенение Заилийского Алатау. М.:Наука, 1974, 100-135 б
38. Вилесов Е.Н. Основные итоги современного оледенения Казахстана // Гляциология Средней Азии. Ледники. Л.: Гидрометеоиздат, 1974, вып 14, 50-62 б
39. Макаревич К.Г., Федулов И.Я., Шульская. Ледники Шокальского в Заилийском Алатау // Материалы гляциологических исследований. М., 1974, вып 24, 96-101 б
40. Макаревич К.Г., Вилесов Е.Н., Головкова Р.Г. Ледники Туюксу. Л.: 1984, 35-76 б
41. Черкасов П.А., Вилесов Е.Н. Ледниковый запас Казахстана // Природа, 1972, № 11, 24-31 б.
42. Долгунин Л.Д., Осипова Г.Б.Ледники. М.:Мысль, 1989, 156-161 б
43. Черкасов П.А., Вилесов Е.Н. Основные итоги оценки условий существования современного оледенения Казахстана // Гляциология Средней Азии. Ледники. Л.:Гидрометеоиздат, 1974, вып 14. 50-62
44. Зенкова В.А. Ледники Джунгарского Алатау // Вопросы географии Казахстана. А., Изд.АН Каз ССР, 1959, 138-155 б
45. Селиверстов Ю.П. Современное и древнее оледенение хребта Сауыр // Вопросы географии Казахстана. А., изд.АН КазССР, 1962, Вып. 9. С. 175-182
Мазмұны:
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстандағы қар мен мұз ресурстары
1.1 Қар-мұз ресурстары және олардың компоненттерi туралы
Түсiнiктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанны тауларындағы маусымдық қар жамылғысы мен
мұзтүзілу аймақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығысындағы тау
мұздықтарындағы су
қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Қазақстандағы тау мұздықтарындағы су қоры және оны пайдалану
мүмкіндіктері
2.1 Қазақстандағы тау мұздықтарындағы су қорлары ... ... ... ... ... ...
2.2 Балқаш-Алакөл ойыстарындағы мұздықтарының көлемі ... ... ... ..
2.3 Солтүстік Тянь-Шаньның
мұздықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.4 Жетісу Алатауымен Сәуір тауларындағы қазіргі мұзбасулар ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазақстан аумағындағы мұздықтардың басым бөлігі Қытай, Қырғызстан,
Өзбекстан, Монғолия мен Ресеймен шектесетін табиғи аудан болып табылады:
Батыс, Солтүстік Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Алтай Сәуір тауларында
шоғырланған.
Мұздықтардың таралған ауданының қоректену режимін зерттеу өзен-суларын
тиімді пайдалануға, жер бедерін қалыптастырудағы, сонымен қатар ғылыми-
тәжірибелік маңызын ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Бітіру жұмысы Қазақстанның оңтүстік-
шығысындағы мұздықтарының негізгі түрлерін, қоректену режимі мен олардың
түзілуіне әсер ететін факторлар мен таралуын, шаруашылық маңызын, жер
бедерін түзудегі алатын орнын анықтауымен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Қазақстанның аумағындағы тау мұздықтарының таралуына әсер ететін
табиғи факторларды анықтау;
- Мұздықтардың режимі мен динамикасын, қоректену режимі мен олардың
негізгі бөліктерін айқындау;
- Морфологиялық типтерін, таралған аудандарын зерттеп сараптау.
Бітіру жұмысының теориялық-әдістемелік негіздері. Жұмыстың теориялық
негізі ретінде Л.Г.Долгунин мен Г.Б.Осипованың зерттеу жұмыстары алынған.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспе, жұмыс екі тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады
1. Қазақстандағы қар мен мұз ресурстары
1.1 Қар-мұз ресурстары және олардың компоненттерi туралы түсiнiктер
Гляциология ғылымының қазiргi кездегi деңгейi табиғат пен қоғамның
өзара қарым-қатынасы шеңберiнде мұздарды зертгеудің практикалық және ғылыми
мiндeттepiнe байланысты. Гляциология ғылымы география, гидрология,
геофизика және геология ғылымдарымен тығыз байланысты
Ол жер бетiндегi (мұздықтар, мұз қиыршықтары, қар жамылғылары),
атмосферадағы (қар, қырау, бұршақ, қарлы жаңбыр), гидросферадағы (көл, өзен
және теңіз мұздықтары) және литосферадағы (жер асты мұздары) барлық табиғи
мұздарды - олардың пайда болуын, физикалық және химиялық қасиеттерiн,
жердiң су балансындaғы және планетаның табиғи дамуындaғы aтқаpaтын рөлiн
зерттейдi. 1
Гляциологияның қазiргi кездегi мәселелерi сумен қамтамасыз ету үшiн су
ресурстарын қолданyын, гидроэнергетикалық дамуы мен суармалы жерлердің
суландырудағы, биiк таулы аймақтарды меңгерудегi, қар көшкiнi мен селдерден
cақтанудағы, радиоактивтi шөгiндiлерге бақылау жасау мен климаттағы
өзгерiстердi зерттеулермен байланысты.
Гляциологияның және оның жекелеген бағыттaрының басты түйінді мәселелері:
• Жер табиғатының эволюциялық дамуы мен табиғи ортаның өзгеруiн
болжаудағы мұздардың атқаратын рөлiн зерттеу;
• табиғи ортаға мониторинг жүргiзу кезiндегi түрлi мәселелрдi шешуде
нивальдық-гляциальдық құбылыстардың рөлiн зерттеу;
• су ресурстарын реттеу мен бағa берудегi мұз бен қар жамылғыларының
мәнін aнықау;
• қар жамылғысы мен мұздардың әр түpiнe жасанды жолмен әсер eтуін
қарастыру.
Қазiргi кезеңдегi мәлiметтер бойынша, жер бетiндегi мұздардың жалпы
массасы 25,8 млн.км³, ол - планетадағы тұщы судың 23 құрайды (13 жер асты
суларына жатады) және бұл жер шарындағы барлық өзендердiң 650-700 жылғы
ағысына тең.
Жер бетiндегi мұздардың негiзгi массасы (99%) - мұздықтар, сондықтан
да олар гляциологияда негiзгi рөл атқарады. Олар су қоры ғана болып
есептелмейді, сондай-ақ, олар күннiң жылуынан екі есе асып түceтiн
(абсолюттi мәні бойынша) суықтықтың да иесi.
Мұздықтарға тән ерекшелiктердің бiрi - масса алмас жылдамдығының
баяулығы. Ол орта есепnен 9600 жылға, Орталық Антарктида үшiн - қатты
фазадағы су қорының толық қалпына келу кезеңi 20000 жылға созылады. 2
Материктер мен теңiз мұздарының өте үлкен массасы жер шарының полярлы
аймақтарындағы қазiргi уақыттағы ендiктi зоналық үрдiстерiн анықтап,
атмосфераның планетарлық айналымын күшейтедi. Сондықтан климаттың
модельдерiн жасап шығару үшiн атмосфераның, мұхиттың, құрлық пен мұзды
жамылымдардың өзара қарым-қатынасын ескеруіміз шарт.
Мұздану мәселесi әлемдiк мұхит дeңгeйiнe де айтарлықтай әсер етедi.
Геологиялық өткен шақта теңiздердің трансгрессиялары мен регрессиялары
ертедегi мұз қалқанының қозғалысының әсepiнeн болды.
Жер табиғатында мезгiлдiк мұздар мен қарлы жамылмдардың атқаратын рөлi
зор. Қысың соңында ол солтүстiк жарты шардың - 99 млн. км² (66% құрлық)
территориясын алса (ең жоғарғы көрсеткiш), oңтүстiк жарты шарда, қыстың
аяғында - 47 млн.км² (33% құрлық) аумақты қамтиды.2
Жер бетiндегi өзен суларының негiзгi бөлiгiн, қар epyiнeн пайда
болатын ағыстар құрайды. Тауалдындағы жерлердi суаратып сулардың қарлылығы,
жазықты жерлерге қарағанда 5-10 есе көп болады, себебi, олар жоғары биiкте
қалыптасады.
Таудың мұздық алабынан ағатын жылдық су көлемi оның территориясы
бойынша орташа шамасынан 5-6 есе көп, ал жыл iшiндегi aғынының таралуы -
жердi суару үшiн өте қолайлы. Демек, Қапзақстан тауының мұздануы оның
ауданының небары 5 % алатын болса да, жылдық aғыстың 20 %, жылы кезеңдерде
50 % бередi екен, бұл ағыстың ең жоғары көрсеткiшi маусым мен тамыз
айларына келедi. Бұл - тау етектерiндегi ең құрғақ уақыт, өйткенi суаратын
жерлер үшiн су қажеттiлiгi күрт артады,
Зерттеу нәтижелерi epтepeктeгi есептеулерге қарағанда, таудың
нивальдық-гляциальдық белдемдерiнiң қарлы мен сулылығы айтарлықай көп
болатынын және сонымен қатар, қар қорының максимум аймағы мен тау
мұздықтарының таралу 6елдiгiнiң сәйкес келетiнiн көрсеттi.
Жауын-шашынның жалпы мөлшерi мен мұзды аймақтан алатын ағынның өлшемi,
(6ұған iшкi континентальды аудандар кiредi) жауын-шашын мен мұздықтарға
жақын орналасқан гидрометеорологиялық бекеттердің мәлеметтерiне қарағанда
да айтарлықтай көп болады.3
Сондықтан, жоғарғы ағынның ауданы ретiндегi мұздықтар аталмыш
ауданның жоғарғы фондық сулығының индикаторы болып табылады. Бұны
гидрологиялық және климатологиялық аймақтарға бөлу кезiнде және бiрқатар
теориялық қолданбалы мәселелерді шешуде ескер қажет.
Мұздықтар мен олардан ағып шығатын сулардың жоғары химиялық таза болуы
оларды тұрмыста және өндiрiстiк мақсатта қолданyға алып келедi. Болашақта
мұздықтар айтарлықтай таза су және суық сақтаушы ретiнде ерекше мәнге ие
болатыны сөзсiз. Бiрақта мұздықтар химиялық және pадиоактивтi ластанyға өте
сезiмтал болып келедi.
Осыған байланысты кез келген мұздықтарда, сонымен қоса Антарктикалық
жамылғысында, радиоактивтi қалдықтарды көмin, caқтауға болмайды, оларды
бiрнеше жүздеген мың жылдарға биосферадан шығарып тастау қажет.
Гляциологиялық құбылыстар мен үрдiстердiң маңызды ерекшелiгi Жер
бетiндегi жылу айналымдағы мұздың атқаратын рөлiнiң маңызды болуында, жылу
мен ықпал балансына тән мәндepгe, көп энергия шығынын қажет eтeтін жиi
фазалық ауысымдарға байланысты. Соңғысы гляциальдық ландшафттардың
тұрақсыздығынa қар мен мұз массасының елеулі өзгешектігіне әкеліп
соқтырады.
Мұздықтар бiр қалыпты қасиетiн сирек caқтайды. Олардың тоқтaусыз
түрленyi - климаттың өзгерiсi мұздықтардың iшкi үрдiстерiне байланысты.
Көне мұздықтарды зерттey - палеогляциологияның зерттеу объектiсiне жатады,
бұл ғылымның мiндeтiнe олардың өлшемдерiн, пiшiнiн, құрылымын қ,амтамасыз
ету белсендiлiгiн, қозғалысын және тағыда басқа масса энергия алмасу
сиnаттамаларын қалпынa келтiру кіреді.
Қазiргi кезеңде, шаруашылықтың биiк таулы және полярлы аудандарға
жылжуымен бiрге, гляциaльдық түрдегі апатты құбылыстар көліктік құрылыста,
пайдалы қазбалардың жаңа кен opындapын өндеу кезiнде, гидроқұрылыс және
аумақты рекреациялық тұрғыдагн игеруге тигізетін әсері артып келедi.
Жоғарыда айтылған табиғи мұздықтардың ғыльми-практикалық мәнi соңғы
зерттеулердiң нәтижесiнде анықталды. Қар мен мұз туралы маңызды мәлiметтер
Халықаралық геофизикалық жыл (I957 - 1959), Халықаралық гидрогеологиялық
онжылдық (1965-74) және оны жалғастыратын 1973 жылы бастaлған Халықаралық
гидрологиялық бағдарлама сияқты бағдарламаларды iскe асыру кезiнде
алылды.4
Бұл материалдардың iшiнде ең маңызды - дүние жүзiнiң әр аймақтардағы
мұздықтардың режимі туралы мәлiметтер; бұpынғы КСРО-да, AҚШ-тa, Норвегияда,
Швейцарияда баспадан шығaтын мұздықтар каталогы; мұздықтарға ұдайы бақылау
жүргiзin oтыратын мұздықтардың өзгеруiн бақылайтын Xaлықаралық қызмет орны
(қазiр мұздықтардың Халықаралық қызметiнің мониторингi деп аталады); барлық
гидрометеорологиялық әуе және ғарыштық ақпараттар; "Дүние жүзiнің қар-мұз
ресурстарының Атласындағы" (1977) келтірілетін әр түрлі гляциологиялық баға
жетпес мәлiметтер.
Қазақстанның қар-мұз ресурстары және олардың компоненттерi. Қар-мұз
ресурстары деп түрлі мақсатта қолданатын немесе болашақта қолдануы мүмкін
табиғи түрдегi мұздықтарды айтады: олардың гидрологиялық, климаттық,
рекреациялық рөлдерi, ауыл шаруашылықта, транспортта және өндiрiсте, сондай-
ақ демалыс пен спортта қолдану мүмкіндіктерi, ресурс peтiндe тек мұз бен
қар ғана емес және олардың epyiнен пaйда болғaн aғындар, климаттық
ерекшелiктерi және сол территориялардың рекреациялық мүмкіндiктерi де бола
алады.
Қар мен мұз ресурстары жылу және ылғалдық белгiлi бiр теңдік
жағдайларында қалыnтaсады. Жылу теңдігi радиациялы және турбуленттi
құраушылардың қатынасымен анықталады, дегенмен оның ең жақсы көpceткiшi -
ауаның тeмпepaтypacы болып та6ылады. Территорияның температуралық
жағдайларының салыстырмалы көрсеткiштерi ретiнде төмен тeмnepaтуралардың
қосындысы мен температурасы 0ºС, төмен кезеңнiң ұзақтығы қолданады. Соңғысы
қар-мұз жағдайының маңызды элементi болатын - қар жамылғысының
қалыптасуының тiкелей шарты болып есептеледi. 5
Ылғaл балансында қар мен мұз ресурстарынан алып қарағанда қатты
түpiндeгi атмосфералық жауын-шашындар маңызды болып келедi. Қар жамылғысын
тек осылаp қалыптастырады, ал жаңбырлар, керiсiнше, олардың 6ұзылуы және
epyiнe cenтiгiн тигiзедi. Суық түскенде мұз тiкелей ылғaлдан пайда болады:
бұған суаттар мен су ағысының мұзы, қабыршақ мұзы жатады.
Жауын-шашынның жылдық балансы көп болған жылдары cyықтық та
сақталса, бұл жағдайлар жылдық қаp мен мұз қорының қалыптасуына әкеледі.
Жер қабатының терең қатуы жағдайында көпжылдық жыныстар пайда болады,
олардың араларында жер асты мұздары қалыптасады. Жер қыртыстарында мезгiлдi
криогендiк жыныстар да кең тараған, қыс кезеңiнде оларда мезгiлдiк Жер асты
мұздары қалыптасады.
Қар-мұз ресурстарының табиғи шығыны жылу келудiң әcepiнeн мұз бен
қардың epyiнeн шығады. Бұл үрдістің ең жақсы көрсеткiшi ауаның қолайлы
температурасы мен температурасы ОºС-ден жоғары кезеңнiң ұзақ сақталуының
қосындысы болып табылады.
Суықтың табиғи қорын пайдалану қар-мұз алқаптары жасанды жолмен
жасаyға - суды қатырып мұзға айналдыру немесе әр түрлі әдiстермен қар мен
фирндi алуға мүмкіндік бередi. Қар мен мұздың антропогендiк массивтерi
шаруашылықтың әр түрлi саласында кeңiнeн қолданыс табуда.
Осылайша, қар мен мұз ресурстарын табиғи мезгiлдiк, көпжылдық және
антропогендiк деп бөлуге болады. Бұлардың әрқайсысының өзiнiң зерттеу
әдicтемесi мен әр түрлi салада қолданылу орны бар.
Қар мен мұздың көп жылдық қоры негiзiнен полярлық және биiк таулы
аудандарда шоғырланған. Бұл жерде ылғaл айналымы мiндеттi түрде қатты фаза
арқылы өтедi, ал су балансында мұз балансы үлкен рөл атқарады, ол көбiнесе
О-ге тең болмайды.6
Мұз балансы су балансына мұздықтардың пiшiнi мен өлшемдерiнiң өзгеруi
арқылы әсер етеді: қолайлы жағдайлар мұздықтардың өcyi мен олардың
абсолюттiк биiктiгiнiң үлкеюiне, ал қолайсыз жағдайлар мұздардың
шығындалуына алып келедi. Осы екі жағдайда да баланстың барлық құрылымы
өзгередi. Оның өзiндiк құраушысы мұздықтардың iшкi жағынан қамтамасыз
етiлyi болып табылады, яғни epiгeн мұздан aққан сулар кейiннен фирн
қабаттарында қатып қалады.
Мұз алабының су-мұз балансының басты компоненттерi ретiнде
мыналарды атауға болады: жазғы және қысқы атмосфералық жауын-шашындар,
конденсация мен булану арасындағы айырмашылықтар, алаптағы су қорының
өзгеруi, алаптан ағатын ағыс, мұздық массасының жылдық балансы. Соңғысына
аккумуляция, қар мен фирннiң жоғарғы абляциясы, көпжылдық мұздын epyi, iшкi
қамтамасыз етiлy (қоректену), қар қалдығы, яғни өзiнiң шөгу жылындағы
ерiмей қалған қарлар жатады.
Қорыта айтқанда, су-мұз балансы қар мен мұздың аккумуляция және
абляциясымен анықталады. Шөккен қардың мөлшерi мұздықтaрда қардың көп
жиналуына байланысты жаңа жауған қардың мөлшерiне сәйкес келмейді.
Мұздықтағы қарлардың жиналуы деп боран мен қар көшкiнiнiң әcepiнeн
болатын фондық қар жиналуымен салыстырғанда ондағы қар мөлшерiнiң көбеюiн
айтады. Мұздықтағты қардың жиналуын, оның физикалық немесе геометриялық
жиналу коэффициенттерi сипаттайды. Бiрiншiсi, мұздықтaғы қар жиналуының ең
жоғарғы көрсеткiшi аккумуляция кезiндегi мұздықтың алабы бойынша қатты
түрiндегi жауын-шашынның орташа қосындысына қатынасы, ал екiншiсi -
беткейлердiң қыс аяғындағы қарсыз аудандары мен сол мұздықтың өзiнiң
ауданының мұздықтың жалпы ауданына қатысын көрсетедi. Қар мен мұз шығынына
климаттық факторлардың себебiнен пайда болатын жоғарғы абляция негiзгi үлес
қосады. Оның басты құрамдас бөлiгi - еру үрдiсi, ал булану тек құрғақ және
күн сәулесi түceтiн биiк тауларда және климаты шұғыл континенттiк жазықты
жерлерде қалыптасады. 7
Қар мен мұз ресурстары Жер 6етiнде Оº температураға жақын жағдайда
қалыптасқанымен, олар 6ip қалыпта ешқашан болмайды, массасы мен өлшемдерi
барлық уақытта тұрақты тербелiске ұшырайды. Климаттық тер6елумен жүретiн
мұздың көпжылдық қорының табиғи өзгеруi заң бойынша тұрақты тенденциямен
бiр қалыпта болады. Мезгiлдiк қордың өлшемдері (қарлы, мұзды, қызылсу мұзы)
жылдан жылға қыстың 6ip жағдайына 6айланысты күрт өзгерiп отыруы мүмкін.
Қар-мұз pecypcтapын eкi жолмен зерттеуге болады: бiрiншiден, сол
жерде - далада - зерттеу, екiншiден, жанама әдiстер арқылы. Қар
жамылғысының құрлықтағы және теңiздегі таралу ауданын ғарыштық ақпарат
арқылы есептеп шығаруға да болады. Тау аймақтарындағы мұздану ayдaнын
белгiлi мұздықтардың каталогынан бiлyге болaды.
Қар мен мұздың массасын aнықтay- күрделi жұмыс. Ол үшiн қаp
жамылғысының қалыңдығын және т.б. мұзды объектiлердi бiлу керек. Қар қорын
өлшеу үшiн осы yaқытқa дейiн пайдаланылып келген мынадай тәсiлдер
қолданылады: радиолокация, әуе және ғарыштық мәлiметтер бойынша және қар
қорын жылулық үрдiсi арқылы есептеу.
Мұздықтардың қалыңдығын және тағы басқа да мұзды заттарды өлшey
көп жағдайда дистанциялық түрде радиолокациялық бақылау арқылы жүргiзiледi.
Бiрақ дистанциялық әдiс арқылы тек көлемi кiшiрек мұздықтардың ғана
қалдығын өлшеуге болады. Ipi мұздықтардағы мұздық қopын бағалау үшiн
олардың ауданы мен мұз көлемiнiң эмпириялық байланысын пайдаланады.8
Қзақстанның таулы нивальды-гляциальды жүйелері.Нивальды-гляциальды жүйелер
деп қоршаған ортамен қарым-қатынасын, қызметiн анықтайтын, зат құрамы мен
үрдiсiнде қар мен мұз негiзгi рөль aтқаpaтын табиғи жүйелердi айтады. Бұлар
- мұздықтар, жер асты мұздары, мұз және қар жамылғысы, сонымен қатар
олардың аралас түрлерi.
Нивальды-гляциальды жүйелер төрт деңгейrе бөлiнедi. Оның жоғарғы
деңгейi - гляциосфера - географиялық қабықшасының бiр бөлiгi болып келетiн,
басқа да планетарлық табиғи жүйелермен тiкелей және өзара байланыстағы
ғаламдық гляциальдық-нивальдық жүйе.
Келесi деңгей - аймақтық нивальды-гляциальды жүйелер. Олар ipi
аймақтарда, тұтас таулы аудандар мен полярлы аралдардың архипелагының
аралығында қалыптасады. Бұл жүйелер физикалық-географиялық жағдайлардың
үлкен диапазонында қар-мұз құбылыстардың кең ауқымын қамтиды.
Мұзданудың климат пен рельефке әсер eтyi бұл деңгейде айтарлықтай
бiлiнбейдi, бiрақ, климат пен рельефтiң мұздануға тiкелей әсер eтyiмен
салыстырғaнда бағынышты күйде eкeнi байқалады.
Жергiлiктi нивальды-гляциальды жүйелерде, өзара байланысқан қар-мұз
үрдiстерi ipi аймақтардың жеке бөлiктерiнде жүредi. Бұл жерде нивальдық-
гляциальдық құ6ылыстар шектелген шеңберде ғана дамиды және негiзгi рөлдi
тек бiр түi ғана атқарады . Ең төменгi қарапaйым деңгейге қызылсу мұздары,
қар, қырау, жекелеген мұздықтардан құрылған жүйе жатады. Оларды бiр
шектелген, араларында жүрiп жатқан үрдiстер жүйенi уақытқа байланысты
езгерiстермен тербелiстерге әкелетiн, жеке жүйе ретiнде қаpacтыpyғa болады.
Одан да ұсақ жүйелер - мұздықтардың құрылымдық бөлiгi, ұсақ мұз
кристалдары, қызыл су мұзы - қарапайым деңгйдiң жүйесiне кiредi, бiрақ
нивальдық-гляциальдық жүйеге жатпайды.
Нивальды-гляциальды жүйелер, бiрiншiден, оларды құрайтын
элементтердiң қасиетiмен екiншiден, осы элементтердiң таралуымен,
жиналуымен, санымен; үшiншiден, осы элементтердiң өзара және табиғи
жүйесiнiң басқа да бөлiктерiнiң қатынасымен; төртiншiден, олардың
арасындағы негiзгi өлшемдердің өpiciмен сиnaтталады, демек жүйенiң осындай
немесе басқа сипаттамаларының территорияға таралуы туралы жалпыланған
түciнiктepмен aйқындалады.9
Мұндай өлшемдерге, мысалы, жер бедері абсолюттік биiктiгi,
мұздықтардың қоректену шекарасының биiктiгiндегi аккумуляция - абляция
өлшемi, осы биiктiктегi немесе кез келген белгiлi бiр деңгейдегi ауаның
температурасы жатады.
Зерттеудің ең жетiлдiрген тәсілі - гляциальдық-нивальдық жүйенiң
физикалық моделiн жасау – көптеген элементтерден тұратын күрделi жүйелерде
мүлдем қолданылмайды. Бұл жағдайларда эталондық статистикалық немесе "өpic"
әдістері пайдаланады.
Эталондық әдic жүйенiң "типтiк" блогын зерттейдi, мысалы, жеке мұздық
немесе тay-мұз алабын. Соның нәтижесiнде алынған қорытындыларды жүйенiң
басқа блоктарына пайдаланады.
Сонымен бiр мұздық арқылы алынған көрсеткіштер таулы елдің бүкiл
мұздықтар жүйесiнде қолданылады.
Статистикaлық әдic жүйенің барлық элементтерінің қарапайым
қасиеттeрiн және олардың физикалық маңызының өзара байланысын және бұл
қасиеттердiң нaқты элементтеріне үйлесімдiлiгiн есепке алудан тұpaды.
Кеңiстiк пен yaқыт iшiнде үрдістердің белсендiлiгi мен таралу сипаттамалары
қарастырылады: кeйiн шөгiнген мұздықтaрдың үлесiн бағалау, олардың
орындарында көлдің пайда болу ықтималдығы және т.с.с. зерттеледi,
Өpic немесе картографиялық модельдеу әдiсi, олардың
кеңістіктегi орнын ескере отырып, жекелеген элементтердің қарапайым
сипаттамаларының өpiciн тұрғызудан, өзара байланысы мен себептiлiгiн
айқындау үшін олардың ұқсастылық дәрежесiн aнықтaумен әр түрлі өрістерді
салыстырудан, сонымен қатар олардың өpicінің конфигурациясы бойынша
сипаттамалардың өзгерyiнiң кеңістік заңдылығын анықтaудан тұрады. 9
Климаттың мұздықтардың түзілуіндегі маңызы. Табиғи ортаның көpiнici Жер
бетiнiң әр түрлi аймағында тұрақты түрде болатын атмосфера, құрлық және
мұxиттaғы үpдiстepдiң нәтижелерiнде пайда болатыны климаmен анықталады.
Мұздану да климаттың әсерінен туады, бiрақ ол пайда болғаннан кейiн оның
өзі климатты өзгертiп, қалыптастыратын қуатты факторға aйналады. Климаттың
қалыптасуына атмосфераның, мұхит пен құрлықтың түрлі компоненттері әсер
етеді. Бұлардың ішіндегі ең салғырттылығы – мұхит, бірақ ондағы жүріп
жатқан өзгерістер климаттың өзгеруіне негізгі себепкер болып табылады.
Планетарлық тұрғыдан алғанда атмосфера - мұхит - құрлық - қар мен
мұздың мұзға айналу жүйесiнде айрықша рөл атқарады, себебi олар ең бiр
өзгергiш компонент peтiндe бiрде құрылықтың көлемiн өсiредi, бiрде мұхиттың
көлемiн ұлғайтады. Бұған қоса олар epiгeн уақытта жылу туғызып, ал
мұздануда климаттың суып кeтyiнe де әсер етедi.
Табиғи мұздардың фазалық жылылығы, шaғылy энергиясын қоспағанда,
Жер планетасының барлық iшкi жылу айналымының 35 % құрайды. Атмосфералық
мұздың пайда болуында кристаллизация үрдiсi арқылы жылу бөлiнедi, мұз
жердiң үстiңгi қабаты мен одан да төменгi ендiктерге өтедi. Мұның барлығы
Жер бетiндегi жылудың таралуының негiзгi факторы болып саналады.
Қазақстан мұздықтары мен мұз жамылғысы жер бедеріне бұзу күшi peтiндe әсер
етедi: мұздықтар ipi және суық болған сайын, инверсия қабаты да қалың және
тұрақты болады. Мұздықтың жылу балансының құрлысы жер бетiнiң альбедосының
жоғары, температурасының төмен болуы мұздың epyiнe жұмсалатын шығынның көп
болуымен ерекшеленеді. Мұздықтардың азаюымен олардың суытуға тигiзетiн
әcepi де кемидi. Қар-мұз беттердiң жоғары альбедосы Жер жүйесiнің
атмосфераға - радиациялық балансына әсер етедi. Жер бетiнiң орташа
альбедосымен салыстырғандa шағылысқан күннiң радияциясы мұз жамылғысының
үстiндe 3,5 есе, тау муздықтарының фирн белдемдерiнде - 2 есеге, ал мұздық
тiлiнiң үстінде - 20 % көбейген. Мұздықтардың радиациялық баланстағы рөлi
атммосфераның бұлттану жағдайына да байланысты болады. 10
Бұған бiр жылдa жиналған қар мен мұздың жыл сайын еруінe кeтетін
шығынның 6·10 кДж, немесе жердiң күн радияциясының жұтуы 0,2 % құрайтынын
қосатын болсақ, ал айсбергтер мен мұзды жағалаудың абразиясының epyiнe
жұмсалатын мұхиттың жылу шығыны 10 кДжжыл, бұл мұхитқа құятын өзеннің
aғысының жылуына тең.
Сонымен қар мен мұз Қазақстан климаттын cyытуға ықпал етіп, қатты
қызудан саөқтайды.. Негiзiнен, oңтүcтiк Жер шары, солтүстiкке қарағанда,
оңтүстік полярлы аймақтарда үлкен мұздықты материктің орналасуына
байланысты 2,2º - қа cyықтay.
Қар-мұз құрылымдары климаттық жағдайлардың белгiлi бiр кезеңiнде
ғана пайда болып дамиды. Климаттық жағдайлардың iшiндегi ең маңыздылары -
атмосфералық жаyын-шашын, күн радиациясы, жер бетiне жақын орналасқан
атмосфера қабатының жылу ресурстары, қар және бұршақта болып табылады.
Олардың бәрi - мұз және қар массасын толықтырып отыратын негiзгi көздерi.
Жауын-шашындар екі рөл атқарады: мұз түзiлyiнiң суық белдеуіндегі
аккумуляцияғa, ал мұз қалыптасуының жылы белдеуіндегi абляцияға қатысады,
қарда және мезгiлдiк қар жамылғысында - жылу, сол сияқты механикалық әсер
арқылы мұздардың epyi күшейедi.
Мұздықтар ылғал мен жылудың белгiлi бiр жағдайындa ғана
қалыптасатын болғандықтан, ерекше мұздықты климат туралы айтyға болады.
Олар ауаның төмeнгi температурасы, қар және бұршақтар қосындысы, ауаның
жоғарғы бұлттылығы, ылғалдылығы және желдің тұpaқты бағытымен ерекшеленедi.
Қар-мұз құрылымдардың режимi, яғни қоректенуі мен шығыны
массасының бiрiн-бiрi ayыстыру үрдiстерi, олардың қарқындылығы және
ұзақтығы энергетикaлық баланс жағдайымен тығыз байланысты. Әр түрлі қарлы-
мұзды пiшiндердiң ұзақ уақытта қалыптасуы мен сақталып қалуының басты
себептерi - жылдың немесе қыстың жартысынан көп yaқытындa сақталатын
радиациялық балансының кepi көрсеткiшiнiң нәтижесi. Қазақстанның биік таулы
аймақтардағы жердiң және қар-мұз беттердің жылу баланысының негізгі
ерекшелiгi де осында жатыр. 11
Қар-мұз беттерінің температурасы жақын жатқан аймақтардың
ауасының температурасына қарағанда, жыл iшiнде ұзақ мерзімінде төмен
болады. Ауа температурасының төмендеуi қар мен бұршақтардың жиналуы мен
сақталуынa жағдай жасайды. Мұндай температура ұзақ сақтaлған сайын қарлы-
мұзды қабаттарындағы суық қоры да көбiрек болады.
Ауаның төменгі температурасы қар жамылғысының сақталатын
күндердің санына және қар қорының көп түсу yaқытынa да әсер етеді.
Қар мен мұздың еру және булану жолымен жүретiн шығыны, негізiнен,
күн радиациясының әcepiнeн болады. Мұздықтардың жалпы абляциясындағы
радиациялық жылулыққа қоңыржай белдеуiндегi биiк таулы аймақтарда 70-90 %.
Ауамен турбуленттi жылу алмасу және буланудың-жиналуының көзге
көрiнбейтiн жылулығы абляция үрдiсiнде басты маңызды болмаса да,
континенттік климатта теңiз климатқа ayысқандa күшейедi. Жазықтықта және
тау aлдарында мезгiлдiк қар жамылғысының еpyiнe жылы ауа басты рөл
атқарады.
Қар мен мұздықтың абляциясына әсер eтeтiн ауаның температypacы
барлық жылу ресурстардың көрсеткiшi болып табылады. Сондықтан қар-мұз
қабатының жалпы абляциясы, жазғы орташа температурасы, ауаның жоғарғы
температурасының ұзақтығы, орташа тәулiктiк температураның жоғарғы мәнінің
қосындысы сияқты көрсеткiштермен өзгерiп отырады.
Ауаның жазғы орташа температурасы, әдeттe, мұздықтардың қоректену
шекарасындағы биiктiкте абляция-аккумуляцияны есептеу үшiн көрсеткiш
peтiндe қолданылды. Жоғарғы орташа тәуліктік температураның кезеңi еру
кезеңiне тең. Еру кезеңi нивальдық-гляциальдық белдемнің шығындар үрдiсiне
климаттық жағдайлардың кешендi әсер eтyiн көpceтeдi де жазғы календарлық
кезеңге мүлдем сәйкес келмейді.
Ауаның жоғарғы температурасының қосындысы ерудiң жылу ресурстарын
объективтi бағалауға мүмкiндiк бередi, себебi оның iшiне тек қана орташа
температуралар ғана емес, сондай-ақ, жылу кезеңінің ұзақтығы да кiредi.
Ауаның жоғарғы температурасы жылдық температураға байланысты емес. 12
Температуралық сипаттама қар-мұз құрылымдардың дамуының климаттық
жағдайларының көрсеткіштері ғана болып келмейдl, сондай-ақ климатқа әсер
етуін де көрсетеді. Бұл әсер деңгеәi қар-мұз объектiлерiмен байланысты:
мұздық көлемi кiшiрек болған сайын, оның әcepi де соғырлым кiшi болады,
қоңыржай және субтропиктi ендiктерiндегi тау мұздықтары, сол ендiктe ауа
қабатын жаз уақытындa сол биiктiктегi 1-3º-қа суытады (температуралық
ceкipic деп аталады), бiрақ қоршаған территорияға әсер етпейдi.
1.2 Қазақстанны тауларындағы маусымдық қар жамылғысы мен
мұзтүзілу аймақтары
Қазақстан тауларындағы маусымдық қар жамылғысы. Маусымдық қар жамылғысы -
ең кең таралған және өте динамикалық табиғи объектiлердiң бiрi. Ол
радиациялық балансқа және сонымен байланысты темnературалық режимге әсер
eтeтін аса күштi климат қaлыптастырушы фактор болып табылады. Қар
жамылғысының сипаттамаларын есептеу ұзақ климаттық болжамдар мен климаттың
әлемдiк модельдерiн жақсы дамыту үшiн қажет.
Қар – көптеген аудандардағы өзен aғыcтapын анықтайтын маңызды
гидрологиялық ресурс. Қар ресурсының сипаттамасын ауыл шаруашылық
өнiмдерiнің қыс мезгiлiне төзiмдiлiгiн бағалау, топырақтың маусымдық қату
тереңдiгiн және қарлы мелиоративтi iс-шараларды жобалау кездерiнде ескерту
қажет. Қардың салмағы объектiлердiң құрылысын жоспарлауда, жолдарды
пайдалану мен ipi қалалардың әлеуметтiк-экономикалық дамуын жобалау кезiнде
есепке алынады. Сонымен бiрге қарлар рекреация мaқcaтындa және қармен
жүретiн транспортта да кeңiнeн қолданылады.
Қар жамылғысының aтқаpaтын рөлi, әcipece тау аймақтарында, өте
еpeкшe. Олар өзен ағыстарын, мұздықтар түзiлуi мен режимiн, қар көшкiнiнiң
қалыптасуы мен жүруiн анықтайды. Тау аймақтарында қардың көл жиналуы, қаp
жамылғысының ұзақ жатуы және оның 6арлық табиғи үрдiстерге қарқынды әсер
eтyi бiр жағынан тән болса, ол екiншi жағынан қарды зерттеу әдiстерiнің
шектелуi мен қар көрсеткiштерiнің түрлі болуымен ерекшеленедi. Осыған
байланысты таулы аймақтарда қаp ресурсын бағaлау әдiстерiн игеру қазiргi
кездегi қартанудың күрделі және көкейкестi мәселесi болып келедi. 13
Қар ресурсы деген қар жамылғысынa аккумуляцияланғaн су қоры. Олар әp
түрлі – гидрологиялық, рекреациялық, жобалық қар көшкiнiнің есептеу.т.б.
мақсаттарды шешу барысында қолданады. Бұл ресурсты әр түрлi аймақта бағaлау
қар жамылғысындағы су қорын, қалыңдығын және пайда болу ұзақтығы сияқты
заңдылықтарын талдаyға негiзделген.
Қар ресурстары мен олардың режимiнiң сипаттамалары өте жиi
қолданылады: орташа көпжылдық ең жоғарғы мөлшердегi қар қоры, олардың
жиналу мерзiмi, уақытша өзгеру коэффициентi, қар жатқан күндердiң саны,
тұpaқты қар жамылғысының орныууы мен кeтyi, қар қалыңдығы мен тығыздығы.
Жер бетiндегi қар массасының негiзгi сипаттамасы бұл қар қopы, оны
шетелдерде "қардың сулы эквивалентi" немеce "қар жамылғысының су құpaмы"
деп те атайды.
Қар қоры қардың қалындығын оның тығыздығына көбейту жолымен
анықталады және су қабатының мм-де немесе меншiктi масса бiрлiгiнде
өлшенедi.
Ең жоғaрғы мөлшердегi қар қоры - бiр жылдың ішінде қар
жамылғысының құpaмындa сұйық және қатты түрде кездесетiн су мaccасы. Оларды
өлшеп aлған уақытты – қар қорының ең көп жиналған күнi деп атайды. 14
Қардың қалындығы жазық жерлерде арнайы қар өлшейтiн рейкамен
өлшенедi. Әдетте қар жамылғысының қалындығын айдың соңында өлшейдi.
Қар жамылғысының үздіксiз бақылауға метеостанция желілерi
аймағындағы қардың қалындығы мен тығыздығын өлшеу; көктемгi ағыстың
көлемін болжау үшін жүргізілетiн маршруттық қар түсipiм кipедi.
Қардың қалындығы мен тығыздығы туралы метеостанцияның беретiн
күнделiктi мәлiметтерi сол нүктедегi қар жиналу режимi мен массасын нақты
aнықтауғa мүмкiндiк бередi. Бiрақ қар ресурсын анықтауға арналған мұндай
станциялар желiсi тек қана жазықты аудандардағы елдi мекендерде ғана
жеткiлiктi.
Метеорологиялық желiлер саны аз солтүстік аймақтар мен шығуы қиын
таулы аудандарда мұндай мүмкiндiк жоқ. Мұндай жағдайларда маршруттық қар
түcipiм, сонымен қатар қар жамылғысынa дистанциялық бақылаудың мәліметтерін
қолданады.
Маршруттық қар түсірім тау алаптарында кенінен таралған. Олардың
негiзгi мақсаты - қар қорының фондық мәнін немесе, басқаша айтқанда, өзен
алабының қар индексін анықтау.
Алдын ала белгiленген маршрут бойынша орташа және жоғары биiктiк
белдiгiнде айына 1-2 рет түcipy жұмыстарын жүргiзу де осы тәсiлдiң
ерекшелiгi. Шығуы қиын таулы аудандарда қар түсiрiмiнде де дистанциялық
бақылау тәсілі қолданылады. Kөбiнece дистанциялық рейкалардың көрсеткiштерi
тік ұшақтар арқылы түсiрiледі.
Жер бетiнде бақылау жүргiзу әдiсi қаp жамылғысы туралы нүктелі
дискреттi ақпарат бередi. Оның әр түрлi күндерге таралу шекapacын
картографиялaу кезiнде ауефото – және ғарыштық түсiрiмдер үлкен рөл
атқарады. Әcipece мұндай ақпаратты пайдалану адам аз қоныстанған үлкен
аймақтар үшін өте қолайлы. Бiрақ қазiрдiң өзiнде объективтi және
субъективтi қиыншылықтар қар ресурстарын бағалауда осы мәліметтерді толык
пайдалануға кeдepгi жасап отыр. 15
Қазақстан тауларындағы қар ресурсын жанама әдiспен есептеу. Қазақстанның
таулы аудандарында қарды өлшейтiн жүйелердiң жоқтығынан "зерттелмеген"
аймақтарды тoпқа бөлiп, олардың қар ресурсын жанама әдiстермен есептейдi.
Бұл әдicтер қар жамылғысының сипаттамасы мен оларды анықтайтын климаттық
факторлардың сапалық байланыстарына негiзделген. Деректерді таңдау
кезiнде жүйелендiрiлген ақпараттың болуы мен оның сапасына назар
аударылады. Статистикалық талдау нәтижесiнде масса балансы мен қар
жамылғысын сипаттайтын негiзгi факторлар анықталды, олар - қар мен
бұршақтар мөлшерi, суық кезеңнiң ұзақтылығы, жалпы мөлшер iшiндегi жауын-
шашынның үлесi және географиялық ендiгi.
Қарды түcipiм мәлiметтерi жетiспегендiктен, қар жамылғысының
сипаттамасын есептеу үшiн қолданылатын статистикалық әдicтердiң жалпы
принциптерi мыналар болып келедi: бастапқы мәлiметтердi таңдап алу, негiзгi
және тексерушi деректердi қалыптастыру; қар жамылғысының сипаттамасын
анықтайтын факторларға статистикалық талдау жасау, олардың iшіндегi ең көп
aқпарат беретiндерiн таңдау, байланыстың тығыз болуын және түpiн белгiлеу,
есептеу қателерiн бағалау; ecептеу 6айланыстарын әр түрлi табиғи
жағдайларда тұрған станциялық мәлiметтерi бойынша "тәуелсiз" кездейсоқ
тәсiлмен тексеpy, есептеу көлемi өлшемiнiң нақты деректерден ауытқуындa
талдay жасау және олар жүйелi түрде пaйда болатын жағдайларын немесе
аудандарын табу; табылған ауытқуларды есепке алу және игерiлген әдістердің
қолдану аудандары мeн басқа да шектеулердi анықтау.
Қазақстанны тауларындағы мұзтүзілу аймақтары. Мұздықтардың масса балансында
қардың мұзға айналу үрдісі мұзтүiлyi - өе маңыды. Мұтүiлу үдiсiнің сипатын
анықтайтын негiзгi факторлар болып мұздықтағы қалып қойған қатты түрдегі
жауын-шашынның мөлшерi, энергияның мұз бетіне келуi және шығыны табылады.
Мұз түзiлyiнiң басты үрдiстерi - рекристаллизациямен қатар жүретiн
механикалық сығымдалу - шегуi, epiгeн судың және жаңбырдың қатып қалуы
есебiнен кеуектердің ерiмей қалған қар қалдығымен толуы (инфильтрациялық
мұзтүзiлyi). Олардың қар қалдығындағы кеуектер көлемi саны, epiгeн және
жаңбыр суларының мөлшерi, мұздықтағы ағыстың және қалыңдығындағы суық
қорына байланысты. Олар ерекше құрылысы мен қалыңдығының температуралық
режимi, мұзтүзілуiнiң жылдамдығы және су-мұз балансымен ерекшеленеді және
осыған байланысты алты мұзтүзiлу белдемi қалыптасады.
Рекристаллизациялық (қар) белдем. Бұл белдеуде еру үрдiсi жүрмейдi,
мұзтүзiлyi тұтасымен рекристаллизация және сығымдалу-шөгу үрдiстерi арқылы
болады, олардың орташа жылдық көрсеткiштерi аккумуляция және мұздың
қалыңдығының температурасына байланысты қар қалындығының 0,05-1,5 %
құрайды, сондықтан бұл үpдic көп жылдарға - 100-ден 2500 жылға дейін 16
Рекристаллизациялық-инфильтрациялық (қар-фирн) белдеу.
Бұл белдеуде кейбiр еру нүктелерiнде ауаның температурасы жоғарылап, қатты
түрдегi жауын-шашындардың кейбiр бөлiктepi ери бастайды. Бiрақ еру
суларының аз болғаны сонша (жыл iшiнде шөккен қардың 15-20 % аспайды) қарды
жуып-шаюға ғaнa жетедi және оның барлығы дерлiк жылдың iшiнде пайда болған
қабаттарда қатып қалады.
Мұзтүзiлу, негiзiнен aлғанда, шөгу және рекристаллизациялану жолымен
жүредi. Фирннiң қалыңдығы 20- 100 м құрайды. Аймақтағы заттың жылдық
кipici, булануды есептемегенде, жауын-шашын аккумуляциясына тең.
Фирин аймағы Алтайда 2800-3000, Жетісу Алатауында 3600-4000, Іле
Алатауында 3900-4100 метр биіктікте орналасқан.
Суық инфильтрациялық-рекристаллизациялық (суық фирн) белдеу. Бұл белдемде
қалып қойған қардың қалдығынан epiгeн сулар мол болады, сондықтан олар
төменгi қабаттарға да жетедi. Қар қалдығы мен суық қорының epyiнің белгiлi
бiр үйлесiмдiлiгi кезiнде epiгeн сулардың инфильтрациясы 5-10 жылдық
қабатқа дейiн қамтиды. Бiрақ ерудiң алдындағы суық қоры жоғгарғы қабаттарда
көбiрек болғандықтан, судың негiзгi массасы 2-3 жоғарғы жылдық қ,абаттарда
қатып қалады және инфильтрациялық мұзтүзiлуi фирн қалыңдығының түбiне
жетпей, тереңдеген сайын бiтедi.
Бұл белдеудегi еру үрдiсi қардың жылдық аккумуляциясының 0,2-ден
0,6 дейін қамтиды. Бiрақ еруден және жаңбырдан пайда болған сулар қардың
ерiмей қалған қалыңдығындағы барлық кеуектердiң көлемiн толтыру үшiн
жеткiлiксiз және бұл белдемде су ағып кeтетiн жер де жоқ.
Мұз түзiлуiнiң 10-70 % инфильтрациондық нығыздалy есебiнен, ал 30-90
% шөгу мен артық кристаллизациялану есебiнен жүредi. Инфильтрациялық
мұзтүзілуінің қатысy деңгейiне байланысты қардың мұзға айналуына 5-10
жылдан 100 жылға дейiн yaқыт кетедi. 17
Мұздың линзасы бар фирн қалыңдығы, әдетте, 20-40 м.аспайды. Epiген
сулардың сіңiрiлy деңгейiнен төмен қалылыңдықтың тұрақты төмен
температурасы бар. Оның жоғары бөлiгi жаз мезгiлдерiнде epiгeн судың
әcepiнен OºC-ғa дейiн жылынады, ал қыста қайтадан қатаяды.
Ерiмей қалған қар қалыңдығы мен инфильтрациялық қоректенуден тұратын
заттың түзілyi, булануды есептемегенде, жауын-шашын мен жылдық қардың
аккумуляциясына тең.
Жылы инфильтрациялық-рекристаллизациялық (жылы фирн) белдеуі. Бұл
белдемдегi мұз түзілудiң негiзгi бiр шарты - суық қыс мезгiлiндегi қорына
қарағaнда epiгeн және жаңбыр суының және ерiмей қaлған қар қалыңдығындағы
кеуек көлемдерiнiң артық болуы. Epiгeн сулардың көлемi қатты түрдегi жауын-
шашынның жылдық аккумуляциясының 80-95% жетyi мүмкін.
Қардың еру үрдiсi қарқынды түрде жүрсе де бiршамасы ерімей
қалады, сондықтан бұл белдемде 20-40 метрлiк қалыңдығы фирн қабаты пайда
болады, ол жаз айларында толығымен еріген суларымен суланады, кеуектердің
көп бөлiгi, шамамен 50-60 %, нөл температура жагдайында рекристаллизация
мен шөгу арқылы шектеледi. 18
Мұздықтың қыс айларында қататын жоғары бөлiгiн есептемегенде,
барлық қaлыңдығының температурасы нөлге тең. Сондықтан, көктeмгi суық
қopының есебiнен инфильтрациялық мұзтүзiлу үpдici бұл жерде өте аз.
Күз бен қыс айларында ылғалдың қатуынан пайда болатын, фирннiң қалың
қабаттарында жиналатын инфильтрациялық мұздың көлемi салыстырмалы түрде көп
болады.
Инфильтрациялық (фирн-мұз) белдеуі. Мұздықтардың барлық қоректену
аудандарында кездеседi. Бұл белдем әрқашанда жылы және суық инфильтрациялық
белдемдердi түбiнен қоршап тұрады.
Бұл жерде еру үрдiсi өте көп мөлшерде жүредi - қатты түрдегi жауын-
шашынның жылдық аккумуляциясының 50-80 % құрайды. Epiгeн және жаңбыр
суларының мөлшерi қар қалыңдығындағы кеуектердiң көлемiнен асып түседi.
Қалыңдықтағы суық қорының күшi кеуек қорына тура келетін су көлемiн
қатырып тастауға жетсе де, судың бiр бөлiгi бұл белдемдегi барлық кеуектер
инфильтрациялық мұзбен қатырғанша ағып үлгiредi. Бұның бiр себебi -
ылдилардың әсеріен болады, сондықтaн да сулардың ағуы жоғарыдан басталады,
сол жердегi epiгeн және жaңбыр суларының мөлшерi кеуек келемiне сәйкес
келедi. Сондықтан да бұл белдемдегі мұзтүзiлу бiр маусымның iшінде
аяқталмай, бiрнеше жылдарға созылады.
Демек судың ағуына қолайлы жағдай болған сайын, мұзтүзiлуi де ұзаққа
созыла түседi. Судың ағысы фирндегi мұздық сусерпiмдi қабатшалары бойынша
және оның кесек мұздарының төсенiшiмен байланысы бойынша жүредi.
Еріген сулардың үлкен aғысынa байланысты фирнге төсенiш болатын мұз,
жыл бойы төмен температурада тұрады. Фирн қалыңдығы жыл сайын жаз айларындa
түбiне дейiн суланады және 0º С дейiн жылынады, ал қыста қайтадан қатаяды.
Инфильтрациялық мұзтүзiлyiнiң жоғары қарқындылығынa байланысты, (олар
кейде, суық қорының молдығы мен ағыстың қиындау жағдайында 50-60 %
аккумуляция 6ередi) мұзтүзiлу мерзiмi, әдетте, 5-6 жылдан аспайды.
Мұзтүзiлуiнiң 70-80 % инфильтрация есебінен болады, дегенмен оған шөгу мен
рекристаллизация есебiнен пайда болатын нығыздалу да қатысады (20-30%).
Фирн қалыңдығы бұл белдемде 5-6 метрден аспайды.
Инфильтрациялық-конжеляциялық (мұз) белдем. Фирн сызығы мен қоректендіру
шекарасының аралығында орналасады, аз aккумуляция жағдайында қалыптасады.
Жиналған қардың айтарлықтай бөлiгi - 60-65 % ерiп кетедi. Epiген және
жаңбыр суларының көлемі қар қалыңдығындағы кеуек көлемiнен едәуір асып
түседi. Мұзтүзілу тұтасымен бiр мезгiлдің iшiнде инфильтрациялық жолмен
жүредi.19
Белдемнiң төменгi бөлiгiндегi қар қалыңдығы қабатының азаюы және
epyi көбейген сайын, фирндi қар жекелеген дақтар түрінде қалмайынша, жылдық
қабаттардың қалыңдығы бiрте-бірте азая бередi. Бұнымен қатар, cyдың бiр
бөлiгi жаз соңына қарай конжеляциялық мұз түрiнде инфильтрациялық мұздың
жұқа қабатының үстiнде қайтадан қатаяды.
Жылдық мұз қабатының қалыңдығы 30-40 см дейін болуы өте сирек
кездеседi. Дегенмен де, кейбiр жағдайларда заттың жылдық келуi қатты
түрдегi жауын-шашынның аккумуляциясының 40-50 жетеді.
Климаттық жағдайдың әрқашанда ауытқып отыруы мұздықтағы мұзтүзiлу
үрдiсiнiң ауысуын туғызады. Ұзаққа созылған және бiр бағыттағы климаттың
өзгеру кезiнде мұзтүзiлy түрлерi қайта құрылады да бiр белдем екiншi
белдеммен ауысып кетедi.
Көп жағдайда климаттың өзгерiп тұpyы мұзтүзілу жағдайын бұзады, бұл
уақытта қоректену ауданы немесе оның бөлiгi өтпелi кезеңде тұрады, осыған
opaй мұзтүзiлy түpi де өзгерген жағдайларға сәйкес келмейдi.
Жекелеген мұздық жуйесi мен мұздықтардың қоректену аудандарында
орфографиялық фактордың айтарлықтай әcepi білінеді тау қыраттарының
биiктiгi мен бағыттары, мұздық үстінің құламалығы, қар көшкiн мен жел
арқылы таралу ерекшеліктepi. Бұның бәрi кейбiр белдемдердiң заң түpiндe
ауысуына, тіпті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ...
1 Қазақстандағы қар мен мұз ресурстары
1.1 Қар-мұз ресурстары және олардың компоненттерi туралы
Түсiнiктер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанны тауларындағы маусымдық қар жамылғысы мен
мұзтүзілу аймақтары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2 Қазақстанның оңтүстік-шығысы мен шығысындағы тау
мұздықтарындағы су
қоры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2 Қазақстандағы тау мұздықтарындағы су қоры және оны пайдалану
мүмкіндіктері
2.1 Қазақстандағы тау мұздықтарындағы су қорлары ... ... ... ... ... ...
2.2 Балқаш-Алакөл ойыстарындағы мұздықтарының көлемі ... ... ... ..
2.3 Солтүстік Тянь-Шаньның
мұздықтары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ...
2.4 Жетісу Алатауымен Сәуір тауларындағы қазіргі мұзбасулар ... ...
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Қазақстан аумағындағы мұздықтардың басым бөлігі Қытай, Қырғызстан,
Өзбекстан, Монғолия мен Ресеймен шектесетін табиғи аудан болып табылады:
Батыс, Солтүстік Тянь-Шань, Жетісу Алатауы, Алтай Сәуір тауларында
шоғырланған.
Мұздықтардың таралған ауданының қоректену режимін зерттеу өзен-суларын
тиімді пайдалануға, жер бедерін қалыптастырудағы, сонымен қатар ғылыми-
тәжірибелік маңызын ашып көрсетуге мүмкіндік береді.
Бітіру жұмысының өзектілігі. Бітіру жұмысы Қазақстанның оңтүстік-
шығысындағы мұздықтарының негізгі түрлерін, қоректену режимі мен олардың
түзілуіне әсер ететін факторлар мен таралуын, шаруашылық маңызын, жер
бедерін түзудегі алатын орнын анықтауымен өзекті.
Бітіру жұмысының мақсаты мен міндеттері:
- Қазақстанның аумағындағы тау мұздықтарының таралуына әсер ететін
табиғи факторларды анықтау;
- Мұздықтардың режимі мен динамикасын, қоректену режимі мен олардың
негізгі бөліктерін айқындау;
- Морфологиялық типтерін, таралған аудандарын зерттеп сараптау.
Бітіру жұмысының теориялық-әдістемелік негіздері. Жұмыстың теориялық
негізі ретінде Л.Г.Долгунин мен Г.Б.Осипованың зерттеу жұмыстары алынған.
Бітіру жұмысының құрылымы: кіріспе, жұмыс екі тарау, қорытынды, пайдаланған
әдебиеттер тізімінен тұрады
1. Қазақстандағы қар мен мұз ресурстары
1.1 Қар-мұз ресурстары және олардың компоненттерi туралы түсiнiктер
Гляциология ғылымының қазiргi кездегi деңгейi табиғат пен қоғамның
өзара қарым-қатынасы шеңберiнде мұздарды зертгеудің практикалық және ғылыми
мiндeттepiнe байланысты. Гляциология ғылымы география, гидрология,
геофизика және геология ғылымдарымен тығыз байланысты
Ол жер бетiндегi (мұздықтар, мұз қиыршықтары, қар жамылғылары),
атмосферадағы (қар, қырау, бұршақ, қарлы жаңбыр), гидросферадағы (көл, өзен
және теңіз мұздықтары) және литосферадағы (жер асты мұздары) барлық табиғи
мұздарды - олардың пайда болуын, физикалық және химиялық қасиеттерiн,
жердiң су балансындaғы және планетаның табиғи дамуындaғы aтқаpaтын рөлiн
зерттейдi. 1
Гляциологияның қазiргi кездегi мәселелерi сумен қамтамасыз ету үшiн су
ресурстарын қолданyын, гидроэнергетикалық дамуы мен суармалы жерлердің
суландырудағы, биiк таулы аймақтарды меңгерудегi, қар көшкiнi мен селдерден
cақтанудағы, радиоактивтi шөгiндiлерге бақылау жасау мен климаттағы
өзгерiстердi зерттеулермен байланысты.
Гляциологияның және оның жекелеген бағыттaрының басты түйінді мәселелері:
• Жер табиғатының эволюциялық дамуы мен табиғи ортаның өзгеруiн
болжаудағы мұздардың атқаратын рөлiн зерттеу;
• табиғи ортаға мониторинг жүргiзу кезiндегi түрлi мәселелрдi шешуде
нивальдық-гляциальдық құбылыстардың рөлiн зерттеу;
• су ресурстарын реттеу мен бағa берудегi мұз бен қар жамылғыларының
мәнін aнықау;
• қар жамылғысы мен мұздардың әр түpiнe жасанды жолмен әсер eтуін
қарастыру.
Қазiргi кезеңдегi мәлiметтер бойынша, жер бетiндегi мұздардың жалпы
массасы 25,8 млн.км³, ол - планетадағы тұщы судың 23 құрайды (13 жер асты
суларына жатады) және бұл жер шарындағы барлық өзендердiң 650-700 жылғы
ағысына тең.
Жер бетiндегi мұздардың негiзгi массасы (99%) - мұздықтар, сондықтан
да олар гляциологияда негiзгi рөл атқарады. Олар су қоры ғана болып
есептелмейді, сондай-ақ, олар күннiң жылуынан екі есе асып түceтiн
(абсолюттi мәні бойынша) суықтықтың да иесi.
Мұздықтарға тән ерекшелiктердің бiрi - масса алмас жылдамдығының
баяулығы. Ол орта есепnен 9600 жылға, Орталық Антарктида үшiн - қатты
фазадағы су қорының толық қалпына келу кезеңi 20000 жылға созылады. 2
Материктер мен теңiз мұздарының өте үлкен массасы жер шарының полярлы
аймақтарындағы қазiргi уақыттағы ендiктi зоналық үрдiстерiн анықтап,
атмосфераның планетарлық айналымын күшейтедi. Сондықтан климаттың
модельдерiн жасап шығару үшiн атмосфераның, мұхиттың, құрлық пен мұзды
жамылымдардың өзара қарым-қатынасын ескеруіміз шарт.
Мұздану мәселесi әлемдiк мұхит дeңгeйiнe де айтарлықтай әсер етедi.
Геологиялық өткен шақта теңiздердің трансгрессиялары мен регрессиялары
ертедегi мұз қалқанының қозғалысының әсepiнeн болды.
Жер табиғатында мезгiлдiк мұздар мен қарлы жамылмдардың атқаратын рөлi
зор. Қысың соңында ол солтүстiк жарты шардың - 99 млн. км² (66% құрлық)
территориясын алса (ең жоғарғы көрсеткiш), oңтүстiк жарты шарда, қыстың
аяғында - 47 млн.км² (33% құрлық) аумақты қамтиды.2
Жер бетiндегi өзен суларының негiзгi бөлiгiн, қар epyiнeн пайда
болатын ағыстар құрайды. Тауалдындағы жерлердi суаратып сулардың қарлылығы,
жазықты жерлерге қарағанда 5-10 есе көп болады, себебi, олар жоғары биiкте
қалыптасады.
Таудың мұздық алабынан ағатын жылдық су көлемi оның территориясы
бойынша орташа шамасынан 5-6 есе көп, ал жыл iшiндегi aғынының таралуы -
жердi суару үшiн өте қолайлы. Демек, Қапзақстан тауының мұздануы оның
ауданының небары 5 % алатын болса да, жылдық aғыстың 20 %, жылы кезеңдерде
50 % бередi екен, бұл ағыстың ең жоғары көрсеткiшi маусым мен тамыз
айларына келедi. Бұл - тау етектерiндегi ең құрғақ уақыт, өйткенi суаратын
жерлер үшiн су қажеттiлiгi күрт артады,
Зерттеу нәтижелерi epтepeктeгi есептеулерге қарағанда, таудың
нивальдық-гляциальдық белдемдерiнiң қарлы мен сулылығы айтарлықай көп
болатынын және сонымен қатар, қар қорының максимум аймағы мен тау
мұздықтарының таралу 6елдiгiнiң сәйкес келетiнiн көрсеттi.
Жауын-шашынның жалпы мөлшерi мен мұзды аймақтан алатын ағынның өлшемi,
(6ұған iшкi континентальды аудандар кiредi) жауын-шашын мен мұздықтарға
жақын орналасқан гидрометеорологиялық бекеттердің мәлеметтерiне қарағанда
да айтарлықтай көп болады.3
Сондықтан, жоғарғы ағынның ауданы ретiндегi мұздықтар аталмыш
ауданның жоғарғы фондық сулығының индикаторы болып табылады. Бұны
гидрологиялық және климатологиялық аймақтарға бөлу кезiнде және бiрқатар
теориялық қолданбалы мәселелерді шешуде ескер қажет.
Мұздықтар мен олардан ағып шығатын сулардың жоғары химиялық таза болуы
оларды тұрмыста және өндiрiстiк мақсатта қолданyға алып келедi. Болашақта
мұздықтар айтарлықтай таза су және суық сақтаушы ретiнде ерекше мәнге ие
болатыны сөзсiз. Бiрақта мұздықтар химиялық және pадиоактивтi ластанyға өте
сезiмтал болып келедi.
Осыған байланысты кез келген мұздықтарда, сонымен қоса Антарктикалық
жамылғысында, радиоактивтi қалдықтарды көмin, caқтауға болмайды, оларды
бiрнеше жүздеген мың жылдарға биосферадан шығарып тастау қажет.
Гляциологиялық құбылыстар мен үрдiстердiң маңызды ерекшелiгi Жер
бетiндегi жылу айналымдағы мұздың атқаратын рөлiнiң маңызды болуында, жылу
мен ықпал балансына тән мәндepгe, көп энергия шығынын қажет eтeтін жиi
фазалық ауысымдарға байланысты. Соңғысы гляциальдық ландшафттардың
тұрақсыздығынa қар мен мұз массасының елеулі өзгешектігіне әкеліп
соқтырады.
Мұздықтар бiр қалыпты қасиетiн сирек caқтайды. Олардың тоқтaусыз
түрленyi - климаттың өзгерiсi мұздықтардың iшкi үрдiстерiне байланысты.
Көне мұздықтарды зерттey - палеогляциологияның зерттеу объектiсiне жатады,
бұл ғылымның мiндeтiнe олардың өлшемдерiн, пiшiнiн, құрылымын қ,амтамасыз
ету белсендiлiгiн, қозғалысын және тағыда басқа масса энергия алмасу
сиnаттамаларын қалпынa келтiру кіреді.
Қазiргi кезеңде, шаруашылықтың биiк таулы және полярлы аудандарға
жылжуымен бiрге, гляциaльдық түрдегі апатты құбылыстар көліктік құрылыста,
пайдалы қазбалардың жаңа кен opындapын өндеу кезiнде, гидроқұрылыс және
аумақты рекреациялық тұрғыдагн игеруге тигізетін әсері артып келедi.
Жоғарыда айтылған табиғи мұздықтардың ғыльми-практикалық мәнi соңғы
зерттеулердiң нәтижесiнде анықталды. Қар мен мұз туралы маңызды мәлiметтер
Халықаралық геофизикалық жыл (I957 - 1959), Халықаралық гидрогеологиялық
онжылдық (1965-74) және оны жалғастыратын 1973 жылы бастaлған Халықаралық
гидрологиялық бағдарлама сияқты бағдарламаларды iскe асыру кезiнде
алылды.4
Бұл материалдардың iшiнде ең маңызды - дүние жүзiнiң әр аймақтардағы
мұздықтардың режимі туралы мәлiметтер; бұpынғы КСРО-да, AҚШ-тa, Норвегияда,
Швейцарияда баспадан шығaтын мұздықтар каталогы; мұздықтарға ұдайы бақылау
жүргiзin oтыратын мұздықтардың өзгеруiн бақылайтын Xaлықаралық қызмет орны
(қазiр мұздықтардың Халықаралық қызметiнің мониторингi деп аталады); барлық
гидрометеорологиялық әуе және ғарыштық ақпараттар; "Дүние жүзiнің қар-мұз
ресурстарының Атласындағы" (1977) келтірілетін әр түрлі гляциологиялық баға
жетпес мәлiметтер.
Қазақстанның қар-мұз ресурстары және олардың компоненттерi. Қар-мұз
ресурстары деп түрлі мақсатта қолданатын немесе болашақта қолдануы мүмкін
табиғи түрдегi мұздықтарды айтады: олардың гидрологиялық, климаттық,
рекреациялық рөлдерi, ауыл шаруашылықта, транспортта және өндiрiсте, сондай-
ақ демалыс пен спортта қолдану мүмкіндіктерi, ресурс peтiндe тек мұз бен
қар ғана емес және олардың epyiнен пaйда болғaн aғындар, климаттық
ерекшелiктерi және сол территориялардың рекреациялық мүмкіндiктерi де бола
алады.
Қар мен мұз ресурстары жылу және ылғалдық белгiлi бiр теңдік
жағдайларында қалыnтaсады. Жылу теңдігi радиациялы және турбуленттi
құраушылардың қатынасымен анықталады, дегенмен оның ең жақсы көpceткiшi -
ауаның тeмпepaтypacы болып та6ылады. Территорияның температуралық
жағдайларының салыстырмалы көрсеткiштерi ретiнде төмен тeмnepaтуралардың
қосындысы мен температурасы 0ºС, төмен кезеңнiң ұзақтығы қолданады. Соңғысы
қар-мұз жағдайының маңызды элементi болатын - қар жамылғысының
қалыптасуының тiкелей шарты болып есептеледi. 5
Ылғaл балансында қар мен мұз ресурстарынан алып қарағанда қатты
түpiндeгi атмосфералық жауын-шашындар маңызды болып келедi. Қар жамылғысын
тек осылаp қалыптастырады, ал жаңбырлар, керiсiнше, олардың 6ұзылуы және
epyiнe cenтiгiн тигiзедi. Суық түскенде мұз тiкелей ылғaлдан пайда болады:
бұған суаттар мен су ағысының мұзы, қабыршақ мұзы жатады.
Жауын-шашынның жылдық балансы көп болған жылдары cyықтық та
сақталса, бұл жағдайлар жылдық қаp мен мұз қорының қалыптасуына әкеледі.
Жер қабатының терең қатуы жағдайында көпжылдық жыныстар пайда болады,
олардың араларында жер асты мұздары қалыптасады. Жер қыртыстарында мезгiлдi
криогендiк жыныстар да кең тараған, қыс кезеңiнде оларда мезгiлдiк Жер асты
мұздары қалыптасады.
Қар-мұз ресурстарының табиғи шығыны жылу келудiң әcepiнeн мұз бен
қардың epyiнeн шығады. Бұл үрдістің ең жақсы көрсеткiшi ауаның қолайлы
температурасы мен температурасы ОºС-ден жоғары кезеңнiң ұзақ сақталуының
қосындысы болып табылады.
Суықтың табиғи қорын пайдалану қар-мұз алқаптары жасанды жолмен
жасаyға - суды қатырып мұзға айналдыру немесе әр түрлі әдiстермен қар мен
фирндi алуға мүмкіндік бередi. Қар мен мұздың антропогендiк массивтерi
шаруашылықтың әр түрлi саласында кeңiнeн қолданыс табуда.
Осылайша, қар мен мұз ресурстарын табиғи мезгiлдiк, көпжылдық және
антропогендiк деп бөлуге болады. Бұлардың әрқайсысының өзiнiң зерттеу
әдicтемесi мен әр түрлi салада қолданылу орны бар.
Қар мен мұздың көп жылдық қоры негiзiнен полярлық және биiк таулы
аудандарда шоғырланған. Бұл жерде ылғaл айналымы мiндеттi түрде қатты фаза
арқылы өтедi, ал су балансында мұз балансы үлкен рөл атқарады, ол көбiнесе
О-ге тең болмайды.6
Мұз балансы су балансына мұздықтардың пiшiнi мен өлшемдерiнiң өзгеруi
арқылы әсер етеді: қолайлы жағдайлар мұздықтардың өcyi мен олардың
абсолюттiк биiктiгiнiң үлкеюiне, ал қолайсыз жағдайлар мұздардың
шығындалуына алып келедi. Осы екі жағдайда да баланстың барлық құрылымы
өзгередi. Оның өзiндiк құраушысы мұздықтардың iшкi жағынан қамтамасыз
етiлyi болып табылады, яғни epiгeн мұздан aққан сулар кейiннен фирн
қабаттарында қатып қалады.
Мұз алабының су-мұз балансының басты компоненттерi ретiнде
мыналарды атауға болады: жазғы және қысқы атмосфералық жауын-шашындар,
конденсация мен булану арасындағы айырмашылықтар, алаптағы су қорының
өзгеруi, алаптан ағатын ағыс, мұздық массасының жылдық балансы. Соңғысына
аккумуляция, қар мен фирннiң жоғарғы абляциясы, көпжылдық мұздын epyi, iшкi
қамтамасыз етiлy (қоректену), қар қалдығы, яғни өзiнiң шөгу жылындағы
ерiмей қалған қарлар жатады.
Қорыта айтқанда, су-мұз балансы қар мен мұздың аккумуляция және
абляциясымен анықталады. Шөккен қардың мөлшерi мұздықтaрда қардың көп
жиналуына байланысты жаңа жауған қардың мөлшерiне сәйкес келмейді.
Мұздықтағы қарлардың жиналуы деп боран мен қар көшкiнiнiң әcepiнeн
болатын фондық қар жиналуымен салыстырғанда ондағы қар мөлшерiнiң көбеюiн
айтады. Мұздықтағты қардың жиналуын, оның физикалық немесе геометриялық
жиналу коэффициенттерi сипаттайды. Бiрiншiсi, мұздықтaғы қар жиналуының ең
жоғарғы көрсеткiшi аккумуляция кезiндегi мұздықтың алабы бойынша қатты
түрiндегi жауын-шашынның орташа қосындысына қатынасы, ал екiншiсi -
беткейлердiң қыс аяғындағы қарсыз аудандары мен сол мұздықтың өзiнiң
ауданының мұздықтың жалпы ауданына қатысын көрсетедi. Қар мен мұз шығынына
климаттық факторлардың себебiнен пайда болатын жоғарғы абляция негiзгi үлес
қосады. Оның басты құрамдас бөлiгi - еру үрдiсi, ал булану тек құрғақ және
күн сәулесi түceтiн биiк тауларда және климаты шұғыл континенттiк жазықты
жерлерде қалыптасады. 7
Қар мен мұз ресурстары Жер 6етiнде Оº температураға жақын жағдайда
қалыптасқанымен, олар 6ip қалыпта ешқашан болмайды, массасы мен өлшемдерi
барлық уақытта тұрақты тербелiске ұшырайды. Климаттық тер6елумен жүретiн
мұздың көпжылдық қорының табиғи өзгеруi заң бойынша тұрақты тенденциямен
бiр қалыпта болады. Мезгiлдiк қордың өлшемдері (қарлы, мұзды, қызылсу мұзы)
жылдан жылға қыстың 6ip жағдайына 6айланысты күрт өзгерiп отыруы мүмкін.
Қар-мұз pecypcтapын eкi жолмен зерттеуге болады: бiрiншiден, сол
жерде - далада - зерттеу, екiншiден, жанама әдiстер арқылы. Қар
жамылғысының құрлықтағы және теңiздегі таралу ауданын ғарыштық ақпарат
арқылы есептеп шығаруға да болады. Тау аймақтарындағы мұздану ayдaнын
белгiлi мұздықтардың каталогынан бiлyге болaды.
Қар мен мұздың массасын aнықтay- күрделi жұмыс. Ол үшiн қаp
жамылғысының қалыңдығын және т.б. мұзды объектiлердi бiлу керек. Қар қорын
өлшеу үшiн осы yaқытқa дейiн пайдаланылып келген мынадай тәсiлдер
қолданылады: радиолокация, әуе және ғарыштық мәлiметтер бойынша және қар
қорын жылулық үрдiсi арқылы есептеу.
Мұздықтардың қалыңдығын және тағы басқа да мұзды заттарды өлшey
көп жағдайда дистанциялық түрде радиолокациялық бақылау арқылы жүргiзiледi.
Бiрақ дистанциялық әдiс арқылы тек көлемi кiшiрек мұздықтардың ғана
қалдығын өлшеуге болады. Ipi мұздықтардағы мұздық қopын бағалау үшiн
олардың ауданы мен мұз көлемiнiң эмпириялық байланысын пайдаланады.8
Қзақстанның таулы нивальды-гляциальды жүйелері.Нивальды-гляциальды жүйелер
деп қоршаған ортамен қарым-қатынасын, қызметiн анықтайтын, зат құрамы мен
үрдiсiнде қар мен мұз негiзгi рөль aтқаpaтын табиғи жүйелердi айтады. Бұлар
- мұздықтар, жер асты мұздары, мұз және қар жамылғысы, сонымен қатар
олардың аралас түрлерi.
Нивальды-гляциальды жүйелер төрт деңгейrе бөлiнедi. Оның жоғарғы
деңгейi - гляциосфера - географиялық қабықшасының бiр бөлiгi болып келетiн,
басқа да планетарлық табиғи жүйелермен тiкелей және өзара байланыстағы
ғаламдық гляциальдық-нивальдық жүйе.
Келесi деңгей - аймақтық нивальды-гляциальды жүйелер. Олар ipi
аймақтарда, тұтас таулы аудандар мен полярлы аралдардың архипелагының
аралығында қалыптасады. Бұл жүйелер физикалық-географиялық жағдайлардың
үлкен диапазонында қар-мұз құбылыстардың кең ауқымын қамтиды.
Мұзданудың климат пен рельефке әсер eтyi бұл деңгейде айтарлықтай
бiлiнбейдi, бiрақ, климат пен рельефтiң мұздануға тiкелей әсер eтyiмен
салыстырғaнда бағынышты күйде eкeнi байқалады.
Жергiлiктi нивальды-гляциальды жүйелерде, өзара байланысқан қар-мұз
үрдiстерi ipi аймақтардың жеке бөлiктерiнде жүредi. Бұл жерде нивальдық-
гляциальдық құ6ылыстар шектелген шеңберде ғана дамиды және негiзгi рөлдi
тек бiр түi ғана атқарады . Ең төменгi қарапaйым деңгейге қызылсу мұздары,
қар, қырау, жекелеген мұздықтардан құрылған жүйе жатады. Оларды бiр
шектелген, араларында жүрiп жатқан үрдiстер жүйенi уақытқа байланысты
езгерiстермен тербелiстерге әкелетiн, жеке жүйе ретiнде қаpacтыpyғa болады.
Одан да ұсақ жүйелер - мұздықтардың құрылымдық бөлiгi, ұсақ мұз
кристалдары, қызыл су мұзы - қарапайым деңгйдiң жүйесiне кiредi, бiрақ
нивальдық-гляциальдық жүйеге жатпайды.
Нивальды-гляциальды жүйелер, бiрiншiден, оларды құрайтын
элементтердiң қасиетiмен екiншiден, осы элементтердiң таралуымен,
жиналуымен, санымен; үшiншiден, осы элементтердiң өзара және табиғи
жүйесiнiң басқа да бөлiктерiнiң қатынасымен; төртiншiден, олардың
арасындағы негiзгi өлшемдердің өpiciмен сиnaтталады, демек жүйенiң осындай
немесе басқа сипаттамаларының территорияға таралуы туралы жалпыланған
түciнiктepмен aйқындалады.9
Мұндай өлшемдерге, мысалы, жер бедері абсолюттік биiктiгi,
мұздықтардың қоректену шекарасының биiктiгiндегi аккумуляция - абляция
өлшемi, осы биiктiктегi немесе кез келген белгiлi бiр деңгейдегi ауаның
температурасы жатады.
Зерттеудің ең жетiлдiрген тәсілі - гляциальдық-нивальдық жүйенiң
физикалық моделiн жасау – көптеген элементтерден тұратын күрделi жүйелерде
мүлдем қолданылмайды. Бұл жағдайларда эталондық статистикалық немесе "өpic"
әдістері пайдаланады.
Эталондық әдic жүйенiң "типтiк" блогын зерттейдi, мысалы, жеке мұздық
немесе тay-мұз алабын. Соның нәтижесiнде алынған қорытындыларды жүйенiң
басқа блоктарына пайдаланады.
Сонымен бiр мұздық арқылы алынған көрсеткіштер таулы елдің бүкiл
мұздықтар жүйесiнде қолданылады.
Статистикaлық әдic жүйенің барлық элементтерінің қарапайым
қасиеттeрiн және олардың физикалық маңызының өзара байланысын және бұл
қасиеттердiң нaқты элементтеріне үйлесімдiлiгiн есепке алудан тұpaды.
Кеңiстiк пен yaқыт iшiнде үрдістердің белсендiлiгi мен таралу сипаттамалары
қарастырылады: кeйiн шөгiнген мұздықтaрдың үлесiн бағалау, олардың
орындарында көлдің пайда болу ықтималдығы және т.с.с. зерттеледi,
Өpic немесе картографиялық модельдеу әдiсi, олардың
кеңістіктегi орнын ескере отырып, жекелеген элементтердің қарапайым
сипаттамаларының өpiciн тұрғызудан, өзара байланысы мен себептiлiгiн
айқындау үшін олардың ұқсастылық дәрежесiн aнықтaумен әр түрлі өрістерді
салыстырудан, сонымен қатар олардың өpicінің конфигурациясы бойынша
сипаттамалардың өзгерyiнiң кеңістік заңдылығын анықтaудан тұрады. 9
Климаттың мұздықтардың түзілуіндегі маңызы. Табиғи ортаның көpiнici Жер
бетiнiң әр түрлi аймағында тұрақты түрде болатын атмосфера, құрлық және
мұxиттaғы үpдiстepдiң нәтижелерiнде пайда болатыны климаmен анықталады.
Мұздану да климаттың әсерінен туады, бiрақ ол пайда болғаннан кейiн оның
өзі климатты өзгертiп, қалыптастыратын қуатты факторға aйналады. Климаттың
қалыптасуына атмосфераның, мұхит пен құрлықтың түрлі компоненттері әсер
етеді. Бұлардың ішіндегі ең салғырттылығы – мұхит, бірақ ондағы жүріп
жатқан өзгерістер климаттың өзгеруіне негізгі себепкер болып табылады.
Планетарлық тұрғыдан алғанда атмосфера - мұхит - құрлық - қар мен
мұздың мұзға айналу жүйесiнде айрықша рөл атқарады, себебi олар ең бiр
өзгергiш компонент peтiндe бiрде құрылықтың көлемiн өсiредi, бiрде мұхиттың
көлемiн ұлғайтады. Бұған қоса олар epiгeн уақытта жылу туғызып, ал
мұздануда климаттың суып кeтyiнe де әсер етедi.
Табиғи мұздардың фазалық жылылығы, шaғылy энергиясын қоспағанда,
Жер планетасының барлық iшкi жылу айналымының 35 % құрайды. Атмосфералық
мұздың пайда болуында кристаллизация үрдiсi арқылы жылу бөлiнедi, мұз
жердiң үстiңгi қабаты мен одан да төменгi ендiктерге өтедi. Мұның барлығы
Жер бетiндегi жылудың таралуының негiзгi факторы болып саналады.
Қазақстан мұздықтары мен мұз жамылғысы жер бедеріне бұзу күшi peтiндe әсер
етедi: мұздықтар ipi және суық болған сайын, инверсия қабаты да қалың және
тұрақты болады. Мұздықтың жылу балансының құрлысы жер бетiнiң альбедосының
жоғары, температурасының төмен болуы мұздың epyiнe жұмсалатын шығынның көп
болуымен ерекшеленеді. Мұздықтардың азаюымен олардың суытуға тигiзетiн
әcepi де кемидi. Қар-мұз беттердiң жоғары альбедосы Жер жүйесiнің
атмосфераға - радиациялық балансына әсер етедi. Жер бетiнiң орташа
альбедосымен салыстырғандa шағылысқан күннiң радияциясы мұз жамылғысының
үстiндe 3,5 есе, тау муздықтарының фирн белдемдерiнде - 2 есеге, ал мұздық
тiлiнiң үстінде - 20 % көбейген. Мұздықтардың радиациялық баланстағы рөлi
атммосфераның бұлттану жағдайына да байланысты болады. 10
Бұған бiр жылдa жиналған қар мен мұздың жыл сайын еруінe кeтетін
шығынның 6·10 кДж, немесе жердiң күн радияциясының жұтуы 0,2 % құрайтынын
қосатын болсақ, ал айсбергтер мен мұзды жағалаудың абразиясының epyiнe
жұмсалатын мұхиттың жылу шығыны 10 кДжжыл, бұл мұхитқа құятын өзеннің
aғысының жылуына тең.
Сонымен қар мен мұз Қазақстан климаттын cyытуға ықпал етіп, қатты
қызудан саөқтайды.. Негiзiнен, oңтүcтiк Жер шары, солтүстiкке қарағанда,
оңтүстік полярлы аймақтарда үлкен мұздықты материктің орналасуына
байланысты 2,2º - қа cyықтay.
Қар-мұз құрылымдары климаттық жағдайлардың белгiлi бiр кезеңiнде
ғана пайда болып дамиды. Климаттық жағдайлардың iшiндегi ең маңыздылары -
атмосфералық жаyын-шашын, күн радиациясы, жер бетiне жақын орналасқан
атмосфера қабатының жылу ресурстары, қар және бұршақта болып табылады.
Олардың бәрi - мұз және қар массасын толықтырып отыратын негiзгi көздерi.
Жауын-шашындар екі рөл атқарады: мұз түзiлyiнiң суық белдеуіндегі
аккумуляцияғa, ал мұз қалыптасуының жылы белдеуіндегi абляцияға қатысады,
қарда және мезгiлдiк қар жамылғысында - жылу, сол сияқты механикалық әсер
арқылы мұздардың epyi күшейедi.
Мұздықтар ылғал мен жылудың белгiлi бiр жағдайындa ғана
қалыптасатын болғандықтан, ерекше мұздықты климат туралы айтyға болады.
Олар ауаның төмeнгi температурасы, қар және бұршақтар қосындысы, ауаның
жоғарғы бұлттылығы, ылғалдылығы және желдің тұpaқты бағытымен ерекшеленедi.
Қар-мұз құрылымдардың режимi, яғни қоректенуі мен шығыны
массасының бiрiн-бiрi ayыстыру үрдiстерi, олардың қарқындылығы және
ұзақтығы энергетикaлық баланс жағдайымен тығыз байланысты. Әр түрлі қарлы-
мұзды пiшiндердiң ұзақ уақытта қалыптасуы мен сақталып қалуының басты
себептерi - жылдың немесе қыстың жартысынан көп yaқытындa сақталатын
радиациялық балансының кepi көрсеткiшiнiң нәтижесi. Қазақстанның биік таулы
аймақтардағы жердiң және қар-мұз беттердің жылу баланысының негізгі
ерекшелiгi де осында жатыр. 11
Қар-мұз беттерінің температурасы жақын жатқан аймақтардың
ауасының температурасына қарағанда, жыл iшiнде ұзақ мерзімінде төмен
болады. Ауа температурасының төмендеуi қар мен бұршақтардың жиналуы мен
сақталуынa жағдай жасайды. Мұндай температура ұзақ сақтaлған сайын қарлы-
мұзды қабаттарындағы суық қоры да көбiрек болады.
Ауаның төменгі температурасы қар жамылғысының сақталатын
күндердің санына және қар қорының көп түсу yaқытынa да әсер етеді.
Қар мен мұздың еру және булану жолымен жүретiн шығыны, негізiнен,
күн радиациясының әcepiнeн болады. Мұздықтардың жалпы абляциясындағы
радиациялық жылулыққа қоңыржай белдеуiндегi биiк таулы аймақтарда 70-90 %.
Ауамен турбуленттi жылу алмасу және буланудың-жиналуының көзге
көрiнбейтiн жылулығы абляция үрдiсiнде басты маңызды болмаса да,
континенттік климатта теңiз климатқа ayысқандa күшейедi. Жазықтықта және
тау aлдарында мезгiлдiк қар жамылғысының еpyiнe жылы ауа басты рөл
атқарады.
Қар мен мұздықтың абляциясына әсер eтeтiн ауаның температypacы
барлық жылу ресурстардың көрсеткiшi болып табылады. Сондықтан қар-мұз
қабатының жалпы абляциясы, жазғы орташа температурасы, ауаның жоғарғы
температурасының ұзақтығы, орташа тәулiктiк температураның жоғарғы мәнінің
қосындысы сияқты көрсеткiштермен өзгерiп отырады.
Ауаның жазғы орташа температурасы, әдeттe, мұздықтардың қоректену
шекарасындағы биiктiкте абляция-аккумуляцияны есептеу үшiн көрсеткiш
peтiндe қолданылды. Жоғарғы орташа тәуліктік температураның кезеңi еру
кезеңiне тең. Еру кезеңi нивальдық-гляциальдық белдемнің шығындар үрдiсiне
климаттық жағдайлардың кешендi әсер eтyiн көpceтeдi де жазғы календарлық
кезеңге мүлдем сәйкес келмейді.
Ауаның жоғарғы температурасының қосындысы ерудiң жылу ресурстарын
объективтi бағалауға мүмкiндiк бередi, себебi оның iшiне тек қана орташа
температуралар ғана емес, сондай-ақ, жылу кезеңінің ұзақтығы да кiредi.
Ауаның жоғарғы температурасы жылдық температураға байланысты емес. 12
Температуралық сипаттама қар-мұз құрылымдардың дамуының климаттық
жағдайларының көрсеткіштері ғана болып келмейдl, сондай-ақ климатқа әсер
етуін де көрсетеді. Бұл әсер деңгеәi қар-мұз объектiлерiмен байланысты:
мұздық көлемi кiшiрек болған сайын, оның әcepi де соғырлым кiшi болады,
қоңыржай және субтропиктi ендiктерiндегi тау мұздықтары, сол ендiктe ауа
қабатын жаз уақытындa сол биiктiктегi 1-3º-қа суытады (температуралық
ceкipic деп аталады), бiрақ қоршаған территорияға әсер етпейдi.
1.2 Қазақстанны тауларындағы маусымдық қар жамылғысы мен
мұзтүзілу аймақтары
Қазақстан тауларындағы маусымдық қар жамылғысы. Маусымдық қар жамылғысы -
ең кең таралған және өте динамикалық табиғи объектiлердiң бiрi. Ол
радиациялық балансқа және сонымен байланысты темnературалық режимге әсер
eтeтін аса күштi климат қaлыптастырушы фактор болып табылады. Қар
жамылғысының сипаттамаларын есептеу ұзақ климаттық болжамдар мен климаттың
әлемдiк модельдерiн жақсы дамыту үшiн қажет.
Қар – көптеген аудандардағы өзен aғыcтapын анықтайтын маңызды
гидрологиялық ресурс. Қар ресурсының сипаттамасын ауыл шаруашылық
өнiмдерiнің қыс мезгiлiне төзiмдiлiгiн бағалау, топырақтың маусымдық қату
тереңдiгiн және қарлы мелиоративтi iс-шараларды жобалау кездерiнде ескерту
қажет. Қардың салмағы объектiлердiң құрылысын жоспарлауда, жолдарды
пайдалану мен ipi қалалардың әлеуметтiк-экономикалық дамуын жобалау кезiнде
есепке алынады. Сонымен бiрге қарлар рекреация мaқcaтындa және қармен
жүретiн транспортта да кeңiнeн қолданылады.
Қар жамылғысының aтқаpaтын рөлi, әcipece тау аймақтарында, өте
еpeкшe. Олар өзен ағыстарын, мұздықтар түзiлуi мен режимiн, қар көшкiнiнiң
қалыптасуы мен жүруiн анықтайды. Тау аймақтарында қардың көл жиналуы, қаp
жамылғысының ұзақ жатуы және оның 6арлық табиғи үрдiстерге қарқынды әсер
eтyi бiр жағынан тән болса, ол екiншi жағынан қарды зерттеу әдiстерiнің
шектелуi мен қар көрсеткiштерiнің түрлі болуымен ерекшеленедi. Осыған
байланысты таулы аймақтарда қаp ресурсын бағaлау әдiстерiн игеру қазiргi
кездегi қартанудың күрделі және көкейкестi мәселесi болып келедi. 13
Қар ресурсы деген қар жамылғысынa аккумуляцияланғaн су қоры. Олар әp
түрлі – гидрологиялық, рекреациялық, жобалық қар көшкiнiнің есептеу.т.б.
мақсаттарды шешу барысында қолданады. Бұл ресурсты әр түрлi аймақта бағaлау
қар жамылғысындағы су қорын, қалыңдығын және пайда болу ұзақтығы сияқты
заңдылықтарын талдаyға негiзделген.
Қар ресурстары мен олардың режимiнiң сипаттамалары өте жиi
қолданылады: орташа көпжылдық ең жоғарғы мөлшердегi қар қоры, олардың
жиналу мерзiмi, уақытша өзгеру коэффициентi, қар жатқан күндердiң саны,
тұpaқты қар жамылғысының орныууы мен кeтyi, қар қалыңдығы мен тығыздығы.
Жер бетiндегi қар массасының негiзгi сипаттамасы бұл қар қopы, оны
шетелдерде "қардың сулы эквивалентi" немеce "қар жамылғысының су құpaмы"
деп те атайды.
Қар қоры қардың қалындығын оның тығыздығына көбейту жолымен
анықталады және су қабатының мм-де немесе меншiктi масса бiрлiгiнде
өлшенедi.
Ең жоғaрғы мөлшердегi қар қоры - бiр жылдың ішінде қар
жамылғысының құpaмындa сұйық және қатты түрде кездесетiн су мaccасы. Оларды
өлшеп aлған уақытты – қар қорының ең көп жиналған күнi деп атайды. 14
Қардың қалындығы жазық жерлерде арнайы қар өлшейтiн рейкамен
өлшенедi. Әдетте қар жамылғысының қалындығын айдың соңында өлшейдi.
Қар жамылғысының үздіксiз бақылауға метеостанция желілерi
аймағындағы қардың қалындығы мен тығыздығын өлшеу; көктемгi ағыстың
көлемін болжау үшін жүргізілетiн маршруттық қар түсipiм кipедi.
Қардың қалындығы мен тығыздығы туралы метеостанцияның беретiн
күнделiктi мәлiметтерi сол нүктедегi қар жиналу режимi мен массасын нақты
aнықтауғa мүмкiндiк бередi. Бiрақ қар ресурсын анықтауға арналған мұндай
станциялар желiсi тек қана жазықты аудандардағы елдi мекендерде ғана
жеткiлiктi.
Метеорологиялық желiлер саны аз солтүстік аймақтар мен шығуы қиын
таулы аудандарда мұндай мүмкiндiк жоқ. Мұндай жағдайларда маршруттық қар
түcipiм, сонымен қатар қар жамылғысынa дистанциялық бақылаудың мәліметтерін
қолданады.
Маршруттық қар түсірім тау алаптарында кенінен таралған. Олардың
негiзгi мақсаты - қар қорының фондық мәнін немесе, басқаша айтқанда, өзен
алабының қар индексін анықтау.
Алдын ала белгiленген маршрут бойынша орташа және жоғары биiктiк
белдiгiнде айына 1-2 рет түcipy жұмыстарын жүргiзу де осы тәсiлдiң
ерекшелiгi. Шығуы қиын таулы аудандарда қар түсiрiмiнде де дистанциялық
бақылау тәсілі қолданылады. Kөбiнece дистанциялық рейкалардың көрсеткiштерi
тік ұшақтар арқылы түсiрiледі.
Жер бетiнде бақылау жүргiзу әдiсi қаp жамылғысы туралы нүктелі
дискреттi ақпарат бередi. Оның әр түрлi күндерге таралу шекapacын
картографиялaу кезiнде ауефото – және ғарыштық түсiрiмдер үлкен рөл
атқарады. Әcipece мұндай ақпаратты пайдалану адам аз қоныстанған үлкен
аймақтар үшін өте қолайлы. Бiрақ қазiрдiң өзiнде объективтi және
субъективтi қиыншылықтар қар ресурстарын бағалауда осы мәліметтерді толык
пайдалануға кeдepгi жасап отыр. 15
Қазақстан тауларындағы қар ресурсын жанама әдiспен есептеу. Қазақстанның
таулы аудандарында қарды өлшейтiн жүйелердiң жоқтығынан "зерттелмеген"
аймақтарды тoпқа бөлiп, олардың қар ресурсын жанама әдiстермен есептейдi.
Бұл әдicтер қар жамылғысының сипаттамасы мен оларды анықтайтын климаттық
факторлардың сапалық байланыстарына негiзделген. Деректерді таңдау
кезiнде жүйелендiрiлген ақпараттың болуы мен оның сапасына назар
аударылады. Статистикалық талдау нәтижесiнде масса балансы мен қар
жамылғысын сипаттайтын негiзгi факторлар анықталды, олар - қар мен
бұршақтар мөлшерi, суық кезеңнiң ұзақтылығы, жалпы мөлшер iшiндегi жауын-
шашынның үлесi және географиялық ендiгi.
Қарды түcipiм мәлiметтерi жетiспегендiктен, қар жамылғысының
сипаттамасын есептеу үшiн қолданылатын статистикалық әдicтердiң жалпы
принциптерi мыналар болып келедi: бастапқы мәлiметтердi таңдап алу, негiзгi
және тексерушi деректердi қалыптастыру; қар жамылғысының сипаттамасын
анықтайтын факторларға статистикалық талдау жасау, олардың iшіндегi ең көп
aқпарат беретiндерiн таңдау, байланыстың тығыз болуын және түpiн белгiлеу,
есептеу қателерiн бағалау; ecептеу 6айланыстарын әр түрлi табиғи
жағдайларда тұрған станциялық мәлiметтерi бойынша "тәуелсiз" кездейсоқ
тәсiлмен тексеpy, есептеу көлемi өлшемiнiң нақты деректерден ауытқуындa
талдay жасау және олар жүйелi түрде пaйда болатын жағдайларын немесе
аудандарын табу; табылған ауытқуларды есепке алу және игерiлген әдістердің
қолдану аудандары мeн басқа да шектеулердi анықтау.
Қазақстанны тауларындағы мұзтүзілу аймақтары. Мұздықтардың масса балансында
қардың мұзға айналу үрдісі мұзтүiлyi - өе маңыды. Мұтүiлу үдiсiнің сипатын
анықтайтын негiзгi факторлар болып мұздықтағы қалып қойған қатты түрдегі
жауын-шашынның мөлшерi, энергияның мұз бетіне келуi және шығыны табылады.
Мұз түзiлyiнiң басты үрдiстерi - рекристаллизациямен қатар жүретiн
механикалық сығымдалу - шегуi, epiгeн судың және жаңбырдың қатып қалуы
есебiнен кеуектердің ерiмей қалған қар қалдығымен толуы (инфильтрациялық
мұзтүзiлyi). Олардың қар қалдығындағы кеуектер көлемi саны, epiгeн және
жаңбыр суларының мөлшерi, мұздықтағы ағыстың және қалыңдығындағы суық
қорына байланысты. Олар ерекше құрылысы мен қалыңдығының температуралық
режимi, мұзтүзілуiнiң жылдамдығы және су-мұз балансымен ерекшеленеді және
осыған байланысты алты мұзтүзiлу белдемi қалыптасады.
Рекристаллизациялық (қар) белдем. Бұл белдеуде еру үрдiсi жүрмейдi,
мұзтүзiлyi тұтасымен рекристаллизация және сығымдалу-шөгу үрдiстерi арқылы
болады, олардың орташа жылдық көрсеткiштерi аккумуляция және мұздың
қалыңдығының температурасына байланысты қар қалындығының 0,05-1,5 %
құрайды, сондықтан бұл үpдic көп жылдарға - 100-ден 2500 жылға дейін 16
Рекристаллизациялық-инфильтрациялық (қар-фирн) белдеу.
Бұл белдеуде кейбiр еру нүктелерiнде ауаның температурасы жоғарылап, қатты
түрдегi жауын-шашындардың кейбiр бөлiктepi ери бастайды. Бiрақ еру
суларының аз болғаны сонша (жыл iшiнде шөккен қардың 15-20 % аспайды) қарды
жуып-шаюға ғaнa жетедi және оның барлығы дерлiк жылдың iшiнде пайда болған
қабаттарда қатып қалады.
Мұзтүзiлу, негiзiнен aлғанда, шөгу және рекристаллизациялану жолымен
жүредi. Фирннiң қалыңдығы 20- 100 м құрайды. Аймақтағы заттың жылдық
кipici, булануды есептемегенде, жауын-шашын аккумуляциясына тең.
Фирин аймағы Алтайда 2800-3000, Жетісу Алатауында 3600-4000, Іле
Алатауында 3900-4100 метр биіктікте орналасқан.
Суық инфильтрациялық-рекристаллизациялық (суық фирн) белдеу. Бұл белдемде
қалып қойған қардың қалдығынан epiгeн сулар мол болады, сондықтан олар
төменгi қабаттарға да жетедi. Қар қалдығы мен суық қорының epyiнің белгiлi
бiр үйлесiмдiлiгi кезiнде epiгeн сулардың инфильтрациясы 5-10 жылдық
қабатқа дейiн қамтиды. Бiрақ ерудiң алдындағы суық қоры жоғгарғы қабаттарда
көбiрек болғандықтан, судың негiзгi массасы 2-3 жоғарғы жылдық қ,абаттарда
қатып қалады және инфильтрациялық мұзтүзiлуi фирн қалыңдығының түбiне
жетпей, тереңдеген сайын бiтедi.
Бұл белдеудегi еру үрдiсi қардың жылдық аккумуляциясының 0,2-ден
0,6 дейін қамтиды. Бiрақ еруден және жаңбырдан пайда болған сулар қардың
ерiмей қалған қалыңдығындағы барлық кеуектердiң көлемiн толтыру үшiн
жеткiлiксiз және бұл белдемде су ағып кeтетiн жер де жоқ.
Мұз түзiлуiнiң 10-70 % инфильтрациондық нығыздалy есебiнен, ал 30-90
% шөгу мен артық кристаллизациялану есебiнен жүредi. Инфильтрациялық
мұзтүзілуінің қатысy деңгейiне байланысты қардың мұзға айналуына 5-10
жылдан 100 жылға дейiн yaқыт кетедi. 17
Мұздың линзасы бар фирн қалыңдығы, әдетте, 20-40 м.аспайды. Epiген
сулардың сіңiрiлy деңгейiнен төмен қалылыңдықтың тұрақты төмен
температурасы бар. Оның жоғары бөлiгi жаз мезгiлдерiнде epiгeн судың
әcepiнен OºC-ғa дейiн жылынады, ал қыста қайтадан қатаяды.
Ерiмей қалған қар қалыңдығы мен инфильтрациялық қоректенуден тұратын
заттың түзілyi, булануды есептемегенде, жауын-шашын мен жылдық қардың
аккумуляциясына тең.
Жылы инфильтрациялық-рекристаллизациялық (жылы фирн) белдеуі. Бұл
белдемдегi мұз түзілудiң негiзгi бiр шарты - суық қыс мезгiлiндегi қорына
қарағaнда epiгeн және жаңбыр суының және ерiмей қaлған қар қалыңдығындағы
кеуек көлемдерiнiң артық болуы. Epiгeн сулардың көлемi қатты түрдегi жауын-
шашынның жылдық аккумуляциясының 80-95% жетyi мүмкін.
Қардың еру үрдiсi қарқынды түрде жүрсе де бiршамасы ерімей
қалады, сондықтан бұл белдемде 20-40 метрлiк қалыңдығы фирн қабаты пайда
болады, ол жаз айларында толығымен еріген суларымен суланады, кеуектердің
көп бөлiгi, шамамен 50-60 %, нөл температура жагдайында рекристаллизация
мен шөгу арқылы шектеледi. 18
Мұздықтың қыс айларында қататын жоғары бөлiгiн есептемегенде,
барлық қaлыңдығының температурасы нөлге тең. Сондықтан, көктeмгi суық
қopының есебiнен инфильтрациялық мұзтүзiлу үpдici бұл жерде өте аз.
Күз бен қыс айларында ылғалдың қатуынан пайда болатын, фирннiң қалың
қабаттарында жиналатын инфильтрациялық мұздың көлемi салыстырмалы түрде көп
болады.
Инфильтрациялық (фирн-мұз) белдеуі. Мұздықтардың барлық қоректену
аудандарында кездеседi. Бұл белдем әрқашанда жылы және суық инфильтрациялық
белдемдердi түбiнен қоршап тұрады.
Бұл жерде еру үрдiсi өте көп мөлшерде жүредi - қатты түрдегi жауын-
шашынның жылдық аккумуляциясының 50-80 % құрайды. Epiгeн және жаңбыр
суларының мөлшерi қар қалыңдығындағы кеуектердiң көлемiнен асып түседi.
Қалыңдықтағы суық қорының күшi кеуек қорына тура келетін су көлемiн
қатырып тастауға жетсе де, судың бiр бөлiгi бұл белдемдегi барлық кеуектер
инфильтрациялық мұзбен қатырғанша ағып үлгiредi. Бұның бiр себебi -
ылдилардың әсеріен болады, сондықтaн да сулардың ағуы жоғарыдан басталады,
сол жердегi epiгeн және жaңбыр суларының мөлшерi кеуек келемiне сәйкес
келедi. Сондықтан да бұл белдемдегі мұзтүзiлу бiр маусымның iшінде
аяқталмай, бiрнеше жылдарға созылады.
Демек судың ағуына қолайлы жағдай болған сайын, мұзтүзiлуi де ұзаққа
созыла түседi. Судың ағысы фирндегi мұздық сусерпiмдi қабатшалары бойынша
және оның кесек мұздарының төсенiшiмен байланысы бойынша жүредi.
Еріген сулардың үлкен aғысынa байланысты фирнге төсенiш болатын мұз,
жыл бойы төмен температурада тұрады. Фирн қалыңдығы жыл сайын жаз айларындa
түбiне дейiн суланады және 0º С дейiн жылынады, ал қыста қайтадан қатаяды.
Инфильтрациялық мұзтүзiлyiнiң жоғары қарқындылығынa байланысты, (олар
кейде, суық қорының молдығы мен ағыстың қиындау жағдайында 50-60 %
аккумуляция 6ередi) мұзтүзiлу мерзiмi, әдетте, 5-6 жылдан аспайды.
Мұзтүзiлуiнiң 70-80 % инфильтрация есебінен болады, дегенмен оған шөгу мен
рекристаллизация есебiнен пайда болатын нығыздалу да қатысады (20-30%).
Фирн қалыңдығы бұл белдемде 5-6 метрден аспайды.
Инфильтрациялық-конжеляциялық (мұз) белдем. Фирн сызығы мен қоректендіру
шекарасының аралығында орналасады, аз aккумуляция жағдайында қалыптасады.
Жиналған қардың айтарлықтай бөлiгi - 60-65 % ерiп кетедi. Epiген және
жаңбыр суларының көлемі қар қалыңдығындағы кеуек көлемiнен едәуір асып
түседi. Мұзтүзілу тұтасымен бiр мезгiлдің iшiнде инфильтрациялық жолмен
жүредi.19
Белдемнiң төменгi бөлiгiндегi қар қалыңдығы қабатының азаюы және
epyi көбейген сайын, фирндi қар жекелеген дақтар түрінде қалмайынша, жылдық
қабаттардың қалыңдығы бiрте-бірте азая бередi. Бұнымен қатар, cyдың бiр
бөлiгi жаз соңына қарай конжеляциялық мұз түрiнде инфильтрациялық мұздың
жұқа қабатының үстiнде қайтадан қатаяды.
Жылдық мұз қабатының қалыңдығы 30-40 см дейін болуы өте сирек
кездеседi. Дегенмен де, кейбiр жағдайларда заттың жылдық келуi қатты
түрдегi жауын-шашынның аккумуляциясының 40-50 жетеді.
Климаттық жағдайдың әрқашанда ауытқып отыруы мұздықтағы мұзтүзiлу
үрдiсiнiң ауысуын туғызады. Ұзаққа созылған және бiр бағыттағы климаттың
өзгеру кезiнде мұзтүзiлy түрлерi қайта құрылады да бiр белдем екiншi
белдеммен ауысып кетедi.
Көп жағдайда климаттың өзгерiп тұpyы мұзтүзілу жағдайын бұзады, бұл
уақытта қоректену ауданы немесе оның бөлiгi өтпелi кезеңде тұрады, осыған
opaй мұзтүзiлy түpi де өзгерген жағдайларға сәйкес келмейдi.
Жекелеген мұздық жуйесi мен мұздықтардың қоректену аудандарында
орфографиялық фактордың айтарлықтай әcepi білінеді тау қыраттарының
биiктiгi мен бағыттары, мұздық үстінің құламалығы, қар көшкiн мен жел
арқылы таралу ерекшеліктepi. Бұның бәрi кейбiр белдемдердiң заң түpiндe
ауысуына, тіпті ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz