Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар
Мазмұны
Кіріспе
1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар мен
зерттеу бағытын таңдау 6
1.2 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері 10
1.3 Дәрілік өсімдік түкті эрваның емдік қасиеті 12
1.4 Дәрілік өсімдік түкті эрваның сапасын
анықтаудың физико . химиялық тәсілдері 15
1.5 Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды дайындау 18
1.6 Патенттік ізненіс анализдері 22
2 Ғылыми зерттеу бөлім
2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу 25
2.2 Тәжірибе әдістемесі 28
2.3 Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау 30
Қорытынды 38
Әдебиеттер тізімі 39
Кіріспе
1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар мен
зерттеу бағытын таңдау 6
1.2 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері 10
1.3 Дәрілік өсімдік түкті эрваның емдік қасиеті 12
1.4 Дәрілік өсімдік түкті эрваның сапасын
анықтаудың физико . химиялық тәсілдері 15
1.5 Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды дайындау 18
1.6 Патенттік ізненіс анализдері 22
2 Ғылыми зерттеу бөлім
2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу 25
2.2 Тәжірибе әдістемесі 28
2.3 Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау 30
Қорытынды 38
Әдебиеттер тізімі 39
Кіріспе
Қазақстанның өсімдік әлемі әр түрлі пайдалы өсімдіктерге бай, оның ішінде дәрілік өсімдіктердің алатын орны ерекше. Дәрілік препараттардың 40 пайызынан астамы дәрілік өсімдіктерден жасалған. Шөптерден жасалынған препараттардың химиялық құрамы адамға улы әсерінің аздығымен және көп мөлшерде пайдалануға болатын қасиетімен ерекшеленеді.
Дәрілік өсімдіктердің шипалы қасиеттері ерте заманнан (Египет, Үндістан, Қытай, Греция) белгілі. Дәрілік шөптер әлемі әлі де болса толық зерттелген жоқ. Бұл жағынан келгенде Қазақстан құпиясы мол “шипалы қойма” іспеттес. Оңтүстік қазақстанның бай және әртүрлі дәрілік шөптерге бай өсімдік әлемінде 3000 –дай түрлі шөптер өседі, солардың ішінде көп мөлшерде дәрілік өсімдіктер бар.
Бұл жерде бірқатар эндемикалық өсімдіктер бар, олар дәрі жасау саласында өте маңызды роль атқарады. Бұл шөптерге: дала жусаны, тау эфедрасы, псерелея костянковая және т.б.
Басқа да дәрілік шөптер: ит ошаған, мыңжапырақ, түйме шетен, ермен, дермене, қалақай, өгейшөп, левзея, бақ – бақ, шайшөп, рауғаш, қызылтаспа, жанаргүл, жұмыршақ, долана, есек мия, ақ мия, дәрілік жоңышқа, киіккот, тасшөп, т.б.
Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. Дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Бұл жерлерде және де басқа жақтан әкелінетін жылылық сүйетін дәрілік өсімдіктерді біздің өңірге бейімдеп өсіріп жетілдіруге жағдай туғызылуда. Олардың қатарына: паслен дольчатый, өткір жапырақты кассия, дәрілік альтей, дәрілік календула, иісті рута, кәдімгі пижма, күмәнді иссоп, дәрілік валериана, мускатты жалбыз, кәдімгі фенхаль және түкті эрва, т.б. жатады.
Сондықтан да дәрілік препараттар өндірісінің дамуына актуальды түрде қарау, дәрілік шөптерге ғылыми – зерттеу жасау, интродукциялық жұмыс, өсімдік тұқымдарына биотехнологиялық және агротехникалық жағдайлар жасау керек.
Қазақстанның өсімдік әлемі әр түрлі пайдалы өсімдіктерге бай, оның ішінде дәрілік өсімдіктердің алатын орны ерекше. Дәрілік препараттардың 40 пайызынан астамы дәрілік өсімдіктерден жасалған. Шөптерден жасалынған препараттардың химиялық құрамы адамға улы әсерінің аздығымен және көп мөлшерде пайдалануға болатын қасиетімен ерекшеленеді.
Дәрілік өсімдіктердің шипалы қасиеттері ерте заманнан (Египет, Үндістан, Қытай, Греция) белгілі. Дәрілік шөптер әлемі әлі де болса толық зерттелген жоқ. Бұл жағынан келгенде Қазақстан құпиясы мол “шипалы қойма” іспеттес. Оңтүстік қазақстанның бай және әртүрлі дәрілік шөптерге бай өсімдік әлемінде 3000 –дай түрлі шөптер өседі, солардың ішінде көп мөлшерде дәрілік өсімдіктер бар.
Бұл жерде бірқатар эндемикалық өсімдіктер бар, олар дәрі жасау саласында өте маңызды роль атқарады. Бұл шөптерге: дала жусаны, тау эфедрасы, псерелея костянковая және т.б.
Басқа да дәрілік шөптер: ит ошаған, мыңжапырақ, түйме шетен, ермен, дермене, қалақай, өгейшөп, левзея, бақ – бақ, шайшөп, рауғаш, қызылтаспа, жанаргүл, жұмыршақ, долана, есек мия, ақ мия, дәрілік жоңышқа, киіккот, тасшөп, т.б.
Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. Дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Бұл жерлерде және де басқа жақтан әкелінетін жылылық сүйетін дәрілік өсімдіктерді біздің өңірге бейімдеп өсіріп жетілдіруге жағдай туғызылуда. Олардың қатарына: паслен дольчатый, өткір жапырақты кассия, дәрілік альтей, дәрілік календула, иісті рута, кәдімгі пижма, күмәнді иссоп, дәрілік валериана, мускатты жалбыз, кәдімгі фенхаль және түкті эрва, т.б. жатады.
Сондықтан да дәрілік препараттар өндірісінің дамуына актуальды түрде қарау, дәрілік шөптерге ғылыми – зерттеу жасау, интродукциялық жұмыс, өсімдік тұқымдарына биотехнологиялық және агротехникалық жағдайлар жасау керек.
Пайдаланылған әдебиеттер
1. Мамыкова Р.У., Ашурметов О.А. Морфогенез и анотомические признаки Aerva lanata (L).Juss /Вестик Каз НУ 2004. №1 (22). С. 12-14/
2. Бекбергенов Қ. Ауыл шаруашылық мелиорациясы Алматы “Қайнар” 1994 ж
3. Вавилов П.П., Гриценко В.В. Растениеводство. Москва. “Колос”, 1979г.
4. Дүйсенбеков Ә. Суармалы гектарлар. Алматы “Қайнар”, 1987ж.
5. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. Москва, “Агропромиздат”, 1985г.
6. Жаңабаев Қ., Саудабаев Т., Сейітов И. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. Алматы, “Қайнар” 1994ж.
7. Прозина М.Н. Ботаническая микротехника. – М.: Высшая школа. 1960.-206с.
8. Крючев Б.Д. Практикум по растениводство. Москва “Агропромиздат” 1988г.
9. Доброхова К.Д., Чудинов В.В. Лекарственные растения Казахстана. – Алма – Ата. 1965-150с
10. Ушбаев К.У., Курамысов И.И., Аксенова В.Ф. Целбные травы. Қайнар. 1979. -239с
11. Цицина С.Н. Лекарственные растения. Алма –Ата: Наука. 1981.-143с.
12. Пузырева А.А., Климатическое районирование Южного Казахстана. Алма- Ата: Наука. 1975. С. 4-6
13. Отыншиев Б. дәрілік өсімдіктер негіздері. Алматы “Қайнар” 1994ж.
14. Оганезов А. Дәрілік өсімдіктер. Алматы “Қайнар” 1982ж.
15. Оспанов Ө.О., Жаламбеков Е. Құнарлы жер – құтты мекен. “Ғылым” баспасы Алматы 1983ж.
16. Методические указания по семеноведению интродуциентов. – М.: Наука. 1990-64с
17. Нұртаев Ж., Бапаев Б., Сманаов Н. Суармалы жерді тиімді пайдалану. Шымкент 1995ж
18. Сейтов И.С. Егіс тәжірибелерін жүргізудің методикасы. Алматы “Қайнар” 1990ж.
19. Сейітов І., Орыспаев Қ. Суармалы егіншілік өнімін арттыру Алматы “Қайнар” 1981ж.
20. Сейітов., Саудабаев Ш., Абдрашов. Агрономия негіздері. Алматы “Қайнар” 1989ж
21. Тұрғанбаев С.Қ. Дәрілік өсімдік. Алматы “Қайнар” 1989ж
22. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта (с основами статической обработки результатов исследований).-М.: Агропромиздат. 1985.-351с.
23. Тілемісов Ауылшаруашылығы сөздігі. Алматы “Қайнар”
24. Хафизов А.Ш Дәрілік өсімдіктер. Алматы “Қайнар” 1989ж.
25. Автореферат Дисертации на соискание ученной степений кандидата сельскохозяйственных наук. Алматы, 1997ж.
26. Восточное отделение восхнил. Технологическая схема интенсивного воздемивания лекарственной растений. Алматы, 1986г
27. Адекенов С.М. Современное состояние и перспективы производство отечественных фитопрепаратов и биотехнологической продукции для медицины //Фармация Казахстана. 2003.С21-22
28. Абугалиева И.А. Руководство обробации селскохозяйственных культур.
1. Мамыкова Р.У., Ашурметов О.А. Морфогенез и анотомические признаки Aerva lanata (L).Juss /Вестик Каз НУ 2004. №1 (22). С. 12-14/
2. Бекбергенов Қ. Ауыл шаруашылық мелиорациясы Алматы “Қайнар” 1994 ж
3. Вавилов П.П., Гриценко В.В. Растениеводство. Москва. “Колос”, 1979г.
4. Дүйсенбеков Ә. Суармалы гектарлар. Алматы “Қайнар”, 1987ж.
5. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта. Москва, “Агропромиздат”, 1985г.
6. Жаңабаев Қ., Саудабаев Т., Сейітов И. Өсімдік шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы. Алматы, “Қайнар” 1994ж.
7. Прозина М.Н. Ботаническая микротехника. – М.: Высшая школа. 1960.-206с.
8. Крючев Б.Д. Практикум по растениводство. Москва “Агропромиздат” 1988г.
9. Доброхова К.Д., Чудинов В.В. Лекарственные растения Казахстана. – Алма – Ата. 1965-150с
10. Ушбаев К.У., Курамысов И.И., Аксенова В.Ф. Целбные травы. Қайнар. 1979. -239с
11. Цицина С.Н. Лекарственные растения. Алма –Ата: Наука. 1981.-143с.
12. Пузырева А.А., Климатическое районирование Южного Казахстана. Алма- Ата: Наука. 1975. С. 4-6
13. Отыншиев Б. дәрілік өсімдіктер негіздері. Алматы “Қайнар” 1994ж.
14. Оганезов А. Дәрілік өсімдіктер. Алматы “Қайнар” 1982ж.
15. Оспанов Ө.О., Жаламбеков Е. Құнарлы жер – құтты мекен. “Ғылым” баспасы Алматы 1983ж.
16. Методические указания по семеноведению интродуциентов. – М.: Наука. 1990-64с
17. Нұртаев Ж., Бапаев Б., Сманаов Н. Суармалы жерді тиімді пайдалану. Шымкент 1995ж
18. Сейтов И.С. Егіс тәжірибелерін жүргізудің методикасы. Алматы “Қайнар” 1990ж.
19. Сейітов І., Орыспаев Қ. Суармалы егіншілік өнімін арттыру Алматы “Қайнар” 1981ж.
20. Сейітов., Саудабаев Ш., Абдрашов. Агрономия негіздері. Алматы “Қайнар” 1989ж
21. Тұрғанбаев С.Қ. Дәрілік өсімдік. Алматы “Қайнар” 1989ж
22. Доспехов Б.А. Методика полевого опыта (с основами статической обработки результатов исследований).-М.: Агропромиздат. 1985.-351с.
23. Тілемісов Ауылшаруашылығы сөздігі. Алматы “Қайнар”
24. Хафизов А.Ш Дәрілік өсімдіктер. Алматы “Қайнар” 1989ж.
25. Автореферат Дисертации на соискание ученной степений кандидата сельскохозяйственных наук. Алматы, 1997ж.
26. Восточное отделение восхнил. Технологическая схема интенсивного воздемивания лекарственной растений. Алматы, 1986г
27. Адекенов С.М. Современное состояние и перспективы производство отечественных фитопрепаратов и биотехнологической продукции для медицины //Фармация Казахстана. 2003.С21-22
28. Абугалиева И.А. Руководство обробации селскохозяйственных культур.
Мазмұны
Кіріспе
1 Аналитикалық шолу
1. Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар мен
зерттеу бағытын таңдау
6
2. Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері
10
3. Дәрілік өсімдік түкті эрваның емдік қасиеті
12
4. Дәрілік өсімдік түкті эрваның сапасын
анықтаудың физико – химиялық тәсілдері
15
5. Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды дайындау 18
1.6 Патенттік ізненіс анализдері
22
2 Ғылыми зерттеу бөлім
2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу
25
2. Тәжірибе әдістемесі
28
3. Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау
30
Қорытынды
38
Әдебиеттер тізімі
39
Кіріспе
Қазақстанның өсімдік әлемі әр түрлі пайдалы өсімдіктерге бай, оның
ішінде дәрілік өсімдіктердің алатын орны ерекше. Дәрілік препараттардың 40
пайызынан астамы дәрілік өсімдіктерден жасалған. Шөптерден жасалынған
препараттардың химиялық құрамы адамға улы әсерінің аздығымен және көп
мөлшерде пайдалануға болатын қасиетімен ерекшеленеді.
Дәрілік өсімдіктердің шипалы қасиеттері ерте заманнан (Египет,
Үндістан, Қытай, Греция) белгілі. Дәрілік шөптер әлемі әлі де болса толық
зерттелген жоқ. Бұл жағынан келгенде Қазақстан құпиясы мол “шипалы қойма”
іспеттес. Оңтүстік қазақстанның бай және әртүрлі дәрілік шөптерге бай
өсімдік әлемінде 3000 –дай түрлі шөптер өседі, солардың ішінде көп мөлшерде
дәрілік өсімдіктер бар.
Бұл жерде бірқатар эндемикалық өсімдіктер бар, олар дәрі жасау
саласында өте маңызды роль атқарады. Бұл шөптерге: дала жусаны, тау
эфедрасы, псерелея костянковая және т.б.
Басқа да дәрілік шөптер: ит ошаған, мыңжапырақ, түйме шетен, ермен,
дермене, қалақай, өгейшөп, левзея, бақ – бақ, шайшөп, рауғаш, қызылтаспа,
жанаргүл, жұмыршақ, долана, есек мия, ақ мия, дәрілік жоңышқа, киіккот,
тасшөп, т.б.
Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге
байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы
болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген
талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді,
олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. Дәрілік
өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті,
оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің
жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина
ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге
қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай
табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік
шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Бұл жерлерде және де басқа жақтан әкелінетін жылылық сүйетін дәрілік
өсімдіктерді біздің өңірге бейімдеп өсіріп жетілдіруге жағдай туғызылуда.
Олардың қатарына: паслен дольчатый, өткір жапырақты кассия, дәрілік альтей,
дәрілік календула, иісті рута, кәдімгі пижма, күмәнді иссоп, дәрілік
валериана, мускатты жалбыз, кәдімгі фенхаль және түкті эрва, т.б. жатады.
Сондықтан да дәрілік препараттар өндірісінің дамуына актуальды түрде
қарау, дәрілік шөптерге ғылыми – зерттеу жасау, интродукциялық жұмыс,
өсімдік тұқымдарына биотехнологиялық және агротехникалық жағдайлар жасау
керек.
1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар мен зерттеу бағытын
таңдау
Жер бетінде шипалық қасиетке ие алуан түрлі өсімдіктер өседі. Осынау
әрқилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік, шипалық қасиеттері алуан
түрлі өсімдіктерді адам баласы ерте кезден – ақ кейбір шығыс елдерінде
қазіргі қолданылып жүрген дәрілік өсімдіктердің бірсіпырасы белгілі болған.
Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты.
Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы болған, болып
қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талап та
біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, олар үй
жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. дәрілік
өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті,
оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің
жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина
ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге
қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай
табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік
шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Дәрілік өсімдіктер жайында тұңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі
ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол
өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатына
кеңінен қолдануға болады деп есептеді. Сондай – ақ ол өз дәуірінде
қолданылған 200-ден астам өсімдікке сипаттама жасады. Бірақ ғалым сол
сипатталынып отырған өсімдіктерге неліктен шипалық қасиет болатынын айтып
бере алған жоқ. Бұл мәселелерге арада алты ғасыр өткен соң барып, біздің
дәуіріміздің ІІ-ші ғасырында ғана Рим дәрігері Гален алғаш рет жауап берді.
Ол өсімдіктерге шипалық қасиеттердің болуы олардың құрамындағы белгілі бір
заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Медицина саласының
жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер
бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы болған, болып қала да береді.
Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талап та біршама өсті. Дәрілік
өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі
дайындап қабылдай беруіне болады. дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта
Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі –
75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты
мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша
ден қойып, әр шөптің организмге қаншалықты пайдалы екенін кеңінен
дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай табысқа жетуде. Осындай пайдалы
өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл
аударылуда.
Ол сонымен бірге бұл заттарды қалай бөліп алуға болатынын көрсете
отырып, тұңғыш рет науқастарды өсімдіктің қайнатындысымен, шырынымен,
тұнбасымен, ұнтағымен және одан жасалған дәрімен емдеді.
Өсімдіктерді ауру-сырқауды емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек
бағытта, әр түрде жүргізілген. Осыдан келіп жалпы дәрілік өсімдіктерді
ауруларды емдеуге қолдануда Греция елі біраз роль атқарған. Греция дәрігері
Гиппократ дәрілік өсімдіктердің екі жүзден астам түрін жазып, оларды
ауруларды емдеуге қалай пайдалануға болатындығы туралы толық ғылыми
тұрғыдан түсінік берген. Ал, Грецияның Диоскорид деген дәрігері өзінің
“Дәрілік заттар” деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүз түрінің
қолданылу жолдарын жазған. Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік
өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте
пайдалы болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге
деген талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын
тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне
болады. дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда
250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда
дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде
медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге
қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай
табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік
шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Рим дәрігерлері бұл өсімдіктерді ауруларды емдеуге пайдалану жайындағы
деректерді осы Греция ғалымдарының мәліметтерінен алған. Дегенмен Рим
дәрігерлерінің емдік қасиеті бар өсімдіктердің санын көбейтуге тигізетін
әсері де өте зор. Үлкен Плинийдің айтуы бойынша, римдіктер дәрілік
өсімдіктердің мыңнан астам түрлерін тапқан.
Дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мәліметтерді Оңтүстік Батыс Азия
халықтары да біздің заманымызға жеткізген. Соның ішінде Индия
фармакологтары өз елінің флорасынан өсімдіктің сегіз жүзге жуық түрін
тапқан. Тибет дәрігерлерінің емдеу әдістері білім негізінде құрылған.
ХҮІ ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті
бар өсімдіктерге химиялық анализ жасады. Ол да өсімдіктің емдік қасиеті
оның құрамындағы кейбір заттарға байланысты екендігіне баса назар аудара
отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш салады.
Ал дәрілік өсімдіктерді зерттеу ісі ХҮІІІ – ХІХ ғасырларда қолға
алынып, 1878 жылы Н.И.Анненков “Ботаникалық сөздік ” атты кітап құрастырды.
Белгілі орыс агрономы А.Т.Болатов “Экономикалық дүкен” атты журнал шығарып,
дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мақалалар жариялады.
Экологиялық және климаттық аудандары бар Қазақстан жерінде өсімдіктер
флорасы алуан түрлі, олардың түрлері 5630-ға жетеді, соның ішінде
пайдалылығы жөнінен белгілі болғаны 1200 түрлі өсімдік.
Оңтүстік Қазақстан флорасында 3 мың түрлі өсімдік өседі, оның ішінде
көптеген дәрілік өсімдіктер бар. [1]
Дәрілік өсімдіктер Қазақстанда 1932 – 1947 жылдардан бастап зерттеле
бастады. [2]
1926 жылы ғалым П.С.Массагетов түкті эрва шөбінің дәрілік қасиетін
анықтады. Түкті эрва және анабазис шөптерінің дәрілік қасиеті адам
денсаулығына зор көмегін тигізді.
1938 жылы Қазақстанда дәрілік өсімдіктерді зерттеу мақсатымен арнаулы
экспедиция құрылды. Ол экспедицияны В.Е.Корнилова басқарды (1940).
Ғалым Н.В.Павловтың (1947) ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде
“Қазақстандағы дәрілік шөптер шикізаты” атты монография жарық көрді.
Бұл жылдары биология саласында жетілдіруде үлкен жұмыстар жүргізілді.
Өсімдік тамырларында химиялық процестер зерттелді, атап айтқанда анабазис,
т.б. [7]
Қазақстанда өсетін көп өсімдіктердің анатомиялық құрамдарына талдау
жасалынды, атап айтқанда, өсімдік – қоянерін, гармала, гелиотроп аргузиев,
түкті эрва шөптері. [14]
Алматы облысында болған экспедиция кезінде таулы және шөлейт далаларда
өсетін дәрілік өсімдіктердің 1300 түрі жиналып, олар 322 түрге бөлінді, 77
тұқымдастар анықталды.
Алколоидты – 177 түр, гликозидоностық 132 түрі, сапониноностық – 500
және т.б. өсімдіктер ашылады.
Ғалым Г.С.Синицинаның зерттеу еңбегінің нәтижесінде, сол ғалымның
басқаруымен жаңа емдік өсімдіктердің интродукциясы жасалынды. Олар: паслен
дольчатый, женьшень, марал тамыры, Бунге зизифоры, зверобой өсімдіктері.
Ғалым Л.Ф.Демидовская Оңтүстік Қазақстандағы эфир майлары бар
өсімдіктерді ашты. Түкті эрва өсімдігінің табиғи қоры 50 мың тонна құрғақ
тамыр жиналды. [8]
Әртүрлі саладағы фитохимиктер, фармокологтар мен дәрігерлер эхинацея
туысының өкілдерін зерттеуге және қолдануға үлкен қызығушылық танытуда.
Бұл жағдай иммунно димирлеуші әрекеттегі жаңа фитопрепараттарды құру
мәселесімен соқтығысқан елдерге ТМД, Ресей, Украина және белорусия тән. 50
жыл бойы эхинацея препараттарын шығарып келе жатқан Германия елінің
тәжірибесі – эхинацеяның фитохимиясын терең зерттеу, жіңішке жапырағы
эхинацеядан препараттарды шығаруға негіз болды. Өсімдіктерді ауру-сырқауды
емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек бағытта, әр түрде жүргізілген.
Осыдан келіп жалпы дәрілік өсімдіктерді ауруларды емдеуге қолдануда Греция
елі біраз роль атқарған. Греция дәрігері Гиппократ дәрілік өсімдіктердің
екі жүзден астам түрін жазып, оларды ауруларды емдеуге қалай пайдалануға
болатындығы туралы толық ғылыми тұрғыдан түсінік берген. Экологиялық және
климаттық аудандары бар Қазақстан жерінде өсімдіктер флорасы алуан түрлі,
олардың түрлері 5630-ға жетеді, соның ішінде пайдалылығы жөнінен белгілі
болғаны 1200 түрлі өсімдік.
Оңтүстік Қазақстан флорасында 3 мың түрлі өсімдік өседі, оның ішінде
көптеген дәрілік өсімдіктер бар. [1]
Дәрілік өсімдіктер Қазақстанда 1932 – 1947 жылдардан бастап зерттеле
бастады. [2]
Қазақстан – дәрі өндірісі жақсы дамымаса да, халық қажеттілігін, таяу
шетелдерден дәрілік препараттар әкелумен өтейді, оның үстіне республикада
өз жерінде дәрі шығаратын үлкен өндіріс орындары бар.
Негізгі шикізат болып жабайы өсіп тұрған өсімдіктер пайдаланылады.
Далада жабайы өсіп тұрған дәрілік шөптерді өндіріске дайындау, өнімнің
табиғат құбылыстарына байланысты, бірде аз, бірде көп өсуі зор қиындықтар
туғызады.
Дәрі шөптердің кейбіреулері табиғатта өте аз мөлшерде кездеседі,
сондықтан олардан қор жинау рентабельді болмай қалады. Сол себепті арнаулы
түрде дәрілік шөп егетін “Дермене” және “Фрунзе” совхоз шаруашылықтары
құрылып, ол жерлерде дәрі шөптерге арнаулы алаңшылар бөлініп, техника және
білімді мамандар жұмыс істей бастаған. Осының арқасында дәрі шөптерден
үлкен өнім алына бастаған.
1954 жылы Шымкент қаласында Оңтүстік өңірі бойынша бірінші және жалғыз
дәрілік өсімдіктерді зертейтін ғылыми – зерттеу тәжірибе станциясы
“Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктерді зерттейтін институт” негізінде құрылған.
Бұл станция дәрілік өсімдіктердің қорларын көбейтумен және жабайы дәрілік
шөптерді қайта өсірумен шұғылданады. Станция жұмысының арқасында, паслен
дольчатый, түкті эрва, өткір жапырақты кассия, қызғыш катарантус, сары
мачек және басқа да өсімдіктер анылталды. Жусан және тау эфедрасының үлкен
қоры жасалынған. 1992 жылы Одақ құлаған кезде, тәжірибе станциясы да
таратылып іздестіру және зерттеу жұмыстары тоқтаған. Жаңа зерттеліп келе
жатқан түкті эрва, күңгірт эхинацея, дәрілік мелисса тәрізді өсімдіктерді
зерттеу жұмыстары тоқтап қалған. Өсімдіктердің бұл биологиялық байланыс
белсенділігін арттыратын технологиялары зауытта жасалынып та қойған еді.
Оңтүстік Қазақстан өзінің табиғи дәрілік өсімдіктерінің көптілігімен
ерекшеленеді. Бұл жердің табиғатының жайлы болып келуі, бұл жерде өспейтін
дәрілік шөптерді, басқа жерлерден әкеліп өсіруге жағдай жасайды. Шымкен
қаласында орналасқан ірі фармацевтикалық зауыты дәрілік өсімдіктердің
шикізатынан қажетті дәрі – дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық дәрі
өндірісіне пайда келтіруде.
1.2 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері
Дәрілік өсімдіктер қысы-жазы қол астымызда болып, керек уақытында еш
жақтан іздемей-ақ пайдалануға болады. Үй ішінде өсірілетін өсімдіктер
қатарына жұпаргүл, жебіршөп, жалбыз, зире, шалфей, мелисса т.б. осы
сияқтылар жатады. Осынадй қатар құнарлы топырақ, құм қарашірік, уақталған
тастарды әзірлеу тиіс. Бұдан кейін қажетті өсімдік егілген ыдыстарды қоятын
орын дайындап алған дұрыс. Қыста терезе алдын, ал жаз айларында балкон,
лоджа, террасты пайдалануға болады.Өсімдіктерге жарық толық түсетін болуы
керек. жарық жеткіліксіз болса люминесцентті шамды тәулігіне 8-10 сағаттай
жағып, қосымша жарық жібереді. Өсімдіктерді отырғызар және дән себер
алдында ыдыс түбіне әзірленген уақ тастарды, ал оның бірдей мөлшерде
құнарлығы топырақты, құмды, қарашірікті салып толытырады.
Дәрілік өсімдіктердің елуден астам түрі өндірістік жолмен өсіріледі.
Осыған байланысты олардың биолгиялық ерекшеліктері, агротехникалық шаралары
толық зерттеліп, олар арнайы айналысатын шаруашылықтарға тегіс, қолданылып
келеді. Сондай плантацияларда алоэ, левзия, жалбыз рауғаш, шалян, қуандәрі,
мия түймедақ, шырғанақ, лаванда, бақажапырақ, тағы басқалары, әр түрлі
дәрілік өсімдіктер өсірілуде. Өсімдікті үйде өсіргенде ең жауапты жұмыстың
бірі- ыдыстардағы топырақтан ылғал үзілмеуі керек. оларға пайдаланылатын
суды біраз тұндырып алып құйған дұрыс. өсімдіктер ыдыстарға отырғызылып
болған соң 8-10 аптадан кейін 2 грамм тыңайтқыш ерітіндісімен суарады.
Шаруашылық заттарын сататын дүкендерде арнайы тыңвйтқыщ ерітіндісін алған
жөн. Дәрілік өсімдіктерді өсіргенде олардың әрқайсысының биологиялық
ерекшеліктеріне көңіл аударып отырған жөн. Бұл өсімдіктердің біразы тек
вегетативтік жолмен, ал кейбіреулері тұқымынан немесе тамыр түйнектерінен
өсіп өнеді. Сонымен қатар олардың өсіп-өнуі табиғат жағдайының әртүрлі
өзгерістеріне орай құбылмалы келеді. Оңтүстік Қазақстан өзінің табиғи
дәрілік өсімдіктерінің көптілігімен ерекшеленеді. Бұл жердің табиғатының
жайлы болып келуі, бұл жерде өспейтін дәрілік шөптерді, басқа жерлерден
әкеліп өсіруге жағдай жасайды. Шымкен қаласында орналасқан ірі
фармацевтикалық зауыты дәрілік өсімдіктердің шикізатынан қажетті дәрі –
дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық дәрі өндірісіне пайда келтіруде.
Мысалы, алоэ өсімдігі бұтақ кесінділеріннен, яғни вегетативті жолмен
өсетін, жылылықты жақсы көретін өсімдік. Ал топырақтағы артық ылғал бұл
өсімдіктің өсуіне кедергі жасайды. Ал жалбыз-тікен өсімдігі дәнінен,
дымқылы молырақ топырақта өсіп-өнеді. Дәрілік қасиеті бар өсімдіктердің
кейбіреулерін үйде егіп өсіруге болады. егер осы істі дұрыс қолға алатын
болсақ, біріншіден, бұл табиғатқа жасаған көмегіміз, яғни табиғаттағы
өсімдік байлығына аз болса да қосымша қор болады. Өсімдікті үйде өсіргенде
ең жауапты жұмыстың бірі- ыдыстардағы топырақтан ылғал үзілмеуі керек.
оларға пайдаланылатын суды біраз тұндырып алып құйған дұрыс. өсімдіктер
ыдыстарға отырғызылып болған соң 8-10 аптадан кейін 2 грамм тыңайтқыш
ерітіндісімен суарады. Шаруашылық заттарын сататын дүкендерде арнайы
тыңвйтқыщ ерітіндісін алған жөн. Тыңайтқышпен суарғанда ыдыстағы топыраққа
сіңіріп, өсімдікке тигізбеуге тырысу керек.
1.3 Дәрілік өсімдік түкті эрваның емдік қасиеті
Соңғы он жылдың ішінде химия саласының жетістіктері мен синтетикалық
дәрі – дәрмектердің көпшілігіне қарамастан өсімдік тектес дәрілік заттарға
деген қызығушылық анағұрлым артты. Шығу тегі жағынан табиғи болып келетін
дәрілік заттарға деген оң көзқарас барған сайын арта түсуде, өйткені
өсімдіктегі белсенді заттардың әсері әдетте жан – жақты болады және
табиғатта ешқашан кездеспейтін заттардан тұратын синтездеу жолымен алынған
химиялық дәрі – дәрмектерге тән жанама әсер “жасыл дәріхана” дәрі –
дәрмектерінде айтарлықтай болмайды.
Қазіргі кезде республикамыздағы дәрілік заттар шығаратын өндірістік
орындар еліміздің дәрі – дәрмектерге деген қажеттілігінің 2-3 пайызын ғана
қанағаттандырады. Еліміздің дәрілік заттарға жалпы қажеттілік жылына
300 млн АҚШ долларын құрайды және оның 55 пайызы ТМД елдерінен 42
пайызынан астамы алыс шет елдерден тасымалданатын дәрілердің есебінен
өлшенеді.
Өзіндік фармацевтикалық өндіріс құру өте көп қаржы және ұзақ қажет
етеді. Дәрілік өсімдіктерден дәрі-дәрмек өндіру, медицинада және мал
дәрігерлігінде өсімдіктердің өзін және жиынтығын қолдануды көбейту
жұмыстарын ұйымдастыру анағұрлым тез, әрі ыңғайлы болыр еді.
Соңғы жылдары дәрілік өсімдіктерді кең көлемді егіс алқаптарында
өсіруге көп көңіл бөлінуде, өйткені отандық шикізат қорын жетілдіруде бұл
бағыттың болашағы зор. Соған орай Қазақстан Республикасының көптеген
аграрлық ғылыми – зерттеу институттарында дәрігерлік өсімдіктерді
жерсіндіру және оларды өсірудің тиімді әдістер жиынтығын жетілдіру,
биологиялық белсенді заттарды анықтап, химиялық тұрғыдан зерттеу, сондай –
ақ өңдеудің әдістер жиынтығын жасап фитопрепараттар алу жөнінде зерттеулер
жүргізілуде. Дәрілік валерьян өсімдігі жоғарыда айтылғандай, ылғалы мол
жерлерде жақсы өседі. Мұның дәні екі жылға дейін өнімділігін жоғалтпайды.
Валерья дәнін ерте көктемде, болмаса күзде қатар аралығын 30-45
сантиметрден 1,5-20 см тереңдікке егеді. Бірінші жылында валерян тамыр
салып, кішкентай жапырақтары пайда болады. Жапырақ өнімін көбейту үшін
өсімдіктегі гүл шоғы бүршіктерін жұлып тастау керек.
Осы сияқты шалфей өсімдігі дәннен өсіріледі. Ол үшін шалфей дәннің
алдын ала әзірлеген жерге көктемде қатар аралығын 30 сантиметрден, 3-4 см
тереңдікке егеді. Бірінші жылдың өзінде-ақ көп жапырақты өскіндер пайда
болады. ал келесі жылы көктемде толық өсіп-өну процесі басталады. Қысқа
қарай өніп шыққан шалфейдің ағаш жапырақтарымен жауып тастау керек. ал жыл
сайын ерте көктемде қураған бұтақтардан отырғызған жөн.
Осылар сияқты көптеген дәрілік өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы
егіп, өсіріп дәрі-дәрмек жасауға керекті мөлшерде дәрігерлік мекемелерді
қамтамасыз етіп отырады.
Бүйрек және бауыр аурулары: нефрит пен циститті емдеу үшін, несепте
тас пайда болу аурулары, созылмалы простатит, аденома буында тұз жиналған
кезде қолданылады.
Белгілі аурулардың ішіндегі ең қауіптісі – жүрек қан тамыр және жүйке,
бүйрек, бауыр аурулары. Міне осы қауіпті ауруларды көбіне дәрілік
өсімдіктерден емдейді. Бұл дәрілік өсімдіктердің ішінде ерекше орын
алатынның бірі – түкті эрва.
Қолдану әдісі: шөптің 1 ас қасығына 1 стакан қайнаған ыстық су құйып,
6-8 сағат тұндырады, суытып сүзеді. 13 стаканнан тамақ алдында 30 минут
бұрын қабылдайды. Емдеу курсы 2-3 апта. Дәрігердің белгілеуімен қабылдаған
абзал.
Дәрілік түкті эрваның (Aerva lanata) тамыры мен тамыр сабағынан және
әртүрлі қоспалармен бірге дайындалған дәрі дәрмектердің ұзын саны 70-ке
жетеді, оларды көбіне жүрек – қан тамыр, жүйке ауруларын емдеуге
қолданылады. Жүрек – қан тамыр жүйесі ауруларын емдеуге қолданылатын түкті
эрваның ішкі және сыртқы нарықта жоғары сұраныста болуын және осы дәріні
жасауға қажетті шөгін-шөп шикізатының тапшылығын ескере отырып, табиғи қоры
өте бай, әрі өсіруге ауа-райы жағдайларын ыңғайлы, сондай – ақ оларды
өңдеуді жүргізетін формацевтикалық зауыты бар Оңтүстік Қазақстан облысы
жағдайында осы дәрілік өсімдік мәдени дақылдар санына енгізу, оны өсірудің
әдістер жиынтығын жетілдіру, сақтау және алғашқы өңдеу бағытындағы ғылыми
зерттеу жұмыстарын жүргізудің маңызы өте зор.
Жоғарыда айтылған мәселелерді ескере отырып, дәрілік шүйгіншөпті және
түкті эрваны Оңтүстік Қазақстан жағдайында дақылдың барлық мүмкіндіктеріне
және биологиялық ерекшеліктеріне, агротехниканың құралдарын жүйелі
қолдануға, сонымен бірге егін себуді, оны күтіп – баптауды және жинауды
жоғары өнімді машиналармен қамтамасыз етуге негізделген үдемелі әдістер
жиынтығы бойынша өсіру өзекті мәселе болып отыр.
Зерттеу “Оңтүстік Қазақстан ауылшаруашылық ғылыми-зерттеу институты”
Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорынның тақырыбтың ғылыми
жұмыстарының жоспарына сәйкес жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты.Формацевтика өндірісінде жүрек-қан тамыры жүйесі,
бауыр, бүйрек ауруларын емдеуге дәрі-дәрмектер дайындау үшін қолданылатын
аса құнды дәрілік түкті эрваны Оңтүстік Қазақстан жағдайында өсірудің,
сақтау мен алғашқы өңдеудің ғылыми негізделген жүйесін жасау зерттеудің
басты мақсаты болып алынды.
Зерттеудің міндеті.Өндірісте жоғары сапалы, мол өнімді түкті эрва
тамырын алу үшін, оны өсірудің алғашқы өңдеудің және сақтаудың үдемелі
әдістер жиынтығын жасау мақсатындағы зертеу жұмыстарының
міндеттері, олар:
- аймақтық топырақ – климат жағдайларынескере отырып өсімдікті
көбейтудің тиімді жолын анықтау,
- дақылдың биологиялық ерекшеліктері мен аймақтың ауа-райын басты
назарда ұстап, оның қолайлы отырғызу мерзімі мен қоректену алаңдарын
айқындау;
- тамыр құрамында биологиялық әсерлі заттардың мол кезінде оны
ысырапсыз жинаудың мерзімін анықтау;
- өнімді алғашқы өңдеу жұмыстарында шикізат сапасын төмендетпеу
жолдарын қарастыру;
- шикізатты қолайлы жағдайларда сақтап, тамыр құрамындағы әсерлі
заттар мөлшерінің сақталуына байланысты сақтау ұзақтығын анықтау;
- өсімдікті өсірудің экономикалық тиімділігін анықтау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғаш рет дәрілік түкті эрва Оңтүстік
Қазақстан жағдайында мәдени дақылдар санына енгізіліп, жергілікті топырақ –
климат жағдайлары мен өсімдіктің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты
ғылыми негізделген, оны көбейту жолдары, көшет дайындау жұмыстары, отырғызу
мерзімдері, қоректену алаңдары, өнім жинау мерзімдері, шикізат өнімділігі
және сапасы анықталды. Сонымен қатар тамыр сапасын тұрақтандыруға және
сақтауға бағытталған алғашқы өңдеудің және тұқым жинаудың жетілдірілген
жолдары айқындалды.
Жұмыстың практикалық құндылығы. Ауылшаруашылық өндірісінде дәрілік
түкті эрваны өсірудің әдістер жиынтығын енгізіп, дәрілік шикізат, яғни
өсімдік тамырын өндіріп, шаруашылық тиімділігін арттыруға және осы
өсімдіктен дайындалатын дәрі-дәрмектер өндіруді ұлғайтуға болады.
Осы уақытқа дейін шет елдік шикізат өндірушілерге тәуелді болып келген
отандық фармацевтика өндірісінің мұқтаждары жергілікті жерде орындалып,
өзіндік құнын төмендетуге қол жеткізілді.
Кесте 1 - Түкті эрвағаның морфологиялық сипаттамасы
Өсу жолы Өсу ұзындығы Жапырақ ені Жапырақтардың көлемі
Ұзындығы Көлемі
95,0±2,6
Базальді - 1,6±0,03 3,4±0,2 1,6±0,12
Орташа - 1,7±0,04 3,0±0,14 1,4±0,04
Жоғарғы - 2,0±0,14 2,6±0,2 1,3±0,07
1.4 Дәрілік өсімдік түкті эрваның сапасын анықтаудағы биологиялық тәсілдер
Дәрілік өсімдіктер құрамындағы биологиялық әсерлі заттардың
сапониндер, игілік заттары, витаминдер, органикалық қышқылдар да тағы басқа
да көптеген заттар кіреді. Дәрілік өсімдіктер құрамында көптеген
биологиялық әсерлі заттар болады. Осы өсімдіктерді емдік мақсатта
пайдаланған сол заттар адам организміне еніп, әр түрлі физиологиялық
өзгерістер туғызады. Өсімдіктердің дәрілік қасиеті осы биологиялық әсерлі
заттардың түрлері мен мөлшеріне байланысты.
Гликозидтер молекулалары қанттан (гликон ) және қантсыз (агликон),
азотсыз заттардан тұратын топтарға жатады. Сақтау кезінде гликозидтер
ферменттердің және сыртқы әсерлерден бұзылысқа түседі. Сондықтан жиналған
өсімдікті дереу кептіріп, ал сақталған уытта дымқылданбағаны жөн. Өйткені
ферменттер құрғақ өсімдікте өз әсерін жүргізе алмайды. Гликозидтердің бір
тобы жүрек ауруларын емдеуге пайдаланылады. Олар өте улы. Дегенмен жүрек
ауруларын емдеуге бұл гликозидтердің аз мөлшерінен жасалған препараттар өте
пайдалы. Гликозидтердің ащы түрлері асқазанның ас қорыту жұмысын жақсартуға
қолданылады. Гликозидтердің бір түрі сипониндер. Олар өсімдіктердің 70-тен
астам тұқымдастарында кездеседі. Көбінесе қалампыр және примула
тұқымдастарында сапониндер көп болады. бұлар қақырық түсіруді жеңілдетуге,
зәр, өт айдауға керекті препараттарды дайындауға пайдаланылады. Соңғы
жылдары флавоноидты гликозидтер бактерицидтік препараттар алуға және
радиоактивті заттарды организммен шығаруға қолданып жүр. Химиялық құрамы
жағынан эрваның өте жақын, өсімдіктерде кездесетін заттардың бірі
смолалар. Қою, қолға жабысатын аромат иісті, әр түрлі күрделі қосылыстардан
тұратын зат. Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін бальзам деп атайды.
Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін бальзам деп атайды. Смоланың
бактерицидтік қасиеті өте күшті.
Алкалоидтар – табиғаттағы күрделі азотты заттар. Бұлар өсімдіктерде
тұздар немесе олардың негізгі түрінде болады. бұл заттардың аты араб сөзі
“алкали” – сілті және грек сөзі “ейдос” – сияқты деген екі сөзден тұрады.
Бірінші рет алкалоид көкнәрден алынып, гректің ұйқы құдайы Морфейдің
құрметіне морфин деп аталған. Содан кейін әр түрлі өсімдіктерден стрехнин,
бруцин, никотин, атропин, хинин сияқты өте әсерлі алколоидтар алына
бастаған. Алколоидтардың фармакологиялық қасиеттері алуан түрлі және
әсерлі. Сондықтан болу керек, алколоидты препараттармен емдеу көбіне
нәтижелі ақталады. Елімізде өсетін көптеген өсімдіктерден алынатын
алколоид мөлшері өсімдіктер өсетін жердің табиғат жағдайына, оларды жинау
мен кептіру мерзіміне байланысты. Өсімдіктердегі алколоидтар мөлшері 2-3
проценттен болады. Алколоидтардың әсіресе, орталық нерв жүйесіне тигізетін
фиологиялық әсері өте күшті. Оларды жоғары мөлшерде қолданғанда улану
қауіпі туады да, ал за мөлшерде әсерлі емдік қасиеті болады.
Витаминдер – организм тіршілігіне өте қажетті органикалық зат. Оның аз
ғана мөлшерінің өзі адам, жан-жануар тіршілігінің өсіп-жетілуіне мүмкіндік
туғызады. Организмдердегі зат алмасуда белок, углевод, май секілді
тағамдақы заттарды сіңіру процесін реттеуге өте үлкен қызмет атқарады.
Витамин жетіспеген уақытта организмдегі зат алмасу процесі бұзылып, жалпы
мүшелер функцияларының жұмыс істеу қабілеттілігі нашарлайды. Қазіргі
уақытта табиғатта 30-дан астам витаминдер бар. Олардың көбң осы дәрілік
өсімдіктерде кездеседі. Бұлардан басқа өсімдік құрамында қызғылт сары түсті
каротин, фитонцидтер, кверцетин сияқты заттар бар. Жоғарыда аталған
заттардан басқа тіршіліктің негізгі эликсирі –ферменттер туралы айта кеткен
де жөн. Өйткені, ферменттер организмдегі биологиялық катализатор, оларсыз
тіршіліктің болуы мүмкін емес. Организмдегі химиялық өзгерістерді реттеу,
бағыттау және шапшаңдату тек солардың қызметтерінің арқасында болып
отырады. Тағамдық заттардың адам организміне тез сіңірілуіне осы
ферменттердің әсері барекендігі ертеден белгілі болған. Мексиканың ежелгі
тұрғындары етті пісірудің немесе қуырар алдында, оны қауын ағашының
жемісімен үйкелеп, содан кейін сол ағашжапырағымен орайтын болған. Себебі,
осы әдіспен пісірілген ет өте жұмсақ және сіңімді болады. Соңынан бұл
жағдайды зерттеп қараса, жаңағы қауын ағашында папаин протеазасы мен
химопапаин ферменттерінің сіңімділігі артатыны анықталды. Қауын ағашының
осындай қасиеті жөнінде ел арасында аңыз бар. Қауын ағашын тағамға
пайдаланғаннан тез өседі әрі керемет күшті болады деп ойлаған бір жас жігіт
піскен күрішке қауын ағашының жапырағын қосып, сол ағаш түбінде отырып жей
береді. Келесі күні сол жігіттің жолдастары жігітіміз қандай болды екен деп
келсе, ағаш түбінде қалған бір топ сүйектерді көреді. Яғни қауын ағашының
жапырағындағы етті жұмсартатын фермент – жаңағы жігітті түгелдей ерітіп
жіберіп, тек сүйектерін қалдырған екен дейді.
Өсімдік организміндегі керекті заттар негізінен осы ферменттердің күші
арқылы пайда болады. Ал ферменттердің өздері тек қана белоктан тұрады.
олардың организм ішіндегі химиялық процестерді жүргізу жұмысы температураға
байланысты. Ферменттердің катализаторлық қасиеттері 470С ыстықта
төмендейді, ал 540С болғанда тоқтайды. Бұдан біз қорек етіп жүрген
заттарымыз шикі күйінде ондаған ферменттер түгелдей сақталады деген
қорытынды шығады.
Осыған байланысты жалпы өсімдіктерден әзірленген тағамдарды (салат,
шырын т.б.) сол күйінде пайдаланғанда ондағы емдік қасиетті органикалық
заттар адам организміне бұзылмай көбірек мөлшерде сіңілетіні анық.
Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсерлі заттардың тағы бір тобы –
микроэлементтер. Бұлардың қатарына жажатындар – калий, натрий, кальций,
магний, темір, хлор, иод тағы басқалары. Тек теңіз капустасының өзінде ғана
59-данастам осындай элементтер бар. Бұл микроэлементтер адам организміне
өсімдіктен жасалған тағамдар арқылы енген уақытта әр түрлі ауу\ру
процестерін тоқтатуға көмектеседі.
Мысалы, кәдімгі қияр шырынындағы калий қан қысымын реттеуге, ал бақбақ
шырынындағы магний сүйекті беріктендіруге әсерлі.
Дәрілік өсімдік түкті эрваның құрамындағы әсерлі заттардың тағы бір
тобы – микроэлементтер. Бұлардың қатарына жажатындар – калий, натрий,
кальций, магний, темір, хлор, иод тағы басқалары. Тек теңіз капустасының
өзінде ғана 59-данастам осындай элементтер бар. Бұл микроэлементтер адам
организміне өсімдіктен жасалған тағамдар арқылы енген уақытта әр түрлі
ауу\ру процестерін тоқтатуға көмектеседі. Сонымен қатар эрваның биологиялық
құрамын анықтауда эфир майлары да үлкен қызмет атқарады. Эфир майлары -
өсімдіктердің гүлінде, жапырағы мен жемісінде кездесетін күшті хош иісті
жеңіл, ұшатын зат. Өсімдіктердің жоғарыда аталған мүшелеріне ыссы су,
болмаса бу арқылы айдалынып алынады. Эфир майы өсімдіктердің 2000 астам
түрінде кездеседі. Бұл өсімдіктердегі эфир майының мөлшері сол
өсімдіктердің биологиялық өсіп-өну кезеңіне және ауа райының жағдайына
байланысты өзгеріп отырады. Эфир майы, әсіресе әр түрлі микробтармен,
вирустармен күресуге өте әсерлі. Сонымен қатар, жүрек-қан тамыры жүйесінің
қызметін, асқазағ – ішек қызметін жақсартуға және қақырық түсіруге
мүмкіндік туғызады.
Кесте 2 - Түкті эрваның даму мен өсу динамикасы
Мерзім Ұзындығы, см Диаметрі, см
Р1 Р2
30.06 5,8±1,1 6,7±1,8 6,6±1,5
12.07 9,5±1,7 9,2±1,9 6,8±1,2
20.07 15,0±2,2 15,0±2,0 7,5±2,1
2.08 31,0±2,5 31,0±2,8 14,0±2,3
5.09 51,4±2,0 47,7±2,5 42,1±2,1
5.10 95,0±2,6 65,1±2,4 57,8±2,5
1.5 Дәрілік өсімдіктен дайындалатын қоспаларды дайындау
Әр түрлі өсімдіктердің емдік мақсатта жиналған бөліктерін уақтап,
турап, әр түрлі қоспа жасап, оларды емдік мақсатта қолдану ел арасында
ертеден таралған. Қазіргі уақытта, фармацевтік фабрикаларда дәрілік
өсімдіктерден жасалған қосындылар дәріханаларда сатылады. Дегенмен қолда
бар өсімдіктерден жасалған қосындылар дәріханаларда сатылады. Дегенмен
қолда бар өсімдіктерден үй жағдайында керекті қоспаларды жасап, пайдалануға
болады. Олар төмендегідей топтарға бөлінеді:
Тыныс органдары ауырғанда пайдаланатын қоспалар:
1) жалбыздіктен тамырының екі бөлігі, өгейшөп жапырағының екі бөлігі,
жұпаргүл шөбінің бір бөлігінің қосындысы. Осы қосындының бір ас қасығына
екі такан қайнатып тұрған су құйып, шай демдегенде қайнатады. Сонан соң 20
минут тұндырып араға үш сағат салып стаканның ¼ бөлігін ішуге болады;
2) жалбызтікен тамырының екі бөлігінің, өгейшөп жапырағының екі
бөлігінің, жұпаргүл шөбінің бір бөлігінің қосындысы. Осы қосындының бір ас
қасығына екі стакан қайнаған ыссы су құйып, шай демдегендей қайнатады. 20
минут тұндырып дәкемен зүзіп алады. Осы тұнбаны жылы күйінде екі мезгіл
жарты стаканнан немесе оның ¼ бөлігін ішеді. Ол адамның тамаққа тәбетін
арттырады және қақырық түсіруге көмектеседі;
3) жалбызтікеннен тамырының бір бөлігін, құлқайыр шөбінің бір бөлігін,
салаубас гүлінің бір бөлігін, аюқұлақ гүлінің бір бөлігінен қосынды
жасайды. Осы қосындының екі шай қасығына бір стакан (200 мл) қайнап тұрған
су құйып, шай демдегенде қайнатады. Суытылғаннан кейін дәкемен сүзіп алады.
Осы тұнбаны күніне үш рет жарты стаканнан ішуге болады.
Асқазан ауырғанда пайдаланылатын қоспалар:
1) итшомық қабығының екі бөлігін, анис дәнінің екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1 Аналитикалық шолу
1. Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар мен
зерттеу бағытын таңдау
6
2. Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері
10
3. Дәрілік өсімдік түкті эрваның емдік қасиеті
12
4. Дәрілік өсімдік түкті эрваның сапасын
анықтаудың физико – химиялық тәсілдері
15
5. Дәрілік өсімдіктерден дайындалатын қоспаларды дайындау 18
1.6 Патенттік ізненіс анализдері
22
2 Ғылыми зерттеу бөлім
2.1 Зерттеу жұмысын жүргізу
25
2. Тәжірибе әдістемесі
28
3. Тәжірибе нәтижесі және оларды талқылау
30
Қорытынды
38
Әдебиеттер тізімі
39
Кіріспе
Қазақстанның өсімдік әлемі әр түрлі пайдалы өсімдіктерге бай, оның
ішінде дәрілік өсімдіктердің алатын орны ерекше. Дәрілік препараттардың 40
пайызынан астамы дәрілік өсімдіктерден жасалған. Шөптерден жасалынған
препараттардың химиялық құрамы адамға улы әсерінің аздығымен және көп
мөлшерде пайдалануға болатын қасиетімен ерекшеленеді.
Дәрілік өсімдіктердің шипалы қасиеттері ерте заманнан (Египет,
Үндістан, Қытай, Греция) белгілі. Дәрілік шөптер әлемі әлі де болса толық
зерттелген жоқ. Бұл жағынан келгенде Қазақстан құпиясы мол “шипалы қойма”
іспеттес. Оңтүстік қазақстанның бай және әртүрлі дәрілік шөптерге бай
өсімдік әлемінде 3000 –дай түрлі шөптер өседі, солардың ішінде көп мөлшерде
дәрілік өсімдіктер бар.
Бұл жерде бірқатар эндемикалық өсімдіктер бар, олар дәрі жасау
саласында өте маңызды роль атқарады. Бұл шөптерге: дала жусаны, тау
эфедрасы, псерелея костянковая және т.б.
Басқа да дәрілік шөптер: ит ошаған, мыңжапырақ, түйме шетен, ермен,
дермене, қалақай, өгейшөп, левзея, бақ – бақ, шайшөп, рауғаш, қызылтаспа,
жанаргүл, жұмыршақ, долана, есек мия, ақ мия, дәрілік жоңышқа, киіккот,
тасшөп, т.б.
Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге
байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы
болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген
талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді,
олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. Дәрілік
өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті,
оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің
жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина
ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге
қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай
табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік
шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Бұл жерлерде және де басқа жақтан әкелінетін жылылық сүйетін дәрілік
өсімдіктерді біздің өңірге бейімдеп өсіріп жетілдіруге жағдай туғызылуда.
Олардың қатарына: паслен дольчатый, өткір жапырақты кассия, дәрілік альтей,
дәрілік календула, иісті рута, кәдімгі пижма, күмәнді иссоп, дәрілік
валериана, мускатты жалбыз, кәдімгі фенхаль және түкті эрва, т.б. жатады.
Сондықтан да дәрілік препараттар өндірісінің дамуына актуальды түрде
қарау, дәрілік шөптерге ғылыми – зерттеу жасау, интродукциялық жұмыс,
өсімдік тұқымдарына биотехнологиялық және агротехникалық жағдайлар жасау
керек.
1 Аналитикалық шолу
1.1 Дәрілік өсімдіктерге тарихи және әдеби шолулар мен зерттеу бағытын
таңдау
Жер бетінде шипалық қасиетке ие алуан түрлі өсімдіктер өседі. Осынау
әрқилы географиялық аймақта қоныс тепкен емдік, шипалық қасиеттері алуан
түрлі өсімдіктерді адам баласы ерте кезден – ақ кейбір шығыс елдерінде
қазіргі қолданылып жүрген дәрілік өсімдіктердің бірсіпырасы белгілі болған.
Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты.
Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы болған, болып
қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талап та
біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, олар үй
жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне болады. дәрілік
өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті,
оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің
жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина
ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге
қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай
табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік
шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Дәрілік өсімдіктер жайында тұңғыш рет біздің дәуірімізге дейінгі
ертедегі грек дәрігері Гиппократ (460-377) белгілі еңбек жазды. Ол
өсімдіктің қай бөлігі болса да пайдалы, оларды ауруды емдеу мақсатына
кеңінен қолдануға болады деп есептеді. Сондай – ақ ол өз дәуірінде
қолданылған 200-ден астам өсімдікке сипаттама жасады. Бірақ ғалым сол
сипатталынып отырған өсімдіктерге неліктен шипалық қасиет болатынын айтып
бере алған жоқ. Бұл мәселелерге арада алты ғасыр өткен соң барып, біздің
дәуіріміздің ІІ-ші ғасырында ғана Рим дәрігері Гален алғаш рет жауап берді.
Ол өсімдіктерге шипалық қасиеттердің болуы олардың құрамындағы белгілі бір
заттардың қасиетіне байланысты екенін анықтады. Медицина саласының
жетістіктері көбінесе дәрілік өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер
бұрынғы кездерде де адамға өте пайдалы болған, болып қала да береді.
Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге деген талап та біршама өсті. Дәрілік
өсімдіктер адам ағзасына зиянын тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі
дайындап қабылдай беруіне болады. дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта
Азияда 1970-1980 жылдарда 250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі –
75 пайыз, соған қарағанда дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты
мөлшерде емес. Қазіргі кезде медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша
ден қойып, әр шөптің организмге қаншалықты пайдалы екенін кеңінен
дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай табысқа жетуде. Осындай пайдалы
өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл
аударылуда.
Ол сонымен бірге бұл заттарды қалай бөліп алуға болатынын көрсете
отырып, тұңғыш рет науқастарды өсімдіктің қайнатындысымен, шырынымен,
тұнбасымен, ұнтағымен және одан жасалған дәрімен емдеді.
Өсімдіктерді ауру-сырқауды емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек
бағытта, әр түрде жүргізілген. Осыдан келіп жалпы дәрілік өсімдіктерді
ауруларды емдеуге қолдануда Греция елі біраз роль атқарған. Греция дәрігері
Гиппократ дәрілік өсімдіктердің екі жүзден астам түрін жазып, оларды
ауруларды емдеуге қалай пайдалануға болатындығы туралы толық ғылыми
тұрғыдан түсінік берген. Ал, Грецияның Диоскорид деген дәрігері өзінің
“Дәрілік заттар” деген еңбегінде дәрілік өсімдіктің алты жүз түрінің
қолданылу жолдарын жазған. Медицина саласының жетістіктері көбінесе дәрілік
өсімдіктерге байланысты. Дәрілік өсімдіктер бұрынғы кездерде де адамға өте
пайдалы болған, болып қала да береді. Кейінгі кездерде дәрілік өсімдіктерге
деген талап та біршама өсті. Дәрілік өсімдіктер адам ағзасына зиянын
тигізбейді, олар үй жағдайында да адам өзі дайындап қабылдай беруіне
болады. дәрілік өсімдіктерге деген сұраныс Орта Азияда 1970-1980 жылдарда
250 пайызға өсті, оларды дайындау мүмкіншілігі – 75 пайыз, соған қарағанда
дәрілік шөптердің жиналуы әлі де болса қалыпты мөлшерде емес. Қазіргі кезде
медицина ғалымдары дәрілік шөптерге барынша ден қойып, әр шөптің организмге
қаншалықты пайдалы екенін кеңінен дәлелдеуде. Бұл жөнінде айтарлықтай
табысқа жетуде. Осындай пайдалы өсімдіктерді тексере келсе, дәрілік
шөптерді мәдени түрде көбейтуге көңіл аударылуда.
Рим дәрігерлері бұл өсімдіктерді ауруларды емдеуге пайдалану жайындағы
деректерді осы Греция ғалымдарының мәліметтерінен алған. Дегенмен Рим
дәрігерлерінің емдік қасиеті бар өсімдіктердің санын көбейтуге тигізетін
әсері де өте зор. Үлкен Плинийдің айтуы бойынша, римдіктер дәрілік
өсімдіктердің мыңнан астам түрлерін тапқан.
Дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мәліметтерді Оңтүстік Батыс Азия
халықтары да біздің заманымызға жеткізген. Соның ішінде Индия
фармакологтары өз елінің флорасынан өсімдіктің сегіз жүзге жуық түрін
тапқан. Тибет дәрігерлерінің емдеу әдістері білім негізінде құрылған.
ХҮІ ғасырда алғаш рет Парацельс атты атақты дәрігер шипалық қасиеті
бар өсімдіктерге химиялық анализ жасады. Ол да өсімдіктің емдік қасиеті
оның құрамындағы кейбір заттарға байланысты екендігіне баса назар аудара
отырып, сол заттарды таза күйінде алуға күш салады.
Ал дәрілік өсімдіктерді зерттеу ісі ХҮІІІ – ХІХ ғасырларда қолға
алынып, 1878 жылы Н.И.Анненков “Ботаникалық сөздік ” атты кітап құрастырды.
Белгілі орыс агрономы А.Т.Болатов “Экономикалық дүкен” атты журнал шығарып,
дәрілік өсімдіктер туралы көптеген мақалалар жариялады.
Экологиялық және климаттық аудандары бар Қазақстан жерінде өсімдіктер
флорасы алуан түрлі, олардың түрлері 5630-ға жетеді, соның ішінде
пайдалылығы жөнінен белгілі болғаны 1200 түрлі өсімдік.
Оңтүстік Қазақстан флорасында 3 мың түрлі өсімдік өседі, оның ішінде
көптеген дәрілік өсімдіктер бар. [1]
Дәрілік өсімдіктер Қазақстанда 1932 – 1947 жылдардан бастап зерттеле
бастады. [2]
1926 жылы ғалым П.С.Массагетов түкті эрва шөбінің дәрілік қасиетін
анықтады. Түкті эрва және анабазис шөптерінің дәрілік қасиеті адам
денсаулығына зор көмегін тигізді.
1938 жылы Қазақстанда дәрілік өсімдіктерді зерттеу мақсатымен арнаулы
экспедиция құрылды. Ол экспедицияны В.Е.Корнилова басқарды (1940).
Ғалым Н.В.Павловтың (1947) ғылыми зерттеулерінің нәтижесінде
“Қазақстандағы дәрілік шөптер шикізаты” атты монография жарық көрді.
Бұл жылдары биология саласында жетілдіруде үлкен жұмыстар жүргізілді.
Өсімдік тамырларында химиялық процестер зерттелді, атап айтқанда анабазис,
т.б. [7]
Қазақстанда өсетін көп өсімдіктердің анатомиялық құрамдарына талдау
жасалынды, атап айтқанда, өсімдік – қоянерін, гармала, гелиотроп аргузиев,
түкті эрва шөптері. [14]
Алматы облысында болған экспедиция кезінде таулы және шөлейт далаларда
өсетін дәрілік өсімдіктердің 1300 түрі жиналып, олар 322 түрге бөлінді, 77
тұқымдастар анықталды.
Алколоидты – 177 түр, гликозидоностық 132 түрі, сапониноностық – 500
және т.б. өсімдіктер ашылады.
Ғалым Г.С.Синицинаның зерттеу еңбегінің нәтижесінде, сол ғалымның
басқаруымен жаңа емдік өсімдіктердің интродукциясы жасалынды. Олар: паслен
дольчатый, женьшень, марал тамыры, Бунге зизифоры, зверобой өсімдіктері.
Ғалым Л.Ф.Демидовская Оңтүстік Қазақстандағы эфир майлары бар
өсімдіктерді ашты. Түкті эрва өсімдігінің табиғи қоры 50 мың тонна құрғақ
тамыр жиналды. [8]
Әртүрлі саладағы фитохимиктер, фармокологтар мен дәрігерлер эхинацея
туысының өкілдерін зерттеуге және қолдануға үлкен қызығушылық танытуда.
Бұл жағдай иммунно димирлеуші әрекеттегі жаңа фитопрепараттарды құру
мәселесімен соқтығысқан елдерге ТМД, Ресей, Украина және белорусия тән. 50
жыл бойы эхинацея препараттарын шығарып келе жатқан Германия елінің
тәжірибесі – эхинацеяның фитохимиясын терең зерттеу, жіңішке жапырағы
эхинацеядан препараттарды шығаруға негіз болды. Өсімдіктерді ауру-сырқауды
емдеуге пайдалану әр елде өздеріне керек бағытта, әр түрде жүргізілген.
Осыдан келіп жалпы дәрілік өсімдіктерді ауруларды емдеуге қолдануда Греция
елі біраз роль атқарған. Греция дәрігері Гиппократ дәрілік өсімдіктердің
екі жүзден астам түрін жазып, оларды ауруларды емдеуге қалай пайдалануға
болатындығы туралы толық ғылыми тұрғыдан түсінік берген. Экологиялық және
климаттық аудандары бар Қазақстан жерінде өсімдіктер флорасы алуан түрлі,
олардың түрлері 5630-ға жетеді, соның ішінде пайдалылығы жөнінен белгілі
болғаны 1200 түрлі өсімдік.
Оңтүстік Қазақстан флорасында 3 мың түрлі өсімдік өседі, оның ішінде
көптеген дәрілік өсімдіктер бар. [1]
Дәрілік өсімдіктер Қазақстанда 1932 – 1947 жылдардан бастап зерттеле
бастады. [2]
Қазақстан – дәрі өндірісі жақсы дамымаса да, халық қажеттілігін, таяу
шетелдерден дәрілік препараттар әкелумен өтейді, оның үстіне республикада
өз жерінде дәрі шығаратын үлкен өндіріс орындары бар.
Негізгі шикізат болып жабайы өсіп тұрған өсімдіктер пайдаланылады.
Далада жабайы өсіп тұрған дәрілік шөптерді өндіріске дайындау, өнімнің
табиғат құбылыстарына байланысты, бірде аз, бірде көп өсуі зор қиындықтар
туғызады.
Дәрі шөптердің кейбіреулері табиғатта өте аз мөлшерде кездеседі,
сондықтан олардан қор жинау рентабельді болмай қалады. Сол себепті арнаулы
түрде дәрілік шөп егетін “Дермене” және “Фрунзе” совхоз шаруашылықтары
құрылып, ол жерлерде дәрі шөптерге арнаулы алаңшылар бөлініп, техника және
білімді мамандар жұмыс істей бастаған. Осының арқасында дәрі шөптерден
үлкен өнім алына бастаған.
1954 жылы Шымкент қаласында Оңтүстік өңірі бойынша бірінші және жалғыз
дәрілік өсімдіктерді зертейтін ғылыми – зерттеу тәжірибе станциясы
“Бүкілодақтық дәрілік өсімдіктерді зерттейтін институт” негізінде құрылған.
Бұл станция дәрілік өсімдіктердің қорларын көбейтумен және жабайы дәрілік
шөптерді қайта өсірумен шұғылданады. Станция жұмысының арқасында, паслен
дольчатый, түкті эрва, өткір жапырақты кассия, қызғыш катарантус, сары
мачек және басқа да өсімдіктер анылталды. Жусан және тау эфедрасының үлкен
қоры жасалынған. 1992 жылы Одақ құлаған кезде, тәжірибе станциясы да
таратылып іздестіру және зерттеу жұмыстары тоқтаған. Жаңа зерттеліп келе
жатқан түкті эрва, күңгірт эхинацея, дәрілік мелисса тәрізді өсімдіктерді
зерттеу жұмыстары тоқтап қалған. Өсімдіктердің бұл биологиялық байланыс
белсенділігін арттыратын технологиялары зауытта жасалынып та қойған еді.
Оңтүстік Қазақстан өзінің табиғи дәрілік өсімдіктерінің көптілігімен
ерекшеленеді. Бұл жердің табиғатының жайлы болып келуі, бұл жерде өспейтін
дәрілік шөптерді, басқа жерлерден әкеліп өсіруге жағдай жасайды. Шымкен
қаласында орналасқан ірі фармацевтикалық зауыты дәрілік өсімдіктердің
шикізатынан қажетті дәрі – дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық дәрі
өндірісіне пайда келтіруде.
1.2 Дәрілік өсімдіктерді өсіру және жинау әдістері
Дәрілік өсімдіктер қысы-жазы қол астымызда болып, керек уақытында еш
жақтан іздемей-ақ пайдалануға болады. Үй ішінде өсірілетін өсімдіктер
қатарына жұпаргүл, жебіршөп, жалбыз, зире, шалфей, мелисса т.б. осы
сияқтылар жатады. Осынадй қатар құнарлы топырақ, құм қарашірік, уақталған
тастарды әзірлеу тиіс. Бұдан кейін қажетті өсімдік егілген ыдыстарды қоятын
орын дайындап алған дұрыс. Қыста терезе алдын, ал жаз айларында балкон,
лоджа, террасты пайдалануға болады.Өсімдіктерге жарық толық түсетін болуы
керек. жарық жеткіліксіз болса люминесцентті шамды тәулігіне 8-10 сағаттай
жағып, қосымша жарық жібереді. Өсімдіктерді отырғызар және дән себер
алдында ыдыс түбіне әзірленген уақ тастарды, ал оның бірдей мөлшерде
құнарлығы топырақты, құмды, қарашірікті салып толытырады.
Дәрілік өсімдіктердің елуден астам түрі өндірістік жолмен өсіріледі.
Осыған байланысты олардың биолгиялық ерекшеліктері, агротехникалық шаралары
толық зерттеліп, олар арнайы айналысатын шаруашылықтарға тегіс, қолданылып
келеді. Сондай плантацияларда алоэ, левзия, жалбыз рауғаш, шалян, қуандәрі,
мия түймедақ, шырғанақ, лаванда, бақажапырақ, тағы басқалары, әр түрлі
дәрілік өсімдіктер өсірілуде. Өсімдікті үйде өсіргенде ең жауапты жұмыстың
бірі- ыдыстардағы топырақтан ылғал үзілмеуі керек. оларға пайдаланылатын
суды біраз тұндырып алып құйған дұрыс. өсімдіктер ыдыстарға отырғызылып
болған соң 8-10 аптадан кейін 2 грамм тыңайтқыш ерітіндісімен суарады.
Шаруашылық заттарын сататын дүкендерде арнайы тыңвйтқыщ ерітіндісін алған
жөн. Дәрілік өсімдіктерді өсіргенде олардың әрқайсысының биологиялық
ерекшеліктеріне көңіл аударып отырған жөн. Бұл өсімдіктердің біразы тек
вегетативтік жолмен, ал кейбіреулері тұқымынан немесе тамыр түйнектерінен
өсіп өнеді. Сонымен қатар олардың өсіп-өнуі табиғат жағдайының әртүрлі
өзгерістеріне орай құбылмалы келеді. Оңтүстік Қазақстан өзінің табиғи
дәрілік өсімдіктерінің көптілігімен ерекшеленеді. Бұл жердің табиғатының
жайлы болып келуі, бұл жерде өспейтін дәрілік шөптерді, басқа жерлерден
әкеліп өсіруге жағдай жасайды. Шымкен қаласында орналасқан ірі
фармацевтикалық зауыты дәрілік өсімдіктердің шикізатынан қажетті дәрі –
дәрмекті жасай отырып, кең көлемде отандық дәрі өндірісіне пайда келтіруде.
Мысалы, алоэ өсімдігі бұтақ кесінділеріннен, яғни вегетативті жолмен
өсетін, жылылықты жақсы көретін өсімдік. Ал топырақтағы артық ылғал бұл
өсімдіктің өсуіне кедергі жасайды. Ал жалбыз-тікен өсімдігі дәнінен,
дымқылы молырақ топырақта өсіп-өнеді. Дәрілік қасиеті бар өсімдіктердің
кейбіреулерін үйде егіп өсіруге болады. егер осы істі дұрыс қолға алатын
болсақ, біріншіден, бұл табиғатқа жасаған көмегіміз, яғни табиғаттағы
өсімдік байлығына аз болса да қосымша қор болады. Өсімдікті үйде өсіргенде
ең жауапты жұмыстың бірі- ыдыстардағы топырақтан ылғал үзілмеуі керек.
оларға пайдаланылатын суды біраз тұндырып алып құйған дұрыс. өсімдіктер
ыдыстарға отырғызылып болған соң 8-10 аптадан кейін 2 грамм тыңайтқыш
ерітіндісімен суарады. Шаруашылық заттарын сататын дүкендерде арнайы
тыңвйтқыщ ерітіндісін алған жөн. Тыңайтқышпен суарғанда ыдыстағы топыраққа
сіңіріп, өсімдікке тигізбеуге тырысу керек.
1.3 Дәрілік өсімдік түкті эрваның емдік қасиеті
Соңғы он жылдың ішінде химия саласының жетістіктері мен синтетикалық
дәрі – дәрмектердің көпшілігіне қарамастан өсімдік тектес дәрілік заттарға
деген қызығушылық анағұрлым артты. Шығу тегі жағынан табиғи болып келетін
дәрілік заттарға деген оң көзқарас барған сайын арта түсуде, өйткені
өсімдіктегі белсенді заттардың әсері әдетте жан – жақты болады және
табиғатта ешқашан кездеспейтін заттардан тұратын синтездеу жолымен алынған
химиялық дәрі – дәрмектерге тән жанама әсер “жасыл дәріхана” дәрі –
дәрмектерінде айтарлықтай болмайды.
Қазіргі кезде республикамыздағы дәрілік заттар шығаратын өндірістік
орындар еліміздің дәрі – дәрмектерге деген қажеттілігінің 2-3 пайызын ғана
қанағаттандырады. Еліміздің дәрілік заттарға жалпы қажеттілік жылына
300 млн АҚШ долларын құрайды және оның 55 пайызы ТМД елдерінен 42
пайызынан астамы алыс шет елдерден тасымалданатын дәрілердің есебінен
өлшенеді.
Өзіндік фармацевтикалық өндіріс құру өте көп қаржы және ұзақ қажет
етеді. Дәрілік өсімдіктерден дәрі-дәрмек өндіру, медицинада және мал
дәрігерлігінде өсімдіктердің өзін және жиынтығын қолдануды көбейту
жұмыстарын ұйымдастыру анағұрлым тез, әрі ыңғайлы болыр еді.
Соңғы жылдары дәрілік өсімдіктерді кең көлемді егіс алқаптарында
өсіруге көп көңіл бөлінуде, өйткені отандық шикізат қорын жетілдіруде бұл
бағыттың болашағы зор. Соған орай Қазақстан Республикасының көптеген
аграрлық ғылыми – зерттеу институттарында дәрігерлік өсімдіктерді
жерсіндіру және оларды өсірудің тиімді әдістер жиынтығын жетілдіру,
биологиялық белсенді заттарды анықтап, химиялық тұрғыдан зерттеу, сондай –
ақ өңдеудің әдістер жиынтығын жасап фитопрепараттар алу жөнінде зерттеулер
жүргізілуде. Дәрілік валерьян өсімдігі жоғарыда айтылғандай, ылғалы мол
жерлерде жақсы өседі. Мұның дәні екі жылға дейін өнімділігін жоғалтпайды.
Валерья дәнін ерте көктемде, болмаса күзде қатар аралығын 30-45
сантиметрден 1,5-20 см тереңдікке егеді. Бірінші жылында валерян тамыр
салып, кішкентай жапырақтары пайда болады. Жапырақ өнімін көбейту үшін
өсімдіктегі гүл шоғы бүршіктерін жұлып тастау керек.
Осы сияқты шалфей өсімдігі дәннен өсіріледі. Ол үшін шалфей дәннің
алдын ала әзірлеген жерге көктемде қатар аралығын 30 сантиметрден, 3-4 см
тереңдікке егеді. Бірінші жылдың өзінде-ақ көп жапырақты өскіндер пайда
болады. ал келесі жылы көктемде толық өсіп-өну процесі басталады. Қысқа
қарай өніп шыққан шалфейдің ағаш жапырақтарымен жауып тастау керек. ал жыл
сайын ерте көктемде қураған бұтақтардан отырғызған жөн.
Осылар сияқты көптеген дәрілік өсімдіктерді шаруашылықтарда арнайы
егіп, өсіріп дәрі-дәрмек жасауға керекті мөлшерде дәрігерлік мекемелерді
қамтамасыз етіп отырады.
Бүйрек және бауыр аурулары: нефрит пен циститті емдеу үшін, несепте
тас пайда болу аурулары, созылмалы простатит, аденома буында тұз жиналған
кезде қолданылады.
Белгілі аурулардың ішіндегі ең қауіптісі – жүрек қан тамыр және жүйке,
бүйрек, бауыр аурулары. Міне осы қауіпті ауруларды көбіне дәрілік
өсімдіктерден емдейді. Бұл дәрілік өсімдіктердің ішінде ерекше орын
алатынның бірі – түкті эрва.
Қолдану әдісі: шөптің 1 ас қасығына 1 стакан қайнаған ыстық су құйып,
6-8 сағат тұндырады, суытып сүзеді. 13 стаканнан тамақ алдында 30 минут
бұрын қабылдайды. Емдеу курсы 2-3 апта. Дәрігердің белгілеуімен қабылдаған
абзал.
Дәрілік түкті эрваның (Aerva lanata) тамыры мен тамыр сабағынан және
әртүрлі қоспалармен бірге дайындалған дәрі дәрмектердің ұзын саны 70-ке
жетеді, оларды көбіне жүрек – қан тамыр, жүйке ауруларын емдеуге
қолданылады. Жүрек – қан тамыр жүйесі ауруларын емдеуге қолданылатын түкті
эрваның ішкі және сыртқы нарықта жоғары сұраныста болуын және осы дәріні
жасауға қажетті шөгін-шөп шикізатының тапшылығын ескере отырып, табиғи қоры
өте бай, әрі өсіруге ауа-райы жағдайларын ыңғайлы, сондай – ақ оларды
өңдеуді жүргізетін формацевтикалық зауыты бар Оңтүстік Қазақстан облысы
жағдайында осы дәрілік өсімдік мәдени дақылдар санына енгізу, оны өсірудің
әдістер жиынтығын жетілдіру, сақтау және алғашқы өңдеу бағытындағы ғылыми
зерттеу жұмыстарын жүргізудің маңызы өте зор.
Жоғарыда айтылған мәселелерді ескере отырып, дәрілік шүйгіншөпті және
түкті эрваны Оңтүстік Қазақстан жағдайында дақылдың барлық мүмкіндіктеріне
және биологиялық ерекшеліктеріне, агротехниканың құралдарын жүйелі
қолдануға, сонымен бірге егін себуді, оны күтіп – баптауды және жинауды
жоғары өнімді машиналармен қамтамасыз етуге негізделген үдемелі әдістер
жиынтығы бойынша өсіру өзекті мәселе болып отыр.
Зерттеу “Оңтүстік Қазақстан ауылшаруашылық ғылыми-зерттеу институты”
Республикалық мемлекеттік қазыналық кәсіпорынның тақырыбтың ғылыми
жұмыстарының жоспарына сәйкес жүргізілді.
Зерттеудің мақсаты.Формацевтика өндірісінде жүрек-қан тамыры жүйесі,
бауыр, бүйрек ауруларын емдеуге дәрі-дәрмектер дайындау үшін қолданылатын
аса құнды дәрілік түкті эрваны Оңтүстік Қазақстан жағдайында өсірудің,
сақтау мен алғашқы өңдеудің ғылыми негізделген жүйесін жасау зерттеудің
басты мақсаты болып алынды.
Зерттеудің міндеті.Өндірісте жоғары сапалы, мол өнімді түкті эрва
тамырын алу үшін, оны өсірудің алғашқы өңдеудің және сақтаудың үдемелі
әдістер жиынтығын жасау мақсатындағы зертеу жұмыстарының
міндеттері, олар:
- аймақтық топырақ – климат жағдайларынескере отырып өсімдікті
көбейтудің тиімді жолын анықтау,
- дақылдың биологиялық ерекшеліктері мен аймақтың ауа-райын басты
назарда ұстап, оның қолайлы отырғызу мерзімі мен қоректену алаңдарын
айқындау;
- тамыр құрамында биологиялық әсерлі заттардың мол кезінде оны
ысырапсыз жинаудың мерзімін анықтау;
- өнімді алғашқы өңдеу жұмыстарында шикізат сапасын төмендетпеу
жолдарын қарастыру;
- шикізатты қолайлы жағдайларда сақтап, тамыр құрамындағы әсерлі
заттар мөлшерінің сақталуына байланысты сақтау ұзақтығын анықтау;
- өсімдікті өсірудің экономикалық тиімділігін анықтау;
Жұмыстың ғылыми жаңалығы. Алғаш рет дәрілік түкті эрва Оңтүстік
Қазақстан жағдайында мәдени дақылдар санына енгізіліп, жергілікті топырақ –
климат жағдайлары мен өсімдіктің биологиялық ерекшеліктеріне байланысты
ғылыми негізделген, оны көбейту жолдары, көшет дайындау жұмыстары, отырғызу
мерзімдері, қоректену алаңдары, өнім жинау мерзімдері, шикізат өнімділігі
және сапасы анықталды. Сонымен қатар тамыр сапасын тұрақтандыруға және
сақтауға бағытталған алғашқы өңдеудің және тұқым жинаудың жетілдірілген
жолдары айқындалды.
Жұмыстың практикалық құндылығы. Ауылшаруашылық өндірісінде дәрілік
түкті эрваны өсірудің әдістер жиынтығын енгізіп, дәрілік шикізат, яғни
өсімдік тамырын өндіріп, шаруашылық тиімділігін арттыруға және осы
өсімдіктен дайындалатын дәрі-дәрмектер өндіруді ұлғайтуға болады.
Осы уақытқа дейін шет елдік шикізат өндірушілерге тәуелді болып келген
отандық фармацевтика өндірісінің мұқтаждары жергілікті жерде орындалып,
өзіндік құнын төмендетуге қол жеткізілді.
Кесте 1 - Түкті эрвағаның морфологиялық сипаттамасы
Өсу жолы Өсу ұзындығы Жапырақ ені Жапырақтардың көлемі
Ұзындығы Көлемі
95,0±2,6
Базальді - 1,6±0,03 3,4±0,2 1,6±0,12
Орташа - 1,7±0,04 3,0±0,14 1,4±0,04
Жоғарғы - 2,0±0,14 2,6±0,2 1,3±0,07
1.4 Дәрілік өсімдік түкті эрваның сапасын анықтаудағы биологиялық тәсілдер
Дәрілік өсімдіктер құрамындағы биологиялық әсерлі заттардың
сапониндер, игілік заттары, витаминдер, органикалық қышқылдар да тағы басқа
да көптеген заттар кіреді. Дәрілік өсімдіктер құрамында көптеген
биологиялық әсерлі заттар болады. Осы өсімдіктерді емдік мақсатта
пайдаланған сол заттар адам организміне еніп, әр түрлі физиологиялық
өзгерістер туғызады. Өсімдіктердің дәрілік қасиеті осы биологиялық әсерлі
заттардың түрлері мен мөлшеріне байланысты.
Гликозидтер молекулалары қанттан (гликон ) және қантсыз (агликон),
азотсыз заттардан тұратын топтарға жатады. Сақтау кезінде гликозидтер
ферменттердің және сыртқы әсерлерден бұзылысқа түседі. Сондықтан жиналған
өсімдікті дереу кептіріп, ал сақталған уытта дымқылданбағаны жөн. Өйткені
ферменттер құрғақ өсімдікте өз әсерін жүргізе алмайды. Гликозидтердің бір
тобы жүрек ауруларын емдеуге пайдаланылады. Олар өте улы. Дегенмен жүрек
ауруларын емдеуге бұл гликозидтердің аз мөлшерінен жасалған препараттар өте
пайдалы. Гликозидтердің ащы түрлері асқазанның ас қорыту жұмысын жақсартуға
қолданылады. Гликозидтердің бір түрі сипониндер. Олар өсімдіктердің 70-тен
астам тұқымдастарында кездеседі. Көбінесе қалампыр және примула
тұқымдастарында сапониндер көп болады. бұлар қақырық түсіруді жеңілдетуге,
зәр, өт айдауға керекті препараттарды дайындауға пайдаланылады. Соңғы
жылдары флавоноидты гликозидтер бактерицидтік препараттар алуға және
радиоактивті заттарды организммен шығаруға қолданып жүр. Химиялық құрамы
жағынан эрваның өте жақын, өсімдіктерде кездесетін заттардың бірі
смолалар. Қою, қолға жабысатын аромат иісті, әр түрлі күрделі қосылыстардан
тұратын зат. Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін бальзам деп атайды.
Смоланың ұзақ уақыт қатпайтын түрін бальзам деп атайды. Смоланың
бактерицидтік қасиеті өте күшті.
Алкалоидтар – табиғаттағы күрделі азотты заттар. Бұлар өсімдіктерде
тұздар немесе олардың негізгі түрінде болады. бұл заттардың аты араб сөзі
“алкали” – сілті және грек сөзі “ейдос” – сияқты деген екі сөзден тұрады.
Бірінші рет алкалоид көкнәрден алынып, гректің ұйқы құдайы Морфейдің
құрметіне морфин деп аталған. Содан кейін әр түрлі өсімдіктерден стрехнин,
бруцин, никотин, атропин, хинин сияқты өте әсерлі алколоидтар алына
бастаған. Алколоидтардың фармакологиялық қасиеттері алуан түрлі және
әсерлі. Сондықтан болу керек, алколоидты препараттармен емдеу көбіне
нәтижелі ақталады. Елімізде өсетін көптеген өсімдіктерден алынатын
алколоид мөлшері өсімдіктер өсетін жердің табиғат жағдайына, оларды жинау
мен кептіру мерзіміне байланысты. Өсімдіктердегі алколоидтар мөлшері 2-3
проценттен болады. Алколоидтардың әсіресе, орталық нерв жүйесіне тигізетін
фиологиялық әсері өте күшті. Оларды жоғары мөлшерде қолданғанда улану
қауіпі туады да, ал за мөлшерде әсерлі емдік қасиеті болады.
Витаминдер – организм тіршілігіне өте қажетті органикалық зат. Оның аз
ғана мөлшерінің өзі адам, жан-жануар тіршілігінің өсіп-жетілуіне мүмкіндік
туғызады. Организмдердегі зат алмасуда белок, углевод, май секілді
тағамдақы заттарды сіңіру процесін реттеуге өте үлкен қызмет атқарады.
Витамин жетіспеген уақытта организмдегі зат алмасу процесі бұзылып, жалпы
мүшелер функцияларының жұмыс істеу қабілеттілігі нашарлайды. Қазіргі
уақытта табиғатта 30-дан астам витаминдер бар. Олардың көбң осы дәрілік
өсімдіктерде кездеседі. Бұлардан басқа өсімдік құрамында қызғылт сары түсті
каротин, фитонцидтер, кверцетин сияқты заттар бар. Жоғарыда аталған
заттардан басқа тіршіліктің негізгі эликсирі –ферменттер туралы айта кеткен
де жөн. Өйткені, ферменттер организмдегі биологиялық катализатор, оларсыз
тіршіліктің болуы мүмкін емес. Организмдегі химиялық өзгерістерді реттеу,
бағыттау және шапшаңдату тек солардың қызметтерінің арқасында болып
отырады. Тағамдық заттардың адам организміне тез сіңірілуіне осы
ферменттердің әсері барекендігі ертеден белгілі болған. Мексиканың ежелгі
тұрғындары етті пісірудің немесе қуырар алдында, оны қауын ағашының
жемісімен үйкелеп, содан кейін сол ағашжапырағымен орайтын болған. Себебі,
осы әдіспен пісірілген ет өте жұмсақ және сіңімді болады. Соңынан бұл
жағдайды зерттеп қараса, жаңағы қауын ағашында папаин протеазасы мен
химопапаин ферменттерінің сіңімділігі артатыны анықталды. Қауын ағашының
осындай қасиеті жөнінде ел арасында аңыз бар. Қауын ағашын тағамға
пайдаланғаннан тез өседі әрі керемет күшті болады деп ойлаған бір жас жігіт
піскен күрішке қауын ағашының жапырағын қосып, сол ағаш түбінде отырып жей
береді. Келесі күні сол жігіттің жолдастары жігітіміз қандай болды екен деп
келсе, ағаш түбінде қалған бір топ сүйектерді көреді. Яғни қауын ағашының
жапырағындағы етті жұмсартатын фермент – жаңағы жігітті түгелдей ерітіп
жіберіп, тек сүйектерін қалдырған екен дейді.
Өсімдік организміндегі керекті заттар негізінен осы ферменттердің күші
арқылы пайда болады. Ал ферменттердің өздері тек қана белоктан тұрады.
олардың организм ішіндегі химиялық процестерді жүргізу жұмысы температураға
байланысты. Ферменттердің катализаторлық қасиеттері 470С ыстықта
төмендейді, ал 540С болғанда тоқтайды. Бұдан біз қорек етіп жүрген
заттарымыз шикі күйінде ондаған ферменттер түгелдей сақталады деген
қорытынды шығады.
Осыған байланысты жалпы өсімдіктерден әзірленген тағамдарды (салат,
шырын т.б.) сол күйінде пайдаланғанда ондағы емдік қасиетті органикалық
заттар адам организміне бұзылмай көбірек мөлшерде сіңілетіні анық.
Дәрілік өсімдіктердің құрамындағы әсерлі заттардың тағы бір тобы –
микроэлементтер. Бұлардың қатарына жажатындар – калий, натрий, кальций,
магний, темір, хлор, иод тағы басқалары. Тек теңіз капустасының өзінде ғана
59-данастам осындай элементтер бар. Бұл микроэлементтер адам организміне
өсімдіктен жасалған тағамдар арқылы енген уақытта әр түрлі ауу\ру
процестерін тоқтатуға көмектеседі.
Мысалы, кәдімгі қияр шырынындағы калий қан қысымын реттеуге, ал бақбақ
шырынындағы магний сүйекті беріктендіруге әсерлі.
Дәрілік өсімдік түкті эрваның құрамындағы әсерлі заттардың тағы бір
тобы – микроэлементтер. Бұлардың қатарына жажатындар – калий, натрий,
кальций, магний, темір, хлор, иод тағы басқалары. Тек теңіз капустасының
өзінде ғана 59-данастам осындай элементтер бар. Бұл микроэлементтер адам
организміне өсімдіктен жасалған тағамдар арқылы енген уақытта әр түрлі
ауу\ру процестерін тоқтатуға көмектеседі. Сонымен қатар эрваның биологиялық
құрамын анықтауда эфир майлары да үлкен қызмет атқарады. Эфир майлары -
өсімдіктердің гүлінде, жапырағы мен жемісінде кездесетін күшті хош иісті
жеңіл, ұшатын зат. Өсімдіктердің жоғарыда аталған мүшелеріне ыссы су,
болмаса бу арқылы айдалынып алынады. Эфир майы өсімдіктердің 2000 астам
түрінде кездеседі. Бұл өсімдіктердегі эфир майының мөлшері сол
өсімдіктердің биологиялық өсіп-өну кезеңіне және ауа райының жағдайына
байланысты өзгеріп отырады. Эфир майы, әсіресе әр түрлі микробтармен,
вирустармен күресуге өте әсерлі. Сонымен қатар, жүрек-қан тамыры жүйесінің
қызметін, асқазағ – ішек қызметін жақсартуға және қақырық түсіруге
мүмкіндік туғызады.
Кесте 2 - Түкті эрваның даму мен өсу динамикасы
Мерзім Ұзындығы, см Диаметрі, см
Р1 Р2
30.06 5,8±1,1 6,7±1,8 6,6±1,5
12.07 9,5±1,7 9,2±1,9 6,8±1,2
20.07 15,0±2,2 15,0±2,0 7,5±2,1
2.08 31,0±2,5 31,0±2,8 14,0±2,3
5.09 51,4±2,0 47,7±2,5 42,1±2,1
5.10 95,0±2,6 65,1±2,4 57,8±2,5
1.5 Дәрілік өсімдіктен дайындалатын қоспаларды дайындау
Әр түрлі өсімдіктердің емдік мақсатта жиналған бөліктерін уақтап,
турап, әр түрлі қоспа жасап, оларды емдік мақсатта қолдану ел арасында
ертеден таралған. Қазіргі уақытта, фармацевтік фабрикаларда дәрілік
өсімдіктерден жасалған қосындылар дәріханаларда сатылады. Дегенмен қолда
бар өсімдіктерден жасалған қосындылар дәріханаларда сатылады. Дегенмен
қолда бар өсімдіктерден үй жағдайында керекті қоспаларды жасап, пайдалануға
болады. Олар төмендегідей топтарға бөлінеді:
Тыныс органдары ауырғанда пайдаланатын қоспалар:
1) жалбыздіктен тамырының екі бөлігі, өгейшөп жапырағының екі бөлігі,
жұпаргүл шөбінің бір бөлігінің қосындысы. Осы қосындының бір ас қасығына
екі такан қайнатып тұрған су құйып, шай демдегенде қайнатады. Сонан соң 20
минут тұндырып араға үш сағат салып стаканның ¼ бөлігін ішуге болады;
2) жалбызтікен тамырының екі бөлігінің, өгейшөп жапырағының екі
бөлігінің, жұпаргүл шөбінің бір бөлігінің қосындысы. Осы қосындының бір ас
қасығына екі стакан қайнаған ыссы су құйып, шай демдегендей қайнатады. 20
минут тұндырып дәкемен зүзіп алады. Осы тұнбаны жылы күйінде екі мезгіл
жарты стаканнан немесе оның ¼ бөлігін ішеді. Ол адамның тамаққа тәбетін
арттырады және қақырық түсіруге көмектеседі;
3) жалбызтікеннен тамырының бір бөлігін, құлқайыр шөбінің бір бөлігін,
салаубас гүлінің бір бөлігін, аюқұлақ гүлінің бір бөлігінен қосынды
жасайды. Осы қосындының екі шай қасығына бір стакан (200 мл) қайнап тұрған
су құйып, шай демдегенде қайнатады. Суытылғаннан кейін дәкемен сүзіп алады.
Осы тұнбаны күніне үш рет жарты стаканнан ішуге болады.
Асқазан ауырғанда пайдаланылатын қоспалар:
1) итшомық қабығының екі бөлігін, анис дәнінің екі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz