Сөздің құрылысы мен құрылым жүйесі

Лекцияның жоспары: 1. Сөздің сыртқы түр . тұлғасы
2. Жалаң сөздер мен күрделі сөздер
3. Қазақ тіліндегі сөздердің құрылым жүйесі
4. Сөздің лексика, грамматикалық мағына беретін бөліктері
5. Сөздердің грамматикалық мағына беретін бөліктері

. Лекцияның мазмұны: Қазақ тіліндегі сөздер тұлғалық құрамы жағынан біркелкі болмай, әр түрлі болып келеді. Сөздердің ішінде жалаң түбір сөздер де адам, ат, ас, бер, кел, жұрнақ арқылы жасалған тубынды сөздер де ашық, ізде, сөзшең, езгі, екі, үш сөзден біріккен сөздер, де тоқсан, қарлығаш, Шымкент, бүгін, қосарланып, жасалған сөздер де ата- ана, келін – кепшік, құрт – құмырсқа, бірнеше түбірдің тіркесуі арқылы жасалған құрама сөздер де темір жол, қызыл қасқа еңбек ет, сөздер де атаулардың қысқаруын қолданылуы да ҚазМҰУ, АҚШ, ХКБУ кездеседі.
Сөз тұлғасы деген не? Қ. Жұбанов «Сөздің сыртқы көрінісі – сөздің тұлғасы» - деген. Сонымен сөз тұлғасы сөздің сыртқы түр – тұрпаты , сыртқы көрінісі.
Тұлғасына қарай топтанғанда қазақ тіліндегі сөздерді дара, жалаң және күрделі деп 2 топқа бөліп қарастыруға болады.
Жалаң (дара) сөздер: 1. Түбір сөз. 2. Туынды сөздер
Күрделі сөздер: 1. біріккен сөздер. 2. Қос сөздер. 3. Құрама, тіркескен сөз. 4. Қысқарған сөз
Жалаң сөз деп құрамында бір ғана негізгі түбірі бар сөздерді айтамыз да, күрделі сөз деп құрамындап кемінде екі я онан да көп негізгі түбірі бар сөзді айтамыз. Жалаң сөздер морфологиялық тәсілдің жемісі де, күрделі сөздер синтаксистік тәсілдің жемісі.
Жалаң (дара) сөздер
Жалаң сөздер іштей 2 салаға бөлінеді:
1. түбір сөздер
2. туынды сөздер
Сөздің әрі қарай жеке – жеке морфемаларға бөлшектеуге келмейтін ең түпкі мағыналы бөлігін түбір сөз немесе негізгі түбір деп атаймыз. Мыс алы: бас, бас-шы, бас-тық, бас-қар, бас-қар-ма деген сөздердің бәрі бірдей түбір сөздер емес, түбірлес сөздер. Бір түбірден жасалған сөздерді түбірлес сөздер дейміз. Бұл сөздердің ішінде тек бас деген форма ғана түбір сөз болады. Түбір сөз форма жағынан да, мағына жағынан да өз алдына жеке сөз ретінде қолданылады дербес сөз болуы керек. Мысалы: сөз, ел, ес, іс, мал, адам, тас т.б.
Тілібміздегі бірсыпыра сөздер түбірге, қосымша бөлшектерге оп – оңай мүшелене бермейді. Олардың ішінде туынды сөздер жасауға денрбес сөз ретінде қолданылмайтындары да бар.
Мысалы, момын, момақан, момыш, немесе шалқақ, шалқасынан, шалқу, шалқалау, т.б. түбірлес (төркіндес) сөздер кездеседі. Мұндағы сөздердің түпкі бөлшектері, мом, шалқ, деген морфемалар, бірақ бұл морфемалар осы қалпында дербес сөз ретінде қолданылмайды, олар тек қосымшалы формада ғана жеке-жеке сөз ретінде қолданылады. Грамматикада мұндай түбірлер өлі түбірлер я көнерген негіздер деп аталады.Ал бас , іс, ал, айт, кел, т.б.түбіллер тірі түбірлер деп аталады. Ал өлі не көне түбірлердің ерте кезде өзіне тән дербес мағыналары болғаны даусыз. Тіл дамуының ішкі заңына байланысты олар тек қосымшалармен қлоданғанда ғана жеке мағынаға ие болстыны көрініп тұр.
Туынды түбір сөздер деп сөз тудырушы жұрнақтар жалғану арқылы янегізгі түбірлерденөрбіген сөздерді айтамыз.Туынды түбір сөздің құрамында негізгі түбір морфемасы және қосымша морфемаларболуы шарт. Мысалы, малшы, әсемпаз, ел, елші, елшілік, жол, жолсыз, жолсқ. Туынды түбір сөз тек түбір сөзден ғана жасалып қоймайды.Мысалы, білім, біл, білімпаз, білімпаздық. Кейбір жұрнақтарсөздің қайсысына болсын талғамай жалғана береді де кейбір жұрнақтар бірді-екілі сөздерге ғана жалғанып көнеленеді, басқа сөздерге жалғанбайды , туынды түбірлерден де жасалады. Осыған байланысты оларды тірі жұрнақтар, өлі жұрнақтар дейміз. Тірі жұрнақтарда кез-келген сөздерге жопо-тармағай жалғана бермейді. Олар өздерінің жаңа сөз тудырудағы қызметіне қарай белгілібір грамматикалық категодрияға жататынсөзденеге жалғана береді шығу тарихы көне, әрі сөз тудыру қабілеті күшті, (-ла,-ле, -да, -де,-та,-те, ) жұрнағы есімдерден етістік жасайтын аса құнарлы қосымша. Бірақ бұл жұрнақ есімдердің бәріне бірдей жалғанбайды. Олардың ішіндегі белгілі бір топтарына ғана жалғанады. Туынды түбір сөздің мағынасы өзінің құрамындағы түбірдіңмағынасымен де, жұрнақтың мағынасымен де іштей байланысып барып, бір тұтас қасиет-қабілетке иеленеді.
Сонымен туынды түбірге сөзжасамныңсинтетикалық тәсілі арқылы жасалған сөздер енеді. Қазақ тілінде туынды түбірпді туынды сөз ұғымымен шатастырып, кейцде бірінің орнына бірін атайды. Бұл дұрыс емес, екеуініңарасында үлкен айырма бар. Туынды түбір туынды сөздің бір түрі ғана. Ал туынеды сөзге бүкіл сөзжасам тәсілдерімен жасалып, тіліміздің лексикалық қабатын толықтырып жатқан сөздердің бәрі енеді. Яғни синтетикалық, аналитикалық және лексика – семантикалық тәсілмен жасалып жаңа лексикалық мағынада қолданылатын сөздердің бәрі туынды сөздерге жатады.

5. Сөз тұлғасы және оның жасалу тәсілдеріне байланысты
қосымша әдебиеттер
1. А. Байтұрсынов «Тіл тағлымы» Алматы, 1992 ж.
2. Қ. Жұбанов «Қазқ тілі жөніндегі зерттеулер»
Алматы, 1966 ж 151-167 б.
3. Балақаев «Күрделі сөздердің сипаттамасы» Алматы, 1987 ж.
4. Ж. Шәкенов «Қазақ тіліндегі күрделі сөздер мен тұлғалар»
Алматы, 1991 ж.
5. Г. Жәркешова «Біріккен сөздер мен сөз тіркестерінің орфографиялық сөздігі» Алматы, 1960 ж.
6. К.А. Бейсенбаева «Кірікке сөздердің фонетика - морфологиялық құрылысы жайында» Қазақ филологиясы 4-ші кітап.Алматы, 1977 ж.
7. С.Ш. Хасенова «Қос сөздердің стилдік қисындары» Қазақ филологиясы 4 – ші кітап 1977 ж.
8. Ә. Ақабаев «Кейбір күрделі сөздерді оқыту әдісі // Қазақ тілі мен әдебиеті» Алматы, 1991 ж. №3, 53-55 б.