Табиғат жағдайларын зерттеу тарихының басты кезеңдері

Кіріспе

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 33 бет
Таңдаулыға:

Табиғат жағдайларын зерттеу тарихының басты кезеңдері
Түрлі кезеңдерде Қазақстан табиғатын зерттеудің сипаты мен
ерекшеліктері зерттеу жүргізген елдердің әлеуметтік-экономикалық дәрежесіне
тығыз байланысты болады. Сондықтан Қазақстанды географиялик зерттеу тарихын
дәуірлеу ең алдымен жалпы тарихи дәуірлерге бөлуге негізделеді. Сонымен
бірге ор кезеңдегі зерттеу сипатының ерекшеліктері де есепке алынады. Осы
негізде Қазақстан табиғатын зерттеу тарихын төрт дәуірге болуге болады.
1-дәуір Ежелгі заманнан ХVІІІғ. 30-жылдарына дейінгі аралық. Бұл
кезеңде арнайы географиялық ғылыми-зерттеу жұмыстары жүргізілмеген, тск
табиғат ниеандары жайында үзік-үзік қарапайым деректер саудагерлер мен
с*плілердің кездейсоқ саяхаттарының нәтижесінде жинақталған.
Қазақстан табиғаты және оны мекендеген рулар мен тайпалар туралы
алгашқы жазба деректер ежелгі грек және Рим ғалымдарының еңбектерінде
көрініс бере бастайды. Мәселен, Геродот (б.з.д.Vғ.) Каспий теңізінен
шығыста массагеттер мекендейтіндігін айтады, тұңғыш рет Волга және Жайық
өзендері туралы көмескі мағлұматтар келтірілді. ***лсмсіі
(б.з. 2г.) өз еңбектерінде Жайық, Жем және Сырдария өзендерін атайды.
Б.з.б. ІІ ғасырда Қытай Орта Азия мен Оңтүстік Қазақстанды қоныстанған
халықтармен елшілік жәие сауда-саттық қарым-қатынас орнатады. Соған орай
ежелгі Қытайда оңтүстік және Оңтүстік-шығыс Казақстанға катысты кейбір
географиялық деректер жинақталған. Олар көбінесе ру, тайпалардың таралуы
мен шаруашылық әрекетке байланысты болды, сонымен бірге Арал теңізі (Батыс
теңіз), Сырдария, Іле, Талас, Шу өзендері, Тянь-Шань тауы аталады.
Қазақстанның батыс, Арал-Каспий атырабына кіретін бөлігі туралы
неғұрлым: толық және дәл мәліметтер орта ғасырлардағы араб ғалымдарының
еңбектері мен карталарында баршылық. Истахри (X ғ.) "Хорезм көлі" деген
атпен Арал теңізінің тұңғыш картасын жасады. Ибн-Хаукалдың (X ғ.) Орта Азия
картасында Каспий және Арал теңіздері, Волга, Сырдария және Әмудария
өзендері бейнеленген. Идрисидің (ХІІғ.) Дүниежүзі картасында Каспий мен
Арал теңіздері бір-бірінен оқшау көрсетілген.
Орта ғасырларда қазақ жеріне тікелей сапарға шыққан араб
саяхатшыларынан Ибн-Фадлан мен Ибн-Батутаның есімдері белгілі.
Ибн-Фадлан 922ж. Үргеніштен Үстіртті және Каспий маңы ойпатын басып
Волга бойына өткен. Оған кері бағытта XIV ғ. Ибн-Батуға Хорезмге барған.
Бұл екі саяхатшының жол жазбаларында Үстірттің сипаттамасы берілген, Волга,
Жайық, Жем, Сағыз өзендері аталады.
ХVІ ғ. Моңголияға сапармен барған Рим папасының өкілі Плано Картини
және Франция елшісі Вилыельм Рубрук өздері болып өткен Қазақстанның шол
және шөлейт алқаптарының қысқаша сипаттамасын берген. Олар Каспий теңізінің
тұйық алап екендігі туралы орта ғасырлардың 1-жартысында ұмыт болған
маңызды географиялық мағлұматты қалпына келтіріп, Балқаш, Алакөл,
Тарбағатай, Жоңғар Алатауы туралы алғашқы деректерді жариялаған.
ХІVғ. басында Италия рсепубликалары Генуя мен Венеция Донның төменгі
ағысы, Астрахан, Сарайшық, Үстірт, Үргеніш, Отырар және Алмалық қалалары
арқылы Қытаймен қатынас жасап тұрды. Ол кезде Астрахан мен Маңғыстау
түбегінің аралығының осы жолдың құрамына кірген теңіз мағынасы болғандығы
да байқалады. Бұған 1375ж. Италияда жасаған дүниежүзілік "Каталог
картасында" Олі Қолтық пен Маңғыстау түбегінің анық бейнеленуі дәлел бола
алады.
Батыс Еуронада XV ғ. ортасына дейін жинақталған қазақ жеріне қатысты
мағлұматтар 1459ж. Фра Мауро жасаған дүниежүзі картасына енген. Онда Каспий
теңізінің пішіні мен аумағы ол кез үшін айтарлықтай дұрыс корсетілгсч,
Жайық, Сырдария өзендері, Алтай тауы, Отырар қаласы түсірілген.
Бұл кезде қазақ жері туралы географиялық тұрғыдан кейбір деректер
шығыс ғалымдарының тарихи еңбектерінде де кездеседі. Парсы ғалымы Рашид-ад
Диниің (XVІ ғ.) "Жылнамалар жинағы" деп аталатын әлем тарихында Сырдария,
Ертіс өзендері, Жібек жолындағы Сайрам, Отырар, Тараз қалалары аталады. Ал
Мұхамед Хайдар Дулатидің 'Тарихи Рашиди" деген еңбегіне (XVI ғ.) Жетісудың
гидрография жүйесі туралы қысқаша мәліметтер енген. Балқаштың түпкі көл
екендігі айтылады.
ХVІ-ХVІІ ғ. Қазақстан туралы географиялық мағлұматтар Ресейде
жинақтала бастады. Бұл жаңа құрылған қазақ хандығымен және оның аумағы
арқылы Орта Азия хандықтарымен Мәскеу мемлекетінің елшілік және сауда-
саттық қарым-қатынас орнатуының нәтижесі болды. Мұндай мәліметтер Мәскеу
мемлекетінің және оған іргелсе жерлердің "Үлкен сызба" деп аталатын
картасына енген. Картаның жазбаша сипаттамасы "Үлкен сызба кітабына"
қарағанда онда елдің Есіл, Ұлытау, Сарысу, Қаратауға дейінгі бүкіл батыс
бөлігі түгелдей қамтылып, 50-ге жуық географиялық нысандар (өзен, көл, тау,
құм т.б) көрсетілген.
"Үлкен сызба кітабының" қазақ жері туралы деректері XVII ғ. екінші
жартысында Батыс Еуропаға өте бастаған. Голландия картографы Витсеннің
1697ж. Амстердамда басылған Ресей картасында Арал теңізі Көгілдір теңіз
деген атпен Батыс Еуропа картасының ішінде тұңғыш рет көрсетілген. Осымен
қатар картаға Жайық, Жем, Сағыз өзендері, Гурьев қалашығы түсірілген.
Ресейдін қазақ және Орта Азия хандықтарымен ХVІғ. берік орнаған екі
жақты байланыстары XVIІ ғ. онан әрі кеңи түскен. Бұл кезде Батыс Қазақстан
арқылы өтетін жолдармен бірге Сібір жағынан келетін жолдардың мәні артқан.
Одан басқа орыстар Ертіс арқылы Қытаймен және Жоңғар хандығымен жиі елшілік
қатынас жасаған. Жайықтан шығысқа қарай созылып жатқан кең алқап туралы
XVIІ ғ. жинақталған географиялық мағлұматтар сібірлік тарихшы және географ
Семен Ремезовтың "Бүкіл сусыз және жолсыз тастақ даланың сызбасы" (1697ж.)
деген қарғасында көрсетілді.
С.Ремезовтың сызбасына Қазақстанның барлық ірі өзендері, көлдері,
керуен жолдары, мекендеген халықтар, Қираған қала орындары т.б. ұзын ұрғасы
200-ге тарта жер-су аттары енген. Онда "Үлкег сызбаға" енбеген жаңа жерлер
өте көп. Олар әсіресе Қазақстанның шығыс бөлігінде басым.
Сонымен, ежелгі заманнан ХVІІІ ғ. дейін Қазақстан туралы географиялық
сипаттағы деректер, Еуропа мен Азия елдерінің бір-бірімен сауда және
елшілік қарым-қатынасының нәтижесінде жинақталған. Қазақстан табиғатын
зерттеудің бастапқы кезеңі негізінен географиялық нысандарды жалпылама
хаттау кезеңі болды. Бұл кезеңде жер бетінің көрінерлік нысандары картаға
түсіріле бастады.
2-дәуір. Қазақстанның Ресейге қосылу кезеңіндегі жалпылалы
географиялық зерттеулер дәуірі.
XVIII ғ. 30 жылдарынан XIX ғ. 60 жылдарына дейін созылған Қазақстаннық
Ресейге қосылу үрдісі географиялық зерттеулердің сипаты мен барысына
шектеулі ықпал жасады. Географиялық зерттеулер басты 3 түрлі мақсатқа сай
жүргізілді. Олар: 1) әскери барлау жұмыстары; 2) бекіністер салу арқылы
қазақ жеріне кеулеп кіру және елде орыс үкіметі билігін орнату; 3) басып
алған жерлерді шаруашылыққа игеру.
Ертіс бойында бекіністер салуға және Рсесйдің Жоңғариямен қатынас
орнатуына байланысты Шығыс және Оңтүстік-шығыс Қазақстанда тұңғыш
топографиялық түсірулер жүргізілді (И.Бухгольц, И.Ункопский, П.Чичагов
т.б.). Осымен бір кезде Каспий мен Арал жағалауында, Жайық бойында Сырдың
сағасында, Есіл, Нұра, Торғай, Сарысу, Шу өзендері алаптарында, қарапайым
түсірулер жүзеге асырылды (И.Муравин, Миллер, И.Красильников т.б.). Осындай
топографиялық экспедициялардың нәтижесінде бір жағынан Қазақстанның жеке
бөліктерінің ірі масштабты карталары және олардың негізінде аймақтық шолу
картасы жасалса, екінші жағынан табиғат жағдайлары туралы ****Еилыми
мәліметтер алынды.
Қазақ жері туралы ХVІІІ ғ. орта түсына дейін жинаған ғылыми мәліметтер
Ресей Ғылым академиясының коррсепондент мүшесі П.И.Рычковтың "Орынбор
губерниясы топографиясында қорытылды (1762ж.). Қазақстан
********]соіра})ин-сы жөніндегі бұл тұңғыш ғылыми еңбектің жалпы бөлімінде
елдің Орынбор губерниясына қараған батыс бөлігінің табиғатына жалпы шолу
жасалса, аудандық бөлімінде жеке қалалар, бекіністер және басқа елді
мекендер сипатталған.
П. И. Рычковтың еңбегінен Қазақстан туралы географиялық мәліметтерді
кездейсоқ саяхатшылардың жинау кезеңі аяқталып, арнаулы ғылыми зерттеулер
кезеңі басталады.
Қазақстан табиғатын зерттеу тарихында 1768-1774 жылдардағы академиялық
экспедициялар ерекше орын алады. Рсесйдің бүкіл аумағын шарлаған экспедиция
маршруттары Қазақстанның да бірқатар аудандарын қамтыды. Волга мен Жайықтың
аралығында академиктер ********П.С.Паллас, И.И.Леисхин, И.П.Фальк және
И.И.Георги, Маңғыстау түбегінде С.Г.Гмелин, Есіл жазығында И.П.Фальк Ертіс
өңірінде П.С.Паллас, Ырғыз бен Торғай өзендерінің алабында Н.П.Рычков,
Кенді Алтайда Н.Л.Соколов, Тарбағатайда Х.Бардалсе ғылыми зерттеулермен
айналысты.
Экспедиция мүшелері аса бай деректік мәліметтер жинаумен қатар
Қазақстанның жазықтың бөлігінің кейбір табиғат ерекшеліктеріне тұңғыш рет
ғылыми тұрғыдан түсінік беруге тырысты. Академик П.С.Паллас Арал-Каспий
атырабын жер бетінің жазық, топырағының тұзды, өзен-көл суының ащы болуын
оның теңіз астынан таяуда ғана *******босауынся түсіндірді. П.С.Палластың
бұл ғылыми жорамалы XX ғ. басына дейін орын алып келді.
XVIII ғ. соңы мен XIX ғ. басында Қазақстан табиғатын зерттеуде әртүрді
елшіліктер мен әскери экспедициялар әлі де елеулі орын алды. Оларға
қосылған ғалымдар жүріп өткен жолдарының табиғат жағдайларына тыңғылықты
бақылаулар жүргізіп, өсімдіктер мен жануарлардың коллекциясын жинады,
кездескен геологиялық формацияларды анықтады (Г.Гавердовский,
Е.П.Ковалевский, А.Гернгросе, Ф.Базннер, Н.В.Ханыков, В.Струве, А.И.Лесан,
Э.А.Эверсманн т.б).
Елшілік экспедицияларға қатынасқан ғалымдардың ішінде Э.А.Эверсман өз
зерттеулерің өрі қарай жалғастырып, Каспий маңы ойпатын, Үстіртті т.б.
аудандарды қамтыды. Ғалым "Орынбор өлкесінің табиғи тарихы" деген 3 томдың
еңбегінің 1-томында Батыс Қазақстанның табиғат жағдайларына жалпы сипаттама
береді, зоналық өзгерісін ғылыми негізде дәлелдейді.
XIX ғ. 30-жылдарына дейін бүкіл қазақ өлкесі туралы жиналған
географиялық, тарихи және этнографиялық мәліметтер А.И.Левшиннің "Қырғыз-
қазақ немесе қырғыз-қайсақ ордалары мен далаларының сипаттамасы" деген
еңбегінде жан-жақты талданып, қорытылды. Кітапта қосымша картада
Қазақстанның сол кездегі зерттелу дәрежесі айқын көрінеді. Онда рсепублика
аумағының Рсесйдің қол астына бұрынырақ кірген батыс бөлігі айтарлықтай
дұрыс көрсетілсе, шығыс бөлігін бейнелеуде бірқатар ауытқутылықтар
байқалады. Ал Орталық Қазақстан "ақ таңдак" күйінде қалған.
1827ж. 1872ж. дейін Г.С.Карелин әртүрлі аудандарды (Каспий теңізінің
жаралауы, Алтай, Тарбағатай, Жоңғар Алатауы) картаға түсіріп, өсімдіктер
мен жануарлардың коллекциясын жинады.
1840- 1850ж. ботаник және физ.географ А.И.Шренк Шығыс, Оңтүстік-шығыс
және Орталық Қазақстанға бірнеше саяхатқа шықты. Ол Жоңғар Алатауы мен
Балқаш-Алакөл ойысының физикалық географиялық сипаттамасын берді.
ХІХғ. орта кезінде Арал (А.И.Бутакон пен А.И.Макшеев) және Каспий
(М.Бэр, Н.А.Ивашинцов) теңіздері жан-жақты зерттелді. Арал теңізінін
астрономиялық өлшеулер мен аспаптық түсірулерге негізделген жол картасы
жасалды. Каспий теңізі деңгейінің ауытқулары жайында мағлұматтар алынды.
1857ж. Ресей Ғылым академиясы Арал-Каспий атырабына зоогеографиялық
және геоботаникалық экспедиция жіберді (Н.А.Северцон, И.Г.Борщов).
Экспедиция физикалық география үшін аса мақызды нәтиже берді. Н.А.Северцов
Қазіргі табиғат кешендерінің қалыптасуын өлкенің геологиялық даму тарихымен
тығыз байланыста қарастырды, сөйтіп физикалық географиялық зерттеулерге
жаңа бағыт сілтеді. И.Г.Борщов Арал-Каспий өлкесінің ботаникалық
географиясына арналған мағлұматтар деп аталатын классикалық еңбегінде
Батыс Қазақстандық ландшафиық-географиялық облыстарға бөлді.
1856-1857 жылдары П.П.Семенов-Тянь-Шанский Ілс Алатауы мен Күнгей
Алатау арқылы Орталық Тянь-Шанға өтті. Экспедиция нәтижелері Тянь-Шань
туралы түсінікті түбірімен өзгертті. Бұл тау жүйесінің пайда болуы
А.Гумбольдт айтқандай жанартаулық құбылыстармен байлагысты болмай шықты,
көптеген тау мұздықтары ашылды. Солтүстік және Орталық Тянь-Шаньның
орографиялық құрылысында ендік жоталардың басым екендігі анықталды.
П.П.Семенов-Тянь-Шанский Іле Адатауының солтүстік беткейінде белгілеген
биіктік табиғат белдеулері схемасы, жалпы Орта Азия мен Қазақстанның биік
таулы аймақтарын биіктік табиғат кешендеріне жіктеуге бастама берді.
XIX ғ. 50-60 жылдарында Жетісу мен Солтүстік Тянь-Шаньді зерттеуге
Шоқан Уәлиханов үлкен еңбек сіңірді. Ғалым "Жоңғария очерктері", "Ыстықкол
сапарының күнделігі", "Іле өлкесінің географиялық очеркі", "Кырңыздар
туралы жазбалар" деген еңбектерінде осы аймақтың жер бедерін, жер беті
суларын, климатын, өсімдігі мен жануарлар әлемін жан-жақты сипаттайды.
Географиялық әдебистте тұңғыш рет Саты мен Жалаңаш тау үстірттерін "тегіс
тау қыраттары" ретінде атап көрсетті. Жетісулы жануарлардың таралуына қарай
биіктік белдеулерге бөлді. Орталық Қазақстан мен Жетісудың карталарын
жасады.
Қорыта айтқанда, XVIII ғ. 30-жылдарынаи XIX г. 60-жылдарына дейін
созылған Қазақстанның Ресейге қосылу дәуірінде табиғат зерттеу жұмыстары
түгелдей орыс үкіметінің жаңа аумақты басып алу және отарға айналдыру
саясатына негізделіп жүргізілді. Ресей бодандығын алдымен қабылдаған және
Орта Азияның жолында орналасқан Батыс Қазақстанның табиғат жағдайлары
жөнінен мағлұмат мол жинақталды. Тұңғыш географиялық сипаттамалар да осы
өлке жөнінен жазылды. XIX ғ. 50-60 - жылдарына қарай орыс өкімет билігін
орнату барысында Шығыс және Оңтүстік-шығыс: Қазақстан табиғатын зерттеу
мықтап жолға алынды. Әскери бекініс шептерін құру қажсті болмаған Орталық
Қазақстан "ақ таңдақ" күйінде қалды.
Бұл дәуірде көбінесе жалпы географиялық зерттеулер жүзеге асырылды.
Табиғат зерттеудін, бұл бағыты жаңа бағындырылған аумақтың табиғат
жағдайлары, халқы және шаруашылығымен жалпылама танысу мақсатына сәйкес
келеді.
*-дәуір. Қазақстан табиғатының Ресей империясының боданы кезінде
зерттелуі (XIX ғ. 60-жылдарынан 1917ж. дейін). ХІХғ. 60-жылдарында ұзаққа
созылған Қазақстанның Ресейге қосылу үрдісі аяқталды. Орыс үкіметі ендігі
жерде қазақ жерін тауар өткізетін рынок ретінде ғана емес, сонымен бірге
шикізат көзі ретінде қарайды. Соған орай зерттеу жұмыстары пайдалы
қазбаларды іздеу, егістік жер қорын кеңейту, жер беті және жерасты суларын
пайдалану т.с.с. нақты іс бағытына бағындырылды. Жалпы географиялық
зерттеулердің орнын арнаулы геологиялық, гидрогеологиялық, ботаникалық,
зоологиялық т.б. салалық зерттеулер алады.
Қазақстанның ор жеріне кен орындарын барлауға, теміржол құрылысына
т.б. іс-әрекеттік ізденістерге байланысты ұйымдастырылған геологиялық
экспедициялар аса зор ғылыми нәтижелер берді.
Маңғыстауда көмір кенін іздеуден басталған барлау жұмыстары ауқымды
геологиялық зерттеулерге ұласты (П.Дорошин, Н.П.Барбот-де-Марни,
Н.И.Андрусов). Революцияға дейін жинақталған материалдар Н.И.Андрусовтың
"Маңғыстау" атты монографиясында тұжырымдалды.
1865-1879ж. И.В.Мушкетов пен Г.Д.Романовский Солтүстік Арал маңынан
Тарбағатайга дейінгі аралықты зерттеді. Жинақталған материалдар
Түркістанның тұңғыш геологиялық картасына енді. (1811ж.). Сонымен бірге
И.В.Мушкетов Орта Азияның геологиясы мен физикалық географиясына арналған
"Түркістан" атты еңбегін жазды (1886-1906 жж).
XIX ғ. 90-жылдарында. Сібір темір жолы құрылысына байланысты Солтүстік
Қазақстанға көрнекті геолог И. Богдановичтің басшылығымен бірнеше
экспедиция ұйымдастырылды. Соның нәтижесінде Солтүстік және ішінара Орталық
Қазақстанның геологиялық құрылысының негізгі сипаты анықталып, бірнеше
көмір кен орындары (Екібастұз т.б.) ашылды.
Сол сияқты XX ғ. бас кезінде Алексаидровтан - Әмударияның сағасы,
Орынбор-Ташкент, Ақтөбе-Торғай-Ақмола-Семей және Семей-Верный темір жол
желілерін жобалауға байланысты геологиялық, гидрогеологиялық т.б.
мәліметтер алынды.
Қазан революциясы қарсаңында Батыс Қазақстанда мұнай барлау жұмыстары
кең етек алды (С.Н.Никитин, А.Н.Замятин, Н.Н.Тихонович, С.И.Миронов, т.б.).
Осы зерттеулердің нәтижесінде Жем алабы геологиялық құрылысының жалпы
нобайы жасалды және мұнайдың жер асты күмбездерімен байланысты екендігі
анықталды.
Солтүстік Қазақстанда И.И.Жилинский, Орталық Қазақстанда А.А.Козырев
пен А.М.Нифантоп, Торғай даласында Н.Н.Тихонович, Н.Г.Кассин, Семей
облысында А.А.Аносов, Жетісуда В.Половников жүргізген ****гидросологиялық
зерттеулер аталған аудандардың жер асты суы туралы тұңғыт мәлімет берді.
Түрлі-салалық зерттеулер кезінде Қазақстанның жеке аймақтарының жер
бедері туралы деректер жинала бастады.
И.В.Мушкетов өзінің геологиялық зерттеулері нәтижемінде Тянь-Шаньнің
орографиялық құрлымын анықтады, ******Түраіі шол жер бедері түрлерінің
түзілуінде жел әрекетінің айырықша орын алатымдағын көрсетті.
Д.Л.Иванов Батыс Тянь-Шаньнің ірі масштабты гинсометриялық картасын
жасады.
М.В.Баярунас Маңғыстаудағы тұйық ойыстардың пайда болуын дефляция
құбылысымен түсіндірді.
Қазақстанның жскс аудандарынын гинсометриясы жайында арнаулы және
темір жол желілерін жоспарлауға байланысты жүргізілген нивелирлеулер
нәтижесінде нақтылы деректер алына бастады.
Арнаулы геоморфологиялық зерттеулерден Л.С.Берттің еңбектері ерекше
орын алды. Ғалым Солтүстік Арал маңының жер бедерін сипаттады. Ол XX ғ.
басына дейін жинақтарын деректерден көлемді ғылыми қорытындылар шығарып,
*******шо^г типтерін бөлді, Қазақстанның жазықтық бөлігіндегі кейбір
геоморфологиялық облыстарды белгіледі (Үстірт, Торғай, төрткүл өлкесі,
Қазақтың қатпарлы өлкесі, Түркістан ойпаты).
Бұл дәуірде Қазақстан климатының сипатын анықтайтын нақтылы деректер
жинала бастады. Ауа райын бақылайтын тұңғыш станциялар 1854ж. Семейде,
1856ж. Ырғызда ашылды. Қоныс аудару басқармасының қызметіне байланысты
олардың саны XX ғ. басында едәуір көбейді. Бірақ революция қарсаңында
метеостанциялар 43-ке ғана жетті және аумақ бойынша өте ала-құла орналасты.
Дегенмен осы аздаған деректер сол кездің өзінде-ақ қорытыла бастады.
Б.А.Скалов Батыс Қазақстанды орташа температура мен жауын-шашынның
таралуына қарай 3 климаттық өңірге бөлді. Азынаулақ метеорологиялың бақылау
мәліметтері орыс шаруалары қоныс аударып келген әкімшілік аумақтардың
(облыстардың, уездердің, болыстардың) табиғи-тарихи сипаттамаларына енді.
Қазақстан көлерін зерттеу негізінен Л.С.Бергтің атымен байланысты.
Л.С.Берг 1898-1899 жж. Солтүстік Қазақстандағы Қызылқақ, Теке, Сілетітеңіз
көлдеріне, 1899-1906ж. Арал теңізіне, 1903ж. Балқашқа экспедицияға шықты.
Ралым көлдерге географиялық сипаттама берумен қатар, олардың деңгейінің
тарихи кезеңде ауытқуы климаттың мерзімдік өзгерісімен байланысты екендігін
тағайындады. Соның арқасында ғылымда XIX ғ. туып кеңінен тараған ішкі
Азияның климаты бір беткей құрғап бара жатыр деген теория теріске
шығарылды. Л.С.Берттің зерттеулері Арал теңізі туралы бұрынғы түсінікті
түбірімен өзгертті. Ғылымда орын алып келген Каспийден Балқашқа дейін
созылып кететін біртұтас Арал-Каспий алабы туралы ұғымның қате екендігі
дәлелденді. Тарихи кезеңде Арал теңізінің Каспиймен де, Балқашпен де
байланысып жатпағандығы дәлелденді. Оның зерттеулерінің қорытындысы - "Арал
теңізі" монографиясы жеке ауданды физикалық географиялық сипаттаудың
теңдесі жоқ үлгісі болды.
Осы кезеңде А.Н.Седельников Зайсан көлін зерттеп, өзінің бақылаулары
және оған дейін жиналған мағлұматтар негізінде көлге жалпы географиялық
сипаттама берді.
ХХ ғ. басында Орталық Ресейдсн жаппай қоныс аударған орыс шаруаларын
орналастыру қаукетіне байланысты, Солтүстік және Орталық Қазақстан
өзендеріне гидрологиялық экспедициялир шығарылды, олардың жалпы
ерекшеліктері қарастырылды. Сондай-ақ Шығыс және Оңтүстік-шығыс Қазақстан
тауларындағы мұздықтарға көңіл бөліне бастады (В.В.Сапожников,
С.Е.Дмитриев, Б.В.Резниченко).
Орыс шаруаларын қоныстандыруға байланысты әсіресе топырақ және өсімдік
жамылғысын зерттеу барынша кең етек алды. Мұндай экспедицияларға
топырақтану ғылымының атақты өкілдері *****С.С.Неуструев, Л.И.Прасолоп,
А.И.Безсонов т.б басшылық жасады.
*******С.С.Нсуструсвтің экспедиция маршруттары Солтүстік Арал маңынан
Батыс Тянь-Шанға дейінгі аралықты қамтыды (1908-1914ж.). Атақты
топырақтанушы ғалым, Түркістан аймағында топырақтың ерекше генетикалық
типі: сұр топырақты ашты; сұр-қоңыр топыраққа сипаттама берді; Қаратау,
Қырғыз, Талас Алатауы жоталарында биіктік тонырақ белдеулерін белгіледі;
неміс ғалымы Рихттофеннц пікіріне қарсы шығып, десе-топырақ емес, тау
жынысы екендігін дәлелдеді; Қазақстанның құмды шөлдерінің генезисі туралы
пікір айтты.
Л.И.Нрасолоц Жетісу мен Семей облысында жиналған материалдарының
негізінде аудандастыруда зонаны провинцияға жіктеу жөнінде алғашқы қадам
жасады.
А.И.Безсонов Тянь-Шань мен Жоңғар Алатауындағы биіктік топырақ
белдеулерін анықтады.
Топырақтанушы ғалымдар көптеген әкімшілік аумақтардың топырақ
сипаттамаларын берді және ірі масштабты топырақ карталарын жасады. Соның
нәтижесілде Қазақстанның негізгі зоналық топырақ типтері және олардың
шекаралары айқындалды.
XIX ғ. соңғы кезінде белгілі ботаник және географ А.Н.Красноп түрлі
аудандарда өсімдік түрлерінің таралу арсалын анықтаумен қатар Тянь-Шань
*****])лорасының даму тарихы туралы ғылыми түсініктің негізін салды.
В.Б.Саможпикон Шығыс және Оңтүстік-шығыс Қазақстан тауларында Алтайдан
Тянь-Шаньға қарай барған сайын флора меп фауна құрамы бірте-бірте сібірлік
сипатын жоға*****, Түркістан, тіпті Гималай аймақтарының өсімдіктері мен
жануарлары басым бола беретіндігін анықталды. "Жетісу очерктерінде" (2-том)
осы өңірдің географиялық сипаттамасын берді.
Қоныс аудару басқармасы ұйымдастырған басқа экспедициялардан
В.М.Савичтің, **********И.М.Крашенинниковтың, А.А.Михсептің еңбектері
физикалық география тұрғысынаң айырықша нәтижелі болды.
ХІХ ғ. екінші жартысы мен XX ғ. басында зоогеографиялық бағыттағы
зерттеулер басталды.
Н.А.Сенерцов, И.Г.Борщовпен бірге Арал-Каспий экспедициясында
басталған бақылауларын ұзақ жылдар бойы Жайық алабында, Арал маңы мен Сыр
бойында, Балқаш төңірегінде, Солтүстік және Батыс Тянь-Шаньда онан әрі
жалғастырды. Ғалым жануарлардың географиялық таралуын аумақтың табиғат
кешендерімен тығыз байланыста қарастырды. Арнаулы геологиялық,
метеорологиялық бақылаудар жүргізіп, Тянь-Шаньдағы ежелгң мұзбасу
мәселелерімен де айналысты. Жануарлардың таралуына байланысты Тянь-Шаньді
биіктік белдеулерге бөлді, бүкіл Орта Азияны (Оңтүстік Қазақстанды қоса)
зоогеографиялық аудандастырудың негізін салды. Биік таулы Азияның тау
ландшафтысының қалыптасуына жаңа тектоникалық қозғалыстардың шешуші мәнін
ерекшс атап көрсетті.
1877ж. Табиғат зерттеушідердің Петербург қоғамы ұйымдастырған
экспедиция Каспий мен Аралдың теңіз фаунасы жайында бай мәлімет жинады.
Экспедицияның ихтиологиялық коллекциясын талдаудың нәтижесінде ҚФ.Ксеелер
Каспий мен Арал жаңа геологиялық кезеңде бір-бірімен байланыспаған деген
тұжырым жасады.
ХІХғ. соцы мен ХХғ. басында Қазақстанның ******орнито()ауаасына көңіл
бөліне бастады (И.А.Зарудный, П.П.Сушкин, В.Н.Бостанжогло). Сүт
қәректілердің географиялық таралуын анықтауда А.Сатунин, А.Н.Харузин,
В.Н.Шнитников, М.А.Мензбир көп еңбек сіңірді.
Табиғат компоненттерінің арасындағы байланысты талдау, физикалық
географиялық тұжырымдау, табиғи аудандастыру мәселелері бастау алды. Бұл
мәселелер бәрінен - бұрын топырақ-ботаникалық зерттеулерге негізделді.
Географиялық ********зонмар белгіленіп олардың табиғат ерекшеліктері
айқындалумен бірге, зоналардың ішкі бөлінуінің географиялық заңдылықтары
зерттеле бастады. Арнаулы физикалық географиядың аудандастыру Л.С.Берттің
"Сібір мен Түркістанды ландшафтылық және морфологиялық облыстарға бөлу
тәжірибесі" деп аталатын еңбегінен басталады.
Қазақстан географиясына байланыюты жинақтан мәліметтер, "Ресей,
Отанымыздың толық географиялық сипаттамасы" сериясының "Қырғыз (қазақ)
өлкесі" және "Түркістан елкесі" томдарына, сонымен бірге ''Азиялық Ресей"
басылымының 3-томына кірді.
4-дәуір. Қазақстан табиғатының кеңес үкіметі жылдарында және онан
кейінгі кезеңде жан-жақты зерттелуі.
Кеңес дәуірінде Қазақстанның табиғат жағдайлары мен табиғат
ресуретарын зерттеу халық шаруашылығы алға қойған міндеттерге сай
жүргізілді. Өндіріске қажетті пайдалы қазба кен орындарын іздеу геологиялық
зерттеу жұмыстарының кең өріс алуына жағдай туғызды. Ауыл шаруашылығына
жаңа жерлерді игеру кезеңінде топырақ және ботаникалық экспедициялар
көптеген ұйымдастырылды. Жаңа өндіріс орталықтарының пайда болуы
гидрогеологиялық барлау жұмыстарын жандандырды т.с.с.
Кеңес дәуірінің тағы бір ерекшелігі - ғылыми жұмыстарға орталық ғылыми
мекемелермен қатар жергілікті мекемелер мен жоғары оқу орындары
ғалымдарының жаппай қатынасуы. 30-жылдары КСРО Ғылым академиясынық Қазақ
бөлімшесі құрамында география секторының ұйымдастырылуы және жоғары оқу
орындарында география факультеттерінің ашылуы республика аймағында
географиялық зерттеулердің барынша өркендеуіне қолайлы жағдай жасады.
Табиғат жағдайдарын зерттеуге арнаулы ғылыми мекемелермен қатар түрлі
ғылыми қоғамдар мен комитеттері*******салметы (Одақтық және автономиялық
республикаларды зерттеу жөніндегі айрықша комитет - ОКИСАР
т.б).************
Жан-жақты зерттеу жұмыстарын жүргізу ең алдымен - топографиялық
түсірулерге негізделген Ісографиядык і* карталарды қажст с*пі. Өткен
доуірдегі осксри-тоіклрафиялық
каріалар долдігі төмен болгаі-ідықтаи жаңа ғалапқа сай келмсді жөне
олар елдің аумағын толык қаміымады. Сондықтан
* борінен бұрын бірыңгай топографиялык І'үсірулер қолга алынды.
Нэтижесінде түрлі масштабтағы тоногра^^иялык және
^ топографиялық шолу карталары жасалди. Солардың бірі КСРО-нын
1:1000000 масштабтағы мемлекеттік жалпы ]*со[ра-
2!

фиялық картасынық жскс табақтары Қазақстан аумағын да қамтыды.
Қазақстаннық жскс табиғат компоненіісрінің ішінде, эсіресеоның
геологиялық құрылысыча айырықша көңіл бөлінді. Жем мұнайлы ауданы мен
Каспий маңы ойпатында С.И.Миронон, Е.Н.Замятин, С.В.Шумилин,
П.А.Правоелавлсв, И.И.Жуков; Мақгыстау мен Үстірттс И.В.Баярунас,
О.С.Вялои; Солтүстік Арал маңы мен Торғай үстіртінде А.Л.Яніиин,
М.Н.Иригоровский, Г.Е.Быков, Б.А.Пструшев-ский, В.А.Лавроп; Орталық
Қазақстанда Қ.И.Сотбасв;
М.П. Русаков, Н.Г.Касеин, Е.Д.Шлыгин, Н.С.Шагский; Алтай мен Тянь-
Шачьда Д.В.Наливкич, В.П.Нехорошев, С.С.Шульц, В.А.Николасп, Д.И.Яковлеи
және басқалар мақызды геологиялық жұмыстармен айналысты. Мындаған
геолоттардың сңбектерінің нәтижесінде Қазақстанның жеке аймахтарының
стратиграфинсьі мен тсктоникасы анықталды, елдің 1:500000 масштабтағы
тсктоникалық және геологиялық карталары жаса^щы, тектоникалық кұрылымдың
аудандастыру жүзсге асырылды.
20-30 жылдары геологиялық түсірулермен қоса геомор-фологиялық
бацылаулар да жүргЬілді. Дегенмсч арнаулы геоморфологиялық жұмыстар Үлы
Отан согысынан ксйін баста^щ:^. Қазақстан Ғылым акадсмиисынық Геология
институты жанынан ашылған Геоморфология және төрттік геологии бөлімі
Г.Ц.Мсдоситің басшылығымен Қазақстан аума^ын түгелдей геоморфологиялық
түсірулермен қамтыды.
1931-1951 жж. КСРО Ғьпіым акадсмиисы География инс-чнтутының
экспедиииясы Касиий \]аңы ойпатында жұмыс істсді. Нәтижесінде атыраптың
геоморфологиялық картасы жасалды. И.П.Герасимоптың, А.Г.Доскачтың,
З.Н.Москалсва-нық цорытынды еңбектері жарияланды.
Орталық және Солтүстік Қазақстаиның жер бедерін анықтау жөнінен В-
А.Обручсв, Д.С.Коржинский, И.П.Гера-симов, Н.Г.Касеин, Г.Ц.Медосв,
З.А.Сваричевская, Б.А. Федо-рович ғылымга үлкен үлсе қосты. і"ал!,Імдар
осірсес үсақ шоқылық жер бедерінін, түзілу проб^^емасына айырыкдіа көңіл
бөлді. Сарыарқада кең таралған бұл жер бедерінің типі. бұрын айтылғандай
таулардың пенспленденуінің соңгы сатысы емес,
22
қайта жаңа тсктониканың осерінен пеиеменнің когеріліп, тілімделуі^тің
нәтижесі скендігі долелденді.
Оңтүстік және одтүстік-шығыстары таулардың !'сомор-фологиясын
В.П.Нсхорошсв, С.В.Калсшиқ С.С.ІПудьц, В.А.Николасв, М.И.Ломонович,
М.Ж.Жандасв қарастырды. Академик А. А. Григорьевтіі ^ басшыл ыг!-! мен
Қазақста} н ]ьі! ^ оңтүстік - шығыс тауларыниң 1:1 000 000 масштабтағы
геомор-фолошялық картасы жасалды, Картага қосымша сипачі'амада аймақтың жер
бедері тичтер: және оларды түзуші факторлар баяндалды.
Түран шел жер бедері пішіндерінің иайда болуын И.П.Герасимов псіі
Б.А.Федорович, Бстпакдаланың жер бедерін Д.И.Яковлсп Қрастырды.
Тың жөнс тыңайган жерлерді игеруге байла^ысчы Қазақстанның
солтүстігінде КСРО Рылым акадсмиясыш.щ кешсндІ экспедициясы жұмыс істсді.
Нәтижесічдс СолтүстІк Қазақстаиның Геоморфологиялық картасы жасмды және
оған түсініктсмс ретінде геоморфологиялмц сипаттама берілді (А.Г.Доскач,
Г.С.Кушсв, Б.А.Фсдоронич).
Қазақстанның жер бедері жайында алынған материал-дардың негізінде
И.П.Герасимов түңгыш рет жер бедерін морфоқұры^^ымдық және морфомүсіндік
талдау идсясын үсынды (1946). Жиналған материалдар З.А.С^аричсвскаяның
"Қазақстан мен Орта Азияның геоморфолошясь^' деген монографиясында
қорытылды (1965).
Рсволібцияға дейін Қазақстан табиғачч^ның сң начтар зерттелген саласы
климат болып келді. Бүкіл аумақ бойынша климатологиялық сандық
кәрсеткіштердің жстімсіздігі жоие метеостанциялар торынық оте сиректігі
М.Д.Пономарсв пен В.Н.Борсуктың Қазақстач климаты жайындағы түңгыш
очсркінен айцын корініп түрды (1927).
ХХг. 60 жылдарына дейін гидрометеороло^^ия^^ык: станц-иялардың саны 6
сесдсн астам ості. Климат элементтері жай-ында жинақталған моліметтер "КСРО
климатыныд аиыңтама-лығының" Қазақстанға арналған томдаринда жариялач;и-І
(1954-1957). "Қазақстан климаты" монографиясында (1959) елдің климаты мен
микроклиматына жанжацгы сипатталып, климаттық аудандастыру жасалды.
ҚолдаибалІ.І климатология айтарлықтай табыстарға жстті, жскс облыстардың
аіроклимат-
2^

тық анықтамалықтары шықты және зиячды метеорологиялық
!,үбылі)істардың пайда боду себсбі анықтальт, олармен күрсеу шаралары
белгіленді.
Рсволюция қарсаңыпда басталған мүздың зерттеу жұмыстары 1939ж. КСРО
Ғылым акадсмиясы Қазақ бөлімшесінің қүрамында География секторы құрылғаннан
ксйін жоспарлы сипат алып, ксң колсмдс жүргізілді оған С.В.Калсениқ
ҚҚМарков, Г.А.Авсюқ ксйінірек Н.Н.Пальгов жстскшілік етті. Мүздықтар
кадастрын жасау, жылжу жылдамдыгын аыықтау, картага түсіру жұмыстары
әсіресеХалықыралық геофизикалық жыл кезінде орістеді (1957-^959). Қазақстан
ғалымдариның коп жылгы сңбектерінің нәтижелері 14 бо^пмнен түратын
"Мүздықтар каталогы", 36 томдық Тля-циологиялық зерттеу материалдары" және
9 томдың "Қазақ-стандағы гляциологиялық зерттеулерге" снді.^
Қ,азаи рсволюциясынан ксйінгі алгашцы жылдарда ; алынған гидрологиялық
материалдар Б.Ы.Лсбедсв дайындаған "Қазақстанның гидрометеоро^^огиялык
очсркіне" (1927) енді. 1,а^ақстаннық өзен-колдері жайыпда кейінірек
жиналған мағлұма^пар Н.Н.Пальгоитың, Л.В-Тожібастъщ, Е.В.Посохов-тың,
З.Т.Берцалисвтын сңбектерінде цорытылды. Г.Г.Муравлев елдің аумағын
колдердің таралуына байланысты табиги-лимпологиялық облыстарға болді.
Еліміздің жске аймақтарынан Солтүстік Қазақстанның су рсеуретары жацсы
зер'п*елген. Тың игеру барысьпща Қостанай, Солтүстік Қазақстан, Паіілодар,
Көкшстау, Ақмола облыстары бойышла жер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.