Педагогика әдіснамасы жайлы жалпы түсінік
1. Педагогика әдіснамасы жайлы жалпы түсінік
2. Педагогика тарихы пәнінің мақсат.міндеттері, әдіснамасы, тарихи.педагогикалық зерттеу әдістері
3. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі Шумер тәлім.тәрбиесі
4. Еуразия құрлығындағы Сақ, Ғұн империялары және Үйсін.Қаңлы мемлекет дәуіріндегі тәлім.тәрбие
5. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі (Египет, Израил.Иудей патшалығы, Иран, Сирия, Палестина, Индия және Қытай) тәлім.тәрбие мен мектептер
6. Таяу және Қиыр Шығыстағы орта ғасыр мемлекеттеріндегі (Араб халифаты, Индия және Қытай) білім беру мен педагогикалық ойлардың дамуы
7. Антикалық замандағы Византиядағы педагогикалық ой.пікірлер
8. Византиядағы ағарту ісі және педагогикалық ой.пікірлер
9. Ағарту ісінің одан әрі дамуына Византияның ықпалы.
10. Орхон.Енисей жазулары мен Қорқыт.ата, әл.Фараби шығармаларындағы тәлім.тәрбиелік тағылымдар
2. Педагогика тарихы пәнінің мақсат.міндеттері, әдіснамасы, тарихи.педагогикалық зерттеу әдістері
3. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі Шумер тәлім.тәрбиесі
4. Еуразия құрлығындағы Сақ, Ғұн империялары және Үйсін.Қаңлы мемлекет дәуіріндегі тәлім.тәрбие
5. Таяу және Қиыр Шығыс ежелгі мемлекеттеріндегі (Египет, Израил.Иудей патшалығы, Иран, Сирия, Палестина, Индия және Қытай) тәлім.тәрбие мен мектептер
6. Таяу және Қиыр Шығыстағы орта ғасыр мемлекеттеріндегі (Араб халифаты, Индия және Қытай) білім беру мен педагогикалық ойлардың дамуы
7. Антикалық замандағы Византиядағы педагогикалық ой.пікірлер
8. Византиядағы ағарту ісі және педагогикалық ой.пікірлер
9. Ағарту ісінің одан әрі дамуына Византияның ықпалы.
10. Орхон.Енисей жазулары мен Қорқыт.ата, әл.Фараби шығармаларындағы тәлім.тәрбиелік тағылымдар
Қандай да болмасын ғылым салаларының пайда болуы және дамуы қоғамның өмірлік қажеттілігінен туады. Мысалы, химия, физика, биология - өзімізді қоршаған табиғатты тану ғылымдары ретінде, философия, эканомика негізднрі – қоғамдық құбылыстарды, психология – жеке тұлғаның санасы мен мінез – құлқық ерекшеліктерін тану қажеттілігінен пайда болды.
Педагогика ғылыми пән ретінде қоғамдық құрылыс пен өндірісті сақтап дамытуға, өсіп келе жатқан ұрпақты мақсатты түрде неғұрлым нәтижелі даярлауға деген қоғамның қажеттігінен туған. Философиялық ой – пікірлерден бастау алған педагогика тәрбиеге байланысты бірте – бірте жинақталған теориялар мен қағидалар және фактілерді ой елегінен өткізіп, тәрбиенің мәнін даму заңдылықтарын түсіндірудің басты құралы, әртүрлі педагогикалық құбылыстарды жан – жақты зертеудің ғылыми және әдістемелік негізіне айналды.
Педагогикалық ойлардың дамып жетілуі ертедегі шығыс елдерінің (Египет, Вавилон, ‡нді, Қытай) философиялық жүйесінде қалыптасып, ежелгі грек философиясының өкілдерінің еңбектерінде саясат, тәрбие, мемлекет, жеке адам туралы құнды пікірлермен жалғасын тапты.
Мұндай тәрбиелік тағлымдар мен педагогикалық ойлар және оқу үрдісінің үлгілі тұжырымдары бұл кітапта күні бүгінге дейінгі әлеуметтік – қоғамдық дәуірде үштасып, өзінің тарихи шешімін тауып отыр.
Авторлардың ондағы көздеген мақсаты бұрын ешбір педагогикалық оқулыққа енгізілмеген орта ғасыр ғұламаларының оқу – ағарту, тәрбие және білім беру саласындағы еңбектерінің тарихи маңызы және ой – пікірлерімен бүгінгі жас мамандарды таныстырып, алдыңғы тарауларда алған білімдерін тереңдетіп, ұштастыра оқытуды көздейді.Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой – пікірлерінің пайда болуы мен қалыптасуы.
1, Әл – Фараби – дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының негізін салушы (870 – 950)
Әбу Насыр Мухаммед ибн Узлағ Тархан әл – Фараби (870 – 950) ойшыл, философ, әлеуметтанушы, математик, физик, асраном, ботаник, лингвист, логик, музыка зертеушісі. Қазіргі Шымкент обылысының жеріндегі көне Фараби (бертін замандағы Отырар) қаласында туған. 20 жасына дейін сонда оқып тәрбиеленіп, кейін Самарқанд, Бухара, Хиуа және мұсылман шығысының көп жерлерін аралаған, ұзақ уақыт бойы араб халифатының саяси, мәдени орталығы – Бағдатта тұрған. Арабтың мәдениеті мен ғылымы дәуірлеген шақта сонда оқып, білім алып, ғылыми жұмыстармен айналысқан. ¤мірінің соңғы жылдарын Кайрда, Алеппода, Дамаскіде ( Щам шаћарында) өткізген.
Фараби есімі дүние жүзі мәдениеті иен ғылымының тарихынан берік орын алады. Оны Шығыстың Аристотелі деп атаған. Артында қалған ғылыми мұрасы өте мол. Екі жүз қырыққа жуық трактат жазған. Олар ғылымның алуан түрлі саласын – философия мен логиканы, математикамен физиканы, астраномия мен ботаниканы, минералогия мен лингвистиканы, медицина мен музыканы қамтиды. Оснау ұланғайыр еңбектерінің ішіндегі философия мен әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың проблемалары үлкен орын алады.
Фараби шығыс перипатеизмнің аса көрнекті өкілі, араб тілінде әлемге тараған прогресшіл қоғамдық философияның негізін салушылардың бірі. Ол философияның, логиканың, әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың әр түрлі саласына сан қырлы үлес қосты.
Этика Фараби мұрасының ішінде үлкен оран алады. Этиканы ол ең алдымен жақсылық пен жамандықты ажаыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қарады.Сондықтан оның этика жөніндегі концепцияларында жақсылық мейірбандық категориясы басты орын алады.Жақсылық мазмұн-мағынасының бір бөлігі ол материаның өзінде бітіп қайнап жатыр. Ал,жамандық жақсылық сияқты емес,ол болмыс жоқ жерден пайда болған дейді.¦лы ғалымның осынау этикалық ойларынан терең гуманизмнің лебі еседі.Ол адам баласын жаратылыстың бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы сондықтан да оны құрметтеу,қастерлеу керек түсінеді.(Әл-Фараби,Әлеуметтік Этикалық трактаттар. –А..,1973,132б). Фараби бұл салада жасаған қорытындының басты түйіні –білім,мейірбандық,сұлулық үшеуінің бірлігінде Фарабидің гуманистік идеялары әлемге кең тараған.Ол ақыл-ой мен білімнің биік мәнін, халықтар арасындағы достық,достықтың принциптерін егіле жырлады,адамгершілік қасиетін діни тұрғыдан берілетін негіздеу екенін көрсетті.
Педагогика ғылыми пән ретінде қоғамдық құрылыс пен өндірісті сақтап дамытуға, өсіп келе жатқан ұрпақты мақсатты түрде неғұрлым нәтижелі даярлауға деген қоғамның қажеттігінен туған. Философиялық ой – пікірлерден бастау алған педагогика тәрбиеге байланысты бірте – бірте жинақталған теориялар мен қағидалар және фактілерді ой елегінен өткізіп, тәрбиенің мәнін даму заңдылықтарын түсіндірудің басты құралы, әртүрлі педагогикалық құбылыстарды жан – жақты зертеудің ғылыми және әдістемелік негізіне айналды.
Педагогикалық ойлардың дамып жетілуі ертедегі шығыс елдерінің (Египет, Вавилон, ‡нді, Қытай) философиялық жүйесінде қалыптасып, ежелгі грек философиясының өкілдерінің еңбектерінде саясат, тәрбие, мемлекет, жеке адам туралы құнды пікірлермен жалғасын тапты.
Мұндай тәрбиелік тағлымдар мен педагогикалық ойлар және оқу үрдісінің үлгілі тұжырымдары бұл кітапта күні бүгінге дейінгі әлеуметтік – қоғамдық дәуірде үштасып, өзінің тарихи шешімін тауып отыр.
Авторлардың ондағы көздеген мақсаты бұрын ешбір педагогикалық оқулыққа енгізілмеген орта ғасыр ғұламаларының оқу – ағарту, тәрбие және білім беру саласындағы еңбектерінің тарихи маңызы және ой – пікірлерімен бүгінгі жас мамандарды таныстырып, алдыңғы тарауларда алған білімдерін тереңдетіп, ұштастыра оқытуды көздейді.Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой – пікірлерінің пайда болуы мен қалыптасуы.
1, Әл – Фараби – дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының негізін салушы (870 – 950)
Әбу Насыр Мухаммед ибн Узлағ Тархан әл – Фараби (870 – 950) ойшыл, философ, әлеуметтанушы, математик, физик, асраном, ботаник, лингвист, логик, музыка зертеушісі. Қазіргі Шымкент обылысының жеріндегі көне Фараби (бертін замандағы Отырар) қаласында туған. 20 жасына дейін сонда оқып тәрбиеленіп, кейін Самарқанд, Бухара, Хиуа және мұсылман шығысының көп жерлерін аралаған, ұзақ уақыт бойы араб халифатының саяси, мәдени орталығы – Бағдатта тұрған. Арабтың мәдениеті мен ғылымы дәуірлеген шақта сонда оқып, білім алып, ғылыми жұмыстармен айналысқан. ¤мірінің соңғы жылдарын Кайрда, Алеппода, Дамаскіде ( Щам шаћарында) өткізген.
Фараби есімі дүние жүзі мәдениеті иен ғылымының тарихынан берік орын алады. Оны Шығыстың Аристотелі деп атаған. Артында қалған ғылыми мұрасы өте мол. Екі жүз қырыққа жуық трактат жазған. Олар ғылымның алуан түрлі саласын – философия мен логиканы, математикамен физиканы, астраномия мен ботаниканы, минералогия мен лингвистиканы, медицина мен музыканы қамтиды. Оснау ұланғайыр еңбектерінің ішіндегі философия мен әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың проблемалары үлкен орын алады.
Фараби шығыс перипатеизмнің аса көрнекті өкілі, араб тілінде әлемге тараған прогресшіл қоғамдық философияның негізін салушылардың бірі. Ол философияның, логиканың, әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың әр түрлі саласына сан қырлы үлес қосты.
Этика Фараби мұрасының ішінде үлкен оран алады. Этиканы ол ең алдымен жақсылық пен жамандықты ажаыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп қарады.Сондықтан оның этика жөніндегі концепцияларында жақсылық мейірбандық категориясы басты орын алады.Жақсылық мазмұн-мағынасының бір бөлігі ол материаның өзінде бітіп қайнап жатыр. Ал,жамандық жақсылық сияқты емес,ол болмыс жоқ жерден пайда болған дейді.¦лы ғалымның осынау этикалық ойларынан терең гуманизмнің лебі еседі.Ол адам баласын жаратылыстың бүкіл жан иесі атаулының биік шоқтығы сондықтан да оны құрметтеу,қастерлеу керек түсінеді.(Әл-Фараби,Әлеуметтік Этикалық трактаттар. –А..,1973,132б). Фараби бұл салада жасаған қорытындының басты түйіні –білім,мейірбандық,сұлулық үшеуінің бірлігінде Фарабидің гуманистік идеялары әлемге кең тараған.Ол ақыл-ой мен білімнің биік мәнін, халықтар арасындағы достық,достықтың принциптерін егіле жырлады,адамгершілік қасиетін діни тұрғыдан берілетін негіздеу екенін көрсетті.
Дәріс тезистері
Педагогика әдіснамасы жайлы жалпы түсінік
Қандай да болмасын ғылым салаларының пайда болуы және дамуы қоғамның
өмірлік қажеттілігінен туады. Мысалы, химия, физика, биология - өзімізді
қоршаған табиғатты тану ғылымдары ретінде, философия, эканомика негізднрі –
қоғамдық құбылыстарды, психология – жеке тұлғаның санасы мен мінез – құлқық
ерекшеліктерін тану қажеттілігінен пайда болды.
Педагогика ғылыми пән ретінде қоғамдық құрылыс пен өндірісті сақтап
дамытуға, өсіп келе жатқан ұрпақты мақсатты түрде неғұрлым нәтижелі
даярлауға деген қоғамның қажеттігінен туған. Философиялық ой – пікірлерден
бастау алған педагогика тәрбиеге байланысты бірте – бірте жинақталған
теориялар мен қағидалар және фактілерді ой елегінен өткізіп, тәрбиенің
мәнін даму заңдылықтарын түсіндірудің басты құралы, әртүрлі педагогикалық
құбылыстарды жан – жақты зертеудің ғылыми және әдістемелік негізіне
айналды.
Педагогикалық ойлардың дамып жетілуі ертедегі шығыс елдерінің
(Египет, Вавилон, ‡нді, Қытай) философиялық жүйесінде қалыптасып, ежелгі
грек философиясының өкілдерінің еңбектерінде саясат, тәрбие, мемлекет, жеке
адам туралы құнды пікірлермен жалғасын тапты.
Мұндай тәрбиелік тағлымдар мен педагогикалық ойлар және оқу үрдісінің
үлгілі тұжырымдары бұл кітапта күні бүгінге дейінгі әлеуметтік – қоғамдық
дәуірде үштасып, өзінің тарихи шешімін тауып отыр.
Авторлардың ондағы көздеген мақсаты бұрын ешбір педагогикалық оқулыққа
енгізілмеген орта ғасыр ғұламаларының оқу – ағарту, тәрбие және білім беру
саласындағы еңбектерінің тарихи маңызы және ой – пікірлерімен бүгінгі жас
мамандарды таныстырып, алдыңғы тарауларда алған білімдерін тереңдетіп,
ұштастыра оқытуды көздейді.Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой –
пікірлерінің пайда болуы мен қалыптасуы.
1, Әл – Фараби – дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының негізін салушы (870 –
950)
Әбу Насыр Мухаммед ибн Узлағ Тархан әл – Фараби (870 – 950) ойшыл,
философ, әлеуметтанушы, математик, физик, асраном, ботаник, лингвист,
логик, музыка зертеушісі. Қазіргі Шымкент обылысының жеріндегі көне Фараби
(бертін замандағы Отырар) қаласында туған. 20 жасына дейін сонда оқып
тәрбиеленіп, кейін Самарқанд, Бухара, Хиуа және мұсылман шығысының көп
жерлерін аралаған, ұзақ уақыт бойы араб халифатының саяси, мәдени орталығы
– Бағдатта тұрған. Арабтың мәдениеті мен ғылымы дәуірлеген шақта сонда
оқып, білім алып, ғылыми жұмыстармен айналысқан. ¤мірінің соңғы жылдарын
Кайрда, Алеппода, Дамаскіде ( Щам шаћарында) өткізген.
Фараби есімі дүние жүзі мәдениеті иен ғылымының тарихынан берік
орын алады. Оны Шығыстың Аристотелі деп атаған. Артында қалған ғылыми
мұрасы өте мол. Екі жүз қырыққа жуық трактат жазған. Олар ғылымның алуан
түрлі саласын – философия мен логиканы, математикамен физиканы, астраномия
мен ботаниканы, минералогия мен лингвистиканы, медицина мен музыканы
қамтиды. Оснау ұланғайыр еңбектерінің ішіндегі философия мен
әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың проблемалары үлкен орын алады.
Фараби шығыс перипатеизмнің аса көрнекті өкілі, араб тілінде әлемге тараған
прогресшіл қоғамдық философияның негізін салушылардың бірі. Ол
философияның, логиканың, әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың әр түрлі
саласына сан қырлы үлес қосты.
Этика Фараби мұрасының ішінде үлкен оран алады. Этиканы ол ең алдымен
жақсылық пен жамандықты ажаыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп
қарады.Сондықтан оның этика жөніндегі концепцияларында жақсылық мейірбандық
категориясы басты орын алады.Жақсылық мазмұн-мағынасының бір бөлігі ол
материаның өзінде бітіп қайнап жатыр. Ал,жамандық жақсылық сияқты емес,ол
болмыс жоқ жерден пайда болған дейді.¦лы ғалымның осынау этикалық ойларынан
терең гуманизмнің лебі еседі.Ол адам баласын жаратылыстың бүкіл жан иесі
атаулының биік шоқтығы сондықтан да оны құрметтеу,қастерлеу керек
түсінеді.(Әл-Фараби,Әлеуметтік Этикалық трактаттар. –А..,1973,132б). Фараби
бұл салада жасаған қорытындының басты түйіні –білім,мейірбандық,сұлулық
үшеуінің бірлігінде Фарабидің гуманистік идеялары әлемге кең тараған.Ол
ақыл-ой мен білімнің биік мәнін, халықтар арасындағы достық,достықтың
принциптерін егіле жырлады,адамгершілік қасиетін діни тұрғыдан берілетін
негіздеу екенін көрсетті.
Риторика, поэтика,өнер, музыка,т.б.жөніндегі еңбектерінде айтылған
көркемдік-эстетикалық көзқарастары әлі күнге мәнін жойылмаған.¦лы ойшылдар
көз тіккен эстетикалық проблемалардың ауқымы үлкен,шеңбері кең.
Эстетика мәселесі жөнінде айтқан соны пікір тың идея,батыл тұжырымдар
оның көптеген шығармаларында кездеседі.Мысалы,Риторика, Поэзия өнерінің
каноны туралы трактат, Поэзия өнері туралы т.б. еңбектерінде көрсетілген.
Музыка зерттеу саласында Фараби әр алуан шығармаларымен қатар
(Музыка туралы үлкен кітап( атты іргелі кесек еңбек қалдырады. Бұл жұмыс
музыкалық дыбыстың құрылымынан бастап,музыканың поэзиямен байланысына
дейінгі (Музыка ғылымының( мәселелеріне ғана арналмай музыканың жағымды
әсерін, жан-жақты дәлелдейді,сондай-ақ,оның тәрбиелік мәні зор екенін баса
айтты. Адамның музыка шығару қабілеті,дарындылғы дәрежесінің әр түрлі
сатысын көрсетті,адамның жан дүниесіне жақсы,жаман әсер ететін музыкалық
жанрларға талдау жасайды. Адамды жетіле түсуге, бақытқа, молшылыққа
жетелеуді көздеген Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауда
мәденитетті, ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздаған
гуманистік идеялары оны өз заманындағы шығыс елдерінің әрі дүние жүзі
халықтарының көкейтесті пробремалармен үндесіп жатыр сондықтан да оның
энциклопедиялық мол мұрасы біздің қазір ХХІ – ғасырдың басындағы әлеуметтік
өмір мен мәдениеттің ішіне кірігіп, ұласып кетеді. Фарабидің: бақытқа
жету жолындағы барлық халық бір – біріне көмектесетін болса, жер беті
түгелімен берекеге толады, - деген сөзі тап бүгін де өте мәнді. (Әл –
Фараби. Философиялық трактаттар, А... , 1972 5 - бет).
Ол адамның іс – әрекетінде зерделіліктің ( зиялылықтың) ролі аса зор деп
бағалады. Олардың ақыл ойы халықтар арасындағы (соғыстың) пайдасыздығын
ұғуға жетеді сондықтан олар ең жоғарғы игілікке, берекеге толы жолында , (
демек бақытқа жету жолында) бір – бірімен келісімге келуі керек.
Гуманизмді халықтар достығын насихаттап адамның өзін, оның ақыл – ойын,
қабілет пен жігеоін өте жоғары қояды, адамның шынайы бақытын тілейді,
оларды тынымсыз іздену, оқу – үйрену арқылы өзін - өзі жетілдіруге
шақырады. Тек адамның мінез – құлқына байланысты ғана одан жаман немесе
жақсы қылық шығады, - дейді (Әл – Фараби, Әлеуметтік этникалық трактаттар.
– А, 1973, 10, 12, 114 – б).
Жаратылыс тану ғылымдарының ішінде Фараби заманында медецина ғылымы жақсы
дамыды. Антика заманы мен орта ғасырларда философия мен медецина жөніндегі
білім бір – бірімен тығыз байланысты болатын. Көптген философтар
дәрігерлікті және философияны қатар зертейтін. Фараби творчествалық
мұрасында медицина саласынан да еңбектер бар.
Оның медициналық – философиялық идеялары тек соңғы кезде ғана
ғалымдардың зерттеу обьектісіне айналды. Адам денесінің оргондары жайында
Аристотельмен келіспеуіне байланысты Галенге қарсылық атты трактаттары
орыс тіліне аударылып басылып шыққаннан бері зеттеле бастады. ¤збек ССР –
інің Шығыстану институтында сақтаулы жатқан қолжазбалардың ішінде Фарабидің
Жануарлардың оргондары (денесі), олардың функциясы мен потенциясы атты
еңбегі бар екені айтылады.
Медицина саласындағы трактаттарды ғылымның жаратылыс тану,
философиялық идеялары және грек заманындағы класикалық ғылымның
жетістіктерімен тығыз байланысты екнін көрсетіп қана қоймайды, сонымен
бірге оның ғылыми тұрғыдан дұрыс та деректі білімнің тазалығы үшін
күрескендігін дәлелдейді, білімнің ұланасыр энциклопедиялық сипатта екенін,
әр ғылымның күрделі проблемаларын антикалық жолмен шешетіндігін айқын
аңғартады.
Ол жаратылыс тануды теориялық білім дер қарайды. Ал медицинаны
практикалық өнердің әлде қандай бір түріне жатқызады. Оның айтуынша,
жаратылыс тану әр бір табиғи заттың мазмұн – мағынасын түсіндіріп беруге
қызмет етеді. Материяны, оның формасын әрекетінің себебін анықтайды бұл
қасиеттері оның болмысын, мақсатын көрсетеді, бұл зат сол үшін тіршілік
етеді, сөйте отырып әрқайсысының жеке – дара белгілерін түсіндіреді.
Ол медицинаны практикалық өнер деп қарап, оның міндеті мен мақсатын,
функциясын ерекше даралап айтада. Медицинаның әрекеті белгілі бір аурумен
ауырған адамға емдік ету арқылы денсаулығын қалпына келтіруге бағыт алған.
Сонымен дұрыс дерекке сүйенген медицинаның міндеті адамның ауруының себебін
ашып қана қою емес, оның денсаулығын медицинаның міндеті адамның ауруының
себебін ашып қана қою емес, оның денсаулығын сақтау, жеке оргондарын аман
ұстаудың және аурудың туу себептерін сипатауға айрықша орын беріледі. Оның
себеп – салдар байланысын чыртқы әсермен ұштастыру негізінде қарастырылады.
Ғылым денсаулықты сақтауда, ауруды жазуда айналаны қоршаған ортаның, дәрі –
дәрмектің, тамақтың рөлі зор екенін көрсетеді. Сондай – ақ, дәрігердің
білім, тәжірибесі, түрлі дәріні медициналық аспаптарда қолдана білуі де
қажетті шарт екенін айтады. Оның пікірінше, адамның барлық оргондары бір –
бірімен өзара байланысып жататындығын білу дәрігерлік емдеудің ең маңызды
принцпі болуға тиіс.
Білімнің мазмұн – мағынасын анықтау және оған жіктеу жасау
жөніндегі Фараби ілімі орта ғасырдағы ғылыми ой – пікірдің нң маңызды
жетістіктерінің бірі болды. Сөйтіп, ол білім салаларының дамуында және
оларды жүйелеу жөніндегі теориялық – тарихи мәні материялдық заттарды
адамның санасынан тыс, өз бетімен дербес өмір сүретін және белгілі бір
қасиетке ие болып тұрған құбылыс деп мойындауында, демек мұның бәрі
материялистік көзқарасқа негізделген. Ғылымның обьектісі және жіктеуі
жөніндегі Фарабидің ілімі өзінің мәні жағынан Беконның ғылыми білімдерді
жіктегенде субьективтік принцпті негізге алған ілімнен алған ілімнен
анағұрлым жоғары тұр.
Ғылымды жіктеу жөніндегі Фарабидің еңбегі ХІ – ХІІ
ғасырлада көне грек, латын тілдеріне аударылды, сөйтіп Батыс Еуропа
ғылымдары арасында жоғары бағаланды. Батыстың кейінгі зертеушілері оның бұл
трактатын орта ғасырдағы ғылымның энциклопедиясы деп атаған. Фарабидің
ғылымды жіктеу теориясын сан ғасыр бойы ғылымның дамуына игі әсерін
тигізді, ғылыми мәнін сақтап қалды.
Фарабидің логикалық – гнесологиялық, әлеуметтік – этикалық,
эстетикалық – теориялық т.б. пікірлерімен жете танысу оның сан салалы
мұраларын, оның ғылыми тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірдегі Шығыс пен
Еуропа халықтарының философиялық, эстетикалық, қоғамдық, этикалық ой –
пікірін және өнердің дамуына ықпалын тигізді, Фараби өз алдына жеке – дара
тұрған үздік ойшыл, ғалым болды.
Совет ғалымдары 20 – жылдардан бастап – ақ Фарабидің өмірі мен
творчествасын зертеуге кіріскен. Шығыстың ұлы ойшылының мұрасын зертеу оның
1100 жылдық мүшелі тойына дайындық үстінде қыза түсті. Осыған орай 1966
жылы Каз ССР Ғылым академиясының философия мен құқық институтында оның
мұраларын зертеуге арнаулы топ құрылды. Бұл топ Фараби еңбектерін жинау,
аудару, қазақ, орыс тілдерінде бастырып шығару жөніндегі көптеген жұмыс
істеді. Қазір оның 7 томдық еңбегі шықты. Осылайа фарабидің көптеген
трактаттарын жинау, ғылыми тұрғыдан жүйелеу, басып шығару ісі оның туған
жері Қазақстанда жүзеге асырылады. Фарабидің қолжазбаларын аудару, кітап
етіп шығару үшін СССР мен ¤збек СССР Ғылым академияларының Шығыс тану
институттарында, Братислав музейінде (Чехословакия) сақталған және Кайрда,
Бейрутта, Хайдарбадта, Анкарада, Берлинде, Лондонда т.б қалаларда басылып
шыққан Фараби шығармаларының араб тіліндегі түп нұсқасы пайдаланылды.
Әл – Фараби тәрбиенің барлық мәселелерін логикамен, тәжірибемен,
оқумен байланыстыра уағыздағанын білеміз. Ол өзі жазған ,,Ақыл мен
түсінік,, атты еңбегінде ақылдылық пен адамгершілік үлгілі тәрбиге
байланысты, оның негізі таза еңбекте, еңбек өз кезегінде – тәрбиенің
негізінен туындайды деген еді. Тәрбие қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті
категориясы екенін біз тәрбие тағлымынан жақсы білеміз. Демек, жас
өспірімдер мен аға буын арасындағы мирасқорлық тәрбие арқылы жүзеге
асады.Дәлірек айтсақ тәрбие жеке адамның адамгершілік ақыл ойының дамуына
еңбекке дамуында басты рол атқарады.Барлық қоғамдық экономикалық
формацияларға тән құбылыс ретінде тәрбиенің жалпылық белгілері бар. Ол
тәжірибенің ұрпақтан ұрпаққа берілуі, білім меңгеру, денсаулық сақтау,
дүниеге көзқарасты қалыптастыру. Алайда, тәрбиенің мақсат, мазмұны,
ұйымдастыру түрі, әдісі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуына сәйкес
өзгеріп отырды. Алғашқы қоғамда тәрбие аға буының өмірге қажетті
практикалық дағдыларының жас буынға үйретумен шектелді. Балалар барлығы
бірдей тәрбие алды. Таптық қоғамның тууына байланысты тәрбие таптық сипат
алды .Феодализм дәуірінде тәрбиенің сословиялық сипаты айқындала түсті. Әр
сословие баларының тәрбиесінің өз міндеті, мазмұны және түрі болды.
Буржуазиялық қоғамда сословиялық мектептердің орнына таптық қасиетті
күшейтті. Кәзіргі капиталистік елдерде әр түрлі әлеуметтік топтар тәрбиесі
арасында дифференциация бар.
Еңбек тәрбиесінің теориясын, тәрбиенің жалпы және қоғамдық
категориясы ретінде Педагогика ғылымы жан – жақты зерттеп келді.Демек еңбек
тәрбиесі белгілі бір қоғамда жасөспірімдер мен жастардың еңбекке саналы да
адамгершілікті арқау етіп,мирас тұтатын көзқарастары, жоғары саналылықты
еңбек үстінде қалыптастыратын процесс.
Әл-Фараби Аристотельдің ғылыми еңбектерінде адам ақыл ойының дүние
танудағы құдіреттілікті дәріптейді.*Қайырлы қала тұрғындарының көзқарасы*,
Бақытқа жету т.б. шығармаларында ғылымды меңгеруді бұл дүниедегі
бақыт,кемел табудың қажетті шарты деп санайды.Ол өз заманындағы ғылымдардың
барлық салаларының әсіресе математикм,астрономия, физика жаратылыс тану
ғылымдарынан көп мұра қалдырды.Трактаттарында.,адамгершіл ік ақыл –ой еңбек
тәрбиесі адамды ақылдылыққа үйретіпеңбекке үйретіп баулудың күнделікті өмір
сүрудің тыныс тіршік құралы- деп тұжырымдады.*Бақытқа жету*аттты еңбегінде,
жас ұрпақ тәрбиесі, жеке бала тәрбиесі,тіпті кейде жеке адам тәрбиесі,
жастар тәрбиесі,жас жұбайлар тәрбиесі жайлы жан-жақты ұлағатты
ұғымдар,трактаттар, өсиеттер, үлгі өнегелі сөздер, пікірлер б.з.д.
сақталып,ол ұрпақтан ұрпаққа беріліп, халықтық педагогиканың қазынасына
айналды. Онда тәрбиенің мақсат міндеті,оның философиялық негізі баяндалыпе
тұжырымдалады. Оның ойынша,бақытқа жету басы – таза еңбек, адал еңбек, (ой
толғанысы) болып есептеледі.
Әл-Фараби тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға
негізделуі қажет деп тұжырым жасады.Ол өзінің *ғылымдар
тізбегі*немесе*ғылымдарды жіктеу*деген еңбегінде сол кездегі ғылымды үлкен-
үлкен бес салаға бөледі.Олар:1-Тіл білімі және оның тараулдары. 2-
Матеиатика және оның тараулары. 3-Логика және оның тараулары.4-Физика және
рның тараулары.5-Азаматтық ғылым және оның тараулары,заң ғылымы жіне дін
ғылымы.Әл-Фараби педагогика ғылымын – Азаматтықғылымға жатқызады.Ол
азаматтық ғылымды –оның саласы педагогиканы оқу,білім алу тәрбиенің құралы
деп есептеген.Еңбек ету, саналы болу,адамгершілік,ақылдылық-табиғат тан
туындауы шарт деген ғылыми тұжырым жасады.Фараби адамның өзі табиғат,адам-
жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғарғы сатысына көтерілген,
еңбек құралдарын жасап,оларды өз қажеттіне жарата білген,түсінікті сөз
сөйлей білетін саналы белгілі бір мүшесі.Сол кездегі түсінік бойынша
Фарабидің орта-деп отырғаны бүгінгі қоғам болса керек. Адам туралы
материалистік бағытты ұстаған Фараби – адам еңбек ету нәтижесінде жоғарғы
сатыға көтерілді деген тұжырымға келді.
Педагогика тарихы пәнінің мақсат-міндеттері, әдіснамасы, тарихи-
педагогикалық зерттеу әдістері
Педагогика тарихы - тәрбие, білім беру және оқыту практикасының
пайда болып, дамуы және әр тарихи дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлер мен
теорияларды жүйелеп зерделеу үрдісінде қалыптасқан қоғамдық ғылымдар
арасында өз орнын тапқан ғылым. Педагогика тарихы ғылым ретінде тарих және
педагогика ғылымдары бірлігінде, кейін келе философия салалары -
әлеуметтану, мәдениеттану және этнография пәндерімен кіріктіре байланысу
негізінде ауқымын кеңейтіп дамуда. Ал, Қазақстан педагогика тарихы болса
дүние жүзілік тарихи-педагогикалық үрдіспен өзара органикалық байланыста
және оның құрамдас бір бөлігі болып, өзінің даму жолында ерте кезден осы
күнге дейінгі аралықта әр тарихи кезеңіндегі мектеп пен педагогикалық
ойларды талдап, тәрбие мен білім беру мәселесінің дамуын зерделейтін
педагогика ғылымдарының бір саласы болып саналады.
Педагогика тарихы пәні - әр тарихи дәуірдегі, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар, тарихи-педагогикалық идеялар мен ойларды, жас
ұрпақты тәрбиелеу мен білім берудегі мектеп тарихының генезисін, өзара
ықпалын, кемшіліктері мен жетістіктерін, оқушыларды дамыту үрдісіндегі
мақсатты ұйымдастырылған қисынды шаралар мен шарттар, белгілері мен
заңдылықтарын талдау негізінде жүйелеп, болашақ мұғалімдердің педагогикалық
дүниетанымдары мен шығармашылық ойлау қабілеттерін қалыптастырады.
Курстың мақсаты – жас ұрпақтарға тәрбие мен білім берудегі
дүниежүзіндегі педагогикалық ойлар мен практиканың пайда болып, тарихи
қалыптасуы мен дамуынан ақпараттар жинақтап және болашақ мұғалімдердің
педагогика тарихының негізгі категорияларынан: тәрбие, білім беру, оқыту,
ағарту, білім беру жүйесі, мектеп, педагогикалық ой-пікірлер, педагогикалық
көзқарастар, педагогикалық теория, этнопедагогика, халықтық тәрбие т.б.
ұғым-түсініктерін қалыптастырып, олардың тарихи-педагогикалық мұраларға
деген ынталы қызығушылықтарын арттырып, жалпы адамзаттық рухани
құндылықтарды, ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұндық жүйесін игеріп, одан әрі
жетілдіруде педагогикалық дүниетанымын және педагогикалық ойлау
бейімділіктерін дамытады.
Педагогика тарихы курсының дүниежүзілік және ұлттық педагогикалық
мұралармен таныстырудағы басты міндеттері:
- бүкіл дүниежүзілік тарихи-педагогикалық үрдістің қозғаушы күштері мен
даму белгілерін, факторлары мен алғы шарттарын, оның бірлігі мен жан-жақты
байланысын, сонымен бірге, бастау көзі мен зерделеу әдіс-тәсілдерін және
өткен өмірдегі құнды педагогикалық ой-пікірлер мен бағыттарын сұрыптап
түсініктерін қалыптастыру;
- әртүрлі тілдегі және өзіндік мәдениеті бар халықтардың әр тарихи
дәуірлердегі білімдерінің мән-жайы, мүмкіндіктері мен ауқымы, оны іс-жүзіне
асырудың жолдары мен құралдары, дәрежесі мен жағдайы, педагогикалық
білімнің өзгешеліктері мен мазмұндық ерекшеліктерін айқындап, тәрбие мен
оқыту мәселелерін шешудің шаралары жайлы студенттердің ұғым түсініктерін
тереңдетіп, одан әрі толықтыруға объективті жағдайлар жасау;
- білім берудің мақсат-міндеттерін белгілеу мен оны ұйымдастырудың әр
жақты амалдары мен тәсілдерін саналы іскерлікпен пайдалана білуге және
оларды нақты педагогикалық дәстүрлермен ұштастырып, “адам-қоғам-табиғат”
жүйелік байланысын тану және адамгершілік, эстетикалық т.б. әр салалы
тәрбие үрдістерімен ұштастыра білу, студенттердің жүйелі тарихи-
педагогикалық білімдері мен әдістемелік іскерліктерін тәрбиелеуге мүмкіндік
туғызу.
Ғылым әр уақытта жаңа фактілермен толықтырылып отырғандықтан ғана
дамиды. Олардың жинақталып қалған кездерінде ғылыми-зерттеу әдістері арқылы
талданғанда және теориялық ұстанымдарға негізделіп зерделенгенде ғылымда
оны әдіснама деп атайды.
Философиялық энциклопедиялық сөздікте әдіснама – бұл “теориялық және
практикалық іс-әрекеттерді құру мен ұйымдастырудың ұстанымдар мен
құрылымдар жүйесі” деген анықтама беріледі.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерді талдағаннан түсінгеніміздей, әдіснама
деген ұғым, бұл ғылыми-танымдық іс-әрекеттерді құрудың ұстанымдары,
формалары мен амалдары туралы ілім.
Ғылым әдіснамасы жалпы ғылыми-зерттеу компоненттеріне сипаттама
беріп, оның нысаны, талдау пәні, зерттеу құралдары мен мақсат-міндеттерін
анықтау үрдісінде зерттеушінің біртіндеп жүйелікпен жүргізетін іс-
әрекеттерін көз алдына елестетіп, ұстаған зерттеу бағыт-бағдарының сапалық
нәтижелеріне жетуге жағдай туғызатын нақты жол.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан шығатын тұжырым, педагогика
ғылымының әдіснамасы педагогикалық таным мен шындықты, яғни тұтас
педагогикалық үдерісті дамыту немесе өзгерту туралы теориялық қағидалар мен
тарихи-педагогикалық жүйелердің жиынтық байланыстарын қарастырады.
Әдіснамалық білімдер құрылымын Э.Г.Юдин төрт деңгейге: философиялық,
жалпы ғылыми, нақты ғылыми, технологиялық деп бөледі. Біріншісі,
философиялық әдіснаманың деңгейлік мазмұны таным ұстанымы мен ғылымның
категориялық аппаратын құраса, сонымен бірге философиялық білім жүйесі
әдіснамалық қызметтерін атқарады. Екінші деңгейде жалпы ғылыми-әдіснама
теориялық тұжырымдаманы құрып, көптеген ғылыми пәндерге бағыт-бағдар
береді. Үшінші деңгей – нақты ғылыми әдіснама, бұл арнайы ғылыми пәннің
әдістерін айқындап, зерттеудің ұстанымдары мен ұйымдастыру жолдарын
белгілейді. Төртінші деңгей – технологиялық әдіснама, зерттеудің әдістемесі
мен техникасын құрайды. Мысалы, тәжірибелік-эксперимент материалдарын
жинақтау, оларды алғашқы талдау, қорытындылау, ұсыныстар беру, т.б. жатады.
Сонымен, әдіснаманың барлық деңгейлері бір-бірін толықтырып тұратын жүйені
құрастырады.
Ал, педагогика тарихы мәселесіне байланысты алғанда жалпы білімдер
әдіснамасы (педагогика) жеке білімге (педагогика тарихы) қатысты
әдіснамалық бағдар ұсынады. Жалпы қағидалар (теория, ұстанымдар) жеке
қағидаларды түсіндіріп, бағалап, олардың бағыт-бағдарын, жолдарын айқындап
береді (Ж.Әбділдин, Б.Гершунский, Н.Никандров). Нақтылай келгенде, нақты-
ғылыми әдіснама ретінде оның заңдары, заңдылықтар мен ұстанымдары
педагогика тарихына, оның ішіндегі қазақ педагогика тарихына әдіснамалық
негіз болады.
Әдіснамалық белгілеріне қарай педагогика тарихы әдіснамалық деңгейі
бойынша жеке ғылымилық тұрғысынан педагогика ғылымы дейміз; пәндік мазмұны
жағынан педагогика тарихы білімдерін жинақтаса, педагогикалық пәндер
жүйесінде педагогика тарихы (пәні, оның міндеттері, ерекшеліктері) сипатына
қарай танымдық құралдар мен практикалық әдіс-тәсілдерін, қазақ педагогика
тарихының ұғымдық құрылымын анықтаумен қатар басқа ғылымдардың (этнология,
этнопсихология, фольклор, мәдениет теориялары, т.б.) жетістіктерін,
амалдарын зерттеу жұмыстарында пайдаланады.
Педагогика тарихының әдіснамалық негізі философиялық диалектика, ол
ғылыми әдіснама ретінде жеке тұлға және таным теорияларының қалыптасып
дамуына негіз болып, шындықты бейнелеудің басты жолдарын анықтайды. Яғни,
жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуында, оған сан-салалы әлеуметтік
байланыстар жиынтығының ықпалды әсер етуінен, бір жағынан, әрбір адам
қоғамдық қарым-қатынастардың жемісі болса, екінші жағынан, қоғамдық
дамытуда өзіндік үлес қосатын жеке тұлға болып қалыптасады.
Қоғамның тарихи әлеуметтік-мәдени дамуында жеке тұлғаның жан-жақты
қалыптастырудағы басты философиялық қағидалар бар. Олар: бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында, ғылыми-зерттеу жұмыстары дәлелдегендей, адам және
оны тәрбиелеудің мәселелері өзектілігімен (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Д.В.Эльконин, С.Жақыпов, т.б.) анықталады: философиялық, тарихи,
әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық ғылыми зерттеулерді
ретроспективті талдау жасау нәтижесінде, адамның тұлғалық құрылымында
ерекше орын алатын басты қасиет: адамның өзін-өзі тануы, айналасындағы
адамдармен қарым-қатынасы және олармен рухани-адамгершілікті байланыстар
(Ж.Әбділдин, В.Г.Афанасьев, Г.С.Батышев, Ә.Нысанбаев т.б.) жасайды: әрбір
тарихи әлеуметтік-мәдени орта жағдайында адамның мораль тұрғысынан
қалыптасуына өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, шағын
ортаның (отбасы, мектеп, жора-жолдастары, т.б.) тәрбиелік ықпалы
(Б.Т.Ананьев, В.Н.Мясищев, Б.Ф.Ломов, М.Мұқанов, т.б.) зор.
Сонымен ғылымның әдіснамасы – бұл қағидалар, қорытындылар,
ұстанымдар, танымдық әдістер арқылы әр жақты жағдайлар тоғысында шындықты
бейнелеу ақиқатын зерделеп түсіндіретін ілім. Ал, педагогика тарихы
әдіснамасы әр тарихи дәуірдегі педагогикалық білім мен тәрбиені, ойлар мен
идеяларды талдап жүйелеу, оларды ұғындыру технологиясы (тұжырымдар жасау)
арқылы педагогикалық үрдіске өзгерістер енгізу немесе жетілдіру мақсатында
пайдаланатын педагогика ғылымының бір саласы.
Педагогика тарихы әдіснамасы төмендегідей жүйелі құрылымнан тұрады:
- тарихи-педагогикалық білім құрылымы мен қызметтері жайлы ілім;
- педагогикалық идеялар, ой-пікірлер, іс-тәжірибелер, үлгілер, негізгі
педагогикалық қағидалар (идея, теория, тұжырымдама, болжамдар);
- тарихи-педагогикалық білім мен тәрбиені өңдеп жетілдіру арқылы
педагогикалық үрдіске ендіру туралы ілім.
Осындай үлгіні (модель) психологиялық, педагогикалық ғылымдарда және
олардың салалары мен басқа ғылымдардың байланысында қолданылуымен қатар
тарихи-педагогикалық, психологиялық және педагогикалық ғылыми-зерттеу
жұмыстары да жалпы ғылыми ұстанымдарға негізделіп жүргізіледі. Ғылыми
зерттеу ұстанымдары мен оларға қойылатын талаптар әдіснамалық білімде
ерекше орын алады. Өйткені, олар тарихи-педагогикалық білімді, теория мен
практиканы біріктіріп білім беру мекемелеріне ғылыми негізделген бағдар
береді.
Қандай бір ғылыми жұмыстары болмасын, олардың тіректі ұстанымдар
қатарына жататын ең басты, негізгі әдіснамалық ұстаным – жүйелік амал.
Сондықтан жүйелік амалы жалпы ғылыми-әдіснамалық зерттеудің бір құралы
ретінде оқу-тәрбие үрдісінің және бір-бірімен байланысты құбылыстарды
жүйелі зерттеуге өзіндік сапалылығымен сипатталатын ғылыми амал. Жүйелік
амалдың мәні төменде көрсетілген қағидаларда айқындалып, жүйелі
объектілердің сапасын және оны жетілдіру жолдарын анықтауға көмектеседі.
Олар:
- сыртқы ортаға байланысты жүйенің тұтастығы және оны ортамен бірлікте
зерттеу. Мысалы, білім берудің мәселесін жүйелік амалы арқылы зерттегенде,
бұл тақырыпты еліміздегі әлеуметтік және экономикалық даму үрдісімен және
қоғамның сұранысына орай ұштастыра зерттейміз;
- тұтас педагогикалық үрдісті бөлшектеп элементтерге бөлу, өйткені,
элементтердің сапалық қасиеттері белгілі бір жүйеге жатуына байланысты. Ал,
жүйенің сапалық қасиеті, оның элементтерінің өзара байланысындағы
нәтижелері кейде бір-бірімен ұштаспай жатуы мүмкін;
- барлық жүйенің элементтері бір-бірімен өзара байланыста болғанымен,
олардың ішінен ең басты анықтаушы жүйе құрушы элементін іріктеп алу керек;
- элементтердің жиынтығы объект жүйесінің құрылымы мен ұйымдастыру
технологиясы жайлы түсініктер аламыз;
- жүйе элементтерінің бір-бірімен байланыстарын арнайы реттеу және
олардың өзгерістерін басқару (мақсат қою, құралдарды таңдау, бақылау және
түзету, қорытындысын талдау) қажет.
Жалпы ғылыми ұстанымдардың бірі – зерттеудің тұжырымдамалық бірлік
ұстанымы дейміз. Зерттеуші оған ғылыми тұжырымдамасын жасап немесе басқа
зерттеушінің тұжырымдамалық идеясына негіздеп, ізденіс жүргізер алдында оны
қорғау, зерттеу барысында алдына қойған мақсат, міндеттерін ғылыми болжамын
анықтап, ғылыми ізденісін жүргізсе, нақты ғылыми жетістерге жетуге болады.
Ол үшін алғашқы ғылыми болжамын тексеріп, дамытып, қажет болса іздену
жұмысына түзетулер енгізіп, тұжырымдамасын жетілдіреді. Әлеуметтік-
педагогикалық үрдістердің ішкі және сыртқы факторларының қызметтері мен
дамуы, олардың элементтері мен қарым-қатынастары жүйелік тұрғыдан зерттелуі
тиіс.
Жоғарыда аталған әдіснамалық ұстанымдарының ішіндегі зерттеу
амалдарының ең бастысы - ақиқаттылық ұстаным, зерттеу объектісі жайлы
шындықты бейнелеу, оның әрбір құбылысына ықпал жасаған, дамытқан
факторларды, шарттарды есепке алып зерттегенде, зерттеу құралдары мен
тәсілдерді дұрыс қолданып, жиналған фактілерді бағалай білу, қорытындысын
шығаруда ақиқатты ұғым-түсініктер жасауға мүмкіндіктер туғызады.
Әрине, ақиқатты тану ұстанымы зерттеу жұмысының алғашқы болжамын,
қисынын және оның қорытындысына дәлелді талап қоятын болғандықтан
фактілерді іріктеп жүйелеуде, оларды талдаудан жасалған қорытындысын ғылыми
айналымға түсетін болғандықтан ақиқат шындық тұрғысынан қарастырылуы тиіс.
Ғылыми ізденістердің объектісін баламалық ұстаным тұрғысынан
қарастырғанда және оған дәлелді талап қойғанымызда тарихи-педагогикалық
материалдарды немесе педагогикалық үрдісті талдағанда, күрделі
педагогикалық мәселелердің шешімін табуда әртүрлі көзқарастар айтылады.
Ондай көзқарастардың бірі дұрыс болуы мүмкін немесе оған қарама-қарсы
пікірлер айтылып жатады. Бұл жағдайда баламалықтың мәні туындаған мәселенің
шешімін іздестіргенде және объектінің жұмысын ұтымды ұйымдастырғанда алға
қойған мақсаттың нәтижелі орындалып, соның негізінде нақты жетістіктерге
жеткен көлемін анықтауда көмегін тигізеді.
Бұл қарастырылған ұстанымға жақын әдіснамалық ұстаным – мәндік талдау
ұстанымы. Әрбір қарастырылатын құбылыстардың жалпылығы, ерекшелілігі және
жалқылығын анықтап, объектінің ішкі құрылымына, атқаратын қызметі мен өсу-
өрбу заңдылықтарына, шарттары мен даму факторларына талдау жүргізіліп,
олардың мақсатты түрде өзгерістерге түсу мүмкіндіктері де зерделенеді. Бұл
ұстаным зерттеу қисынын қарапайым қағазға түсіруден бастап, жан-жақты
ұғындыруға, одан педагогикалық құбылыс пен үрдістің болжамды түрде дамуына
дейінгі кезеңді қарастырады. Сондықтан педагогикалық жүйені тұтас алғанда,
оның зерттелетін элементтерінің дамуын, үздіксіз өзгеріске түсіп
тұратындығын есепке алу, оған қойылатын талаптың бірі деп санаймыз. Себебі,
көптеген элементтердің қызметі жүйенің даму үрдісінде өзгеріске ұшырасса,
кейбір элементтері қарама-қайшы күйге түсуі мүмкін.
Тарихи-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық зерттеулерде
генетикалық ұстанымды ескеру керектігін тәжірибе көрсетуде. Бұл ұстанымның
мәні – педагогикалық фактілер мен құбылыстарды зерттегенде, олардың пайда
болуын, одан кейінгі дамуын, әрбір саяси-экономикалық жағдайларда білім
беру үрдісінің бір деңгейден келесі деңгейге ауысуы (сапалы жағынан) жан-
жақты қарастырылады.
Келесі бір ұстаным - қисындылық және тарихи бірлік ұстанымы, ол әрбір
зерттеу жұмыстарында объектінің тарихын (генетикалық аспект) және теориясын
(құрылымы, қызметі, объектінің қазіргі жағдайы) және оның даму болашағын
бірлікте зерттейді. Ғылыми жұмыста тарихи талдаудың қажеттілігі, оның
объект құрылымы мен қызметін талдаудан белгілі-бір ғылыми тұжырымдама жасау
үшін қажет. Ал, теориялық талдау объектінің генезисін (пайда болуы,
қалыптасуы) қарастырмай ақиқатқа жету мүмкін емес. Сондықтан тарихи-
педагогикалық және ғылыми-теориялық зерттеулердің бір-бірінен айырмашылығы
зерттеушінің ғылыми болжамына байланысты болмақ. Қарастырып отырған
ұстанымнан шығатын талап, зерттеудің сабақтастығы, жинақталған тәжірибе,
дәстүр, ғылыми жетістіктер, бұрынғы зерттеу объектілерінің генезисін тарихи-
педагогикалық тұрғыдан талдаудан шығады.
Білім беру жүйесіне тұтастық амал тұрғысынан қарап, тұтастық
ұстанымына негізделген ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізгенде педагогикалық
үрдістің кей жақтарын, элементтерін, қарым-қатынастарын бөлшектеп
қарастырғанда өте сақтықпен қарау қажет екендігін практика көрсетуде.
Өйткені, педагогика тарихын және білім беру жүйесін тұтастық амал
тұрғысынан зерттегенде ерекше назар аудару керек. Себебі, тұтас
педагогикалық үрдісті, оның кейбір жақтарын, элементтерін, қарым-
қатынастарын бөліп алып арнайы зерттегендегі алған нәтижені, әр уақытта
тұтас үрдісті ұйымдастырып жүргізу барысымен және қорытынды нәтижесімен
салыстырылып отырылады.
Оқушылар бір-бірімен рухани-адамгершілік қарым-қатынастарда болып,
бір-біріне өзара ықпалдар жасағанымен әлеуметтік ортаның жеке тұлғаларды
қалыптастырудағы ықпалы үстемдік алады. Оқушының дүниетанымын, бағыт-
бағдарын, қажеттілігін, ынта-ықыласын, мұратын, талпыныс-тілегін
қалыптастырады.
Тарихи және психологиялық-педагогикалық үрдістегі өзара байланысты
синергетика –қазіргі бірлікті іс-әрекет теориясы зерттейді. Бұл теория
тұтас жүйенің тұрақты болмай, өзгерісте болатындығын ескеріп, тұтастықтын
ішінен нақты жағдайларда жоспарланған басты бір нұсқасын алып, болжамдалған
нұсқамен байланыстыру синергетикалық үрдістің мағынасын ашады.
Педагогикалық жүйенің бір-бірімен байланысты құзыреттіліктерін: білім
мен тәрбие мақсаты, оның тарихи аспектісі, педагогикалық үрдістің
субъектісі, педагогикалық идеялар мен ой-пікірлер, білім мазмұндары (жалпы,
базалық және кәсіби мәдениет), материалдық базасы, т.б. бірлігін және
құрылымдық-функциялық қызметтерін тұтастық амал арқылы зерделенеді.
Іс-әрекет амалы тарихи-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық
зерттеулерде нақты ғылыми-әдіснамалық ұстаным ретінде танылады.
Педагогикалық үдерісті қайта құру немесе өзгерістер енгізудің алғашқы
формасы – еңбек. Адамның материалдық және рухани байлықтарды жасаудағы іс-
әрекеттері еңбек барысында атқарылып, айналасын қоршаған дүниені
шығармашылықпен өзгеріске түсіреді. Табиғатты өзгерту арқылы адам өзін де
өзгертіп, өзін дамыту субъектісіне айналады. Белгілі психолог
А.Н.Леонтьевтің айтқанындай: “Адамзат мәдениетінің жетістіктерін игеруде, –
деп жазады ол, - әр жаңа ұрпақ алдыңғы ұрпақтың тәжірибесін, қызметін, іс-
әрекетін атқару арқылы, оның жетістіктерін одан әрі жетілдіреді”,- деген.
Сондықтан, оқушыларды өмірге және жан-жақты іс-әрекеттерге дайындауда,
олардың мүмкіндіктерін ескеріп, өз өмір тіршіліктеріне қажетті істерге
тартып, әлеуметтік және адамгершілік тұрғыдан өмірін ұйымдастыру қажет.
Ал, мәдениеттану амалы – оқушының жеке тұлғасын зерттеп, құндылық
бағдарын қалыптастыруда аксиологиялық құндылық іліміне сүйеніп, нақты
ғылыми әдіснама ретінде таным мен педагогикалық іс-әрекеттерді қайта құру
немесе өзгерістер енгізуге бағыт-бағдар алады. Мәдениет амалы жеке тұлғаның
мәдениетпен объективтік байланысы негізінде, оның мінез-құлқына құндылықтар
жүйесін тәрбиелейді. Өйткені, адам мәдениет арқылы дамығандықтан сол
мәдениетке жаңа элементтер енгізуге үлес қосады. Сол себептен, адам
мәдениет құндылықтар жүйесін игеріп өзін-өзі дамытса, екінші жағынан, оның
шығармашылықты жеке тұлға болып дамуына жағдай туады.
Этнопедагогикалық амалдың мәні – этностың біріне жататын оқушы
тұлғасы әлеуметтік-мәдени ортада өмір сүреді және білім мен тәрбиені алады.
Халықтың ұлттық салт-дәстүріне, оның мәдениетіне, діліне, ұлтық-этникалық
психологиясына, әдет-дағдыларына сүйеніп, педагогикалық үрдістің жобасын
жасап, жоспарлап ұйымдастырады. Әртүрлі білім мекемелерінің ортақ мақсаты –
оқушы-жастарды ұлттық мәдениетке ынта-ықыласын арттырып, өзін-өзі
тәрбиелеуге жағдай туғызады. Ал, педагог бұл ортаны жан-жақты зерттеп,
оқушылардың адамгершілік қарым-қатынастарда болуға септігін тигізіп,
балаларды тәрбиелеуде ата-аналардың тәрбиелік мүмкіндіктерін нәтижелі
пайдаланады.
Ғылыми зерттеу ізденісінің қисынына сай зерттеу әдістерін анықтауда,
олардың тарихи, теориялық және практикалық әдістер кешендерінен
тұрғандықтан және білім үрдісі қиын да, көп функциялы болғандықтан көптеген
зерттеу әдістерін орын-орнымен қолданылады. Тарихи және педагогикалық
мәселелердің аспектілері мен параметрлерін жан-жақты нақты түрде анықтап
аламыз.
Ғылыми-зерттеу әдістерін үш топқа: тарихи-теориялық зерттеу әдісі;
педагогикалық ойлар мен идеялар және тарихи-педагогикалық тәжірибелерді
зерттеу әдісі; математикалық және статистикалық әдістер деп бөлеміз.
Тарихи-педагогикалық зерттеу әдісі – бұл мұрағат құжаттарды, тарихи-
педагогикалық құбылыстарды зерттеу арқылы педагогикалық ой-пікірлер,
идеялар, теориялар мен тәжірибелерді жүйелеу негізінде ғылыми-тарихи
ақпараттар алып, олардың арасындағы заңдылықты байланыстарын, қарым-
қатынастарын айқындап және тарихи теорияларға сипаттама беріледі.
Тарихи-теориялық зерттеу әдістері – тарихи-педагогикалық
құбылыстардың кейбір жақтарын, белгілері мен ерекшеліктерін тарихи-
теориялық жағынан талдайды. Кейбір фактілерді талдағанда, олардың мазмұндық
жақтарына қарай топтастырып және жүйелеп, зерттеушілер педагогикалық
құбылыстын жалпылығын және ерекшелігін айқындайды. Тарихи-теориялық
зерттеулерде идуктивті және дедуктивті әдістерді қолданады. Идуктивті
әдісте ізденушінің ойлау қабілетін жеке пікірден жалпы қорытынды жасауға
итермелесе, дедуктивті әдіс – қарама-қарсы, жалпы пікірден жеке
қорытындыға келуге бағыттайды.
Тарихи-теориялық әдіс ізденушінің зерттеу мәселесін анықтауға,
болжамын және жиналған фактілерге баға беруде пайдаланылады. Бұл әдіс
әдебиеттерді талдаумен байланысты: жалпы адам тану мәселелері бойынша
классиктердің еңбегін зерделеу және педагогика тарихы әдіснамасын басшылықа
алу; тарихи-педагогикалық жұмыстар мен мұрағат құжаттарымен танысу;
күнделікті педагогикалық баспа бетінде жарық көрген материалдарды оқу;
мектеп, оқу-тәрбие үрдісі және озат педагогикалық тәжірибелер жайлы
жазылған монографиялық еңбектер және ғылыми әдебиеттерді қарастыру,
педагогикаға байланысты оқулықтар мен оқу-құралдарымен танысу.
Зерттеушінің ғылыми әдебиеттермен танысудағы жасайтын іс-әрекеттері:
- зерттеу мәселесіне байланысты әдебиеттер тізімін құру;
- зерттеу жұмысының басты мазмұндарына және қысқаша басты идеялар мен
қағидаларға конспект жасау;
- әдебиеттегі қажетті сілтемелерді, ой-пікірлерді, сандық мәліметтерді
немесе фактілерді мәтінінен сөзбе-сөз жазып алу.
Тарихи-педагогикалық тәжірибелерді зерттеу әдісі, кейде дәстүрлі
педагогикалық әдістер деп атайды. Бұл әдістерді кезінде Платон, Квинтилиан,
Я.А.Коменский, И.Песталоццилер де қолданған, қазірде ғылымда
пайдаланыланады. Педагогикалық тәжірибелерді зерттеу, бақылау, әңгімелесу,
сауалнама, оқушылардың шығармашылық жұмыстарын, мектеп құжаттарын т.б.
зерттеу әдіс-тәсілдері ізденіс жұмыстарында қолданылады.
Бақылау – жаңа педагогикалық құбылыстарды мақсатты түрде қабылдап,
оларды бұрынғы қоғамның даму кезеңдеріндегі мектептер мен педагогикалық
ойлардың даму сатылармен салыстырып араларындағы сабақтастықты, оқыту мен
тәрбиелеу үрдісіндегі кемшіліктер мен жетістіктерін саралап дәлелдейді.
Бақылау тәсілі өте қарапайым ұйымдастырылады. Бірақ, оның кемшілігі
зерттеушінің тұлғалық ерекшелігіне байланысты, оның көзқарасына, ынтасына,
психикалық күйіне орай субъективтік қорытынды жасауы мүмкін.
Әңгімелесу - қосымша ақпараттар алуда педагог ғалымдардан, ағарту
саласына еңбегі сіңген адамдардан алдын-ала күрделі мәселелер төңірегінде
құрылған сұрақтарға әңгімелесу арқылы жауаптар алып, оларды жүйелейді.
Әңгімелесуде жауап берушінің ақпараттары тікелей жазылмай, сырласу
жағдайында күдік туғызбай зерттеуші материалдарды есте сақтауға тырысады.
Сұхбат – бұл зерттеудің дербестік және қосымша әдісі, бақылаудың
жетіспей жатқан және алған ақпараттардың толық болмау жағдайларында
қолданылады. Бұл тәсіл әлеуметтану ғылымынан педагогикаға енгізілген әдіс.
Зерттеуші алдын-ала беретін сұрақтарын дайындап алып, сұхбаттасқан адамға
бір жүйелікпен беріп, оның жауаптарын көзбе-көз жазып алады. Мысалы, ағарту
саласымен шұғылданатын тарихшы ғалымнан педагогика тарихы жайлы мәселелер
төңірегінде сұхбатасқанда қолма-қол қағазға түсіреді.
Анкета жүргізу – материал жинауда көпшілікке анкета сұрақтары
таратылып, діттеген мәселелер аумағында жазба түрде адамдардан жауаптар
алады. Әңгімелесу мен сұхбат бетпе-бет ұйымдастырылса, анкета – сырттай
берілген сұрақтарға жазбаша жауаптар алғандықтан, оларды математикалық
әдіспен талдап қорытындысын шығарады.
Бақылау, әңгімелесу, сұхбаттасу, анкета жүргізудің нәтижесі берілетін
сұрақтардың мазмұндары мен құрылымдарына байланысты.
Бақылау объектісін белгілеу мен сұрақтарды құру төмендегідей
кезеңдерден тұрады:
- бақылау мен сұрақтардың мақсат және міндеттерін белгілеу, сұрау
объектісін және пәнін, жағдайын, мүмкіндіктерін таңдау;
- алынатын ақпараттардың бағдарын анықтау және қойылатын сұрақтардың
бірнешеуін алдын-ала құрастыру;
- алдын-ала жасалған сұрақтарды тексерістен өткізу, қажеттік туғанда
оларға түзетулер еңгізу.
Математикалық және статистикалық әдіс - әр кезеңдегі тарихи-
педагогикалық материалдарды салыстыру, жалпы сұрақтар мен эксперимент
мәліметтерінің қорытындысын шығаруда қолданылатын әдіс. Бұл әдіс
тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының қорытындысын сенімділікпен бағалауға
жағдай туғызады. Ал, статистикалық әдіс көптеп жинақталған материалдарды
жүйелеп қорытуда арнайы формула арқылы есептеп қорытындысын график,
диаграмма, кестелер арқылы шығарады.
Еуразия даласындағы алғашқы қауымда тәрбиенің пайда болуы
Жер бетінде алғашқы адамдардың қалай, қай жерде, қай заманда пайда
болғаны жайлы көлемді ғылыми пікірталас жалғасып келеді. Алғашқы адамдардың
пайда болу төңірегінде көптеген монографиялар, ғылыми-зерттеу еңбектер
жазылғанмен белгілі ой-тұжырымға келген жоқ. Әсіресе, ХІХ-ХХ ғасырларда
ғылым ретінде кең тарай бастаған палеонтология ғылымы аталған мәселе
төңірегінде ауқымды ғылыми ізденістер жасалды.
Палеонтология ғылымның дамуына молекулярлық биология мен археологиялық
ғылымдардың қалыптасып ғылыми зерттеулер жасауы, бұл ғылым саласының
деңгейін көтеріп, жер шары халықтарының мәдени мұраларының эволюциялық
даму жолдарын анықтауға септігін тигізуде.
Жалпы палеонтология оқулықтары бүгінгі күндері адам баласының
құрлықтағы пайда болуы осыдан 1 миллион 600 мың жыл бұрын шамасында
шыққан деген түсінік береді. Кейбір деректерде адамның жер бетінде пайда
болуы 9 миллион жылдарға тең деген болжам айтылады. Олай болса, мектеп
оқулықтарында Ч.Дарвиннің дәлелдегендей, адам маймылдан эволюциялық жолмен
бөлініп шықты деген тұжырым қалыптасқан. Болашақта ғылымдағы бұл жақтары
анықтала жатар.
Белгілі археолог Кемел Ақышевтың басшылығымен шәкірттерінің зерттеу
нәтижелері көрсеткендей, Ұлы даламыздың төсінде палеолит дәуірі
кезеңіндегі Алматы облысындағы Қарғалы және Шығыс Қазақстан облысындағы
Тарбағатай елді мекендерінде алғашқы адамдардың тұрмыс-тіршіліктері
жайлы жатақтары табылған.
Еуразия даласында жақын арада табылған ең ежелгі алғашқы адам
тұрақтаған мекен анықталды. Қазба жұмыстары дәлелдегендей қазақстандық
белгілі археолог В.Волошин ашқан жаңалық адамзат тарихы жөніндегі бірқатар
теориялардың қайта қаралуына мүмкіндік туғызады. Аты аталған археологтың
басқаруындағы экспедиция соңғы 30 жылдың ішінде Сарыарқа өңірінен палеолит
кезеңінен 20-дан астам адам қоныстарын ашқан.
Ежелгі адамдардың қоныстарында еңбек құралдарымен қатар, осы заманғы
жылқының арғы тегі – гиппарионның тістері табылды. Соңғы деректер бойынша
Еуразия даласында жабайы жылқыны қолға үйреткен тайпаның, Нұра-Есіл
аумағынан табылуы әлем палеонтологтарының назарын аударып отыр.
Сонымен алғашқы адамның мекен еткен жері Африкада ғана емес,
Еуразиядағы Ұлы далада алғашқы адамның тұрағы болуы, бұл жерде ертеректе
тіршілік болғандығын айқындайды.
Еуразияның Ұлы Даласында б.з.б. соңғы 5-6 мыңжылдықтың ішінде үш рет
қоныс аудару қайталанғандығын тарихи деректер көрсетіп отыр. Бірақ,
тарихшы Қ.Салғариннің үш рет қоныс аудару болған деген пікірін шартты
түрде қабылдауға болады. Айтылған тұжырымды нақтылай түсетін белгілі
орыс академигі А.П.Окладников бастаған ғалымдар “Сібір мәдениеті” деген
атпен археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген. Қазба жұмыстар
көрсеткендей, Алтай тұрғындары тұрақтанған кезінде тұрмыс-тіршілікте
пайдаланған тас-құралдардың мезгілін радиоактивтік құралдар арқылы анықтау
да, екі жүз мың жылдардан бұрын қолданғандығын дәлелдеген.
Сібір археологтары анықтағандай энолит (мыс, тас) дәуірінде-ақ
солтүстіктің қалың орманының күнгей жағынан Алтайды Еуропаға
байланыстырған дәліздің болғандығын анықтайды.
Еділ мен Жайық бойынан табылған заттар, құралдар мен бұйымдар сол
шамадағы Сібірде жасалынып, қолөнершілердің қолынан туған өте бір-біріне
ұқсас бұйымдарды ежелгі адамдардың қоныс аударуының барысында келгендігін
айқындайды. Сол дәліздің бойымен арлы-берлі қарым-қатынас жасаған,
жағалай мекендеген ежелгі адамдардың тұрағы болған, олар тұтынған құралдар
мен бұйымдар табылғанымен кімдер жасағандығы белгісіз болып отыр.
Кейбір деректерге көңіл аударсақ, М.Аджидің айтуынша: “...біздің жыл
санауымыздан бұрынғы ҮІ-Ү мыңжылдықтан кейін өздерін угор, фин, литван,
эстон, кельт және викингпіз деп атап жүрген жұрттың көпшілігі жоғарыда
айтқан дәлізбен Азиядан Еуропаға жол тартып, сол жерлерде өздеріне қоныс
тауып, тұрақты мекендеп қалған. Сол кездерде олардың бір-бірінен
айырмашылықтары да жоқ болатын, бір-біріне ұқсас өзен бойын, орман ішін
мекендеп, аң аулап, балық ұстап, бірге көшіп жүретін. Халық болып
ұйымдасып қалыптасса да, ұлы қоныс аударушылардың көш басы осылар
болатын” деп айтады. Бұл жасалған тұжырым шындыққа келеді. Өйткені, Шығыс
Еуропа елдерінің негізін қалағандар, яғни Скандинавия түбегі мен Балтық
бойын угор, фин, эстон, литван және кельттер б.з.б. бірінші мыңжылдықтың
ортасында бүкіл Галлияны иемденіп, ҮІ-ІІІ ғасырларда қазіргі Испания,
Британия, Италия, Германия, Чехия және Венгрия жерлерінің бір бөлектеріне
орнығып қалғаны тарихтан белгілі.
Ал, Ұлы Далада мекен еткен көшпелілер тарихи деректерге сүйенсек, Ұлы
қоныс аударудың қарбаласында үнемі екі бағытпен, яғни солтүстік және
оңтүстік бағыттар аралықтарында бірдей көшіп қозғалғандығын байқаймыз.
Мысалы, жоғарыда айтқандай орман тайпалары солтүстік бағытпен Еуропаға
өтсе, дәл сол шамада оңтүстік бағытпен Батысқа қарай қозғалғандардың
ішінде орта азиялық тайпалар болған, кейінірек ежелгі түркілер (мықтар –
сақтарға дейінгі елдің аты, ол туралы деректер аз) мен сақтар аталып,
олардың бір бұтағы атақты шумерлер Кіші Азияға қоныс аударады. Олар
дүниежүзі тарихында белгілі болғандай, Таяу Шығыста алғашқы өркениетті
құрған елдер қатарында ауқымды үлес қосқан.
Екінші қоныс аудару – дүниежүзілік су тасқыны болып, б.з.б. екінші
мыңжылдықтан кейін, Батыстан Шығысқа қарай болған қоныс аударуға байланысты
тарихи деректер жоқтың қасы. Сонда да, халықтың санасында сақталған
ауызша тарихи шежіре арқылы деректі аңыздар бар. Ол аңызда: “Дүниежүзілік
су тасқынынан кейін Нұх пайғамбардың кемеге мініп, аман қалған Үнді үш
баласын үш тарапқа - Хамды Үндістанға, Самды Иранға, Иафетті Солтүстікке
жібереді. Иафет қоныс іздеп жүріп, Еділ мен Жайықтың арасына орын тебеді.
Әбілғазының “Түрік шежіресі” кітабында Иафет 250 жыл өмір сүріп,
қайтыс болғанда, оның артында Түрік, Хазар, Сақлап, Орыс, Мең, Шын, Кеймар,
Тарих атты сегіз балалары қалады. Соның ең үлкені Түрік елге патша болады.
Атадан балаға жалғасқан мирас бойынша осы дәстүрді Алансуоның
балаларына келгенде бұзылып, Алансуо өлерінде егіз туған екі балалары –
Татар мен Монғолға елді бөліп береді”- деп жазады,.
Адамзат тарихының әр кезеңдеріндегі тарихи-мәдени үрдістерді талдауда
археологиялық және этнографиялық зерттеу нәтижелеріне сүйенеміз. Шамамен үш
миллион жыл бұрын жануарлар дүниесінен гоминид тармағы бөлініп шығып, адам
ұрпағының бастауы – австралопитек және алғашқы адамдар архаентроп және
палеонтроптар тарихы қалыптасу барысында қазіргі адамдарға ұқсау нышандары
байқалынады.
Жалпы, біздің заманымыздан бұрынғы, сандаған дәуір шежірелеріне көз
салсақ, яғни адам баласының тіршілік өмір қарекеті негізін үш антропогендік
бөліміне бөліп қарау, тарихи дамудың орныққан дәстүрі. Алдыңғы мыңжылдық
аралықтарындағы архаентреоп дәуірі және 300-200 мың жылдар мен 45-35 мың
жылдар аралығында палеонтроп дәуірі, біздің санамызға енген адамзаттың
пайда болу дәуірі (тас, темір дәуірі болып үштік жүйеге бөлінген) деп
санаймыз.
Дегенмен де, адамның пайда болуы мен даму кезеңдерін геологиялық
хронологияларға негіздеу тарих ғылымында қалыптасқан жай. Геологиялық
танымда жердің тарихы төрт дәуірге бөлінеді. Олар: архей, палеозой,
мезазой, кайнозой деп аталады.
Жер бетіндегі тіршілік слемі кайнозой дәуірінен басталады. Кайнозой өз
кезегінде екі кезеңге, бірі шамамен 60 миллион жылға созылған геологиялық
үштік кезең, екіншісі шамамен 1 миллион жылдан бүгінгі күнге дейінгі кезең
болып ажыратылады.
Сонымен саналы адамның тіршілігінде тұтынылған тастар “тас дәуірі”
шартты атаудан бастау алады. Адам танымы ғылыми тұрғыдан тас дәуірін ең
ежелгі кезең - палеолит, екіншісі – мезазой (орталық кезең), үшіншісі –
неолит (ең соңғы кезең) деп үш кезеңге бөледі.
Ал, азиялық аумақта алғашқы адамдардың пайда болуы 9-7 мыңжылдықтар
шамасындағы ең ежелгі палеолит кезеңінде Сібір, Қырым, Кавказ, Орта Азия
және кейіннен Днестр, Дон жағалауларында пайда болған деген пікірлер бар.
Бұл тұжырым әлі де нақтылана түседі.
Палеонтроптар еңбек және аң аулау құралдарын жасап, әртүрлі топтық-
шаруашылық қарекеттермен айналысып, үңгірлерге, жер үйлерге паналап алғашқы
от жағу, тағам дайындау, жеміс-жидектердің дәнін, тамырын жинау, сақтау,
т.б. істер жасауда үлкендермен қатар балаларда қатыстырылды. Осындай тарихи
жағдайларда тәрбиенің пайда болуы заңды құбылыс. Күнделікті жас ұрпақты
тәрбиелеу тәжірибелері жинақтала келе, тұрмыстық-тіршілік жағдайларындағы
өмір, тіршілік тәрбиенің қажеттілігіне және оны жетілдіріп отыруға
талаптандырды. Үлкендер мен балалардың бірлестік еңбектері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Педагогика әдіснамасы жайлы жалпы түсінік
Қандай да болмасын ғылым салаларының пайда болуы және дамуы қоғамның
өмірлік қажеттілігінен туады. Мысалы, химия, физика, биология - өзімізді
қоршаған табиғатты тану ғылымдары ретінде, философия, эканомика негізднрі –
қоғамдық құбылыстарды, психология – жеке тұлғаның санасы мен мінез – құлқық
ерекшеліктерін тану қажеттілігінен пайда болды.
Педагогика ғылыми пән ретінде қоғамдық құрылыс пен өндірісті сақтап
дамытуға, өсіп келе жатқан ұрпақты мақсатты түрде неғұрлым нәтижелі
даярлауға деген қоғамның қажеттігінен туған. Философиялық ой – пікірлерден
бастау алған педагогика тәрбиеге байланысты бірте – бірте жинақталған
теориялар мен қағидалар және фактілерді ой елегінен өткізіп, тәрбиенің
мәнін даму заңдылықтарын түсіндірудің басты құралы, әртүрлі педагогикалық
құбылыстарды жан – жақты зертеудің ғылыми және әдістемелік негізіне
айналды.
Педагогикалық ойлардың дамып жетілуі ертедегі шығыс елдерінің
(Египет, Вавилон, ‡нді, Қытай) философиялық жүйесінде қалыптасып, ежелгі
грек философиясының өкілдерінің еңбектерінде саясат, тәрбие, мемлекет, жеке
адам туралы құнды пікірлермен жалғасын тапты.
Мұндай тәрбиелік тағлымдар мен педагогикалық ойлар және оқу үрдісінің
үлгілі тұжырымдары бұл кітапта күні бүгінге дейінгі әлеуметтік – қоғамдық
дәуірде үштасып, өзінің тарихи шешімін тауып отыр.
Авторлардың ондағы көздеген мақсаты бұрын ешбір педагогикалық оқулыққа
енгізілмеген орта ғасыр ғұламаларының оқу – ағарту, тәрбие және білім беру
саласындағы еңбектерінің тарихи маңызы және ой – пікірлерімен бүгінгі жас
мамандарды таныстырып, алдыңғы тарауларда алған білімдерін тереңдетіп,
ұштастыра оқытуды көздейді.Шығыс ойшылдарының педагогикалық ой –
пікірлерінің пайда болуы мен қалыптасуы.
1, Әл – Фараби – дүние жүзі мәдениеті мен ғылымының негізін салушы (870 –
950)
Әбу Насыр Мухаммед ибн Узлағ Тархан әл – Фараби (870 – 950) ойшыл,
философ, әлеуметтанушы, математик, физик, асраном, ботаник, лингвист,
логик, музыка зертеушісі. Қазіргі Шымкент обылысының жеріндегі көне Фараби
(бертін замандағы Отырар) қаласында туған. 20 жасына дейін сонда оқып
тәрбиеленіп, кейін Самарқанд, Бухара, Хиуа және мұсылман шығысының көп
жерлерін аралаған, ұзақ уақыт бойы араб халифатының саяси, мәдени орталығы
– Бағдатта тұрған. Арабтың мәдениеті мен ғылымы дәуірлеген шақта сонда
оқып, білім алып, ғылыми жұмыстармен айналысқан. ¤мірінің соңғы жылдарын
Кайрда, Алеппода, Дамаскіде ( Щам шаћарында) өткізген.
Фараби есімі дүние жүзі мәдениеті иен ғылымының тарихынан берік
орын алады. Оны Шығыстың Аристотелі деп атаған. Артында қалған ғылыми
мұрасы өте мол. Екі жүз қырыққа жуық трактат жазған. Олар ғылымның алуан
түрлі саласын – философия мен логиканы, математикамен физиканы, астраномия
мен ботаниканы, минералогия мен лингвистиканы, медицина мен музыканы
қамтиды. Оснау ұланғайыр еңбектерінің ішіндегі философия мен
әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың проблемалары үлкен орын алады.
Фараби шығыс перипатеизмнің аса көрнекті өкілі, араб тілінде әлемге тараған
прогресшіл қоғамдық философияның негізін салушылардың бірі. Ол
философияның, логиканың, әлеуметтанудың, этика мен эстетиканың әр түрлі
саласына сан қырлы үлес қосты.
Этика Фараби мұрасының ішінде үлкен оран алады. Этиканы ол ең алдымен
жақсылық пен жамандықты ажаыратуға мүмкіндік беретін ғылым деп
қарады.Сондықтан оның этика жөніндегі концепцияларында жақсылық мейірбандық
категориясы басты орын алады.Жақсылық мазмұн-мағынасының бір бөлігі ол
материаның өзінде бітіп қайнап жатыр. Ал,жамандық жақсылық сияқты емес,ол
болмыс жоқ жерден пайда болған дейді.¦лы ғалымның осынау этикалық ойларынан
терең гуманизмнің лебі еседі.Ол адам баласын жаратылыстың бүкіл жан иесі
атаулының биік шоқтығы сондықтан да оны құрметтеу,қастерлеу керек
түсінеді.(Әл-Фараби,Әлеуметтік Этикалық трактаттар. –А..,1973,132б). Фараби
бұл салада жасаған қорытындының басты түйіні –білім,мейірбандық,сұлулық
үшеуінің бірлігінде Фарабидің гуманистік идеялары әлемге кең тараған.Ол
ақыл-ой мен білімнің биік мәнін, халықтар арасындағы достық,достықтың
принциптерін егіле жырлады,адамгершілік қасиетін діни тұрғыдан берілетін
негіздеу екенін көрсетті.
Риторика, поэтика,өнер, музыка,т.б.жөніндегі еңбектерінде айтылған
көркемдік-эстетикалық көзқарастары әлі күнге мәнін жойылмаған.¦лы ойшылдар
көз тіккен эстетикалық проблемалардың ауқымы үлкен,шеңбері кең.
Эстетика мәселесі жөнінде айтқан соны пікір тың идея,батыл тұжырымдар
оның көптеген шығармаларында кездеседі.Мысалы,Риторика, Поэзия өнерінің
каноны туралы трактат, Поэзия өнері туралы т.б. еңбектерінде көрсетілген.
Музыка зерттеу саласында Фараби әр алуан шығармаларымен қатар
(Музыка туралы үлкен кітап( атты іргелі кесек еңбек қалдырады. Бұл жұмыс
музыкалық дыбыстың құрылымынан бастап,музыканың поэзиямен байланысына
дейінгі (Музыка ғылымының( мәселелеріне ғана арналмай музыканың жағымды
әсерін, жан-жақты дәлелдейді,сондай-ақ,оның тәрбиелік мәні зор екенін баса
айтты. Адамның музыка шығару қабілеті,дарындылғы дәрежесінің әр түрлі
сатысын көрсетті,адамның жан дүниесіне жақсы,жаман әсер ететін музыкалық
жанрларға талдау жасайды. Адамды жетіле түсуге, бақытқа, молшылыққа
жетелеуді көздеген Фараби әділеттілікті халықтар достығын насихаттауда
мәденитетті, ғылымды жасауда барлық адам бірдей екенін уағыздаған
гуманистік идеялары оны өз заманындағы шығыс елдерінің әрі дүние жүзі
халықтарының көкейтесті пробремалармен үндесіп жатыр сондықтан да оның
энциклопедиялық мол мұрасы біздің қазір ХХІ – ғасырдың басындағы әлеуметтік
өмір мен мәдениеттің ішіне кірігіп, ұласып кетеді. Фарабидің: бақытқа
жету жолындағы барлық халық бір – біріне көмектесетін болса, жер беті
түгелімен берекеге толады, - деген сөзі тап бүгін де өте мәнді. (Әл –
Фараби. Философиялық трактаттар, А... , 1972 5 - бет).
Ол адамның іс – әрекетінде зерделіліктің ( зиялылықтың) ролі аса зор деп
бағалады. Олардың ақыл ойы халықтар арасындағы (соғыстың) пайдасыздығын
ұғуға жетеді сондықтан олар ең жоғарғы игілікке, берекеге толы жолында , (
демек бақытқа жету жолында) бір – бірімен келісімге келуі керек.
Гуманизмді халықтар достығын насихаттап адамның өзін, оның ақыл – ойын,
қабілет пен жігеоін өте жоғары қояды, адамның шынайы бақытын тілейді,
оларды тынымсыз іздену, оқу – үйрену арқылы өзін - өзі жетілдіруге
шақырады. Тек адамның мінез – құлқына байланысты ғана одан жаман немесе
жақсы қылық шығады, - дейді (Әл – Фараби, Әлеуметтік этникалық трактаттар.
– А, 1973, 10, 12, 114 – б).
Жаратылыс тану ғылымдарының ішінде Фараби заманында медецина ғылымы жақсы
дамыды. Антика заманы мен орта ғасырларда философия мен медецина жөніндегі
білім бір – бірімен тығыз байланысты болатын. Көптген философтар
дәрігерлікті және философияны қатар зертейтін. Фараби творчествалық
мұрасында медицина саласынан да еңбектер бар.
Оның медициналық – философиялық идеялары тек соңғы кезде ғана
ғалымдардың зерттеу обьектісіне айналды. Адам денесінің оргондары жайында
Аристотельмен келіспеуіне байланысты Галенге қарсылық атты трактаттары
орыс тіліне аударылып басылып шыққаннан бері зеттеле бастады. ¤збек ССР –
інің Шығыстану институтында сақтаулы жатқан қолжазбалардың ішінде Фарабидің
Жануарлардың оргондары (денесі), олардың функциясы мен потенциясы атты
еңбегі бар екені айтылады.
Медицина саласындағы трактаттарды ғылымның жаратылыс тану,
философиялық идеялары және грек заманындағы класикалық ғылымның
жетістіктерімен тығыз байланысты екнін көрсетіп қана қоймайды, сонымен
бірге оның ғылыми тұрғыдан дұрыс та деректі білімнің тазалығы үшін
күрескендігін дәлелдейді, білімнің ұланасыр энциклопедиялық сипатта екенін,
әр ғылымның күрделі проблемаларын антикалық жолмен шешетіндігін айқын
аңғартады.
Ол жаратылыс тануды теориялық білім дер қарайды. Ал медицинаны
практикалық өнердің әлде қандай бір түріне жатқызады. Оның айтуынша,
жаратылыс тану әр бір табиғи заттың мазмұн – мағынасын түсіндіріп беруге
қызмет етеді. Материяны, оның формасын әрекетінің себебін анықтайды бұл
қасиеттері оның болмысын, мақсатын көрсетеді, бұл зат сол үшін тіршілік
етеді, сөйте отырып әрқайсысының жеке – дара белгілерін түсіндіреді.
Ол медицинаны практикалық өнер деп қарап, оның міндеті мен мақсатын,
функциясын ерекше даралап айтада. Медицинаның әрекеті белгілі бір аурумен
ауырған адамға емдік ету арқылы денсаулығын қалпына келтіруге бағыт алған.
Сонымен дұрыс дерекке сүйенген медицинаның міндеті адамның ауруының себебін
ашып қана қою емес, оның денсаулығын медицинаның міндеті адамның ауруының
себебін ашып қана қою емес, оның денсаулығын сақтау, жеке оргондарын аман
ұстаудың және аурудың туу себептерін сипатауға айрықша орын беріледі. Оның
себеп – салдар байланысын чыртқы әсермен ұштастыру негізінде қарастырылады.
Ғылым денсаулықты сақтауда, ауруды жазуда айналаны қоршаған ортаның, дәрі –
дәрмектің, тамақтың рөлі зор екенін көрсетеді. Сондай – ақ, дәрігердің
білім, тәжірибесі, түрлі дәріні медициналық аспаптарда қолдана білуі де
қажетті шарт екенін айтады. Оның пікірінше, адамның барлық оргондары бір –
бірімен өзара байланысып жататындығын білу дәрігерлік емдеудің ең маңызды
принцпі болуға тиіс.
Білімнің мазмұн – мағынасын анықтау және оған жіктеу жасау
жөніндегі Фараби ілімі орта ғасырдағы ғылыми ой – пікірдің нң маңызды
жетістіктерінің бірі болды. Сөйтіп, ол білім салаларының дамуында және
оларды жүйелеу жөніндегі теориялық – тарихи мәні материялдық заттарды
адамның санасынан тыс, өз бетімен дербес өмір сүретін және белгілі бір
қасиетке ие болып тұрған құбылыс деп мойындауында, демек мұның бәрі
материялистік көзқарасқа негізделген. Ғылымның обьектісі және жіктеуі
жөніндегі Фарабидің ілімі өзінің мәні жағынан Беконның ғылыми білімдерді
жіктегенде субьективтік принцпті негізге алған ілімнен алған ілімнен
анағұрлым жоғары тұр.
Ғылымды жіктеу жөніндегі Фарабидің еңбегі ХІ – ХІІ
ғасырлада көне грек, латын тілдеріне аударылды, сөйтіп Батыс Еуропа
ғылымдары арасында жоғары бағаланды. Батыстың кейінгі зертеушілері оның бұл
трактатын орта ғасырдағы ғылымның энциклопедиясы деп атаған. Фарабидің
ғылымды жіктеу теориясын сан ғасыр бойы ғылымның дамуына игі әсерін
тигізді, ғылыми мәнін сақтап қалды.
Фарабидің логикалық – гнесологиялық, әлеуметтік – этикалық,
эстетикалық – теориялық т.б. пікірлерімен жете танысу оның сан салалы
мұраларын, оның ғылыми тұжырымдары өзінен кейінгі дәуірдегі Шығыс пен
Еуропа халықтарының философиялық, эстетикалық, қоғамдық, этикалық ой –
пікірін және өнердің дамуына ықпалын тигізді, Фараби өз алдына жеке – дара
тұрған үздік ойшыл, ғалым болды.
Совет ғалымдары 20 – жылдардан бастап – ақ Фарабидің өмірі мен
творчествасын зертеуге кіріскен. Шығыстың ұлы ойшылының мұрасын зертеу оның
1100 жылдық мүшелі тойына дайындық үстінде қыза түсті. Осыған орай 1966
жылы Каз ССР Ғылым академиясының философия мен құқық институтында оның
мұраларын зертеуге арнаулы топ құрылды. Бұл топ Фараби еңбектерін жинау,
аудару, қазақ, орыс тілдерінде бастырып шығару жөніндегі көптеген жұмыс
істеді. Қазір оның 7 томдық еңбегі шықты. Осылайа фарабидің көптеген
трактаттарын жинау, ғылыми тұрғыдан жүйелеу, басып шығару ісі оның туған
жері Қазақстанда жүзеге асырылады. Фарабидің қолжазбаларын аудару, кітап
етіп шығару үшін СССР мен ¤збек СССР Ғылым академияларының Шығыс тану
институттарында, Братислав музейінде (Чехословакия) сақталған және Кайрда,
Бейрутта, Хайдарбадта, Анкарада, Берлинде, Лондонда т.б қалаларда басылып
шыққан Фараби шығармаларының араб тіліндегі түп нұсқасы пайдаланылды.
Әл – Фараби тәрбиенің барлық мәселелерін логикамен, тәжірибемен,
оқумен байланыстыра уағыздағанын білеміз. Ол өзі жазған ,,Ақыл мен
түсінік,, атты еңбегінде ақылдылық пен адамгершілік үлгілі тәрбиге
байланысты, оның негізі таза еңбекте, еңбек өз кезегінде – тәрбиенің
негізінен туындайды деген еді. Тәрбие қоғамдық өмірдің жалпы және қажетті
категориясы екенін біз тәрбие тағлымынан жақсы білеміз. Демек, жас
өспірімдер мен аға буын арасындағы мирасқорлық тәрбие арқылы жүзеге
асады.Дәлірек айтсақ тәрбие жеке адамның адамгершілік ақыл ойының дамуына
еңбекке дамуында басты рол атқарады.Барлық қоғамдық экономикалық
формацияларға тән құбылыс ретінде тәрбиенің жалпылық белгілері бар. Ол
тәжірибенің ұрпақтан ұрпаққа берілуі, білім меңгеру, денсаулық сақтау,
дүниеге көзқарасты қалыптастыру. Алайда, тәрбиенің мақсат, мазмұны,
ұйымдастыру түрі, әдісі қоғамдық қатынастардың тарихи дамуына сәйкес
өзгеріп отырды. Алғашқы қоғамда тәрбие аға буының өмірге қажетті
практикалық дағдыларының жас буынға үйретумен шектелді. Балалар барлығы
бірдей тәрбие алды. Таптық қоғамның тууына байланысты тәрбие таптық сипат
алды .Феодализм дәуірінде тәрбиенің сословиялық сипаты айқындала түсті. Әр
сословие баларының тәрбиесінің өз міндеті, мазмұны және түрі болды.
Буржуазиялық қоғамда сословиялық мектептердің орнына таптық қасиетті
күшейтті. Кәзіргі капиталистік елдерде әр түрлі әлеуметтік топтар тәрбиесі
арасында дифференциация бар.
Еңбек тәрбиесінің теориясын, тәрбиенің жалпы және қоғамдық
категориясы ретінде Педагогика ғылымы жан – жақты зерттеп келді.Демек еңбек
тәрбиесі белгілі бір қоғамда жасөспірімдер мен жастардың еңбекке саналы да
адамгершілікті арқау етіп,мирас тұтатын көзқарастары, жоғары саналылықты
еңбек үстінде қалыптастыратын процесс.
Әл-Фараби Аристотельдің ғылыми еңбектерінде адам ақыл ойының дүние
танудағы құдіреттілікті дәріптейді.*Қайырлы қала тұрғындарының көзқарасы*,
Бақытқа жету т.б. шығармаларында ғылымды меңгеруді бұл дүниедегі
бақыт,кемел табудың қажетті шарты деп санайды.Ол өз заманындағы ғылымдардың
барлық салаларының әсіресе математикм,астрономия, физика жаратылыс тану
ғылымдарынан көп мұра қалдырды.Трактаттарында.,адамгершіл ік ақыл –ой еңбек
тәрбиесі адамды ақылдылыққа үйретіпеңбекке үйретіп баулудың күнделікті өмір
сүрудің тыныс тіршік құралы- деп тұжырымдады.*Бақытқа жету*аттты еңбегінде,
жас ұрпақ тәрбиесі, жеке бала тәрбиесі,тіпті кейде жеке адам тәрбиесі,
жастар тәрбиесі,жас жұбайлар тәрбиесі жайлы жан-жақты ұлағатты
ұғымдар,трактаттар, өсиеттер, үлгі өнегелі сөздер, пікірлер б.з.д.
сақталып,ол ұрпақтан ұрпаққа беріліп, халықтық педагогиканың қазынасына
айналды. Онда тәрбиенің мақсат міндеті,оның философиялық негізі баяндалыпе
тұжырымдалады. Оның ойынша,бақытқа жету басы – таза еңбек, адал еңбек, (ой
толғанысы) болып есептеледі.
Әл-Фараби тәрбиенің, оның ішінде еңбек тәрбиесінің теориясы ғылымға
негізделуі қажет деп тұжырым жасады.Ол өзінің *ғылымдар
тізбегі*немесе*ғылымдарды жіктеу*деген еңбегінде сол кездегі ғылымды үлкен-
үлкен бес салаға бөледі.Олар:1-Тіл білімі және оның тараулдары. 2-
Матеиатика және оның тараулары. 3-Логика және оның тараулары.4-Физика және
рның тараулары.5-Азаматтық ғылым және оның тараулары,заң ғылымы жіне дін
ғылымы.Әл-Фараби педагогика ғылымын – Азаматтықғылымға жатқызады.Ол
азаматтық ғылымды –оның саласы педагогиканы оқу,білім алу тәрбиенің құралы
деп есептеген.Еңбек ету, саналы болу,адамгершілік,ақылдылық-табиғат тан
туындауы шарт деген ғылыми тұжырым жасады.Фараби адамның өзі табиғат,адам-
жер бетіндегі тірі организмдер дамуының ең жоғарғы сатысына көтерілген,
еңбек құралдарын жасап,оларды өз қажеттіне жарата білген,түсінікті сөз
сөйлей білетін саналы белгілі бір мүшесі.Сол кездегі түсінік бойынша
Фарабидің орта-деп отырғаны бүгінгі қоғам болса керек. Адам туралы
материалистік бағытты ұстаған Фараби – адам еңбек ету нәтижесінде жоғарғы
сатыға көтерілді деген тұжырымға келді.
Педагогика тарихы пәнінің мақсат-міндеттері, әдіснамасы, тарихи-
педагогикалық зерттеу әдістері
Педагогика тарихы - тәрбие, білім беру және оқыту практикасының
пайда болып, дамуы және әр тарихи дәуірдегі педагогикалық ой-пікірлер мен
теорияларды жүйелеп зерделеу үрдісінде қалыптасқан қоғамдық ғылымдар
арасында өз орнын тапқан ғылым. Педагогика тарихы ғылым ретінде тарих және
педагогика ғылымдары бірлігінде, кейін келе философия салалары -
әлеуметтану, мәдениеттану және этнография пәндерімен кіріктіре байланысу
негізінде ауқымын кеңейтіп дамуда. Ал, Қазақстан педагогика тарихы болса
дүние жүзілік тарихи-педагогикалық үрдіспен өзара органикалық байланыста
және оның құрамдас бір бөлігі болып, өзінің даму жолында ерте кезден осы
күнге дейінгі аралықта әр тарихи кезеңіндегі мектеп пен педагогикалық
ойларды талдап, тәрбие мен білім беру мәселесінің дамуын зерделейтін
педагогика ғылымдарының бір саласы болып саналады.
Педагогика тарихы пәні - әр тарихи дәуірдегі, әлеуметтік-
экономикалық жағдайлар, тарихи-педагогикалық идеялар мен ойларды, жас
ұрпақты тәрбиелеу мен білім берудегі мектеп тарихының генезисін, өзара
ықпалын, кемшіліктері мен жетістіктерін, оқушыларды дамыту үрдісіндегі
мақсатты ұйымдастырылған қисынды шаралар мен шарттар, белгілері мен
заңдылықтарын талдау негізінде жүйелеп, болашақ мұғалімдердің педагогикалық
дүниетанымдары мен шығармашылық ойлау қабілеттерін қалыптастырады.
Курстың мақсаты – жас ұрпақтарға тәрбие мен білім берудегі
дүниежүзіндегі педагогикалық ойлар мен практиканың пайда болып, тарихи
қалыптасуы мен дамуынан ақпараттар жинақтап және болашақ мұғалімдердің
педагогика тарихының негізгі категорияларынан: тәрбие, білім беру, оқыту,
ағарту, білім беру жүйесі, мектеп, педагогикалық ой-пікірлер, педагогикалық
көзқарастар, педагогикалық теория, этнопедагогика, халықтық тәрбие т.б.
ұғым-түсініктерін қалыптастырып, олардың тарихи-педагогикалық мұраларға
деген ынталы қызығушылықтарын арттырып, жалпы адамзаттық рухани
құндылықтарды, ұлттық тәлім-тәрбиенің мазмұндық жүйесін игеріп, одан әрі
жетілдіруде педагогикалық дүниетанымын және педагогикалық ойлау
бейімділіктерін дамытады.
Педагогика тарихы курсының дүниежүзілік және ұлттық педагогикалық
мұралармен таныстырудағы басты міндеттері:
- бүкіл дүниежүзілік тарихи-педагогикалық үрдістің қозғаушы күштері мен
даму белгілерін, факторлары мен алғы шарттарын, оның бірлігі мен жан-жақты
байланысын, сонымен бірге, бастау көзі мен зерделеу әдіс-тәсілдерін және
өткен өмірдегі құнды педагогикалық ой-пікірлер мен бағыттарын сұрыптап
түсініктерін қалыптастыру;
- әртүрлі тілдегі және өзіндік мәдениеті бар халықтардың әр тарихи
дәуірлердегі білімдерінің мән-жайы, мүмкіндіктері мен ауқымы, оны іс-жүзіне
асырудың жолдары мен құралдары, дәрежесі мен жағдайы, педагогикалық
білімнің өзгешеліктері мен мазмұндық ерекшеліктерін айқындап, тәрбие мен
оқыту мәселелерін шешудің шаралары жайлы студенттердің ұғым түсініктерін
тереңдетіп, одан әрі толықтыруға объективті жағдайлар жасау;
- білім берудің мақсат-міндеттерін белгілеу мен оны ұйымдастырудың әр
жақты амалдары мен тәсілдерін саналы іскерлікпен пайдалана білуге және
оларды нақты педагогикалық дәстүрлермен ұштастырып, “адам-қоғам-табиғат”
жүйелік байланысын тану және адамгершілік, эстетикалық т.б. әр салалы
тәрбие үрдістерімен ұштастыра білу, студенттердің жүйелі тарихи-
педагогикалық білімдері мен әдістемелік іскерліктерін тәрбиелеуге мүмкіндік
туғызу.
Ғылым әр уақытта жаңа фактілермен толықтырылып отырғандықтан ғана
дамиды. Олардың жинақталып қалған кездерінде ғылыми-зерттеу әдістері арқылы
талданғанда және теориялық ұстанымдарға негізделіп зерделенгенде ғылымда
оны әдіснама деп атайды.
Философиялық энциклопедиялық сөздікте әдіснама – бұл “теориялық және
практикалық іс-әрекеттерді құру мен ұйымдастырудың ұстанымдар мен
құрылымдар жүйесі” деген анықтама беріледі.
Қазіргі ғылыми әдебиеттерді талдағаннан түсінгеніміздей, әдіснама
деген ұғым, бұл ғылыми-танымдық іс-әрекеттерді құрудың ұстанымдары,
формалары мен амалдары туралы ілім.
Ғылым әдіснамасы жалпы ғылыми-зерттеу компоненттеріне сипаттама
беріп, оның нысаны, талдау пәні, зерттеу құралдары мен мақсат-міндеттерін
анықтау үрдісінде зерттеушінің біртіндеп жүйелікпен жүргізетін іс-
әрекеттерін көз алдына елестетіп, ұстаған зерттеу бағыт-бағдарының сапалық
нәтижелеріне жетуге жағдай туғызатын нақты жол.
Жоғарыда келтірілген анықтамалардан шығатын тұжырым, педагогика
ғылымының әдіснамасы педагогикалық таным мен шындықты, яғни тұтас
педагогикалық үдерісті дамыту немесе өзгерту туралы теориялық қағидалар мен
тарихи-педагогикалық жүйелердің жиынтық байланыстарын қарастырады.
Әдіснамалық білімдер құрылымын Э.Г.Юдин төрт деңгейге: философиялық,
жалпы ғылыми, нақты ғылыми, технологиялық деп бөледі. Біріншісі,
философиялық әдіснаманың деңгейлік мазмұны таным ұстанымы мен ғылымның
категориялық аппаратын құраса, сонымен бірге философиялық білім жүйесі
әдіснамалық қызметтерін атқарады. Екінші деңгейде жалпы ғылыми-әдіснама
теориялық тұжырымдаманы құрып, көптеген ғылыми пәндерге бағыт-бағдар
береді. Үшінші деңгей – нақты ғылыми әдіснама, бұл арнайы ғылыми пәннің
әдістерін айқындап, зерттеудің ұстанымдары мен ұйымдастыру жолдарын
белгілейді. Төртінші деңгей – технологиялық әдіснама, зерттеудің әдістемесі
мен техникасын құрайды. Мысалы, тәжірибелік-эксперимент материалдарын
жинақтау, оларды алғашқы талдау, қорытындылау, ұсыныстар беру, т.б. жатады.
Сонымен, әдіснаманың барлық деңгейлері бір-бірін толықтырып тұратын жүйені
құрастырады.
Ал, педагогика тарихы мәселесіне байланысты алғанда жалпы білімдер
әдіснамасы (педагогика) жеке білімге (педагогика тарихы) қатысты
әдіснамалық бағдар ұсынады. Жалпы қағидалар (теория, ұстанымдар) жеке
қағидаларды түсіндіріп, бағалап, олардың бағыт-бағдарын, жолдарын айқындап
береді (Ж.Әбділдин, Б.Гершунский, Н.Никандров). Нақтылай келгенде, нақты-
ғылыми әдіснама ретінде оның заңдары, заңдылықтар мен ұстанымдары
педагогика тарихына, оның ішіндегі қазақ педагогика тарихына әдіснамалық
негіз болады.
Әдіснамалық белгілеріне қарай педагогика тарихы әдіснамалық деңгейі
бойынша жеке ғылымилық тұрғысынан педагогика ғылымы дейміз; пәндік мазмұны
жағынан педагогика тарихы білімдерін жинақтаса, педагогикалық пәндер
жүйесінде педагогика тарихы (пәні, оның міндеттері, ерекшеліктері) сипатына
қарай танымдық құралдар мен практикалық әдіс-тәсілдерін, қазақ педагогика
тарихының ұғымдық құрылымын анықтаумен қатар басқа ғылымдардың (этнология,
этнопсихология, фольклор, мәдениет теориялары, т.б.) жетістіктерін,
амалдарын зерттеу жұмыстарында пайдаланады.
Педагогика тарихының әдіснамалық негізі философиялық диалектика, ол
ғылыми әдіснама ретінде жеке тұлға және таным теорияларының қалыптасып
дамуына негіз болып, шындықты бейнелеудің басты жолдарын анықтайды. Яғни,
жеке тұлғаның жан-жақты қалыптасуында, оған сан-салалы әлеуметтік
байланыстар жиынтығының ықпалды әсер етуінен, бір жағынан, әрбір адам
қоғамдық қарым-қатынастардың жемісі болса, екінші жағынан, қоғамдық
дамытуда өзіндік үлес қосатын жеке тұлға болып қалыптасады.
Қоғамның тарихи әлеуметтік-мәдени дамуында жеке тұлғаның жан-жақты
қалыптастырудағы басты философиялық қағидалар бар. Олар: бүкіл адамзат
қоғамының даму тарихында, ғылыми-зерттеу жұмыстары дәлелдегендей, адам және
оны тәрбиелеудің мәселелері өзектілігімен (Л.С.Выготский, А.Н.Леонтьев,
Д.В.Эльконин, С.Жақыпов, т.б.) анықталады: философиялық, тарихи,
әлеуметтік, психологиялық және педагогикалық ғылыми зерттеулерді
ретроспективті талдау жасау нәтижесінде, адамның тұлғалық құрылымында
ерекше орын алатын басты қасиет: адамның өзін-өзі тануы, айналасындағы
адамдармен қарым-қатынасы және олармен рухани-адамгершілікті байланыстар
(Ж.Әбділдин, В.Г.Афанасьев, Г.С.Батышев, Ә.Нысанбаев т.б.) жасайды: әрбір
тарихи әлеуметтік-мәдени орта жағдайында адамның мораль тұрғысынан
қалыптасуына өзі өмір сүріп отырған қоғамның және әлеуметтік ортаның, шағын
ортаның (отбасы, мектеп, жора-жолдастары, т.б.) тәрбиелік ықпалы
(Б.Т.Ананьев, В.Н.Мясищев, Б.Ф.Ломов, М.Мұқанов, т.б.) зор.
Сонымен ғылымның әдіснамасы – бұл қағидалар, қорытындылар,
ұстанымдар, танымдық әдістер арқылы әр жақты жағдайлар тоғысында шындықты
бейнелеу ақиқатын зерделеп түсіндіретін ілім. Ал, педагогика тарихы
әдіснамасы әр тарихи дәуірдегі педагогикалық білім мен тәрбиені, ойлар мен
идеяларды талдап жүйелеу, оларды ұғындыру технологиясы (тұжырымдар жасау)
арқылы педагогикалық үрдіске өзгерістер енгізу немесе жетілдіру мақсатында
пайдаланатын педагогика ғылымының бір саласы.
Педагогика тарихы әдіснамасы төмендегідей жүйелі құрылымнан тұрады:
- тарихи-педагогикалық білім құрылымы мен қызметтері жайлы ілім;
- педагогикалық идеялар, ой-пікірлер, іс-тәжірибелер, үлгілер, негізгі
педагогикалық қағидалар (идея, теория, тұжырымдама, болжамдар);
- тарихи-педагогикалық білім мен тәрбиені өңдеп жетілдіру арқылы
педагогикалық үрдіске ендіру туралы ілім.
Осындай үлгіні (модель) психологиялық, педагогикалық ғылымдарда және
олардың салалары мен басқа ғылымдардың байланысында қолданылуымен қатар
тарихи-педагогикалық, психологиялық және педагогикалық ғылыми-зерттеу
жұмыстары да жалпы ғылыми ұстанымдарға негізделіп жүргізіледі. Ғылыми
зерттеу ұстанымдары мен оларға қойылатын талаптар әдіснамалық білімде
ерекше орын алады. Өйткені, олар тарихи-педагогикалық білімді, теория мен
практиканы біріктіріп білім беру мекемелеріне ғылыми негізделген бағдар
береді.
Қандай бір ғылыми жұмыстары болмасын, олардың тіректі ұстанымдар
қатарына жататын ең басты, негізгі әдіснамалық ұстаным – жүйелік амал.
Сондықтан жүйелік амалы жалпы ғылыми-әдіснамалық зерттеудің бір құралы
ретінде оқу-тәрбие үрдісінің және бір-бірімен байланысты құбылыстарды
жүйелі зерттеуге өзіндік сапалылығымен сипатталатын ғылыми амал. Жүйелік
амалдың мәні төменде көрсетілген қағидаларда айқындалып, жүйелі
объектілердің сапасын және оны жетілдіру жолдарын анықтауға көмектеседі.
Олар:
- сыртқы ортаға байланысты жүйенің тұтастығы және оны ортамен бірлікте
зерттеу. Мысалы, білім берудің мәселесін жүйелік амалы арқылы зерттегенде,
бұл тақырыпты еліміздегі әлеуметтік және экономикалық даму үрдісімен және
қоғамның сұранысына орай ұштастыра зерттейміз;
- тұтас педагогикалық үрдісті бөлшектеп элементтерге бөлу, өйткені,
элементтердің сапалық қасиеттері белгілі бір жүйеге жатуына байланысты. Ал,
жүйенің сапалық қасиеті, оның элементтерінің өзара байланысындағы
нәтижелері кейде бір-бірімен ұштаспай жатуы мүмкін;
- барлық жүйенің элементтері бір-бірімен өзара байланыста болғанымен,
олардың ішінен ең басты анықтаушы жүйе құрушы элементін іріктеп алу керек;
- элементтердің жиынтығы объект жүйесінің құрылымы мен ұйымдастыру
технологиясы жайлы түсініктер аламыз;
- жүйе элементтерінің бір-бірімен байланыстарын арнайы реттеу және
олардың өзгерістерін басқару (мақсат қою, құралдарды таңдау, бақылау және
түзету, қорытындысын талдау) қажет.
Жалпы ғылыми ұстанымдардың бірі – зерттеудің тұжырымдамалық бірлік
ұстанымы дейміз. Зерттеуші оған ғылыми тұжырымдамасын жасап немесе басқа
зерттеушінің тұжырымдамалық идеясына негіздеп, ізденіс жүргізер алдында оны
қорғау, зерттеу барысында алдына қойған мақсат, міндеттерін ғылыми болжамын
анықтап, ғылыми ізденісін жүргізсе, нақты ғылыми жетістерге жетуге болады.
Ол үшін алғашқы ғылыми болжамын тексеріп, дамытып, қажет болса іздену
жұмысына түзетулер енгізіп, тұжырымдамасын жетілдіреді. Әлеуметтік-
педагогикалық үрдістердің ішкі және сыртқы факторларының қызметтері мен
дамуы, олардың элементтері мен қарым-қатынастары жүйелік тұрғыдан зерттелуі
тиіс.
Жоғарыда аталған әдіснамалық ұстанымдарының ішіндегі зерттеу
амалдарының ең бастысы - ақиқаттылық ұстаным, зерттеу объектісі жайлы
шындықты бейнелеу, оның әрбір құбылысына ықпал жасаған, дамытқан
факторларды, шарттарды есепке алып зерттегенде, зерттеу құралдары мен
тәсілдерді дұрыс қолданып, жиналған фактілерді бағалай білу, қорытындысын
шығаруда ақиқатты ұғым-түсініктер жасауға мүмкіндіктер туғызады.
Әрине, ақиқатты тану ұстанымы зерттеу жұмысының алғашқы болжамын,
қисынын және оның қорытындысына дәлелді талап қоятын болғандықтан
фактілерді іріктеп жүйелеуде, оларды талдаудан жасалған қорытындысын ғылыми
айналымға түсетін болғандықтан ақиқат шындық тұрғысынан қарастырылуы тиіс.
Ғылыми ізденістердің объектісін баламалық ұстаным тұрғысынан
қарастырғанда және оған дәлелді талап қойғанымызда тарихи-педагогикалық
материалдарды немесе педагогикалық үрдісті талдағанда, күрделі
педагогикалық мәселелердің шешімін табуда әртүрлі көзқарастар айтылады.
Ондай көзқарастардың бірі дұрыс болуы мүмкін немесе оған қарама-қарсы
пікірлер айтылып жатады. Бұл жағдайда баламалықтың мәні туындаған мәселенің
шешімін іздестіргенде және объектінің жұмысын ұтымды ұйымдастырғанда алға
қойған мақсаттың нәтижелі орындалып, соның негізінде нақты жетістіктерге
жеткен көлемін анықтауда көмегін тигізеді.
Бұл қарастырылған ұстанымға жақын әдіснамалық ұстаным – мәндік талдау
ұстанымы. Әрбір қарастырылатын құбылыстардың жалпылығы, ерекшелілігі және
жалқылығын анықтап, объектінің ішкі құрылымына, атқаратын қызметі мен өсу-
өрбу заңдылықтарына, шарттары мен даму факторларына талдау жүргізіліп,
олардың мақсатты түрде өзгерістерге түсу мүмкіндіктері де зерделенеді. Бұл
ұстаным зерттеу қисынын қарапайым қағазға түсіруден бастап, жан-жақты
ұғындыруға, одан педагогикалық құбылыс пен үрдістің болжамды түрде дамуына
дейінгі кезеңді қарастырады. Сондықтан педагогикалық жүйені тұтас алғанда,
оның зерттелетін элементтерінің дамуын, үздіксіз өзгеріске түсіп
тұратындығын есепке алу, оған қойылатын талаптың бірі деп санаймыз. Себебі,
көптеген элементтердің қызметі жүйенің даму үрдісінде өзгеріске ұшырасса,
кейбір элементтері қарама-қайшы күйге түсуі мүмкін.
Тарихи-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық зерттеулерде
генетикалық ұстанымды ескеру керектігін тәжірибе көрсетуде. Бұл ұстанымның
мәні – педагогикалық фактілер мен құбылыстарды зерттегенде, олардың пайда
болуын, одан кейінгі дамуын, әрбір саяси-экономикалық жағдайларда білім
беру үрдісінің бір деңгейден келесі деңгейге ауысуы (сапалы жағынан) жан-
жақты қарастырылады.
Келесі бір ұстаным - қисындылық және тарихи бірлік ұстанымы, ол әрбір
зерттеу жұмыстарында объектінің тарихын (генетикалық аспект) және теориясын
(құрылымы, қызметі, объектінің қазіргі жағдайы) және оның даму болашағын
бірлікте зерттейді. Ғылыми жұмыста тарихи талдаудың қажеттілігі, оның
объект құрылымы мен қызметін талдаудан белгілі-бір ғылыми тұжырымдама жасау
үшін қажет. Ал, теориялық талдау объектінің генезисін (пайда болуы,
қалыптасуы) қарастырмай ақиқатқа жету мүмкін емес. Сондықтан тарихи-
педагогикалық және ғылыми-теориялық зерттеулердің бір-бірінен айырмашылығы
зерттеушінің ғылыми болжамына байланысты болмақ. Қарастырып отырған
ұстанымнан шығатын талап, зерттеудің сабақтастығы, жинақталған тәжірибе,
дәстүр, ғылыми жетістіктер, бұрынғы зерттеу объектілерінің генезисін тарихи-
педагогикалық тұрғыдан талдаудан шығады.
Білім беру жүйесіне тұтастық амал тұрғысынан қарап, тұтастық
ұстанымына негізделген ғылыми-зерттеу жұмысын жүргізгенде педагогикалық
үрдістің кей жақтарын, элементтерін, қарым-қатынастарын бөлшектеп
қарастырғанда өте сақтықпен қарау қажет екендігін практика көрсетуде.
Өйткені, педагогика тарихын және білім беру жүйесін тұтастық амал
тұрғысынан зерттегенде ерекше назар аудару керек. Себебі, тұтас
педагогикалық үрдісті, оның кейбір жақтарын, элементтерін, қарым-
қатынастарын бөліп алып арнайы зерттегендегі алған нәтижені, әр уақытта
тұтас үрдісті ұйымдастырып жүргізу барысымен және қорытынды нәтижесімен
салыстырылып отырылады.
Оқушылар бір-бірімен рухани-адамгершілік қарым-қатынастарда болып,
бір-біріне өзара ықпалдар жасағанымен әлеуметтік ортаның жеке тұлғаларды
қалыптастырудағы ықпалы үстемдік алады. Оқушының дүниетанымын, бағыт-
бағдарын, қажеттілігін, ынта-ықыласын, мұратын, талпыныс-тілегін
қалыптастырады.
Тарихи және психологиялық-педагогикалық үрдістегі өзара байланысты
синергетика –қазіргі бірлікті іс-әрекет теориясы зерттейді. Бұл теория
тұтас жүйенің тұрақты болмай, өзгерісте болатындығын ескеріп, тұтастықтын
ішінен нақты жағдайларда жоспарланған басты бір нұсқасын алып, болжамдалған
нұсқамен байланыстыру синергетикалық үрдістің мағынасын ашады.
Педагогикалық жүйенің бір-бірімен байланысты құзыреттіліктерін: білім
мен тәрбие мақсаты, оның тарихи аспектісі, педагогикалық үрдістің
субъектісі, педагогикалық идеялар мен ой-пікірлер, білім мазмұндары (жалпы,
базалық және кәсіби мәдениет), материалдық базасы, т.б. бірлігін және
құрылымдық-функциялық қызметтерін тұтастық амал арқылы зерделенеді.
Іс-әрекет амалы тарихи-педагогикалық және психологиялық-педагогикалық
зерттеулерде нақты ғылыми-әдіснамалық ұстаным ретінде танылады.
Педагогикалық үдерісті қайта құру немесе өзгерістер енгізудің алғашқы
формасы – еңбек. Адамның материалдық және рухани байлықтарды жасаудағы іс-
әрекеттері еңбек барысында атқарылып, айналасын қоршаған дүниені
шығармашылықпен өзгеріске түсіреді. Табиғатты өзгерту арқылы адам өзін де
өзгертіп, өзін дамыту субъектісіне айналады. Белгілі психолог
А.Н.Леонтьевтің айтқанындай: “Адамзат мәдениетінің жетістіктерін игеруде, –
деп жазады ол, - әр жаңа ұрпақ алдыңғы ұрпақтың тәжірибесін, қызметін, іс-
әрекетін атқару арқылы, оның жетістіктерін одан әрі жетілдіреді”,- деген.
Сондықтан, оқушыларды өмірге және жан-жақты іс-әрекеттерге дайындауда,
олардың мүмкіндіктерін ескеріп, өз өмір тіршіліктеріне қажетті істерге
тартып, әлеуметтік және адамгершілік тұрғыдан өмірін ұйымдастыру қажет.
Ал, мәдениеттану амалы – оқушының жеке тұлғасын зерттеп, құндылық
бағдарын қалыптастыруда аксиологиялық құндылық іліміне сүйеніп, нақты
ғылыми әдіснама ретінде таным мен педагогикалық іс-әрекеттерді қайта құру
немесе өзгерістер енгізуге бағыт-бағдар алады. Мәдениет амалы жеке тұлғаның
мәдениетпен объективтік байланысы негізінде, оның мінез-құлқына құндылықтар
жүйесін тәрбиелейді. Өйткені, адам мәдениет арқылы дамығандықтан сол
мәдениетке жаңа элементтер енгізуге үлес қосады. Сол себептен, адам
мәдениет құндылықтар жүйесін игеріп өзін-өзі дамытса, екінші жағынан, оның
шығармашылықты жеке тұлға болып дамуына жағдай туады.
Этнопедагогикалық амалдың мәні – этностың біріне жататын оқушы
тұлғасы әлеуметтік-мәдени ортада өмір сүреді және білім мен тәрбиені алады.
Халықтың ұлттық салт-дәстүріне, оның мәдениетіне, діліне, ұлтық-этникалық
психологиясына, әдет-дағдыларына сүйеніп, педагогикалық үрдістің жобасын
жасап, жоспарлап ұйымдастырады. Әртүрлі білім мекемелерінің ортақ мақсаты –
оқушы-жастарды ұлттық мәдениетке ынта-ықыласын арттырып, өзін-өзі
тәрбиелеуге жағдай туғызады. Ал, педагог бұл ортаны жан-жақты зерттеп,
оқушылардың адамгершілік қарым-қатынастарда болуға септігін тигізіп,
балаларды тәрбиелеуде ата-аналардың тәрбиелік мүмкіндіктерін нәтижелі
пайдаланады.
Ғылыми зерттеу ізденісінің қисынына сай зерттеу әдістерін анықтауда,
олардың тарихи, теориялық және практикалық әдістер кешендерінен
тұрғандықтан және білім үрдісі қиын да, көп функциялы болғандықтан көптеген
зерттеу әдістерін орын-орнымен қолданылады. Тарихи және педагогикалық
мәселелердің аспектілері мен параметрлерін жан-жақты нақты түрде анықтап
аламыз.
Ғылыми-зерттеу әдістерін үш топқа: тарихи-теориялық зерттеу әдісі;
педагогикалық ойлар мен идеялар және тарихи-педагогикалық тәжірибелерді
зерттеу әдісі; математикалық және статистикалық әдістер деп бөлеміз.
Тарихи-педагогикалық зерттеу әдісі – бұл мұрағат құжаттарды, тарихи-
педагогикалық құбылыстарды зерттеу арқылы педагогикалық ой-пікірлер,
идеялар, теориялар мен тәжірибелерді жүйелеу негізінде ғылыми-тарихи
ақпараттар алып, олардың арасындағы заңдылықты байланыстарын, қарым-
қатынастарын айқындап және тарихи теорияларға сипаттама беріледі.
Тарихи-теориялық зерттеу әдістері – тарихи-педагогикалық
құбылыстардың кейбір жақтарын, белгілері мен ерекшеліктерін тарихи-
теориялық жағынан талдайды. Кейбір фактілерді талдағанда, олардың мазмұндық
жақтарына қарай топтастырып және жүйелеп, зерттеушілер педагогикалық
құбылыстын жалпылығын және ерекшелігін айқындайды. Тарихи-теориялық
зерттеулерде идуктивті және дедуктивті әдістерді қолданады. Идуктивті
әдісте ізденушінің ойлау қабілетін жеке пікірден жалпы қорытынды жасауға
итермелесе, дедуктивті әдіс – қарама-қарсы, жалпы пікірден жеке
қорытындыға келуге бағыттайды.
Тарихи-теориялық әдіс ізденушінің зерттеу мәселесін анықтауға,
болжамын және жиналған фактілерге баға беруде пайдаланылады. Бұл әдіс
әдебиеттерді талдаумен байланысты: жалпы адам тану мәселелері бойынша
классиктердің еңбегін зерделеу және педагогика тарихы әдіснамасын басшылықа
алу; тарихи-педагогикалық жұмыстар мен мұрағат құжаттарымен танысу;
күнделікті педагогикалық баспа бетінде жарық көрген материалдарды оқу;
мектеп, оқу-тәрбие үрдісі және озат педагогикалық тәжірибелер жайлы
жазылған монографиялық еңбектер және ғылыми әдебиеттерді қарастыру,
педагогикаға байланысты оқулықтар мен оқу-құралдарымен танысу.
Зерттеушінің ғылыми әдебиеттермен танысудағы жасайтын іс-әрекеттері:
- зерттеу мәселесіне байланысты әдебиеттер тізімін құру;
- зерттеу жұмысының басты мазмұндарына және қысқаша басты идеялар мен
қағидаларға конспект жасау;
- әдебиеттегі қажетті сілтемелерді, ой-пікірлерді, сандық мәліметтерді
немесе фактілерді мәтінінен сөзбе-сөз жазып алу.
Тарихи-педагогикалық тәжірибелерді зерттеу әдісі, кейде дәстүрлі
педагогикалық әдістер деп атайды. Бұл әдістерді кезінде Платон, Квинтилиан,
Я.А.Коменский, И.Песталоццилер де қолданған, қазірде ғылымда
пайдаланыланады. Педагогикалық тәжірибелерді зерттеу, бақылау, әңгімелесу,
сауалнама, оқушылардың шығармашылық жұмыстарын, мектеп құжаттарын т.б.
зерттеу әдіс-тәсілдері ізденіс жұмыстарында қолданылады.
Бақылау – жаңа педагогикалық құбылыстарды мақсатты түрде қабылдап,
оларды бұрынғы қоғамның даму кезеңдеріндегі мектептер мен педагогикалық
ойлардың даму сатылармен салыстырып араларындағы сабақтастықты, оқыту мен
тәрбиелеу үрдісіндегі кемшіліктер мен жетістіктерін саралап дәлелдейді.
Бақылау тәсілі өте қарапайым ұйымдастырылады. Бірақ, оның кемшілігі
зерттеушінің тұлғалық ерекшелігіне байланысты, оның көзқарасына, ынтасына,
психикалық күйіне орай субъективтік қорытынды жасауы мүмкін.
Әңгімелесу - қосымша ақпараттар алуда педагог ғалымдардан, ағарту
саласына еңбегі сіңген адамдардан алдын-ала күрделі мәселелер төңірегінде
құрылған сұрақтарға әңгімелесу арқылы жауаптар алып, оларды жүйелейді.
Әңгімелесуде жауап берушінің ақпараттары тікелей жазылмай, сырласу
жағдайында күдік туғызбай зерттеуші материалдарды есте сақтауға тырысады.
Сұхбат – бұл зерттеудің дербестік және қосымша әдісі, бақылаудың
жетіспей жатқан және алған ақпараттардың толық болмау жағдайларында
қолданылады. Бұл тәсіл әлеуметтану ғылымынан педагогикаға енгізілген әдіс.
Зерттеуші алдын-ала беретін сұрақтарын дайындап алып, сұхбаттасқан адамға
бір жүйелікпен беріп, оның жауаптарын көзбе-көз жазып алады. Мысалы, ағарту
саласымен шұғылданатын тарихшы ғалымнан педагогика тарихы жайлы мәселелер
төңірегінде сұхбатасқанда қолма-қол қағазға түсіреді.
Анкета жүргізу – материал жинауда көпшілікке анкета сұрақтары
таратылып, діттеген мәселелер аумағында жазба түрде адамдардан жауаптар
алады. Әңгімелесу мен сұхбат бетпе-бет ұйымдастырылса, анкета – сырттай
берілген сұрақтарға жазбаша жауаптар алғандықтан, оларды математикалық
әдіспен талдап қорытындысын шығарады.
Бақылау, әңгімелесу, сұхбаттасу, анкета жүргізудің нәтижесі берілетін
сұрақтардың мазмұндары мен құрылымдарына байланысты.
Бақылау объектісін белгілеу мен сұрақтарды құру төмендегідей
кезеңдерден тұрады:
- бақылау мен сұрақтардың мақсат және міндеттерін белгілеу, сұрау
объектісін және пәнін, жағдайын, мүмкіндіктерін таңдау;
- алынатын ақпараттардың бағдарын анықтау және қойылатын сұрақтардың
бірнешеуін алдын-ала құрастыру;
- алдын-ала жасалған сұрақтарды тексерістен өткізу, қажеттік туғанда
оларға түзетулер еңгізу.
Математикалық және статистикалық әдіс - әр кезеңдегі тарихи-
педагогикалық материалдарды салыстыру, жалпы сұрақтар мен эксперимент
мәліметтерінің қорытындысын шығаруда қолданылатын әдіс. Бұл әдіс
тәжірибелік-эксперимент жұмыстарының қорытындысын сенімділікпен бағалауға
жағдай туғызады. Ал, статистикалық әдіс көптеп жинақталған материалдарды
жүйелеп қорытуда арнайы формула арқылы есептеп қорытындысын график,
диаграмма, кестелер арқылы шығарады.
Еуразия даласындағы алғашқы қауымда тәрбиенің пайда болуы
Жер бетінде алғашқы адамдардың қалай, қай жерде, қай заманда пайда
болғаны жайлы көлемді ғылыми пікірталас жалғасып келеді. Алғашқы адамдардың
пайда болу төңірегінде көптеген монографиялар, ғылыми-зерттеу еңбектер
жазылғанмен белгілі ой-тұжырымға келген жоқ. Әсіресе, ХІХ-ХХ ғасырларда
ғылым ретінде кең тарай бастаған палеонтология ғылымы аталған мәселе
төңірегінде ауқымды ғылыми ізденістер жасалды.
Палеонтология ғылымның дамуына молекулярлық биология мен археологиялық
ғылымдардың қалыптасып ғылыми зерттеулер жасауы, бұл ғылым саласының
деңгейін көтеріп, жер шары халықтарының мәдени мұраларының эволюциялық
даму жолдарын анықтауға септігін тигізуде.
Жалпы палеонтология оқулықтары бүгінгі күндері адам баласының
құрлықтағы пайда болуы осыдан 1 миллион 600 мың жыл бұрын шамасында
шыққан деген түсінік береді. Кейбір деректерде адамның жер бетінде пайда
болуы 9 миллион жылдарға тең деген болжам айтылады. Олай болса, мектеп
оқулықтарында Ч.Дарвиннің дәлелдегендей, адам маймылдан эволюциялық жолмен
бөлініп шықты деген тұжырым қалыптасқан. Болашақта ғылымдағы бұл жақтары
анықтала жатар.
Белгілі археолог Кемел Ақышевтың басшылығымен шәкірттерінің зерттеу
нәтижелері көрсеткендей, Ұлы даламыздың төсінде палеолит дәуірі
кезеңіндегі Алматы облысындағы Қарғалы және Шығыс Қазақстан облысындағы
Тарбағатай елді мекендерінде алғашқы адамдардың тұрмыс-тіршіліктері
жайлы жатақтары табылған.
Еуразия даласында жақын арада табылған ең ежелгі алғашқы адам
тұрақтаған мекен анықталды. Қазба жұмыстары дәлелдегендей қазақстандық
белгілі археолог В.Волошин ашқан жаңалық адамзат тарихы жөніндегі бірқатар
теориялардың қайта қаралуына мүмкіндік туғызады. Аты аталған археологтың
басқаруындағы экспедиция соңғы 30 жылдың ішінде Сарыарқа өңірінен палеолит
кезеңінен 20-дан астам адам қоныстарын ашқан.
Ежелгі адамдардың қоныстарында еңбек құралдарымен қатар, осы заманғы
жылқының арғы тегі – гиппарионның тістері табылды. Соңғы деректер бойынша
Еуразия даласында жабайы жылқыны қолға үйреткен тайпаның, Нұра-Есіл
аумағынан табылуы әлем палеонтологтарының назарын аударып отыр.
Сонымен алғашқы адамның мекен еткен жері Африкада ғана емес,
Еуразиядағы Ұлы далада алғашқы адамның тұрағы болуы, бұл жерде ертеректе
тіршілік болғандығын айқындайды.
Еуразияның Ұлы Даласында б.з.б. соңғы 5-6 мыңжылдықтың ішінде үш рет
қоныс аудару қайталанғандығын тарихи деректер көрсетіп отыр. Бірақ,
тарихшы Қ.Салғариннің үш рет қоныс аудару болған деген пікірін шартты
түрде қабылдауға болады. Айтылған тұжырымды нақтылай түсетін белгілі
орыс академигі А.П.Окладников бастаған ғалымдар “Сібір мәдениеті” деген
атпен археологиялық қазба жұмыстарын жүргізген. Қазба жұмыстар
көрсеткендей, Алтай тұрғындары тұрақтанған кезінде тұрмыс-тіршілікте
пайдаланған тас-құралдардың мезгілін радиоактивтік құралдар арқылы анықтау
да, екі жүз мың жылдардан бұрын қолданғандығын дәлелдеген.
Сібір археологтары анықтағандай энолит (мыс, тас) дәуірінде-ақ
солтүстіктің қалың орманының күнгей жағынан Алтайды Еуропаға
байланыстырған дәліздің болғандығын анықтайды.
Еділ мен Жайық бойынан табылған заттар, құралдар мен бұйымдар сол
шамадағы Сібірде жасалынып, қолөнершілердің қолынан туған өте бір-біріне
ұқсас бұйымдарды ежелгі адамдардың қоныс аударуының барысында келгендігін
айқындайды. Сол дәліздің бойымен арлы-берлі қарым-қатынас жасаған,
жағалай мекендеген ежелгі адамдардың тұрағы болған, олар тұтынған құралдар
мен бұйымдар табылғанымен кімдер жасағандығы белгісіз болып отыр.
Кейбір деректерге көңіл аударсақ, М.Аджидің айтуынша: “...біздің жыл
санауымыздан бұрынғы ҮІ-Ү мыңжылдықтан кейін өздерін угор, фин, литван,
эстон, кельт және викингпіз деп атап жүрген жұрттың көпшілігі жоғарыда
айтқан дәлізбен Азиядан Еуропаға жол тартып, сол жерлерде өздеріне қоныс
тауып, тұрақты мекендеп қалған. Сол кездерде олардың бір-бірінен
айырмашылықтары да жоқ болатын, бір-біріне ұқсас өзен бойын, орман ішін
мекендеп, аң аулап, балық ұстап, бірге көшіп жүретін. Халық болып
ұйымдасып қалыптасса да, ұлы қоныс аударушылардың көш басы осылар
болатын” деп айтады. Бұл жасалған тұжырым шындыққа келеді. Өйткені, Шығыс
Еуропа елдерінің негізін қалағандар, яғни Скандинавия түбегі мен Балтық
бойын угор, фин, эстон, литван және кельттер б.з.б. бірінші мыңжылдықтың
ортасында бүкіл Галлияны иемденіп, ҮІ-ІІІ ғасырларда қазіргі Испания,
Британия, Италия, Германия, Чехия және Венгрия жерлерінің бір бөлектеріне
орнығып қалғаны тарихтан белгілі.
Ал, Ұлы Далада мекен еткен көшпелілер тарихи деректерге сүйенсек, Ұлы
қоныс аударудың қарбаласында үнемі екі бағытпен, яғни солтүстік және
оңтүстік бағыттар аралықтарында бірдей көшіп қозғалғандығын байқаймыз.
Мысалы, жоғарыда айтқандай орман тайпалары солтүстік бағытпен Еуропаға
өтсе, дәл сол шамада оңтүстік бағытпен Батысқа қарай қозғалғандардың
ішінде орта азиялық тайпалар болған, кейінірек ежелгі түркілер (мықтар –
сақтарға дейінгі елдің аты, ол туралы деректер аз) мен сақтар аталып,
олардың бір бұтағы атақты шумерлер Кіші Азияға қоныс аударады. Олар
дүниежүзі тарихында белгілі болғандай, Таяу Шығыста алғашқы өркениетті
құрған елдер қатарында ауқымды үлес қосқан.
Екінші қоныс аудару – дүниежүзілік су тасқыны болып, б.з.б. екінші
мыңжылдықтан кейін, Батыстан Шығысқа қарай болған қоныс аударуға байланысты
тарихи деректер жоқтың қасы. Сонда да, халықтың санасында сақталған
ауызша тарихи шежіре арқылы деректі аңыздар бар. Ол аңызда: “Дүниежүзілік
су тасқынынан кейін Нұх пайғамбардың кемеге мініп, аман қалған Үнді үш
баласын үш тарапқа - Хамды Үндістанға, Самды Иранға, Иафетті Солтүстікке
жібереді. Иафет қоныс іздеп жүріп, Еділ мен Жайықтың арасына орын тебеді.
Әбілғазының “Түрік шежіресі” кітабында Иафет 250 жыл өмір сүріп,
қайтыс болғанда, оның артында Түрік, Хазар, Сақлап, Орыс, Мең, Шын, Кеймар,
Тарих атты сегіз балалары қалады. Соның ең үлкені Түрік елге патша болады.
Атадан балаға жалғасқан мирас бойынша осы дәстүрді Алансуоның
балаларына келгенде бұзылып, Алансуо өлерінде егіз туған екі балалары –
Татар мен Монғолға елді бөліп береді”- деп жазады,.
Адамзат тарихының әр кезеңдеріндегі тарихи-мәдени үрдістерді талдауда
археологиялық және этнографиялық зерттеу нәтижелеріне сүйенеміз. Шамамен үш
миллион жыл бұрын жануарлар дүниесінен гоминид тармағы бөлініп шығып, адам
ұрпағының бастауы – австралопитек және алғашқы адамдар архаентроп және
палеонтроптар тарихы қалыптасу барысында қазіргі адамдарға ұқсау нышандары
байқалынады.
Жалпы, біздің заманымыздан бұрынғы, сандаған дәуір шежірелеріне көз
салсақ, яғни адам баласының тіршілік өмір қарекеті негізін үш антропогендік
бөліміне бөліп қарау, тарихи дамудың орныққан дәстүрі. Алдыңғы мыңжылдық
аралықтарындағы архаентреоп дәуірі және 300-200 мың жылдар мен 45-35 мың
жылдар аралығында палеонтроп дәуірі, біздің санамызға енген адамзаттың
пайда болу дәуірі (тас, темір дәуірі болып үштік жүйеге бөлінген) деп
санаймыз.
Дегенмен де, адамның пайда болуы мен даму кезеңдерін геологиялық
хронологияларға негіздеу тарих ғылымында қалыптасқан жай. Геологиялық
танымда жердің тарихы төрт дәуірге бөлінеді. Олар: архей, палеозой,
мезазой, кайнозой деп аталады.
Жер бетіндегі тіршілік слемі кайнозой дәуірінен басталады. Кайнозой өз
кезегінде екі кезеңге, бірі шамамен 60 миллион жылға созылған геологиялық
үштік кезең, екіншісі шамамен 1 миллион жылдан бүгінгі күнге дейінгі кезең
болып ажыратылады.
Сонымен саналы адамның тіршілігінде тұтынылған тастар “тас дәуірі”
шартты атаудан бастау алады. Адам танымы ғылыми тұрғыдан тас дәуірін ең
ежелгі кезең - палеолит, екіншісі – мезазой (орталық кезең), үшіншісі –
неолит (ең соңғы кезең) деп үш кезеңге бөледі.
Ал, азиялық аумақта алғашқы адамдардың пайда болуы 9-7 мыңжылдықтар
шамасындағы ең ежелгі палеолит кезеңінде Сібір, Қырым, Кавказ, Орта Азия
және кейіннен Днестр, Дон жағалауларында пайда болған деген пікірлер бар.
Бұл тұжырым әлі де нақтылана түседі.
Палеонтроптар еңбек және аң аулау құралдарын жасап, әртүрлі топтық-
шаруашылық қарекеттермен айналысып, үңгірлерге, жер үйлерге паналап алғашқы
от жағу, тағам дайындау, жеміс-жидектердің дәнін, тамырын жинау, сақтау,
т.б. істер жасауда үлкендермен қатар балаларда қатыстырылды. Осындай тарихи
жағдайларда тәрбиенің пайда болуы заңды құбылыс. Күнделікті жас ұрпақты
тәрбиелеу тәжірибелері жинақтала келе, тұрмыстық-тіршілік жағдайларындағы
өмір, тіршілік тәрбиенің қажеттілігіне және оны жетілдіріп отыруға
талаптандырды. Үлкендер мен балалардың бірлестік еңбектері ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz